1 Aleksandra Mendykowa PODSTAWY BIBLIOGRAFII Wydanie II Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 Aleksandra Mendykowa PODSTAWY BIBLIOGRAFII Wydanie II Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 Skrypt przeznaczony dla studentów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej Wydanie I 1981 Redaktor Janina Stachurka Redaktor techniczny Janusz Malinowski SKA fLLIti-EKA HJBLiClM w Zabrzu L( @ Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1981 ISBN 83-01-03301-0 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Wydanie II. Nakład 5900 + 200 egz. Ark. wyd. 32. Ark. druk. 26. Papier piśmienny III kl. 70 g, 70 X 100. Oddano do wznowienia w styczniu 1986 r. Druk ukończono w sierpniu 1986 r. Zam. nr 1272/86. B-16. Cena zł 380,— WROCŁAWSKA DRUKARNIA NAUKOWA SPIS TREŚCI Wstęp..................... 5 Rozdział I. Etymologia, rozwój pojęcia i dzisiejsze znaczenie terminu bibliografia ..............., 9 Rozdział II. Przedmiot bibliografii. Rodzaje ł charakterystyka dokumentów 12 Rozdział III. Spis bibliograficzny i jego cechy. Podstawowe założenia metodologiczne sporządzania spisów. Definicja i ogólne zasady opisu bibliograficznego ..................15 Rozdział IV. Kryteria podziału bibliografii. Pojęcie zasięgu i zakresu. Rodzaje bibliografii..................19 Rozdział V. Kompozycja bibliografii, jej forma piśmiennicza i wydawnicza. Układy bibliograficzne. Funkcja spisów pomocniczych i elementy heury-styki bibliograficznej...............24 Rozdział VI. Zadania bibliografii, jej funkcja społeczna. Miejsce bibliografii wśród innych informatorów o piśmiennictwie........33 Rozdział VII. Nowe tendencje w bibliografii. Bibliografia a informacja naukowa ....................36 Wykaz ważniejszych spisów bibliograficznych i pokrewnych źródeł informacyjnych...................42 Wykaz skrótów oraz cytowań tytułów bibliografii i czasopism .... 42 Część pierwsza. Bibliografie ogólne A. Bibliografie i katalogi o zasięgu międzynarodowym....... I. Bibliografie bibliografii.............. a) Ogólne repertoria retrospektywne........... b) Bibliografie o ograniczonym zasięgu (i zakresie), selekcyjne i podręczniki .................. c) Czasopisma bibliograficzne, kumulacje bieżące . . . . II. Ogólne bibliografie międzynarodowe.........., III. Ogólne i centralne katalogi bibliotek.......... IV. Bibliografie i katalogi czasopism............ a) Bibliografie czasopism............., b) Katalogi czasopism................ c) Bibliografie zawartości czasopism i recenzji....... d) Spisy skrótów tytułów czasopism...... . , 45 45 46 48 52 53 56 62 62 65 70 73 B. Bibliografie narodowe............... 75 Albania, Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Jugosławia, Niemcy do 1945, Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika Federalna Niemiec, Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry, Wielka Brytania, Włochy, Związek Radziecki, Stany Zjednoczone. O. Eiblicgrafls i katalogi zbiorów specjalnych......... 155 I. Wykazy drukowanych katalogów rękopisów........ 155 II. Bibliografie i katalogi inkunabułów.......... 156 III. Bibliografie przekładów.............. 162 IV. Wykazy książek zakazanych............ 163 V. Bibliografie wydawnictw bibliofilskich ......... 164 VI. Bibliografie reprintów.............. 166 VII. Bibliografie druków urzędowych........... 168 D. Wydawnictwa informacyjne encyklopedyczao-ieksykakie..... 170 I. Encyklopedie ogólne............... 170 IL Biografie, słowniki, wydawnictwa typu "Who is who?"..... 177 III. Spisy o charakterze pomocniczym........... 189 a) Wykazy anonimów i pseudonimów.......... 190 b) Spisy portretów................ 195 c) Słowniki skrótów............... 196 IV. Informatory o światowym ruchu naukowym........ 197 Ogólne. Międzynarodowe organizacje. Towarzystwa naukowe. Akademie. Uniwersytety. Instytuty badawcze. Biblioteki. Fundacje. Kongresy. Część druga: Bibliografie specjalne I. Bibliologia. Bibliotekoznawstwo. Informacja naukowa .... 208 II. Nauka. Naukoznawstwo............. 215 III. Filozofia.................. 219 IV. Pedagogika. Psychologia............. 222 V. Prawo. Nauki polityczne............. 227 VI. Nauki społeczne. Ekonomia. Socjologia......... 235 VII. Językoznawstwo. Literatura............ 243 VIII. Historia.................. 276 IX. Sztuka. Muzyka. Teatr. Film............ 287 X. Religioznawstwo. Teologia............. 299 XI. Nauki o Ziemi. Geografia............. 303 XII. Nauki biologiczne.............. . 314 XIII. Medycyna ................. 321 XIV. Rolnictwo. Weterynaria............. 336 XV. Chemia.................. 341 XVI. Matematyka. Fizyka. Astronomia.......... 346 XVII. Nauki techniczne............, . ¦ 352 Słownik terminologiczny..............„ 370 Wykaz literatury................k 375 Indeks autorów, tytułów i ważniejszych haseł przedmiotowych . , 377 WSTĘP Bibliografia jako przedmiot studiów uniwersyteckich jest dyscypliną wchodzącą w zakres ogólnej nauki o książce i informacji naukowej, jest jedną z dziedzin tej nauki, ściśle związaną z rozległą jej problematyką, z księgoznawstwem i bibliotekoznawstwem. Pełni funkcję integrującą, zajmuje się książką od procesu jej powstawania poprzez pośrednictwo księgarskie, rozpowszechnianie i udostępnianie biblioteczne. Przyjmując na siebie rolę bieżącego informatora o piśmiennictwie, zajmuje się również książką jako dokumentem historycznym, informuje o dorobku piśmienniczym narodu i osiągnięciach naukowych w określonej dziedzinie. Celem studiów jest poznanie ogólnych założeń tej dziedziny wiedzy, jej podstawowych zagadnień teoretycznych, poznanie terminologii przedmiotu i właściwych bibliografii pojęć, poznanie jej strony praktycznej, umiejętności sporządzania spisów i posługiwania się nimi, co wymaga również poznania określonego zasobu istniejących już spisów bibliograficznych oraz opanowania techniki poszukiwań bibliograficznych. Rozwój studiów w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w Polsce w ostatnich latach uzasadnia pilną potrzebę opracowania i publikowania pomocy naukowych i dydaktycznych, niezbędnych dla studentów tego kierunku. Bibliografia jest jedną z tych dyscyplin, wchodzących do programu studiów, w których najsilniej daje się odczuć brak skryptów i podręczników, a także niedostatek literatury przedmiotu. Potrzeby dydaktyki uniwersyteckiej leżą więc głównie u podstaw podjęcia próby stworzenia ogólnego kompendium wiedzy o spisach bibliograficznych. Ten krąg zagadnień nie został dotąd uwzględniony w polskiej literaturze bibliograficznej całościowo i w stopniu odpowiadającym wymogom nowego programu studiów. Opracowane na bardzo dobrym poziomie przez specjalistów wydawnictwa o charakterze poradników, czy informatory o źródłach informacyjnych, ograniczone zgodnie ze swoją funkcją do bibliografii polskich, mogą tylko częściowo stanowić materiał do studiów bibliotekoznawczych *. Podobnie jak 1 Np. Czachowska Jadwiga, Loth Roman: Przewodnik polonisty. Bibliografie. Słowniki. Biblioteki. Muzea literackie. Wrocław 1974 i Korpałs Józef: O bibliografiach i informatorach. Poradnik dla wszystkich. Warszawa 1974. 5 prace o źródłach międzynarodowych i zagranicznych, nie ujmujące pełnego warsztatu bibliograficznego2. Również w innych dziedzinach bibliografii, jej historii i teorii, a także metodyce bibliograficznejs odczuwa się poważne luki w zakresie literatury przedmiotu. Są one tym bardziej widoczne, że w ostatnim okresie nastąpiła intensyfikacja działań bibliograficznych, wprowadza się nowe metody i narzędzia pracy, a także zachodzi konieczność interpretowania pewnych zjawisk, występujących w bibliografii współczesnej, nie tylko w kategoriach tradycyjnych. W dorobku historiografii bibliograficznej ważną pozycję w kanonie lektur uniwersyteckich stanowią obszerne Dzieje bibliografii to Polsce (Warszawa 1969) opracowane przez Józefa Korpałę; z dziedziny teorii zaś, jedyną dotąd pracą ujmującą problematykę całościowo, jest Stefana Vrtel-Wierczyńskiego Teoria bibliografii w zarysie (Wrocław 1951), daje pogląd na rozwój myśli bibliograficznej za granicą i w Polsce do II wojny światowej *. Aktualne problemy bibliografii w ujęciu niektórych teoretyków zagranicznych prezentuje w wyborze antologia opracowana dla potrzeb dydaktyki przez Annę Czekajewską-Jędrusik i Annę Sitarską: Teoretyczne problemy bibliografii współczesnej (Warszawa 1977). Nie zastąpi ona jednak postulowanego opracowania całości zagadnień teoretycznych w aspekcie przeobrażeń zachodzących w bibliografii w ostatnich latach. Zagadnienia współczesnej bibliografii praktycznej z punktu widzenia unowocześnienia procesu sporządzania spisów oraz powstawania nowych form bibliografii w wyniku stosowania mechanizacji i automatyzacji i wprowadzania bibliografii do systemu skomputeryzowanej informacji naukowej interesują wielu polskich teoretyków i praktyków. Sprawom tym poświęcona jest praca Anny Sitarskiej: Nowe metody i techniki bibliografii (Warszawa 1971) zalecana studentom jako podstawowa lektura z tego zakresu. Wiedza o spisach bibliograficznych jest jedną z dziedzin bibliografii praktycznej i ona stanowi główny przedmiot niniejszego skryptu. Przyjęta koncepcja zakłada przede wszystkim zaspokojenie potrzeb dydaktycznych w zakresie programu I roku studiów oraz uwzględnienie 2 Np. Sawoniak Henryk: Rozioój i metodyka powszechnych i narodowych bibliografii bibliografii. Warszawa 1971, czy opracowany dla celów dydaktycznych skrypt Anny Sitarskiej i Hanny Zasadowej pt. Specjalistyczne wydawnictwa informacyjne. Problematyka i przegląd. Wyd. 2. Warszawa 1973. * Metodyka bibliograficzna. Praca zbiorowa pod red. Heleny Hleb-Koszańskiej, Marii Dembowskiej i Henryka Sawoniaka. Wyd. 2. Warszawa 1963 — jest jedyną pozycją z tego zakresu, niestety już przestarzałą i powinna ukazać się w nowym opracowaniu. 4 Obie pozycje jako bardzo przydatne do studiów bibliotekoznawczych wymagają wznowienia. szerszej problematyki warsztatu bibliograficznego i historii spisów, która interesuje studentów bibliotekoznawstwa. Korzystając jednak z doświadczeń autorów zagranicznych rozszerzono opracowanie, prezentując większy zasób bibliografii: a) ważniejszych o znaczeniu międzynarodowym, reprezentatywnych dla danego rodzaju bibliografii i danego działu wiedzy; b) bibliografii narodowych wszystkich krajów europejskich oraz Stanów Zjednoczonych; c) bibliografii polskich specjalnych, najważniejszych dla poszczególnych dziedzin nauki; ujęto również w spisie główne dzieła encyklopedyczne i słownikowe oraz inne wydawnictwa informacyjne. Pozwoli to studentowi uświadomić sobie rozległość zagadnień i zdobyć pogląd na całość problematyki wiedzy 0 spisach. Szersze ramy skryptu nadają mu ponadto charakter ogólnego przewodnika po piśmiennictwie bibliograficznym i innych źródłach informacyjnych, pokrewnych bibliografii. Tym samym spełniać on może swoją dydaktyczną i informacyjną funkcję również w bibliotekach 1 ośrodkach informacji naukowej. Taki rodzaj opracowań podręcznikowych, wychodzących poza potrzeby dydaktyki uniwersyteckiej, pełniących funkcję bibliografii bibliografii o zasięgu międzynarodowym, znany jest już od dawna w piśmiennictwie bibliograficznym za granicą, aby wspomnieć tylko prace L. N. Malcles: Manuel de bibliographie i Cours de bibliographie, W. To-tok, R. Weitzel, K. H. Weimann: Handbuch der bibliographischen Nachschlagewerke, czy I. K. Kirpićeva Bibliograjija v pomosć' naućnoj rabote. Stanowiąc poważne dzieła naukowe wykorzystane zostały głównie, obok nowszych bibliografii (m. in. H. Allischewski: Bibliographienkunde, Wiesbaden 1976 i F. Nestler: Bibliographie. Einfuhrung in die Theorie und die allgemeinen bibliographischen Verzeichnisse, Leipzig 1977), do opracowania skryptu w części zawierającej bibliografie zagraniczne. Materiał dostępny w bibliotekach polskich zweryfikowano w dużym za-kresie^ na podstawie autopsji. Polski dorobek bibliograficzny, ogólny i w dziedzinie bibliografii specjalnych, ukazano opierając się na retrospektywnej i bieżącej bibliografii bibliografii polskich i bezpośredniej analizie przeważającej ilości spisów. Skrypt obejmuje dwie części, z których pierwsza poświęcona jest propedeutyce bibliograficznej, druga stanowi adnotowany wykaz ważniejszych bibliografii polskich, zagranicznych i międzynarodowych. Podstawowe założenia metodologiczne dotyczyły trzech spraw: 1) dokonania wyboru bibliografii najbardziej reprezentatywnych, najważniejszych dla danego rodzaju spisów; 2) podania krótkiej historii i ogólnej charakterystyki poszczególnych rodzajów bibliografii i wydawnictw informacyjnych oraz najważniejszych danych o konkretnym spisie bądź innym źródle informacyjnym; w tym celu wprowadzono omówienia wstępne do kolejnych działów wykazu bibliograficznego i adnotacje przy opisach; 3) nadania bibliografii jak najbardziej przejrzystego układu. O doborze materiału do części wykazowej decydowała przede wszystkim wartość użytkowa, dokumentacyjna i informacyjna bibliografii, niekiedy też znaczenie historyczne spisu. W zasadzie jest to materiał samoistny pod względem wydawniczym, tylko w odniesieniu do polskich bibliografii specjalnych objęto wykazem również ważniejsze bibliografie niesamoistne. W opisach bibliografii obcych zachowano jednolite konwencje stosowane w źródłach zagranicznych, natomiast opisy bibliografii polskich dostosowano (z niewielkimi odchyleniami) do wymogów nowej normy bibliograficznej (PN-73/N-01152). Przyjmując z reguły opis ad-notowany, położono główny nacisk na informację o cechach wydawniczych i metodzie opracowania spisów, w mniejszym zakresie zaś o cechach treściowych. Obszerniejsze adnotacje występują przy opisach bibliografii ważniejszych, należących do podstawowego warsztatu informacyjnego, z którym studenci zapoznają się w toku studiów. Układ zasadniczy spisu oparty jest na kryteriach formalnych i treściowych. Całość materiału podzielono na część ogólną i specjalną, a w ich obrębie utworzono działy: w części pierwszej —¦ według rodzaju prezentowanych spisów, w części drugiej — według dziedzin naukowych. Dalszy podział narzuciła specyfika zawartego materiału. Jest to podział według rodzaju i charakteru spisów, według ich przedmiotu, alfabetyczny według krajów itp. Stany Zjednoczone, jako jedyny kraj pozaeuropejski uwzględniony w spisie, występują zawsze na końcu. W obrębie bibliografii narodowych wyróżnia się: bibliografie bibliografii, bibliografie retrospektywne i bibliografie bieżące. W obrębie poszczególnych działów bibliografii specjalnych (treściowych) wykazano: bibliografie międzynarodowe i ważniejsze zagraniczne, następnie bibliografie polskie, przy czym po pierwszej grupie spisów podano obcojęzyczne, a po bibliografiach polskich ważniejsze polskie encyklopedie i słowniki specjalne oraz informatory dotyczące poszczególnych dziedzin. Spisy bibliograficzne w poszczególnych działach i podgrupach uporządkowane są według hierarchii ważności wykazywanych pozycji, ich aspektu historycznego, według chronologii wydawniczej lub przedmiotowej, a także innych kryteriów. W każdym jednak przypadku starano się o zachowanie konsekwencji i logiczne uzasadnienie przyjętego porządku. W celu podniesienia walorów dydaktycznych i informacyjnych skryptu, zwłaszcza części wykazowej, wprowadzone zostały spisy pomocnicze, a mianowicie indeks w układzie krzyżowym, podręczny słownik terminologiczny oraz wykaz ważniejszych skrótów. Rozdział I ETYMOLOGIA, ROZWÓJ POJĘCIA I DZISIEJSZE ZNACZENIE TERMINU BIBLIOGRAFIA Termin bibliografia jest dziś wieloznaczny i jego współczesna definicja jest wynikiem długoletniego historycznego rozwoju tego pojęcia. Sam. wyraz pochodzi z języka greckiego, a jego etymologia wskazuje na dwa podstawowe pojęcia związane z kulturą piśmienniczą: książkę — bibliom, lub biblos oraz czynność pisania — graphein. Biblion grafo albo biblio-grafeo oznaczało w starożytnej Grecji techniczną czynność pisania lub przepisywania ksiąg. Terminy pochodne bibliographos i bibliographus spotykane są u autorów greckich i łacińskich do końca III w. naszej ery dla określenia kopisty, przepisywacza ksiąg. Bibliografami nazywano w starożytnym Rzymie również księgarzy-wydawców, jako „sprawców" książek, związanych z ich powstawaniem. Wraz z upadkiem kultury starożytnej terminy te zostały na kilka wieków zapomniane i dopiero w XII w. pojawiają się ponownie przyjmując zabarwienie bardziej intelektualne. Przez analogię nazywano jeszcze średniowiecznych skrybów bibliografoi, termin ten występuje więc jako synonim kaligrajoi. W początkowym okresie drukarstwa mianem tym obdarzano typografów zajmujących się produkcją książek. Dla określenia mechanicznej czynności pisania, kopiowania i wytwarzania ksiąg termin bibliografia używany był jeszcze w XVII w. Odtąd jednak i na przestrzeni następnych stuleci pojęcie bibliografii ulegało przekształceniom, a termin nabierał nowych znaczeń. Najpierw wzorem łacińskich terminów geographia, orto-graphia itp. (drugi człon wyrazu -graphia oznacza naukę opisową) utworzonych na początku XVII w. przyjął się termin bibliographia dla oznaczenia znajomości literatury, wiedzy o piśmiennictwie i jego opisywania. Jako nazwa dzieła opisującego literaturę termin bibliographia został użyty po raz pierwszy w 1633 r. przez bibliografa i bibliotekarza francuskiego, Gabriela Naude. Swoją pracę, w której przedstawił i krytycznie opisał literaturę potrzebną do studiów politycznych zatytułował: Bibliographia politica. Była to nowość, bowiem co najmniej od stu lat dla tego typu opracowań używano powszechnie terminu bibliotheca (pod wpływem dzieła Konrada Gesnera: Bibliotheca universalis, Zurich 1545 -1555), lexicon, thesaurus, elenchus, index, catalogus itp. Gabriel Naude utwo- rzył też w 1642 r. francuską formę terminu bibliographie, po której pojawiły się w innych językach: Bibliographie (niem.), bibliography (ang.) itd., oznaczając zarówno wiedzę o piśmiennictwie i opisywanie ksiąg, jak również wykazy (spisy) piśmiennictwa. W tym ostatnim znaczeniu terminem bibliografia posługiwał się również uczony francuski Jacob de Saint Charles w tytułach swoich łacińskich dzieł: Bibliographia Parisina, hoc est catalogus... (1645J i Bibliographia Gallica universalis (1645). Tradycja dawnych terminów utrzymywała się jednak nadal i dopiero w XVIII w. bibliografia jako synonim spisu ksiąg zaakceptowany został powszechnie i zdominował wszystkie inne. W XVIII wieku termin bibliografia ustala się też w innym jeszcze znaczeniu, czemu przysłużył się bibliograf francuski Jean Joseph Rive. Określił on bibliografię jako słowo techniczne, oznaczające opisywanie książek, przy czym „znajomość ksiąg historyczną, znajomość ich treści wewnętrznej, oraz wydobywanie skarbów utajonych w księgach, za pomocą krytyki" nazywał bibliognozją. Bibliognozja, bibliologia były to terminy używane wówczas dla określenia nauki obejmującej wszystkie problemy związane z książką, a w połowie XVIII w. jako ich synonim dochodzi bibliografia, rozszerzając zakres tego pojęcia na wszystkie dyscypliny służące poznawaniu, opisywaniu i użytkowaniu wytworów piśmienniczych. W jej strukturze wewnętrznej mieściły się więc zarówno spisy wydawnictw, czynność opisywania, klasyfikowania książek oraz sporządzanie spisów, jak i nauka o rękopisach, drukarstwo, bibliotekarstwo. Przedmiotem zainteresowania bibliografii była strona zewnętrzna i wewnętrzna książki, czyli elementy formalne i związane z treścią i funkcją. W epoce Oświecenia, od drugiej poł. XVIII w. pojawiają się też pierwsze naukowe teorie bibliografii. Wybitni teoretycy, jak uczony księgarz francuski Franciszek Debure, bibliotekarz ¦wiedeński Michał Denis, znany bibliograf Gabriel Peignot, bibliograf niemiecki Fryderyk Adolf Ebert i wielu innych (od początków XIX w. również teoretycy polscy m. in. Joachim Lelewel, Jerzy Samuel Bandtkie, później Karol Estrei-cher •—¦ twórca monumentalnej Bibliografii polskiej) wysuwają coraz to nowe koncepcje, podejmują próby sformułowania poglądów na przedmiot bibliografii, zakres tego pojęcia, jego istotę, starają się ustalić miejsce bibliografii w systemie innych nauk, określić jej cele i zadania. Często utożsamiano bibliografię z bibliologia czyli księgoznawstwem, nie precyzowano dostatecznie rozgraniczenia problematyki. Podkreślano jej ścisły związek z bibliotekarstwem, zaliczano do nauk filologicznych bądź historycznych, uwydatniając jej funkcję to priorytatywną to pomocniczą. Debure (Bibliographie instructive..., 1763 -1782)', określił bibliografię, jako poznanie świata literackiego i opisanie tego, co się nań składa. Peignot w swoim podstawowym dziele Dictionnaire raisonne~ de bi-bliologie (1802 - 1804) pisał, że „bibliografia jest najszerszą i najbardziej 10 rzył też w 1642 r. francuską formę terminu bibliographie, po której pojawiły się w innych językach: Bibliographie (niem.), bibliography (ang.) itd., oznaczając zarówno wiedzę o piśmiennictwie i opisywanie ksiąg, jak również wykazy (spisy) piśmiennictwa. W tym ostatnim znaczeniu terminem bibliografia posługiwał się również uczony francuski Jacob de Saint Charles w tytułach swoich łacińskich dzieł: Bibliographia Parisina, hoc est catalogus... (1645) i Bibliographia Gallica universalis (1645). Tradycja dawnych terminów utrzymywała się jednak nadal i dopiero w XVIII w. bibliografia jako synonim spisu ksiąg zaakceptowany został powszechnie i zdominował wszystkie inne. W XVIII wieku termin bibliografia ustala się też w innym jeszcze znaczeniu, czemu przysłużył się bibliograf francuski Jean Joseph Rive. Określił on bibliografię jako słowo techniczne, oznaczające opisywanie książek, przy czym „znajomość ksiąg historyczną, znajomość ich treści wewnętrznej, oraz wydobywanie skarbów utajonych w księgach, za pomocą krytyki" nazywał bibliognozją. Bibliognozja, bibliologia były to terminy używane wówczas dla określenia nauki obejmującej wszystkie problemy związane z książką, a w połowie XVIII w. jako ich synonim dochodzi bibliografia, rozszerzając zakres tego pojęcia na wszystkie dyscypliny służące poznawaniu, opisywaniu i użytkowaniu wytworów piśmienniczych. W jej strukturze wewnętrznej mieściły się więc zarówno spisy wydawnictw, czynność opisywania, klasyfikowania książek oraz sporządzanie spisów, jak i nauka o rękopisach, drukarstwo, bibliotekarstwo. Przedmiotem zainteresowania bibliografii była strona zewnętrzna i wewnętrzna książki, czyli elementy formalne i związane z treścią i funkcją. W epoce Oświecenia, od drugiej poł. XVIII w. pojawiają się też pierwsze naukowe teorie bibliografii. Wybitni teoretycy, jak uczony księgarz francuski Franciszek Debure, bibliotekarz wiedeński Michał Denis, znany bibliograf Gabriel Peignot, bibliograf niemiecki Fryderyk Adolf Ebert i wielu innych (od początków XIX w. również teoretycy polscy m. in. Joachim Lelewel, Jerzy Samuel Bandtkie, później Karol Estrei-cher — twórca monumentalnej Bibliografii polskiej) wysuwają coraz to nowe koncepcje, podejmują próby sformułowania poglądów na przedmiot bibliografii, zakres tego pojęcia, jego istotę, starają się ustalić miejsce bibliografii w systemie innych nauk, określić jej cele i zadania. Często utożsamiano bibliografię z bibliologia czyli księgoznawstwem, nie precyzowano dostatecznie rozgraniczenia problematyki. Podkreślano jej ścisły związek z bibliotekarstwem, zaliczano do nauk filologicznych bądź historycznych, uwydatniając jej funkcję to priorytatywną to pomocniczą. Debure (Bibliographie instructive..., 1763 -1782)', określił bibliografię, jako poznanie świata literackiego i opisanie tego, co się nań składa. Peignot w swoim podstawowym dziele Dictionnaire raisonne' de bi~ bliologie (1802 - 1804) pisał, że „bibliografia jest najszerszą i najbardziej 10 uniwersalną ze- wszystkich umiejętności ludzkich", znakomity bibliograf francuski J. Ch. Brunet, autor podręcznika Manuel du libraire et de Tamateur de livres (1814), nazwał ją „istotną gałęzią historii literatury", natomiast Ebert w swojej monumentalnej pracy pt. Allgemeines biblio-graphisches Lexikon (1821-1830), podkreślając, podobnie jak jego poprzednicy, ścisły związek bibliografii z historią piśmiennictwa, uważa ją za ,,kodeks dyplomatyczny historii literatury", naukę pomocniczą, która z kolei posiada wiele własnych umiejętności pomocniczych, m. in. języki, ogólne wiadomości encyklopedyczne, historyczne i literackie, chronologię, paleografię, historię i teorię drukarstwa, bibliotekoznawstwo i księgarstwo. Poglądy Eberta i krytyka jego teorii rozwijane były w Polsce przez Estreichera i Rulikowskiego, w Rosji Aleksandrą Łowia-gina i Mikołaja Lisowskiego. Jakkolwiek jeszcze ciągle utrzymywał się szerok; zakres pojęcia i termin bibliografia rozumiany był w sensie bi-bliologii, księgoznawstwa (niem. Buchwissenschajt, Bucherkunde, franc. science des livres, ros. knigoviedienije itd.) zmierzano do uściślenia i zróżnicowania obu tych pojęć i wyodrębnienia problematyki bibliograficznej w ramach ogólnej nauki o książce. W zdefiniowaniu pojęcia właściwej bibliografii zasłużył się uczony niemiecki Georg Schneider, autor obszernego podręcznika Handbuch der Bibliographie (1923 wyd. I). Wyeliminował on z zakresu bibliografii cały zespół zagadnień, które bądź tworzą samodzielne dyscypliny, bądź należą do nauki o książce w ogóle. Bibliografię określił jako wiedzę 0 spssach książek, wiedzę teoretyczną i praktyczną. Pierwsza zajmuje się ustanawianiem prawideł sporządzania spisów, ich historią, systematyką, druga zaś jest umiejętnością opracowywania spisów. W stosunku do innych nauk bibliografia miała pełnić tylko funkcję pomocniczą. Definicja bibliografii w ujęciu Schneidera wyraźnie określa przedmiot 1 zakres dyscypliny pojmowanej dotąd bardzo szeroko, niemniej jednak przez ograniczenie jej problematyki do opisywania książek i wiedzy o spisach oraz sprowadzenie jej funkcji do roli jedynie usługowej, budziła wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Do dziś nie osiągnięto jednomyślności w sprecyzowaniu terminu bibliografia, w określeniu jej przedmiotu i zadań oraz opracowaniu jej pełnej definicji. Również problem miejsca*bibliografii w systemie innych nauk, jej związki interdyscyplinarne i stosunek do dziedzin pokrewnych (bibliotekarstwa, informacji naukowej i dokumentacji) budzą kontrowersje teoretyczne. Te ciągłe poszukiwania nowych koncepcji i nowych rozwiązań są niewątpliwie wynikiem potrzeby stałego aktualizowania treści, zadań i metod bibliografii, jako dziedziny działalności społecznej i naukowej. Współczesna definicja bibliografii przyjęta w terminologii polskiej obejmuje trzy pojęcia: 1) uporządkowany spis książek (dokumentów piśmienniczych, coraz częściej także innych graficznych, oglądowych i słuchowych) sporządzo- 11 ny według ustalonych kryteriów, mający z góry określone zadania informacyjne, 2) umiejętność rozpoznawania i opisywania wytworów piśmiennictwa, (i innych dokumentów) oraz sporządzania ich spisów, czyli metodyka, bibliograficzna, 3) jedna z dziedzin ogólnej nauki o książce, która bada i opisuje książki dla celów praktycznych i naukowych, zajmuje się więc rejestracją, opisem, klasyfikacją i statystyką wytworów piśmienniczych; jest nie tylko dyscypliną pomocniczą dla innych nauk, ale stanowi samodzielną gałąź wiedzy, która ma własną problematykę naukową, historię, metodologię i własne cele badawcze. Na ogół można przyjąć, że w tym zakresie rozumiany jest termin bibliografia również w innych krajach europejskich, chociaż formułowane tam definicje przez różnych teoretyków pewne elementy pojęcia pomijają, kładąc główny nacisk na określenie funkcji bibliografii. Tylko-w Anglii u niektórych autorów utrzymuje się jeszcze termin bibliografia w tradycyjnym, szerokim znaczeniu (podobnie w Stanach Zjednoczonych), choć i tu coraz wyraźniej występują tendencje zmierzające do wyodrębnienia problematyki bibliograficznej (enumerative bibliography,. critical bibliography, descriptive bibliography) z całości zagadnień księ-goznawczych (historical bibliography). Rozdział II PRZEDMIOT BIBLIOGRAFII. RODZAJE I CHARAKTERYSTYKA DOKUMENTÓW Przedmiot bibliografii kształtuje się w zależności od trzech różnych znaczeń tego terminu. Bibliografia jako dyscyplina naukowa zajmuje się-książką w takim zakresie w jakim stanowi ona przedmiot i istotę działań bibliograficznych, zajmuje się też efektem tych działań, czyli spisami bibliograficznymi, ich historią i stanem współczesnym, problemami organizacyjnymi i funkcją. Przedmiotem metodyki bibliograficznej są ogólne wytyczne i przepisy szczegółowe dotyczące sporządzania spisów (gromadzenia materiałów, opisywania i rejestrowania dokumentów, klasyfikowania i zestawiania w określone funkcjonalne całości) oraz same spisy w toku postępowania bibliograficznego. Przedmiotem bibliografii rozumianej jako spis bibliograficzny jest książka w szerokim pojęciu — dokument piśmienniczy z tekstem graficznym słownym i pozajęzykowym, a także formy zastępcze książki, dokumenty oglądowe i słuchowe, służące przekazywaniu treści myślowych. 12 Na pojęcie książki składa się kilka elementów podstawowych:, tekst-— treść — postać zewnętrzna (materiał, techniczne wykonanie, format, •objętość itp.) Postać książki może przybierać różne kształty zależnie od materiału i warunków technicznych. Książką był zwój papirusowy w starożytnym Egipcie i Grecji, tabliczki gliniane w Mezopotamii, kodeks pergaminowy w Rzymie i średniowieczu, ksylograf, inkunabuł. Książką jest zarówno rękopis jak tekst drukowany lub powielany inną metodą. Książką w szerokim pojęciu będą również jej nowe formy nie-graficzne (formy zastępcze): mikrokarta, mikrofilm, płyta z tekstem słownym, taśma magnetofonowa itp. Niezależnie od postaci zewnętrznej i sposobu utrwalenia tekstu spełniają one podstawowe warunki zwią-.zane z pojęciem książki. Książka bowiem jako ewenement społeczny i materialny wykonana jest z materiału poręcznego i przenośnego (papirus, pergamin, papier, tworzywo sztuczne itp.) i zawiera w sobie tekst z utrwaloną myślą ludzką przeznaczoną do społecznego upowszechnienia przez powielenie. Książkę jako przedmiot bibliografii należy ujmować w kontekście innych dokumentów. Pojęcie dokumentu jest szersze od pojęcia książki,, ale tylko w kategoriach formalnych, natomiast w dużym zakresie są to pojęcia adekwatne. Wyróżniamy zasadniczo trzy rodzaje dokumentów: dokumenty graficzne, dokumenty oglądowe i dokumenty słuchowe. Wśród dokumentów graficznych największy zespół tworzą dokumenty piśmiennicze z tekstem słownym — językowym; <lrugi zespół to teksty pozajęzykowe, odpowiadające pewnym pojęciom, ilustrujące myśli lub uzupełniające tekst słowny (symbole matematyczne, chemiczne, nuty itp.). Dokumenty graficzne prawie w całości stano-, wią książkę w różnych jej odmianach. Jeśli nawet nie mają konwencjonalnej formy książki, np. nuty, plany, mapy, ryciny (zaliczane też do dokumentów oglądowych) stanowią przedmiot spisów bibliograficznych od najdawniejszych czasów. Jedynie teksty rękopiśmienne (listy, akta, pamiętniki) o ile nie zostaną społecznie udostępnione przez powielenie nie wchodzą w zasadzie do bibliografii. Tylko szczególnie ważne z punktu widzenia naukowego, mogące stanowić cenny materiał źródłowy, znajdują swoje miejsce w bibliografiach.specjalnych (np. listy prywatne pisarzy w bibliografiach literackich i dokumenty archiwalne ¦w bibliografiach historycznych). Obok dokumentów graficznych coraz częściej spotykamy w bibliografiach opisy dokumentów oglądowych i słuchowych. Dokumenty oglądowe m.in. ryciny, rysunki techniczne, mapy, atlasy, fotografie, (pojedyncze lub albumy) występują bez tekstu słownego lub z tekstem jako uzupełnieniem. Ta kategoria dokumentów stanowi od dawna przedmiot bibliografii narodowych oraz specjalnych. Nowością natomiast jest ujmowanie w spisach dokumentów słuchowych, jak np. płyt z tekstem słownym lub dźwiękiem (dyskografia), taśm magnetofonowych z utrwa- lonym zapisem, które nie są książką w tradycyjnym pojęciu, ale służą upowszechnieniu utrwalonych treści, chociaż do ich odczytania potrzebna jest odpowiednia aparatura. Również reprodukcje fotograficzne tekstów: mikrofilm, fotokopia, mikrokarta, jeśli służą do upowszechnienia oryginału i sporządzone są jako nakłady wieloegzemplarzowe stanowią przedmiot bibliografii na równi z książką. Brak bezpośredniej komunikatywności nie jest istotny, gdyż dają się odczytać za pomocą aparatu — czytnika. Z powyższej, ogólnej charakterystyki dokumentów wynika, że książka jako przedmiot działalności bibliograficznej, występuje w każdej kategorii dokumentów, bądź jako książka właściwa, bądź w obszerniejszym znaczeniu wyrazu, bądź w postaci zastępczej. To zróżnicowanie przedmiotu spisów bibliograficznych i wyjście poza tradycyjne dokumenty piśmiennicze jest niewątpliwie symptomatycznym zjawiskiem naszej epoki. Wspólnym elementem wszystkich odmian książki jest tekst ¦— występuje on w książce rękopiśmiennej, drukowanej, w mikroreprodukcji oraz w zapisie dźwiękowym. Różni się tylko sposobem utrwalenia zawartych w nim treści myślowych. Można więc ogólnie przyjąć, iż przedmiotem bibliografii jest tekst. Przede wszystkim tekst utrwalony w składzie drukarskim. Najczęściej będzie to książka jako druk samoistny, tj. wydanie, któremu odpowiada cały zespół identycznych egzemplarzy. Drukiem samoistnym jest też czasopismo jako wydawnictwo ciągłe (periodyczne). Bibliografia rejestruje i opisuje również teksty wydawniczo niesamoistne, jak utwory zamieszczone w czasopismach, prasie codziennej i wydawnictwach zbiorowych, a nawet fragmenty większych całości (rozdziały książki, części artykułów itp.). Książka stanowi przedmiot badań wielu dyscyplin naukowych ze względu na formę wyrazową, treść, czy wartość materialną. Bibliografia zajmuje się książką jako całością, przy czym bardziej interesuje się jej elementami księgoznawczymi niż treściowymi. Przy opisie bibliograficznym uwzględnia się materiał, objętość, format, oprawę, rodzaj i charakter tekstu, kompozycję piśmienniczą i formę publikacyjną książki (tytulatura, przedmiot, streszczenia, indeksy, spisy treści). Charakteryzując stronę wewnętrzną książki, czyli jej treść, ogranicza się do informacji encyklopedycznych, orientujących. Poznanie treści jest konieczne dla zaklasyfikowania książki do odpowiedniego działu, dla sporządzenia adnotacji referującej lub zalecającej. Bibliografia podaje w adnotacji treściowej o czym książka mówi, co wnosi nowego, do jakiej dziedziny piśmiennictwa należy. Zwracając uwagę na czytelnicze i społeczne wartości opisywanych tekstów bibliografia ustala również ich przeznaczenie dla określonego kręgu odbiorców. Stosunek bibliografii do przedmiotu nie zawsze jest jednolity, uzależniony jest mianowicie od czynników, które decydują o tym, jakie elementy książki i w jakim 14 stopniu mają znaleźć wyraz w sporządzanym spisie bibliograficznym. Inne zapewne w bibliografii inkunabułów, inne w spisie druków współczesnych, inne też w bibliografii rejestracyjnej, a inne w analitycznej. Rozdział III SPIS BIBLIOGRAFICZNY I JEGO CECHY. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE SPORZĄDZANIA SPISÓW. DEFINICJA I OGÓLNE ZASADY OPISU BIBLIOGRAFICZNEGO Jednym z podstawowych zadań bibliografii jako nauki o książce jest badanie i opisywanie piśmiennictwa. Ten zakres działania nazywamy bibliografią praktyczną, umiejętnością sporządzania społecznie funkcjonalnych spisów bibliograficznych. Spis bibliograficzny (= bibliografia) to uporządkowany wykaz jednostek bibliograficznych reprezentujących zespołów dokumentów dobranych według z góry przyjętych kryteriów. Jednostki bibliograficzne przedstawione są w formie opisu bibliograficznego. Spisy bibliograficzne są tylko jedną, najczęściej występującą, formą piśmienniczą bibliografii (R.V.); posiadają pewne cechy wspólne i cechy odmienne, różniące je między sobą. Cechą wspólną wszystkich spisów bibliograficznych jest to, że obejmują szereg schematycznych (sporządzonych wg tych samych założeń dla danego spisu) opisów bibliograficznych, ułożonych w pewien określony sposób, ponadto że każdy spis posiada własne ustalone założenia informacyjne, służy • określonym celom. Odmienne cechy spisów wynikają z odmienności materiałów, które stanowią ich przedmiot; doboru materiału dokonuje się zależnie od zadania i przeznaczenia bibliografii, to z kolei rzutuje na metodę pracy bibliograficznej oraz sposób opracowania bibliografii. Założenia podstawowe dla działań. bibliograficznych, których wytworem jest spis bibliograficzny, wypływają przede wszystkim z jego potencjalnej funkcji społecznej (dokumentacyjna, informacyjna, naukowa, kulturalna itp.). Dla jej pełnego zrealizowania' dobiera się odpowiednio materiał, stosuje się różny opis (jednolity dla całego spisu), przyjmuje się określony układ bibliografii i nadaje całości odpowiednią kompozycję piśmienniczą. Zespół czynności związanych z doborem materiału (gromadzenie wg pewnych kryteriów, selekcja), opisem (rejestracja) i układem (uporządkowaniem w obrębie spisu) nazywamy metodą postępowania (działania) bibliograficznego. Natomiast wytyczne dla niej, przepisy i normy określające sposób postępowania nazywamy metodyką bibliografii. 15 Aby książki, inne dokumenty piśmiennicze, słuchowe, czy oglądowe stały się przedmiotem określonego spisu bibliograficznego muszą posiadać jakieś wspólne cechy lub przynajmniej jedną cechę wspólną. Podstawą doboru materiału mogą być zarówno cechy wydawnicze dokumentów, jak i cechy piśmiennicze. Zespół cech wydawniczych związany jest z postacią fizyczną książki (dokumentu). Należą tu cechy zawarte w tytulaturze (autor, tytuł, podtytuł, adres wydawniczy, tj. miejsce wydania, wydawca, drukarz, rok publikacji), cechy charakteryzujące postać zewnętrzną (objętość, format, materiał, sposób powielenia itp.) oraz cechy charakteryzujące formę wydawniczą (samoistna, niesamoistna). Cechy piśmiennicze dotyczą strony wewnętrznej dokumentu, jego treści i formy piśmienniczej (powieść, sztuka, rozprawa, podręcznik, słownik itp.). Forma piśmiennicza dokumentu może być samoistna (całość tekstu) lub niesamoistna (fragment). Cechy wydawnicze i piśmiennicze nadane dokumentowi przez autora i wydawcę, są cechami wrodzonymi i te stanowią o doborze materiału; one też uwzględniane są w opisie bibliograficznym. Inne cechy dokumentów, jak: znaki proweniencyjne, sygnatury, defekty itp. są cechami nabytymi i w zasadzie są pomijane w opisie. Cechy nabyte brane są natomiast pod uwagę przy opisie katalogowym. Dla potrzeb bibliografii dzielimy wszystkie cechy wrodzone dokumentów na: cechy wydawniczo-formalne, tj. cechy wydawnicze plus forma piśmiennicza oraz cechy treściowe (zawartość dokumentu). Przystępując do opracowania bibliografii ustalamy na wstępie — biorąc pod uwagę założenia celu, funkcji i przeznaczenia — jakie wspólne cechy wydawniczo-formalne i treściowe muszą posiadać dokumenty, aby stać się przedmiotem spisu: czy wspólny obszar wydania (kraj, region, miejscowość), czy czas wydania (rok lub okres), czy wspólnego wytwórcę (naród, grupa osób), czy jednego autora; formę wydawniczą (książki, czasopisma, artykuły), czy formę piśmienniczą (powieść, pamiętnik) itp.; czy pod względem treściowym wszystkie dokumenty, czy tylko jednej wybranej dziedziny (prawo, medycyna) lub zagadnienia? Ta problematyka wiąże się z pojęciem zasięgu i zakresu bibliografii (zob. R.IV). Pierwszy etap działań bibliograficznych, których rezultatem ma być określony spis, to gromadzenie materiału. Poprzedza je wstępna penetracja źródeł, którymi są bądź bezpośrednio dokumenty (zgromadzone w bibliotece, Instytucie Bibliograficznym, ośrodku informacyjnym itp.) bądź źródła informacyjne (pośrednie) tj. inne bibliografie, katalogi, wydawnictwa encyklopedyczne itd.; następnie ustalenie formy opisu, kryteriów selekcji, sposobu porządkowania materiału oraz formy kartoteki (forma wyjściowa każdej bibliografii). Gromadzenie materiału postępuje jednocześnie z jego rejestracją i opisywaniem. Na podstawie pewnych wytycznych przepisów (norm bibliograficznych) ze- 16 brany do bibliografii materiał podlega opracowaniu w pewien ustalony sposób, z zachowaniem kolejności składników opisu dla zapewnienia mu schematyczności i przejrzystości. Celem tego opracowania (rejestracji, opisu) jest wykazanie podstawowych cech dokumentów (książek, artykułów, wydawnictw seryjnych, rozpraw itp.), cech związanych z ich formą wyrazową, treścią i postacią, tych cech, które pozwalają jeden dokument odróżnić od innych dokumentów. Opisanie zebranych dokumentów i uporządkowanie sporządzonych .opisów według przyjętych zasad (układ, systematyka) to dwa dalsze etapy działania bibliograficznego. Materialnym odpowiednikiem opisu bibliograficznego jest opisywany dokument, który przyjmuje się za reprezentację wszystkich egzemplarzy danej pozycji wydawniczej (rękopisy i niektóre dokumenty są pozycjami jednostkowymi). Biorąc pod uwagę cechy wydawnicze i piśmiennicze tekstu (dokumentu) wyróżniamy: 1) wydawnictwo tj. dokument samoistny pod względem wydawniczym i piśmienniczym, całość jedno-lub wielotomowa: wydawnictwo zwarte (książka) i wydawnictwo ciągłe (czasopismo i seria wydawnicza); 2) utwory bibliograficzne tj. teksty wydawniczo aiesamoistne, piś-mienniczo samoistne (artykuły, rozprawy, recenzje itp.); 3) fragmenty bibliograficzne, tj. teksty wydawniczo i piśmienniczo niesamoistne (rozdziały książki, części artykułów); 4) teksty wydawniczo samoistne, piśmienniczo niesamoistne (poszczególne tomy większych całości wydawniczych, rejestrowane oddzielnie w bibliografii bieżącej). Opis bibliograficzny jest to zespół informacji niezbędnych do identyfikacji opisywanego dokumentu oraz informacji uzupełniających, które mogą być dodawane dla bliższego scharakteryzowania dokumentu. Opis sporządza się na podstawie dokładnej analizy cech książki; dokonać jej możemy albo bezpośrednio z autopsji i wówczas źródłem opisu jest samo wydawnictwo (dokument), albo też pośrednio opierając się na informacjach dostarczonych przez inne bibliografie, katalogi itp. (źródła pośrednie). Opis zbudowany jest według schematu określonego w normie opisu bibliograficznego. Składa się on z wielu elementów, następujących po sobie w określonej kolejności. Podstawowymi elementami opisu są cechy zawarte głównie w tytulaturze dokumentu (autor, tytuł, podtytuł, współpracownicy, miejsce i rok wydania, nakładca, drukarz i in.) oraz cechy dotyczące postaci zewnętrznej (format, objętość, technika wykonania i in.) Jest to rodzaj opisu najczęściej stosowanego w głównym zrębie bibliografii. W wielu spisach, których celem jest zapoznanie z treścią lub charakterystycznymi cechami dokumentów, zwraca się uwagę na zawartość oraz krytyczną ocenę wydawnictwa. Sporządzany opis zawierać będzie wówczas elementy dodatkowe, uwagi bibliograficzne zwane też adnotacjami, do których informacje 2 — Podstawy bibliografii 17 czerpie się z opisywanego druku, bądź spoza niego. Adnotacje mSgą być formalne, czyli księgoznawcze i treściowe, inaczej rzeczowe (mogą być obiektywne, krytyczne). Adnotacje księgoznawcze podają cechy materialne i wydawnicze dokumentu (np. błędy w tytulaturze, wysokość nakładu, dzieje wydawnictwa, powiązania z innymi dokumentami). Adnotacje treściowe informują o zawartości; czynią to w sposób omawiający, wyszczególniający, referujący (analizy). Opis zawierający wszystkie podstawowe elementy niezbędne do identyfikacji dokumentu, jest opisem zasadniczym lub rejestracyjnym. Opis rejestracyjny może być pełny (stosowany w bibliografiach ogólnych prymarnych i większych specjalnych) albo skrócony (w bibliografiach pochodnych). W odróżnieniu od opisu rejestracyjnego (zasadniczego) występuje opis adnotowany, czyli rozwinięty, który zawiera bardziej szczegółowe informacje o publikacji od strony wydawniczej (księgoznawczej) i treści; jej charakterystykę, niekiedy na tle krytyki naukowej, oraz ocenę czytelniczych, naukowych i społecznych wartości. Opis rozwinięty z obszerną adnotacją referującą i wartościującą podaną w dokumencie treść nazywamy opisem analitycznym. Ważnymi czynnikami wpływającymi na metodę opisu są charakter bibliografii i jej przeznaczenie czytelnicze (adres). Pomocą w ustalaniu zasad opisu są normy bibliograficzne, które podają ogólne reguły i przepisy szczegółowe dostosowane do potrzeb różnych rodzajów bibliografii. W bibliografiach ogólnych narodowych (bieżących, prymarnych) stosuje się najczęściej pełny opis rejestracyjny, w retrospektywnych narodowych niekiedy uzupełniony adnotacją (np. Bibliografia polska K. Estrei-chera). Bibliografie specjalne, będąc najczęściej bibliografiami pochodnymi, ograniczają liczbę elementów opisu do niezbędnych i wprowadzają opis skrócony. Bibliografie specjalne o funkcji bieżących informatorów naukowych stosują coraz częściej opisy analityczne. Opis adnotowany występuje w bibliografiach zwłaszcza zalecających (adnotacja treściowa) i bibliofilskich. Bibliografie księgarskie (handlowe) mają przeważnie opisy skrócone. Opis bibliograficzny, jego- elementy składowe, zależą również od rodzaju opisywanej jednostki bibliograficznej. Każdy typ opisywanych dokumentów (teksty słowne, mapy, nuty, ryciny, normy itp.) wymaga odmiennej charakterystyki, a więc i metody opisu. Również w opisie dokumentów piśmienniczych występują zasadnicze różnice. Inaczej opisuje się wydawnictwo zwarte (książkę), inaczej wydawnictwo ciągłe (czasopismo, wydawnictwo seryjne); inny opis stosuje się dla utworów (elementy z tytulatury + cytata wydawnicza), inny dla fragmentów bibliograficznych. Ostatnią czynnością postępowania bibliograficznego w zakresie opracowania spisu jest uporządkowanie zebranego i opisanego ma- 18 teriału. czyli odpowiedni układ gotowych opisów bibliograficznych. Selekcji (formalnej i rzeczowej) materiałów dokonuje się już na etapie gromadzenia i opisywania, ale ich weryfikacja powinna być przeprowadzona w trakcie szeregowania pozycji w obrębie głównego zrębu bibliografii. Szeregowanie odbywa się według przyjętych kryteriów mechanicznych, logicznych lub treściowych (rzeczowych). Układ bibliografii musi być przemyślany i konsekwentny, decyduje bowiem w dużym stopniu o wartości użytkowej i sprawności informacyjnej spisu Rozdział IV KRYTERIA PODZIAŁU BIBLIOGRAFII. POJĘCIE ZASIĘGU I ZAKRESU. RODZAJE BIBLIOGRAFII " \ W zależności od tego, z jakich założeń wychodziły prace bibliograficzne i co odegrało decydującą rolę w doborze materiału zawartego w bibliografii, jakie cechy wydawniczo-formalne i treściowe brane były pod uwagę, co stanowiło źródło opisu i jaką przyjęto metodę opracowania bibliografii, jaki jest jej cel i przeznaczenie — podzielić możemy bibliografie na różne typy i rodzaje. Podstawowy podział wyznaczają kryteria określone przez cechy wydawniczo-formalne i cechy treściowe dokumentów wchodzących do bibliografii jako jej przedmiot. Z pojęciem zasięgu bibliografii wiążą się cechy wydawniczo-formalne. Mówimy, że książki mające jakąś wspólną cechę wydawniczo-formalną, np. wspólne miejsce (obszar) wydania, czas wydania, formę wydawniczą lub piśmienniczą, wspólnego wytwórcę, język druku — objęte są wspólnym zasięgiem. Zasięg może być t e-rytorialny, jeśli bierze się pod uwagę miejsce wydania dokumentów; zasięg chronologiczny wyznaczony jest przez wspól