TADEUSZ MAJEWSKI REHABILITACJA ZAWODOWA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH WARSZAWA 1995 Ksi��ka wydana w Zak�adzie Bada� Centrum Badawczo-Rozwojowego Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych (d. CNBSI) kierowanym przez dra Jerzego Mikulskiego, 03-450 Warszawa, ul. Ratuszowa 11 tel. 619-16-10, fax 619-35-59 (C) Copyright by Centrum Badawczo-Rozwojowe Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych Projekt ok�adki: Anna �wierczy�ska Redaktor ksi��ki: Barbara Szczepankowska Ksi��ka wydana z pomoc� finansow� Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych ISBN 83-901683-3-2 Sk�ad: "Borgis" Sp. z o.o. Warszawa, ul. Cio�ka 11a Druk: Multi Print Obj�to��: 15 ark. wyd. 16 ark. druk. Nak�ad: 1500 egz. Spis tre�ci 1. NIEPE�NOSPRAWNO�� ORGANIZMU LUDZKIEGO 9 1.1. Organizm ludzki i jego narz�dy 9 1.2. Uszkodzenie narz�d�w i jego przyczyny 11 1.2.1. Uszkodzenie narz�d�w 11 1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narz�d�w 13 1.3. Uszkodzenie a niepe�nosprawno�� 15 1.4. Niepe�nosprawno�� a upo�ledzenie 18 1.5. Niepe�nosprawno�� a inwalidztwo 21 1.6. Osoby niepe�nosprawne - definicje, klasyfikacja 22 1.7. Zapobieganie niepe�nosprawno�ci 26 2. PRACA A NIEPE�NOSPRAWNO�� 29 2.1. Psychologiczna analiza pracy 29 2.2. Psychologiczna analiza przygotowania do pracy 33 2.3. Zdolno�� do pracy a niepe�nosprawno�� 36 3. REHABILITACJA KOMPLEKSOWA OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH 39 3.1. Poj�cie i zakres rehabilitacji 39 3.2. Rehabilitacja lecznicza 41 3.3. Rehabilitacja psychologiczna 44 3.4. Rehabilitacja zawodowa 47 3.5. Rehabilitacja spo�eczna 49 3.6. Integracja spo�eczna i wyr�wnywanie szans os�b niepe�nosprawnych 51 3.7. Rehabilitacja jako proces kompleksowy 53 4. ZAGADNIENIA REHABILITACJI ZAWODOWEJ OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH 55 4.1. Rehabilitacja zawodowa w polityce ONZ i Rady Europy 55 4.2. Poradnictwo zawodowe dla os�b niepe�nosprawnych. 59 4.2.1. Ocena zdolno�ci do pracy os�b niepe�nosprawnych 60 4.2.1.1. Ocena spo�ecznych komponent�w zdolno�ci do pracy 61 4.2.1.2. Medyczna ocena zdolno�ci do pracy 62 4.2.1.3. Psychologiczna ocena zdolno�ci do pracy 64 4.2.1.4. Ocena zawodowa - pr�by pracy 66 4.2.1.5. Ostateczna diagnoza zawodowa 71 4.2.2. Poznanie wymaga� pracy 72 4.2.3. Wyb�r zawodu przez osob� niepe�nosprawn� 73 4.2.4. Formy organizacyjne poradnictwa zawodowego dla os�b niepe�nosprawnych 75 4.2.5. Poradnictwo rehabilitacyjne 78 4.3. Przygotowanie os�b niepe�nosprawnych do pracy 80 4.3.1. Zakres przygotowania do pracy 80 4.3.2. Szkolenie przedzawodowe os�b niepe�nosprawnych 82 4.3.3. Integracyjne szkolenie i kszta�cenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych 83 4.3.3.1. Szkolenie wewn�trzzak�adowe 84 4.3.3.2. Kszta�cenie zawodowe na poziomie zasadniczym 85 4.3.3.3. Kszta�cenie zawodowe w szko�ach �rednich, pomaturalnych i wy�szych 87 4.3.4. Specjalne szkolenie i kszta�cenie zawodowe os�b niepe�nosprawnych 91 4.3.4.1. Specjalne szko�y zawodowe 91 4.3.4.2. Zak�ady rehabilitacji zawodowej 93 4.3.4.3. Przygotowanie zawodowe os�b niepe�nosprawnych w specjalnych zak�adach pracy 97 4.4. Po�rednictwo pracy dla os�b niepe�nosprawnych 98 4.5. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych 104 4.5.1. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych warunkach pracy 104 4.5.1.1. Formy zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych w zwyk�ych zak�adach pracy 105 4.5.1.2. Systemy wska�nik�w zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych 107 4.5.1.3. Systemy zach�t materialnych dla pracodawc�w zatrudniaj�cych osoby niepe�nosprawne 109 4.5.1.4. Prawne rezerwowanie prac dla os�b niepe�nosprawnych 110 4.5.1.5. Zespo�y do spraw zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych 111 4.5.2. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w specjalnych warunkach pracy 113 4.5.2.1. Zak�ady pracy chronionej 113 4.5.2.2. Sp�dzielnie inwalid�w 117 4.5.2.3. Zak�ady pracy dla os�b niepe�nosprawnych prowadzone przez organizacje pozarz�dowe 119 4.5.2.4. Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w systemie pracy nak�adczej 120 4.5.2.5. Zatrudnienie chronione w zwyk�ych zak�adach pracy 122 4.5.2.6. O�rodki dla os�b niepe�nosprawnych niezdolnych do pracy 123 4.5.3. W�asna dzia�alno�� gospodarcza os�b niepe�nosprawnych 125 4.5.4. Zatrudnianie os�b niepe�nosprawnych w �rodowisku wiejskim 127 4.5.5. Rehabilitacja zawodowa w ramach rehabilitacji �rodowiskowej 128 5. ROZW�J REHABILITACJI ZAWODOWEJ W POLSCE 132 5.1. Rehabilitacja zawodowa w pierwszych latach po wojnie 132 5.2. Rehabilitacja zawodowa w latach 1950-1960 133 5.3. Rehabilitacja zawodowa w latach 1960-1989 135 5.3.1. Rehabilitacja zawodowa w systemie s�u�by zdrowia 135 5.3.2. Rehabilitacja zawodowa w zak�adach pracy 137 5.3.2.1. Zatrudnianie inwalid�w 138 5.3.2.2. Rehabilitacja przemys�owa 139 5.3.3. Rozw�j sp�dzielczo�ci inwalid�w 142 5.4. Rehabilitacja zawodowa po 1989 roku 149 5.4.1. Zakres poj�cia osoba niepe�nosprawna 150 5.4.2. Pe�nomocnik do Spraw Os�b Niepe�nosprawnych 151 5.4.3. Po�rednictwo pracy i poradnictwo zawodowe dla os�b niepe�nosprawnych 152 5.4.4. Obowi�zki i uprawnienia zak�ad�w pracy w zakresie zatrudniania os�b niepe�nosprawnych 154 5.4.5. Zak�ady pracy chronionej 156 5.4.6. Warsztaty terapii zaj�ciowej 158 5.4.7. Pa�stwowy Fundusz Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych 159 5.4.8. Udzia� organizacji pozarz�dowych w rehabilitacji zawodowej 160 5.4.9. Rehabilitacja zawodowa w programie rz�dowym 161 6. ZDOLNO�� DO PRACY RӯNYCH GRUP OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH 163 6.1. Osoby z uszkodzeniem narz�du wzroku. 163 6.1.1. Narz�d wzroku i jego czynno�ci 163 6.1.2. Uszkodzenie narz�du wzroku 165 6.1.3. Osoby niewidome i osoby s�abowidz�ce 169 6.1.4. Zdolno�� do pracy os�b niewidomych i os�b s�abowidz�cych 171 6.1.4.1. Zdolno�� do pracy os�b niewidomych 172 6.1.4.2. Zdolno�� do pracy os�b s�abowidz�cych 175 6.2. Osoby z uszkodzeniem narz�du s�uchu 178 6.2.1. Narz�d s�uchu i jego czynno�ci 178 6.2.2. Uszkodzenie narz�du s�uchu 181 6.2.3. Osoby g�uche i osoby s�abos�ysz�ce 183 6.2.4. Zdolno�� do pracy os�b g�uchych i os�b s�abos�ysz�cych 185 6.2.4.1. Zdolno�� do pracy os�b g�uchych 185 6.2.4.2. Zdolno�� do pracy os�b s�abos�ysz�cych 189 6.3. Osoby z uszkodzeniem narz�du ruchu 190 6.3.1. Narz�d ruchu i jego czynno�ci 190 6.3.2. Uszkodzenie narz�du ruchu 192 6.3.3. Osoby z uszkodzeniem narz�du ruchu 194 6.3.4. Zdolno�� do pracy os�b z uszkodzonym narz�dem ruchu 196 6.3.4.1. Zdolno�� do pracy os�b z uszkodzeniem ko�czyn g�rnych 196 6.3.4.2. Zdolno�� do pracy os�b z uszkodzeniem ko�czyn dolnych 198 6.3.5. Przygotowanie do pracy os�b z uszkodzeniem narz�du ruchu 199 6.4. Osoby z uszkodzeniem narz�d�w wewn�trznych 200 6.4.1. Narz�dy wewn�trzne i ich uszkodzenie 200 6.4.2. Zdolno�� do pracy os�b z uszkodzeniem narz�d�w wewn�trznych 202 6.5. Osoby z upo�ledzeniem umys�owym 204 6.5.1. Zakres poj�cia upo�ledzenie umys�owe 204 6.5.2. Klasyfikacja os�b z upo�ledzeniem umys�owym 205 6.5.3. Zdolno�� do pracy os�b z upo�ledzeniem umys�owym 208 6.5.3.1. Zdolno�� do pracy os�b lekko upo�ledzonych umys�owo 208 6.5.3.2. Zdolno�� do pracy os�b umiarkowanie i znacznie upo�ledzonych umys�owo 209 6.6. Osoby psychicznie chore 211 6.6.1. Choroby psychiczne 211 6.6.2. Charakterystyka os�b psychicznie chorych 214 6.6.3. Zdolno�� do pracy os�b psychicznie chorych 215 6.7. Osoby cierpi�ce na padaczk� 218 6.7.1. Padaczka 218 6.7.2. Zdolno�� do pracy os�b cierpi�cych na padaczk� 219 6.8. Osoby z uszkodzeniem kilku narz�d�w 221 6.8.1. Niepe�nosprawno�� z�o�ona 221 6.8.2. Zdolno�� do pracy os�b z niepe�nosprawno�ci� z�o�on�. 222 ZAKO�CZENIE 224 MI�DZYNARODOWE DOKUMENTY DOTYCZ�CE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 225 WA�NIEJSZE AKTY PRAWNE DOTYCZ�CE REHABILITACJI ZAWODOWEJ 227 BIBLIOGRAFIA 229 ZA��CZNIKI 235 WST�P Szacunkowo przyjmuje si�, �e na globie ziemskim �yje oko�o 500 milion�w os�b niepe�nosprawnych czyli oko�o 10% ca�ej populacji. W tej liczbie jest oko�o 4% os�b, kt�re wymagaj� i powinny by� obj�te rehabilitacj� zawodow�. Rehabilitacja zawodowa zacz�a rozwija� si� w szczeg�lny spos�b po II wojnie �wiatowej. Przyczyni�y si� do tego m.in. licznie publikowane dokumenty mi�dzynarodowych organizacji zajmuj�cych si� sprawami os�b niepe�nosprawnych. Praca pt. Rehabilitacja zawodowa os�b niepe�nosprawnych przedstawia problem niepe�nosprawno�ci w aspekcie zawodowym oraz zagadnienia rehabilitacji zawodowej w �wietle dokument�w i zalece� Organizacji Narod�w Zjednoczonych, �wiatowej Organizacji Zdrowia, Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. W ko�cowej cz�ci om�wiono rozw�j i aktualn� sytuacj� w rehabilitacji zawodowej w Polsce. Praca ma charakter podr�cznika zawieraj�cego podstawowe poj�cia, wiedz� teoretyczn� i wskazania praktyczne. Zosta�a opracowana z my�l� o osobach zajmuj�cych si� rehabilitacj� zawodow�, a potrzeba takiej publikacji wynika zw�aszcza z tego, �e brak aktualnie w naszym kraju systematycznego kszta�cenia specjalist�w w tej dziedzinie takich jak: doradcy zawodowi, nauczyciele zawodu, pracownicy zajmuj�cy si� po�rednictwem pracy os�b niepe�nosprawnych itp. Praca ta jest zatem w szczeg�lny spos�b przeznaczona dla: 1. Student�w interesuj�cych si� rehabilitacj� zawodow� os�b niepe�nosprawnych na wydzia�ach pedagogiki specjalnej, psychologii, socjologii, nauk spo�ecznych i ekonomicznych, a tak�e dla s�uchaczy szk� pracownik�w socjalnych. 2. Pracownik�w rejonowych urz�d�w pracy i wojew�dzkich o�rodk�w do spraw zatrudnienia i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych. 3. Pracownik�w zajmuj�cych si� poradnictwem zawodowym, np. w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, poradniach rehabilitacji zawodowej itp. 4. Pracownik�w plac�wek zajmuj�cych si� szkoleniem i kszta�ceniem zawodowym oraz zatrudniaj�cych osoby niepe�nosprawne takich jak: specjalne szko�y zawodowe, zak�ady rehabilitacji zawodowej, zak�ady pracy chronionej, sp�dzielnie inwalid�w itp. 5. Cz�onk�w komisji orzekaj�cych o sprawach inwalidztwa i zatrudnienia. 6. Pracownik�w przemys�owej s�u�by zdrowia i innych plac�wek s�u�by zdrowia. 7. Pracownik�w zwyk�ych zak�ad�w pracy zatrudniaj�cych osoby niepe�nosprawne oraz szk�l masowych, w kt�rych kszta�ci si� m�odzie� niepe�nosprawn�. 8. Pracownik�w socjalnych, kt�rzy w swojej pracy spotykaj� si� z problemami zawodowymi swoich podopiecznych os�b niepe�nosprawnych. 9. Samych os�b niepe�nosprawnych maj�cych problemy z wyborem swojej drogi zawodowej. Autor ma nadziej�, �e praca spe�ni swoje zadanie w kszta�ceniu i dokszta�caniu kadry zajmuj�cej si� sprawami zawodowymi os�b niepe�nosprawnych w naszym kraju. 1. NIEPE�NOSPRAWNO�� ORGANIZMU LUDZKIEGO 1.1. Organizm ludzki i jego narz�dy Cz�owiek jest istot� bardzo z�o�on� i mo�na go rozwa�a� z r�nych punkt�w widzenia. Og�lnie mo�na powiedzie�, �e stanowi on pewn� zintegrowan� ca�o��, w kt�rej mo�na wyodr�bni� elementy fizyczne, psychiczne i spo�eczne. Jest wi�c on istot� socjo-psycho-fizyczn�. Z punktu widzenia fizycznego - cz�owiek stanowi organizm o �ci�le okre�lonej strukturze (budowie) i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Sk�adaj� si� na niego r�nego rodzaju narz�dy, r�wnie� o okre�lonej strukturze, wype�niaj�ce specyficzne czynno�ci (funkcje) wzajemnie skoordynowane i uwarunkowane. Oznacza to, �e czynno�ci jednych narz�d�w s� zale�ne od innych i ka�dy z pojedy�czych narz�d�w ma wp�yw na prac� pozosta�ych. Zespo�y lub grupy narz�d�w nazywane s� uk�adami. Do najwa�niejszych narz�d�w i zespo��w organizmu nale��: 1. Narz�dy zmys�owe, g��wnie narz�d wzroku i narz�d s�uchu, kt�rych g��wnymi czynno�ciami jest orientacja i poznanie otaczaj�cej rzeczywisto�ci. 2. Narz�d mowy, kt�rego czynno�ci� jest produkowanie i wydawanie d�wi�k�w, sk�adaj�cych si� m.in. na oraln� (ustn�) mow� cz�owieka. 3. Narz�d ruchu, kt�rego g��wnymi czynno�ciami s� manipulacja, czyli wykonywanie ruch�w i czynno�ci oraz lokomocja, czyli przemieszczanie organizmu. 4. Narz�dy wewn�trzne, a mianowicie: uk�ad oddechowy, uk�ad kr��enia, uk�ad trawienny (pokarmowy) i inne, kt�re spe�niaj� wa�ne funkcje maj�ce na celu utrzymanie organizmu przy �yciu i zaopatrzenie go w niezb�dn� energi� do dzia�ania. 5. Uk�ad nerwowy sk�adaj�cy si� z o�rodkowego uk�adu nerwowego (uk�ad m�zgowo-rdzeniowy) i obwodowego uk�adu nerwowego. Realizuje on czynno�ci zwi�zane z funkcjonowaniem i kontrol� poszczeg�lnych narz�d�w oraz harmonijnym ich wsp�dzia�aniem. O�rodkowy uk�ad nerwowy, a zw�aszcza kora m�zgowa jest pod�o�em zjawisk psychicznych. W�r�d zjawisk psychicznych mo�emy wyodr�bni�: - procesy (czynno�ci) psychiczne, takie jak: procesy percepcyjne, zapami�tywanie, my�lenie - rozwi�zywanie problem�w, wnioskowanie, planowanie itp. - osobowo�� rozumian� jako centralny system regulacji i integracji czynno�ci - proces�w psychicznych decyduj�cych o zachowaniu si� cz�owieka w r�nych sytuacjach �yciowych, zawodowych i spo�ecznych. Cz�owiek jest r�wnie� istot� spo�eczn�, tzn., �e �yje w grupie i wype�nia pewne role w swojej rodzinie i �rodowisku spo�ecznym, zgodnie z jego wiekiem, p�ci�, pozycj� spo�eczn� itp. Do �ycia i zaspokojenia wszystkich jego potrzeb niezb�dni s� inni ludzie, kt�rym on tak�e jest potrzebny. W ko�cu cz�owiek jest r�wnie� istot� pracuj�c�, tzn. �e istotn� cz�� jego �ycia stanowi praca. Mo�e to by� praca zarobkowa, jako �r�d�o utrzymania lub wykonywanie r�nych prac w domu, dla siebie i swojej rodziny. Je�eli te wszystkie uk�ady i narz�dy s� nienaruszone, dobrze funkcjonuj� i wzajemnie wsp�pracuj�, w�wczas cz�owiek czuje si� zdrowy, jest pe�nosprawny. �wiatowa Organizacja Zdrowia okre�la zdrowie jako "stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i spo�ecznego, a nie wy��cznie jako brak choroby lub niedomagania." (Encyklopedia zdrowia dziecka 1987, s.414) W poj�ciu zdrowia mieszcz� si� wi�c zar�wno elementy fizyczne (anatomiczno-fizjologiczne), jak r�wnie� psychiczne i spo�eczne, gdy� cz�owiek stanowi jedno�� socjo-psycho-fizyczn�. Niestety ten wzajemny harmonijny uk�ad element�w oraz wsp�dzia�anie poszczeg�lnych narz�d�w mo�e ulec zak��ceniu lub zaburzeniu na skutek zadzia�ania r�nych czynnik�w zewn�trznych lub wewn�trznych. Mog� one spowodowa� uszkodzenie poszczeg�lnych narz�d�w czy czynno�ci, obni�enie sprawno�ci ich funkcjonowania oraz ca�y szereg dalszych nast�pstw w �yciu cz�owieka. W 1980 r. �wiatowa Organizacja Zdrowia przyj�a Mi�dzynarodow� Klasyfikacj� Uszkodze�, Niepe�nosprawno�ci i Upo�ledze� (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps). Wyodr�bniono trzy aspekty (wymiary) �ci�le ze sob� powi�zane i uwarunkowane oraz decyduj�ce o sytuacji, problemach i potrzebach rehabilitacyjnych cz�owieka, a mianowicie: uszkodzenie (impairment), niepe�nosprawno�� (disability) i upo�ledzenie (handicap). 1.2. Uszkodzenie narz�d�w i jego przyczyny 1.2.1. Uszkodzenie narz�d�w Jak ju� podkre�lili�my - ka�dy narz�d ma okre�lon� struktur� (budow�) i wykonuje okre�lone czynno�ci. Mog� one ulec uszkodzeniu na skutek zadzia�ania pewnych czynnik�w zewn�trznych lub wewn�trznych. Im dany narz�d jest bardziej delikatny i z�o�ony, tym �atwiej ulega uszkodzeniu. Zgodnie z Klasyfikacj� �wiatowej Organizacji Zdrowia (Inernational Classification... 1980, s.27) - uszkodzenie (impairment) oznacza "wszelk� strat� lub wad� psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo czynno�ci". Zgodnie z t� definicj� w poj�ciu "uszkodzenie" mie�ci si�: 1. Wszelka strata lub wada (nieprawid�owo��) anatomicznej struktury narz�du organizmu, a wi�c ca�kowity jego brak lub uszkodzenie poszczeg�lnych jego cz�ci; 2. Wszelka strata lub nieprawid�owo�� czynno�ci fizjologicznych (fizycznych) lub psychicznych, kt�re mog� przejawia� si� w: a) ca�kowitym ich zniesieniu, b) cz�ciowym ich zniesieniu lub zaburzeniu, czyli nieprawid�owym ich przebiegu; cz�sto w odniesieniu do czynno�ci ruchowych (motorycznych) m�wimy o dysfunkcjach narz�du ruchu. Tak wi�c uszkodzenie mo�e przyj�� r�ny zakres - od cz�ciowego, fragmentarycznego do ca�kowitego zniesienia danego narz�du i jego czynno�ci. Przyk�adami mog� by� tutaj: ca�kowita �lepota i s�abowzroczno��, ca�kowita lub cz�ciowa amputacja ko�czyny, albo nawet obu ko�czyn g�rnych lub dolnych. Uszkodzenie mo�e by� okresowe lub trwa�e. To pierwsze trwa przez pewien czas i w wyniku odpowiednich zabieg�w leczniczych, chrurgicznych czy rehabilitacyjnych mo�e by� usuni�te i przywr�cony stan poprzedni. Przyk�adem uszkodzenia okresowego mo�e by� parali� mi�ni po udarze m�zgowym, kt�ry mo�e ca�kowicie lub cz�ciowo ust�pi� albo zniesienie czynno�ci ko�czyny na skutek z�amania ko�ci, kt�ra po zro�ni�ciu tej ko�ci mo�e by� przywr�cona. Uszkodzenie trwa�e wyst�puje w�wczas, gdy nie ma perspektyw na jego usuni�cie i stan taki trwa� b�dzie do �mierci (np. �lepota po usuni�ciu ga�ek ocznych, amputacja ko�czyny itp.). Takie uszkodzenie nazywane jest r�wnie� defektem. Ponadto nale�y odr�ni� uszkodzenie od urodzenia i nabyte w dalszym okresie �ycia cz�owieka. Uszkodzenie od urodzenia, nazywane te� wad� wrodzon�, wyst�puje u dziecka od momentu jego urodzenia, a w�a�ciwie ju� wcze�niej, w okresie p�odowym. Uszkodzenie nabyte mo�e wyst�pi� w r�nych okresach �ycia cz�owieka, na skutek chor�b czy uraz�w. Wreszcie uszkodzenie mo�e by�: 1. ustabilizowane - nie podlegaj�ce zmianie ani w kierunku jego pog��bienia ani zmniejszenia; 2. progresywne - pog��biaj�ce si� i prowadz�ce do dalszego pogorszenia i zaniku funkcjonowania narz�du; do takich uszkodze� nale�y np. s�abowzroczno�� prowadz�ca do ca�kowitej �lepoty w przypadku zaniku nerwu wzrokowego albo cz�ciowe ograniczenie ruch�w i czynno�ci ko�czyn pog��biaj�ce si� na skutek choroby powoduj�cej zanik mi�ni; 3. regresywne - ust�puj�ce, prowadz�ce do odzyskania stanu normalnego (uszkodzenie okresowe). Mi�dzynarodowa Klasyfikacja Uszkodze�, Niepe�nosprawno�ci i Upo�ledze� (International Classification... 1980, s.48 i nast.) wymienia uszkodzenia wszystkich wymienionych w podrozdziale 1.1. narz�d�w zmys�owych (wzroku i s�uchu), narz�du mowy, narz�du ruchu, narz�d�w wewn�trznych oraz narz�d�w kieruj�cych czynno�ciami umys�owymi i zachowaniem cz�owieka. W ramach ka�dego z tych narz�d�w Klasyfikacja rozr�nia szczeg�owe uszkodzenia, kt�re cz�ciowo zostan� om�wione w nast�pnych rozdzia�ach. 1.2.2. Przyczyny uszkodzenia narz�d�w Uszkodzenie mo�e by� spowodowane r�nymi czynnikami wewn�trznymi lub zewn�trznymi, zwanymi przyczynami uszkodzenia lub przyczynami niepe�nosprawno�ci. Nale�� do nich nast�puj�ce grupy czynnik�w: 1. Czynniki dziedziczne i wrodzone. 2. Choroby. 3. Niew�a�ciwe od�ywianie. 4. Urazy. 5. Zmiany zwi�zane ze starzeniem si� organizmu. A oto ich kr�tka charakterystyka. 1. Czynniki dziedziczne i wrodzone zaliczamy do jednej grupy z uwagi na to, �e cz�sto trudno dok�adnie ustali� czy dana nieprawid�owo�� rozwojowa (wada wrodzona) spowodowana zosta�a w drodze genetycznego przekazu przez rodzic�w czy te� szkodliwymi czynnikami w okresie p�odowym. Cz�sto obie te przyczyny mog� decydowa� o uszkodzeniu p�odu i w konsekwencji dziecko rodzi si� z wad� wrodzon�. W rzeczywisto�ci czynniki te nale�y odr�nia�. W pierwszym przypadku uszkodzenie (wada) spowodowane jest przez nieprawid�owe geny i chromosomy przekazane przez rodzic�w swojemu potomstwu poprzez kom�rki p�ciowe. W rezultacie embrion a nast�pnie p��d nie rozwija si� normalnie a dziecko rodzi si� z pewnymi wadami. �lepota na kolory, zanik nerwu wzrokowego, umys�owe upo�ledzenie, cukrzyca, epilepsja i pewne typy reumatyzmu mog� stanowi� przyk�ady genetycznie przekazywanych schorze�, powoduj�cych uszkodzenie organizmu (Powel, 1976, s.203). Czynniki wrodzone, to szkodliwy wp�yw �rodowiska matki w okresie ci��y i w czasie porodu. Mog� to by� takie czynniki, jak: a) Niew�a�ciwe od�ywianie kobiety ci�arnej, w szczeg�lno�ci niedo�ywienie - powoduj�ce brak lub niedostateczn� ilo�� witaminy A, �elaza, wapna i fosforu w diecie. b) Choroby zaka�ne kobiety ci�arnej, np. grypa, odra, r�yczka. c) Niedotlenienie p�odu na skutek choroby uk�adu krwiono�nego (serca). d) Zatrucia kobiety ci�arnej, np. nadu�ywanie alkoholu czy narkotyk�w, spo�ywanie innych �rodk�w truj�cych (toksycznych). e) Prze�wietlenia kobiety w czasie ci��y, zw�aszcza w okolicy brzusznej. f) Uszkodzenia p�odu na skutek wypadk�w kobiety ci�arnej (Powel,1976, s.203). 2. Drug� grup� czynnik�w, kt�re cz�sto powoduj� trwa�e uszkodzenie narz�d�w organizmu s� choroby. Przez chorob� rozumie si� reakcj� organizmu na dzia�anie czynnik�w chorobotw�rczych (drobnoustroje, paso�yty, zatrucia wewn�trzpochodne i zewn�trzpochodne) objawiaj�ce si� zaburzeniami jego funkcjonowania i wsp�dzia�ania jego narz�d�w. Zmiany te mog� mie� charakter og�lny lub dotyczy� tylko jednego narz�du. W zwi�zku z tym istniej� choroby og�lnie atakuj�ce ca�y organizm oraz choroby poszczeg�lnych narz�d�w. Istniej� wi�c choroby narz�du wzroku (okulistyka), narz�du s�uchu, gard�a i nosa (otolaryngologia), uk�adu nerwowego (neurologia) itp. Ka�da choroba ma sw�j pocz�tek, przebieg i zej�cie. Ta ostatnia faza mo�e by� pomy�lna, czyli ca�kowity powr�t do zdrowia, po�owiczna, czyli przej�cie w chorob� przewlek�� lub niepomy�lna, czyli ko�cz�ca si� trwa�ym uszkodzeniem organizmu lub �mierci�. 3. Niew�a�ciwe od�ywianie, a raczej niedo�ywienie mo�e tak�e pogorszy� og�lny stan zdrowia i spowodowa� dewiacje w rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. Pewne substancje w po�ywieniu s� bowiem istotne dla normalnego rozwoju dziecka, jak np. �elazo, wapno, fosfor, witaminy itp. Je�li pokarm dziecka tych sk�adnik�w nie zawiera, organizm nie b�dzie rozwija� si� normalnie. Dla przyk�adu mo�na poda�, �e brak witaminy A mo�e spowodowa� �lepot�. Niedo�ywienie, jako przyczyna uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci dzieci, wyst�puje g��wnie w krajach rozwijaj�cych si�. Ostatnio s�yszy si� r�wnie� u nas, �e niekt�re dzieci cierpi� z powodu niedostatecznej ilo�ci jedzenia, a wi�c z pewno�ci� posi�ki, jakie otrzymuj� mog� nie zawiera� niezb�dnych sk�adnik�w potrzebnych rozwijaj�cemu si� organizmowi dziecka. 4. Urazy, czyli dzia�ania pewnych zewn�trznych czynnik�w na organizm, powoduj�ce trwa�e uszkodzenie jego narz�d�w i czynno�ci lub nawet �mier�. Czynniki te dziel� si� na: a) mechaniczne - uderzenia r�nymi przedmiotami lub postrza�y; b) termiczne - oparzenia lub odmro�enia; c) chemiczne - zatrucia, oparzenia chemiczne; d) elektryczne - pora�enia energi� elektryczn�. Urazy mog� przyj�� posta� rany w uk�adzie mi�niowym, z�amania lub zniszczenia ko�ci, albo jednocze�nie jedn� i drug� posta�. Ka�dy narz�d organizmu a wi�c kr�gos�up, ko�czyny, czaszka, narz�dy wewn�trzne, m�zg itp. mo�e ulec uszkodzeniu w wyniku urazu. S� one na og� wynikiem nieszcz�liwych wypadk�w drogowych, przy pracy, w domu, w szkole itp. 5. W ko�cu wymieni� trzeba naturalne zmiany w narz�dach i czynno�ciach spowodowane starzeniem si� organizmu. Polega ono na degradacji biologicznej organizmu, objawiaj�cej si� stopniowym zanikiem tkanek i narz�d�w prowadz�cym do obni�enia sprawno�ci jego funkcjonowania. �atwo to zauwa�y� u ludzi w bardziej zaawansowanym wieku. Bardzo cz�sto zmiany te s� przyspieszane i pot�gowane przez liczne choroby, a zw�aszcza choroby przewlek�e wyst�puj�ce w starszym wieku, na skutek s�abszej odporno�ci organizmu. 1.3. Uszkodzenie a niepe�nosprawno�� Drugim aspektem (wymiarem), wyodr�bnionym w Klasyfikacji �wiatowej Organizacji Zdrowia, jest niepe�nosprawno��. Czynno�ci narz�d�w organizmu mog� by� wykonywane na r�nym poziomie, a wi�c mniej lub wi�cej dok�adnie i poprawnie, szybciej lub wolniej itp. Poprawno��, dok�adno��, precyzja i szybko�� s� wyznacznikami sprawno�ci. Sprawno�� jest wi�c cech� ka�dej czynno�ci, charakteryzuj�c� jej przebieg. Jest ona poj�ciem nie tylko biologicznym czy psychologicznym, lecz wyst�puje tak�e w technice, kiedy m�wimy o sprawno�ci dzia�ania maszyny, samochodu itp. W zale�no�ci od tego jakich czynno�ci sprawno�� dotyczy, rozr�niamy jej nast�puj�ce rodzaje: 1. Sprawno�� sensoryczna, czyli sprawno�� czynno�ci narz�d�w zmys�owych, zw�aszcza wzroku, s�uchu i dotyku. Przejawia si� ona we wra�liwo�ci na bod�ce, czyli reagowaniu na bod�ce o mo�liwie najni�szej sile, czu�o�ci, czyli reagowaniu na mo�liwie najmniejsze r�nice w sile bod�ca, ujmowaniu jak najwi�kszej liczby bod�c�w oraz w szybko�ci reakcji na bod�ce. 2. Sprawno�� fizyczna - w znaczeniu w�skim jest to sprawno�� motoryczna, czyli sprawno�� wykonywania ruch�w i czynno�ci. Jej wyznacznikami s�: szybko��, prawid�owo�� (dok�adno��), zr�czno�� (p�ynno��), si�a i koordynacja. Dotyczy to zar�wno ruch�w i czynno�ci manualnych (wykonywanych przy pomocy ko�czyn g�rnych) jak te� czynno�ci lokomocyjnych (wykonywanych przy pomocy ko�czyn dolnych) takich jak chodzenie, bieganie, skakanie itp. W znaczeniu szerokim sprawno�� fizyczna dotyczy wszystkich czynno�ci fizjologicznych organizmu, ��cznie z czynno�ciami motorycznymi. 3. Sprawno�� psychiczna, okre�laj�ca prawid�owo�� (normalno��) funkcjonowania proces�w (czynno�ci) psychicznych w r�nych sytuacjach i warunkach. Jest to taki przebieg proces�w percepcyjnych, intelektualnych, emocjonalnych i psychomotorycznych, kt�ry warunkuje prawid�owe, szybkie i skuteczne dzia�anie i zachowanie si� cz�owieka. Sprawno�� stanowi pewne continuum mi�dzy dwoma biegunami - od stopnia najwy�szego (powy�ej normy) poprzez stopie� normalny (w granicach normy) do stopnia bardzo niskiego lub braku sprawno�ci. Dla przyk�adu mo�na poda�: - sprawno�� fizyczn� (motoryczn�) wyczynowego sportowca - biegacza i ma�ego dziecka, kt�re zaczyna biega� dopiero po opanowaniu umiej�tno�ci chodzenia, - sprawno�� psychiczn�, a dok�adniej sprawno�� intelektualn� (umys�ow�) wybitnego naukowca i sprawno�� osoby umys�owo upo�ledzonej w stopniu g��bokim. Mi�dzy tymi skrajnymi przyk�adami znajduje si� zdecydowana wi�kszo�� (wed�ug normalnego rozrzutu oko�o 67%) os�b, kt�rych sprawno�� motoryczna czy intelektualna jest lub powinna by� w normie. Je�eli sprawno�� jest ograniczona, czyli poni�ej normy, w�wczas okre�la si� j� jako niepe�nosprawno�� (disability), a ca�kowity jej brak w przypadku zniesienia danej czynno�ci, jako niesprawno�� (inability). Wed�ug Klasyfikacji �wiatowej Organizacji Zdrowia (International Classification... 1980, s.143) niepe�nosprawno�� oznacza "wszelkie ograniczenie lub brak - wynikaj�cy z uszkodzenia - mo�liwosci wykonywania czynno�ci na poziomie uwa�anym za normalny dla cz�owieka". Jak wynika z tej definicji - uszkodzenie narz�du prowadzi do obni�enia sprawno�ci jego funkcjonowania - wykonywania jego czynno�ci. Niepe�nosprawno�� wystepuje jednak w�wczas, gdy obni�enia to osi�ga stan poni�ej poziomu uwa�anego za normalny, a wi�c poni�ej przyj�tej normy. Podobnie jak sprawno�� r�wnie� niepe�nosprawno�� mo�e by� nast�puj�ca: 1. Niepe�nosprawno�� sensoryczna, w tym niepe�nosprawno�� s�uchowa, wzrokowa, dotykowa itp. 2. Niepe�nosprawno�� fizyczna, w tym niepe�nosprawno�� motoryczna. 3. Niepe�nosprawno�� psychiczna, w tym niepe�nosprawno�� intelektualna (umys�owa) okre�lana r�wnie� jako umys�owe upo�ledzenie lub niedorozw�j umys�owy. Z uwagi na to, �e czynno�ci poszczeg�lnych narz�d�w s� zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane - niepe�nosprawno�� jednych mo�e negatywnie oddzia�ywa� na sprawno�� innych. Dla przyk�adu mo�na przytoczy� �lepot� czy s�abowzroczno�� i ich wp�yw na sprawno�� motoryczn� lub g�uchot� i niedos�uch na rozw�j i sprawno�� mowy. Obok wi�c niepe�nosprawno�ci poszczeg�lnych narz�d�w mo�emy tak�e m�wi� o niepe�nosprawno�ci og�lnej lub wi�kszego zespo�u narz�d�w. W tym znaczeniu m�wimy, �e osoba jest niepe�nosprawna, tzn. �e jej og�lna sprawno�� funkcjonalna jest obni�ona na skutek niepe�nosprawno�ci lub niesprawno�ci jednego lub wi�cej narz�d�w. Osoba jest tylko niepe�nosprawna a nie niesprawna, gdy� zawsze pewne narz�dy lepiej czy gorzej lecz funkcjonuj�. St�d nieprawid�owe jest u�ywanie terminu "osoby niesprawne". Sprawno�� jest cech�, kt�ra rozwija si� i doskonali na skutek odpowiednich i intensywnych �wicze�. Podobnie sprawa ma si� z niepe�nosprawno�ci�. Mo�na j� znacznie zredukowa� w wyniku odpowiednich zabieg�w leczniczych czy rehabilitacyjnych �wicze� usprawniaj�cych (rehabilitacja lecznicza). 1.4. Niepe�nosprawno�� a upo�ledzenie Trzecim aspektem (wymiarem) wyodr�bnionym w Klasyfikacji �wiatowej Organizacji Zdrowia jest upo�ledzenie (handicap1). Jest ono lub mo�e by� wynikiem niepe�nosprawno�ci lub uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci. Upo�ledzenie oznacza "niekorzystn� (gorsz�) sytuacj� danej osoby b�d�c� wynikiem uszkodzenia lub niepe�nosprawno�ci polegaj�c� na ograniczeniu lub uniemo�liwieniu jej wype�niania r�l, kt�re uwa�ane s� za normalne bior�c pod uwag� jej wiek, p�e�, czynniki kulturowe i spo�eczne" (International Classification...1980, s.181). Definicja ta wymaga pewnego wyja�nienia. Przede wszystkim trzeba wyja�ni�, co nale�y rozumie� przez "wype�nianie roli". Ot� poj�cie "roli" jest bardzo szerokie. W rozumieniu tej definicji przez rol� nale�y rozumie�: - wype�nianie okre�lonych zada�, kt�re cz�owiek musi wykonywa� w �yciu codziennym w domu i poza domem (zadania �yciowe) oraz zada� zawodowych wynikaj�cych z pracy zawodowej, - udzia� i znaczenie cz�owieka w okre�lonych sytuacjach i okoliczno�ciach, zw�aszcza spo�ecznych, czyli dzia�anie i wsp�dzia�anie z innymi osobami (rola spo�eczna cz�owieka). Ka�dy cz�owiek w zale�no�ci od wieku, p�ci, stanu i innych czynnik�w musi wykonywa� liczne zadania �yciowe czy zawodowe oraz uczestniczy� w sytuacjach spo�ecznych, czyli musi wype�nia� okre�lone role. Mog� to by� role: matki i gospodyni domowej, ojca, dziecka, ucznia, pracownika, kierownika zak�adu, klienta w sklepie czy urz�dzie, widza w teatrze czy uczestnika zebrania, spotkania towarzyskiego lub innej imprezy o charakterze spo�ecznym, w kt�rej bierze udzia� pewna liczba os�b. Rolom tym przypisane s� okre�lone zadania do spe�nienia oraz wymagane s� pewne formy zachowania si�. Upo�ledzenie wyst�puje w�wczas gdy cz�owiek ma ograniczone lub uniemo�liwione wype�nianie tych r�l, a wi�c zada� i zachowa� w sytuacjach spo�ecznych, bior�c pod uwag� jego wiek (dziecko, cz�owiek doros�y, cz�owiek w wieku podesz�ym), jego p�e� oraz czynniki kulturowe i spo�eczne, czyli formy dzia�a� i zachowa� przyj�tych i akceptowanych w danym �rodowisku kulturowym i spo�ecznym. Istnieje wi�c �cis�a zale�no�� mi�dzy trzema aspektami (wymiarami) przyj�tymi w Klasyfikacji �OZ. Uszkodzenie okre�lonego narz�du spowodowane r�nymi czynnikami zewn�trznymi i wewn�trznymi (wady wrodzone, choroby i urazy), mo�e spowodowa� niepe�nosprawno�� tego narz�du oraz innych, co z kolei stwarza niekorzystn� lub gorsz� sytuacj� (upo�ledzenie) danej osoby. Graficznie mo�na to przedstawi� w nast�puj�cy spos�b (Minaire; 1989, s.9): Wady wrodzone Choroby Uszkodzenie x Niepe�nosprawno�� x Upo�ledzenie Urazy Proces powstawania upo�ledzenia jest wi�c wynikiem uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci funkcjonowania danego narz�du lub narz�d�w (niepe�nosprawno�ci w znaczeniu og�lniejszym). Upo�ledzenie mo�e przyj�� r�ny stopie� i dotyczy� r�nych sfer �ycia cz�owieka. Stopie� upo�ledzenia mo�e przyj�� formy: utrudnienia, ograniczenia, uniemo�liwienia. 1. Utrudnienie oznacza, �e dana osoba mo�e wykonywa� okre�lone zadanie �yciowe czy zawodowe lub spe�nia� okre�lon� rol� spo�eczn�, lecz przychodzi jej to z trudno�ciami i przeszkodami, jednak mo�liwymi do pokonania; s� to sytuacje, kt�re w psychologii okre�lane s� jako sytuacje utrudnienia. 2. Ograniczenie oznacza, �e dana osoba mo�e swoj� rol� wype�nia�, lecz w niepe�nym lub cz�ciowym zakresie (sytuacje ograniczenia). 3. Uniemo�liwienie oznacza, �e dana osoba nie mo�e wykonywa� swojej roli w og�le (sytuacje pozbawienia - deprywacji). Upo�ledzenie w formie utrudnienia, ograniczenia lub uniemo�liwienia mo�e dotyczy� r�nych sfer �ycia. Mi�dzynarodowa Klasyfikacja Uszkodze�, Niepe�nosprawno�ci i Upo�ledze� (International Classification...1980, s.182 i nast.) wyodr�bnia 6 g��wnych sfer �ycia, kt�re mog� by� upo�ledzone na skutek niepe�nosprawno�ci, a mianowicie: 1. orientacja w otoczeniu obejmuj�ca r�wnie� zdobywanie i wymian� informacji oraz zdobywanie wiedzy, 2. czynno�ci �ycia codziennego - niezale�no�� ich wykonywania, 3. poruszanie si� w przestrzeni, 4. praca zawodowa - wykonywanie r�nych prac i zawod�w, 5. integracja spo�eczna - aktywny udzia� w r�nych formach �ycia spo�ecznego, 6. niezale�no�� ekonomiczna - mo�liwo�� uzyskania �rodk�w na w�asne utrzymanie. W konkretnych przypadkach mog� wyst�pi� r�wnie� upo�ledzenia innych sfer �ycia. Oczywi�cie cz�sto uszkodzenie i niepe�nosprawno�� jednego narz�du mo�e spowodowa� upo�ledzenie kilku sfer �ycia cz�owieka i to w r�nym stopniu. Og�lnie przyjmuje si�, �e niepe�nosprawno�� powoduje upo�ledzenie do pewnego stopnia wszystkich sfer �ycia cz�owieka, tworz�c problemy natury fizycznej, psychicznej, zawodowej i spo�ecznej. Jak daleko te sfery s� upo�ledzone zale�y od wielu czynnik�w, na przyk�ad od p�ci, wieku, pozycji spo�ecznej, kariery, osobowo�ci danej osoby itp. Nie mo�na wi�c w spos�b kategoryczny przypisywa� okre�lonym niepe�nosprawno�ciom konkretnych sfer i stopni upo�ledze�. Podsumowuj�c wzajemn� zale�no�� mi�dzy uszkodzeniem, niepe�nosprawno�ci� i upo�ledzeniem trzeba stwierdzi�, �e te dwa pierwsze aspekty (wymiary) dotycz� fizycznych i psychicznych aspekt�w cz�owieka jako jednostki psychofizycznej, podczas gdy upo�ledzenie dotyczy aspekt�w spo�ecznych cz�owieka wi�c jego funkcjonowania i interakcji (wsp�dzia�ania) ze �rodowiskiem zar�wno spo�ecznym jak te� fizycznym. "Upo�ledzenie jest zatem funkcj� osoby niepe�nosprawnej i jej �rodowiska. Wyst�puje ono w�wczas, gdy spotyka ona bariery (przeszkody) kulturalne, fizyczne, lub spo�eczne, kt�re uniemo�liwiaj� jej dost�p do r�nych system�w w spo�ecze�stwie, kt�re s� dost�pne dla innych jego cz�onk�w" (International Labour Standards...1984, s.22). Z tego te� powodu uszkodzenie i niepe�nosprawno�� jest przedmiotem oddzia�ywa� i zabieg�w rehabilitacji leczniczej, a upo�ledzenie - rehabilitacji spo�ecznej, ��cznie z rehabilitacj� zawodow�, o czym szerzej b�dzie mowa w dalszych rozdzia�ach. Jak ju� wspomniano upo�ledzenie mo�e dotyczy� tak�e sfery zawodowej. Wiadomo, �e praca zajmuje bardzo wa�ne miejsce w �yciu ka�dego cz�owieka. Przeci�tny cz�owiek po�wi�ca jej wi�cej ni� po�ow� swojego �ycia. Niepe�nosprawno�� mo�e wi�c utrudni�, ograniczy� czy nawet uniemo�liwi� wykonywanie wielu prac i zawod�w. Jest to problem ograniczenia lub obni�enia zdolno�ci do pracy os�b dotkni�tych niepe�nosprawno�ci�. 1.5. Niepe�nosprawno�� a inwalidztwo Przez wiele dziesi�tk�w lat po II wojnie �wiatowej u�ywano terminu inwalidztwo dla okre�lenia niepe�nosprawno�ci. W�wczas termin niepe�nosprawno�� nie by� w og�le lub bardzo rzadko u�ywany, raczej u�ywano okre�le� ograniczenie sprawno�ci lub obni�enie sprawno�ci. Z czasem okre�lenie niepe�nosprawno�� zacz�a stopniowo wypiera� termin inwalidztwo, kt�ry jak t�umaczono ma pewien odcie� pejoratywny. Podobny los spotka� termin kalectwo cho� nadal istnieje, np. w nazwie: Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem. W �lad za wypieraniem terminu inwalidztwo zacz�to r�wnie� zast�powa� termin inwalida terminem osoba niepe�nosprawna. Zreszt� pewna ewolucja terminologiczna obserwowana jest wraz z rozwojem dzia�alno�ci na rzecz os�b niepe�nosprawnych, a zw�aszcza rozwojem rehabilitacji. Z oficjalnego j�zyka zosta�y usuni�te takie terminy jak: �lepy, g�uchociemny czy kaleka. Prawdopodobnie w przysz�o�ci r�wnie� inwalidztwo i inwalida znikn� z oficjalnej terminologii, kt�r� b�dzie stosowa� si� w rehabilitacji, pedagogice specjalnej czy polityce spo�ecznej. Terminy inwalidztwo i inwalida nadal jednak funkcjonuj� w niekt�rych dziedzinach, np. w orzecznictwie inwalidzkim. Zachowa� si� on r�wnie� w sp�dzieczo�ci inwalid�w. Sp�dzielnie nadal s� sp�dzielniami inwalid�w a nie sp�dzielniami os�b niepe�nosprawnych. Og�lnie trzeba powiedzie�, �e termin inwalidztwo u�ywany jest obecnie w znaczeniu formalno-prawnym jako niepe�nosprawno�� prawna (legal disability), kiedy chodzi o ustalenie jej w oparciu o �ci�le okre�lone kryteria, np. zawarte w przepisach prawnych, dla �ci�le okre�lonych cel�w, np. dla cel�w rentowych, uzyskania pewnych �wiadcze� czy przywilej�w (zwolnie� z op�at, podatk�w) itp. Niepe�nosprawno�� jest raczej terminem bardziej og�lnym i nie zawsze precyzyjnie okre�lonym. Cz�sto bowiem trudno ustali�, gdzie ko�czy si� normalny stan organizmu, a zaczyna odchylenie od normy (patologia). Dawniej dla okre�lenia niepe�nosprawno�ci w znaczeniu og�lnym u�ywano termin "inwalidztwo biologiczne". Jak ju� powiedziano, termin inwalidztwo stosuje si� nadal w orzecznictwie inwalidzkim w systemie ubezpiecze� spo�ecznych. Komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia nadal orzekaj� o "inwalidztwie dla cel�w rentowych, rehabilitacji zawodowej i innych" oraz zaliczaj� osoby nim dotkni�te do jednej z grup inwalid�w, o czym b�dzie mowa w dalszych rozdzia�ach. W tym przypadku odbywa si� to na podstawie �ci�le okre�lonych kryteri�w medycznych i zawodowych. 1.6. Osoby niepe�nosprawne - definicje, klasyfikacja W literaturze po�wi�conej rehabilitacji mo�na spotka� r�ne definicje osoby niepe�nosprawnej. Mo�na je podzieli� na 3 rodzaje, a mianowicie: 1. definicje og�lne, 2. definicje dla okre�lonych cel�w, 3. definicje poszczeg�lnych grup os�b niepe�nosprawnych. Wi�kszo�� og�lnych definicji osoby niepe�nosprawnej podkre�la zar�wno moment uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci organizmu jak te� upo�ledzenia. Osoba niepe�nosprawna to osoba posiadaj�ca okre�lone uszkodzenie narz�d�w i niepe�nosprawno�� organizmu, kt�re powoduj� okre�lone konsekwencje dla prowadzenia normalnego �ycia i funkcjonowania spo�ecznego. W krajach Unii Europejskiej przyjmuje si� np. nast�puj�c� definicj�. Osoba niepe�nosprawna jest to "osoba, kt�ra z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma powa�ne trudno�ci albo nie jest zdolna wykonywa� czynno�ci, kt�re osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywa�" (Glossary...1981, s.23). Podobn� og�ln� definicj� osoby niepe�nosprawnej (inwalidy) podaje Hulek (1969, s.18). Wed�ug tego autora - "inwalida jest to jednostka, u kt�rej istnieje naruszenie sprawno�ci i funkcji w stopniu wyra�nie utrudniaj�cym (w por�wnaniu z osobami zdrowymi w danym kr�gu kulturowym): pobieranie nauki w szkole normalnej, wykonywanie czynno�ci �ycia codziennego, wykonywanie pracy zawodowej, udzia� w �yciu spo�ecznym oraz w zaj�ciach w czasie wolnym od pracy." Jest to definicja bardzo szeroka wskazuj�ca na konsekwencje naruszenia sprawno�ci w r�nych sferach �ycia, poczynaj�c od nauki szkolnej w przypadku dzieci niepe�nosprawnych, a� po �ycie osobiste, zawodowe i spo�eczne cz�owieka doros�ego. W �lad za przyj�tymi w poprzednim rozdziale poj�ciami i okre�leniami proponuj� nast�puj�c� definicj� niepe�nosprawno�ci: Osoba niepe�nosprawna to taka, u kt�rej uszkodzenie i obni�ony stan sprawno�ci organizmu spowodowa� utrudnienie, ograniczenie lub uniemo�liwienie wykonywania zada� �yciowych i zawodowych oraz wype�niania r�l spo�ecznych bior�c pod uwag� jej wiek, p�e�, stan, czynniki �rodowiskowe, spo�eczne i kulturowe. W j�zyku angielskim funkcjonuj� 2 terminy okre�laj�ce osob� dotkni�t� niepe�nosprawno�ci� i upo�ledzeniem. Pierwszy to disabled person, czyli osoba niepe�nosprawna a drugi to handicap person czyli osoba upo�ledzona. Ten pierwszy podkre�la bardziej wymiar fizyczny i jest raczej okre�leniem medycznym. Drugi termin k�adzie nacisk na upo�ledzenie w znaczeniu przedstawionym w poprzednim rozdziale, a wi�c podkre�la aspekt spo�eczny. W praktyce nie ma mi�dzy nimi wi�kszych r�nic i oba terminy s� u�ywane zamiennie (Majewski,1984a s.7). Druga grupa obejmuje definicje osoby niepe�nosprawnej opracowane i przyj�te dla okre�lonych cel�w, np. dla cel�w rehabilitacji zawodowej, zatrudnienia chronionego, szkolnictwa specjalnego, r�nych �wiadcze� i przywilej�w. W tym przypadku s� to na og� definicje bardziej precyzyjne i oparte o konkretne kryteria. Nas najbardziej interesuje definicja dla cel�w rehabilitacji zawodowej. Taka definicja zosta�a opracowana i przyj�ta w Konwencji i Zaleceniu Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy z 1983 r.1 dotycz�cych rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Brzmi ona nast�puj�co: "osoba niepe�nosprawna, oznacza jednostk� kt�rej szanse uzyskania, utrzymania i awansu we w�a�ciwym zatrudnieniu s� powa�nie ograniczone na skutek fizycznej lub psychicznej niepe�nosprawno�ci oficjalnie orzeczonej" (Recommendation No 159...1983, s.1). Definicja ta podkre�la przede wszystkim aspekty zawodowe, a zw�aszcza trudno�ci i ograniczenia na jakie osoba niepe�nosprawna napotyka w uzyskaniu pracy odpowiedniej do swoich mo�liwo�ci, utrzymaniu si� w pracy w sytuacjach kryzysu i trudno�ci na rynku pracy oraz w awansowaniu w pracy, z powodu niepe�nosprawno�ci fizycznej lub psychicznej. A oto najstarsza w Europie definicja osoby niepe�nosprawnej opracowana dla cel�w rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, przyj�ta w brytyjskiej ustawie z 1944 r. dotycz�cej zatrudnienia os�b niepe�nosprawnych. Za osob� niepe�nosprawn� uwa�a si� "osob�, kt�ra z powodu urazu, choroby lub wad wrodzonych ma istotne trudno�ci w uzyskaniu i utrzymaniu lub podj�ciu pracy na w�asny rachunek, kt�ra niezale�nie od urazu, choroby czy wady wrodzonej odpowiada�aby jej wiekowi, do�wiadczeniu i kwalifikacjom" (Lonsdale,1984, s.1). W Polsce tego typu definicja zosta�a wprowadzona w 1954r. dekretem o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracownik�w i ich rodzin, a nastepnie powt�rzona z niewielkimi zmianami w ustawch o zaopatrzeniu emerytalnym pracownik�w i ich rodzin z 1968 r. i 1982 r. (Dz.U.nr. 40 z 1982 r.). Brzmi ona nast�puj�co: inwalid� jest "osoba cz�ciowo lub ca�kowicie niezdolna do wykonywania zatrudnienia z powodu sta�ego lub d�ugotrwa�ego naruszenia sprawno�ci organizmu". Definicja ta podkre�la dwa momenty, a mianowicie stopie� i czas trwania niepe�nosprawno�ci. Trzeci� grup� tworz� definicje poszczeg�lnych grup os�b niepe�nosprawnych, a wi�c niewidomych, umys�owo upo�ledzonych itp. Osoby niepe�nosprawne mo�na podzieli� wed�ug r�nych kryteri�w, np. wed�ug rodzaju (kategorii) niepe�nosprawno�ci, okresu �ycia, w kt�rym ona wyst�pi�a, stopnia niepe�nosprawno�ci itp. Bior�c za kryterium podzia�u rodzaj niepe�nosprawno�ci, wyr�niamy: 1. Osoby z niepe�nosprawno�ci� sensoryczn� - uszkodzeniem narz�d�w zmys�owych, do kt�rych nale��: a) osoby niewidome i s�abowidz�ce, b) osoby g�uche i s�abos�ysz�ce. 2. Osoby z niepe�nosprawno�ci� fizyczn�, do kt�rych nale��: a) osoby z niepe�nosprawno�ci� motoryczn� - z uszkodzeniem narz�du ruchu, b) osoby z przewlek�ymi schorzeniami narz�d�w wewn�trznych. 3. Osoby z niepe�nosprawno�ci� psychiczn�, do kt�rych nale��: a) osoby umys�owo upo�ledzone z niepe�nosprawno�ci� intelektualn�, b) osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowo�ci i zachowania, c) osoby cierpi�ce na epilepsj� - z zaburzeniami �wiadomo�ci. 4. Osoby z niepe�nosprawno�ci� z�o�on�, a wi�c dotkni�te wi�cej ni� jedn� niepe�nosprawno�ci�. Wyst�pi� mog� tutaj po��czenia r�nych wymienionych powy�ej niepe�nosprawno�ci. Bior�c za kryterium podzia�u okres �ycia, w kt�rym niepe�nosprawno�� wyst�pi�a, wyr�niamy: 1. Osoby niepe�nosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieci�stwa. 2. Osoby z niepe�nosprawno�ci� nabyt� w r�nych okresach �ycia, w�r�d kt�rych s�: a) osoby niepe�nosprawne z powodu r�nych chor�b, b) osoby niepe�nosprawne z powodu chor�b zawodowych i wypadk�w przy pracy, c) osoby niepe�nosprawne z powodu wypadk�w (uraz�w) pozazawodowych, d) osoby niepe�nosprawne z powodu dzia�a� wojennych (inwalidzi wojenni i cywilne ofiary wojny), e) osoby niepe�nosprawne z powodu zmian spowodowanych starzeniem si� organizmu i schorzeniami wieku starczego. Bior�c pod uwag� stopie� niezdolno�ci do zatrudnienia i zarobkowania oraz wy�ej przedstawion� definicj� "inwalidy" w Polsce wyr�nia si� 3 grupy inwalid�w, a mianowicie: Do III grupy inwalid�w zalicza si� osoby: a) cz�ciowo niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, je�li osoby te zachowa�y zdolno�� do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia w zmniejszonym zakresie; b) ca�kowicie niezdolne do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia, je�li osoby te zachowa�y zdolno�� do wykonywania innego, ni�ej kwalifikowanego zatrudnienia; c) dotkni�te szczeg�lnym naruszeniem sprawno�ci organizmu, nawet je�eli naruszenia te nie ograniczaj� zdolno�ci do wykonywania dotychczasowego zatrudnienia. Do II grupy inwalid�w zalicza si� osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia. Do I grupy inwalid�w zalicza si� osoby niezdolne do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, kt�re ze wzgl�du na niemo�no�� samodzielnej egzystencji wymagaj� sta�ej lub d�ugotrwa�ej opieki innej osoby. Zachowanie zdolno�ci do wykonywania zatrudnienia w warunkach specjalnie stworzonych lub na specjalnych stanowiskach pracy nie stanowi przeszkody do zaliczenia do I lub II grupy inwalid�w (Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracownik�w i ich rodzin, Dz.U.nr. 40). Okre�lenie inwalid�w I i II grupy jako os�b "niezdolnych do jakiegokolwiek zatrudnienia" wywo�a�o wiele sprzeciw�w z uwagi na to, �e zamyka ono wielu osobom niepe�nosprawnym drog� do rehabilitacji zawodowej, zatrudnienia w zwyk�ych warunkach oraz spo�ecznej i zawodowej integracji. Mo�liwo�ci pracy i zatrudnienia zale�� bowiem nie tylko od stopnia niepe�nosprawno�ci, lecz tak�e od wielu innych czynnik�w. Pewnym usprawiedliwieniem jest fakt, �e definicja "inwalidy" oraz podzia� inwalid�w na grupy zosta� opracowany dla cel�w zaopatrzenia emerytalno-rentowego, a nie dla cel�w rehabilitacji zawodowej. 1.7. Zapobieganie niepe�nosprawno�ci Jak ju� wspomniano - oko�o 10% ca�ej populacji globu ziemskiego dotkni�te jest istotnym uszkodzeniem organizmu, powoduj�cym znaczne ograniczenia sprawno�ci funkcjonalnych. Wska�nik ten r�nie kszta�tuje si� w poszczeg�lnych krajach. Jest on o wiele wy�szy w krajach afryka�skich, azjatyckich i latynoameryka�skich, a troch� ni�szy w niekt�rych krajach europejskich. Niewiele jest pa�stw na �wiecie, kt�re posiadaj� dok�adne dane dotycz�ce liczby os�b niepe�nosprawnych i rozmiaru niepe�nosprawno�ci. Z dost�pnych danych wynika jednak, �e liczba os�b niepe�nosprawnych stale wzrasta, pomimo szeroko prowadzonej dzia�alno�ci zapobiegawczej. Wymienia si� na og� nast�puj�ce przyczyny tego stanu: 1. Rozw�j i osi�gni�cia medycyny, kt�ra ratuje ludziom �ycie w przypadku choroby czy urazu lecz nie potrafi jednak uchroni� ich od trwa�ego uszkodzenia organizmu i niepe�nosprawno�ci. 2. Epidemiczne wyst�powanie niekt�rych chor�b, np. uk�adu kr��enia. 3. Rozw�j zak�ad�w przemys�owych i motoryzacji stwarzaj�cych warunki do rozwoju chor�b zawodowych i uraz�w (wypadk�w przy pracy i drogowych). 4. Wyd�u�enie �redniej d�ugo�ci �ycia cz�owieka - niepe�nosprawno�� wystepuje cz�ciej w wieku bardziej zaawansowanym. Dlatego te� zapobieganie lub profilaktyka niepe�nosprawno�ci jest aktualnie zagadnieniem bardzo wa�nym. Na znaczenie podj�cia akcji maj�cych na celu przeciwstawienie si� wzrastaj�cej liczbie os�b niepe�nosprawnych zwr�ci�a uwag� �wiatowa Organizacja Zdrowia, kt�ra w 1976 r. przyj�a "Rezolucj� dotycz�c� zapobiegania niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji" (Disability Prevention and Rehabilitation Resolution)1. Zwraca ona krajom cz�onkowskim uwag� na nast�puj�ce sprawy: 1. Wa�no�� zapobiegania niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych (zapobieganie pog��bianiu si� ju� istniej�cej niepe�nosprawno�ci) jako integralnych zada� s�u�by zdrowia i s�u�b socjalnych oraz potrzeb� wsp�pracy w tym zakresie wszystkich zainteresowanych instytucji i organizacji. 2. Rozw�j i w��czenie zapobiegania niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych do program�w ochrony zdrowia na wszystkich szczeblach organizacyjnych, ��cznie z podstawow� opiek� zdrowotn�. 3. W��czenie zagadnienia metod zapobiegania niepe�nosprawno�ci i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych do program�w szkolenia personelu medycznego. Zapobieganie lub profilaktyka niepe�nosprawno�ci jest to dzia�anie zmierzaj�ce do stworzenia dzieciom i m�odzie�y w�a�ciwych warunk�w rozwojowych oraz zapobieganie chorobom i urazom, kt�re w konsekwencji mog� doprowadzi� do trwa�ego uszkodzenia i niepe�nosprawno�ci organizmu. Dzia�alno�� ta w pierwszym rz�dzie nale�y do s�u�by zdrowia, lecz mo�e by� prowadzona r�wnie� przez inne organizacje i instytucje. Dzia�alno�� profilaktyczna s�u�by zdrowia obejmuje lub obejmowa� powinna: 1. Okresowe badania kontrolne maj�ce na celu wczesne wykrywanie wad i zaburze� organizmu a tak�e podj�cie wczesnej interwencji. 2. Dzia�ania maj�ce na celu zapobieganie chorobom zaka�nym, poprzez r�nego rodzaju szczepienia ochronne. 3. Profilaktyczn� dzia�alno�� przemys�owej s�u�by zdrowia, maj�c� na celu wyeliminowanie czynnik�w i warunk�w, kt�re mog�yby zagrozi� zdrowiu pracownik�w i powstawaniu chor�b zawodowych oraz wypadk�w przy pracy, zagra�aj�cych trwa�emu lub okresowemu uszkodzeniu organizmu. 4. Podejmowanie akcji maj�cych na celu kszta�towanie optymalnych warunk�w rozwoju i �ycia oraz kultury zdrowotnej spo�ecze�stwa, a zw�aszcza dotycz�cych prowadzenia higienicznego trybu �ycia, prawid�owego od�ywiania itp. W realizacj� program�w zapobiegania niepe�nosprawno�ci mog� i powinny w��czy� si� r�wnie� inne instytucje i organizacje, zw�aszcza w akcje skierowane na stwarzanie w�a�ciwych warunk�w �ycia i pracy oraz kszta�towania odpowiednich postaw ludzi wobec w�asnego zdrowia. Wymieni� tutaj mo�na takie organizacje, jak: zwi�zki zawodowe, zw�aszcza w zakresie realizacji programu i przestrzegania zasad bezpiecze�stwa i higieny pracy (BHP), Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, kt�re w swojej nazwie ma ju� "walk�", a wi�c r�wnie� zapobieganie niepe�nosprawno�ci, organizacje os�b niepe�nosprawnych itp. Zapobieganie niepe�nosprawno�ci mo�na rozumie� w znaczeniu w�skim i w znaczeniu szerokim. W pierwszym przypadku chodzi o zapobieganie powstawaniu niepe�nosprawno�ci u os�b pe�nosprawnych, polegaj�ce na eliminowaniu czynnik�w ryzyka, wczesnym wykrywaniu i wczesnej interwencji prowadz�cej do przerwania stanu chorobowego i przywr�ceniu normalnego stanu zdrowi