MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE J Okładkę i stronę tytułową projektowała Dorota Wójcicka-Żurko Redaktor Zbigniew Mirecki Redaktor techniczny Krystyna Dawidczyk Korekta Maria Mickiewicz © Copyright by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A. Warszawa 2001 Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Biblioteka WDiNP UW 1098012368 »8 ISBN 83-208-1291-7 Spis treści Od autora 11 Część I WPROWADZENIE 13 1. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe sto sunki gospodarcze 15 1.1. Powstanie i rozwój gospodarki światowej 15 1.2. Współczesny handel międzynarodowy 21 1.3. Znaczenie handlu międzynarodowego dla poszczególnych krajów . . 24 1.4. Ekonomiczne konsekwencje istnienia granic politycznych między kra jami 27 1.5. Pojęcie i zakres międzynarodowych stosunków gospodarczych .... 29 Pytania 31 Część II TEORIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO 33 2. Klasyczne teorie handlu międzynarodowego 37 2.1. Merkantylizm 37 2.2. Teoria przewagi absolutnej 39 2.3. Teoria przewag komparatywnych 42 2.4. Teoria kosztów absolutnych i kosztów względnych w ujęciu geomet rycznym 44 2.5. Rozwinięcie teorii przewag komparatywnych 50 2.5.1. Teoria Ricarda w ujęciu pieniężnym 50 2.5.2. Teoria przewag komparatywnych w warunkach większej ilości towarów . . . 52 2.5.3. Model Dornbuscha-Fischera-Samuelsona 53 2.5.4. Weryfikacja teorii przewag komparatywnych 56 Pytania 58 r 6 Spis treści 3. Neoklasyczna teoria handlu międzynarodowego 60 3.1. Narzędzia badawcze 60 3.2. Korzyści z handlu międzynarodowego 63 3.3. Podział korzyści z wymiany międzynarodowej 68 3.4. Krzywa wzajemnego popytu 71 3.5. Terms of trade 75 Pytania 79 4. Wyposażenie w czynniki produkcji jako podstawa handlu między narodowego 81 4.1. Twierdzenie Heckschera-Ohlina 82 4.2. Wyrównywanie się cen czynników produkcji 87 4.3. Efekt Stolpera-Samuelsona 90 .4.4. Empiryczna weryfikacja twierdzenia Heckschera-Ohlina 92 Pytania 97 5. Alternatywne teorie handlu międzynarodowego 99 5.1. Korzyści skali produkcji a handel międzynarodowy 99 5.2. Handel wewnątrzgałęziowy 103 5.3. Koncepcje opóźnienia naśladowczego i cyklu życia produktu a handel międzynarodowy 108 5.4. Koncepcja nakładającego się popytu 111 5.5. Konkurencja monopolistyczna a handel międzynarodowy 113 Pytania 116 6. Wzrost gospodarczy a handel międzynarodowy 118 6.1. Skutki wzrostu gospodarczego dla handlu międzynarodowego .... 11C 6.2. Wpływ wzrostu gospodarczego na terms of trade i dobrobyt kraju . . 122 6.3. Źródła wzrostu gospodarczego i ich wpływ na handel międzynaro dowy 12' Pytania 131 7. Międzynarodowe przepływy czynników produkcji 13^ 7.1. Przyczyny międzynarodowych przepływów czynników produkcji . . 13! 7.2. Międzynarodowe przepływy kapitału 13' 7.3. Inwestycje portfelowe: chęć uniknięcia ryzyka jako motyw wywozu kapitału 131 7.4. Kredyty finansowe 141 7.5. Inwestycje bezpośrednie 14! 7.5.1. Pojęcia wstępne 14. 7.5.2. Strategia przedsiębiorstwa a inwestycje bezpośrednie 14 7.5.3. Znaczenie inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej 14 7.5.4. Wpływ inwestycji bezpośrednich na gospodarkę kraju wywożącego i przywożą cego kapitał 15 7.5.1. Spis treści 7 7.6. Międzynarodowe przepływy siły roboczej 155 7.6.1. Przyczyny międzynarodowych przepływów siły roboczej 155 7.6.2. Główne kierunki migracji 156 7.6.3. Ekonomiczne skutki migracji siły roboczej 159 Pytania 161 Część III POLITYKA HANDLOWA 163 8. Cło 165 8.1. Pojęcie i rodzaje cła 165 8.2. Mechanizm działania cła 168 8.3. Ekonomiczne skutki cła 169 8.3.1. Model małego kraju 169 8.3.2. Model dużego kraju 174 8.4. Stopień protekcji celnej 178 Pytania 185 9. Bariery pozataryfowe 187 9.1. Mechanizm ograniczeń ilościowych i ich skutki • ? • 188 9.2. Dobrowolne ograniczenie eksportu i jego mechanizmy 192 9.3. Inne bariery pozataryfowe 196 9.4. Mechanizmy subsydiów produkcji krajowej i subsydiów eksportowych oraz ich skutki 201 9.5. Dumping 207 Pytania 212 10. Wolny handel a protekcjonizm 214 10.1. Tradycyjne argumenty na rzecz protekcjonizmu 215 10.1.1. Argumenty niesłuszne 215 10.1.2. Argumenty słuszne w określonych warunkach 217 10.2. Współczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu 223 10.2.1. Strategiczna polityka handlowa 224 10.2.2. Polityka przemysłowa 227 10.3. Ograniczenia handlowe jako środek do osiągnięcia celów politycznych — sankcje ekonomiczne 229 10.4. Ograniczenia handlowe a polityka ochrony środowiska 232 10.4.1. Wpływ handlu międzynarodowego na zagrożenie środowiska 233 10.4.2. Polityka ekologiczna jako czynnik wpływający na swobodę handlu i konkurencyj ność eksportu 234 10.4.2.1. Narodowa polityka ekologiczna 234 10.4.2.2. Międzynarodowe porozumienia w dziedzinie ochrony środowiska jako czynnik utrudniający handel międzynarodowy 236 10.4.3. Perspektywy współzależności handlu międzynarodowego i ochrony środowiska 238 Pytania 239 8 Spis treści h 11. Międzynarodowa polityka handlowa 241 11.1. Kartele międzynarodowe 242 11.2. Integracja ekonomiczna 246 11.2.1. Pojęcie i mechanizm integracji ekonomicznej 246 11.2.2. Mechanizm powstawania korzyści i strat w preferencyjnym porozumieniu handlowym 251 11.2.3. Długookresowe efekty unii celnej 255 11.3. Międzynarodowa współpraca w dziedzinie liberalizacji obrotów hand lowych 257 Pytania 261 Część IV MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI FINANSOWE 263 12. Bilans płatniczy 265 12.1. Definicja 265 12.2. Zasada podwójnego zapisu 266 12.3. Struktura bilansu płatniczego 267 12.4. Równowaga bilansu płatniczego 269 12.5. Bilans płatniczy jako narzędzie analizy ekonomicznej 269 Pytania 272 13. Kurs walutowy i rynek walutowy 274 13.1. Pojęcie kursu walutowego 274 13.2. Rynek walutowy 276 13.2.1. Pojęcie i mechanizm 276 13.2.2. Rodzaje transakcji na międzynarodowym rynku walutowym 279 13.2.2.1. Transakcje bieżące i transakcje terminowe 279 13.2.2.2. Arbitraż procentowy 282 13.2.2.3. Transakcje spekulacyjne 285 Pytania 286 14. Ustalanie poziomu kursu walutowego 288 14.1. Czynniki określające poziom kursu walutowego 288 14.2. Zmiany produktu krajowego brutto a kurs walutowy 290 14.3. Zmiany realnych stóp procentowych a kurs walutowy 293 14.4. Zmiany różnic w cenach a kurs walutowy 294 14.5. Parytet siły nabywczej 295 14.6. Pozostałe czynniki określające poziom kursu walutowego 300 Pytania 302 15. Automatyczny mechanizm dostosowawczy 304 15.1. Cenowy mechanizm dostosowawczy 305 15.1.1. Cenowy mechanizm dostosowawczy w warunkach kursów starych 305 15.1.2. Cenowy mechanizm dostosowawczy w warunkach kursów płynnych .... 307 15.1.1. Spis treści 9 ' 15.2HDochodowy mechanizm"dostosowawczy 313 15.2.1. Teoretyczne podstawy dochodowego mechanizmu dostosowawczego .... 313 15.2.2. Mechanizm mnożnikowy w gospodarce zamkniętej 317 15.2.3. Równowaga w gospodarce otwartej 319 15.2.4. Międzynarodowe konsekwencje działania mechanizmu dochodowego .... 324 15.3. Monetarny mechanizm dostosowawczy 327 Pytania 331 16. Polityka dostosowawcza 333 16.1. Przyczyny i cele polityki dostosowawczej 333 16.2. Narzędzia polityki dostosowawczej 336 16.2.1. Polityka zmiany wydatków 337 16.2.2. Polityka przesuwania wydatków 339 16.2.2.1. Polityka kursowa 339 16.2.2.2. Polityka wybiórczego przesuwania wydatków 340 16.3. Ograniczenia polityki dostosowawczej 344 16.3.1. Podejście absorpcwie 344 16.3.2. Polityka zmiany wydatków i polityka przesuwania wydatków a równowaga zewnętrzna i wewnętrzna 346 Pytania 350 17. Międzynarodowy system walutowy 352 17.1. Pojęcie i przesłanki istnienia międzynarodowego systemu walutowego 352 17.2. Międzynarodowy system walutowy przed II wojną światową 353 17.3. System walutowy z Bretton Woods 356 17.3.1. Warunki powstania 356 17.3.2. Międzynarodowy Fundusz Walutowy 357 17.3.3. Ocena działania międzynarodowego systemu walutowego z Bretton Woods 359 17.4. Współczesny międzynarodowy system walutowy 361 17.4.1. Powstanie współczesnego międzynarodowego systemu walutowego .... 361 17.4.2. Funkcjonowanie współczesnego systemu walutowego 363 17.4.3. Współpraca walutowa w Europie Zachodniej 366 Pytania 370 Część V MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE A KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ 371 18. Handel międzynarodowy a rozwój gospodarczy krajów rozwija jących się 373 18.1. Charakterystyka krajów rozwijających się 373 18.2. Teoria handlu międzynarodowego a rozwój gospodarczy krajów roz wijających się 374 18.3. Polityka handlowa krajów rozwijających się zmierzająca do zwiększenia korzyści z handlu międzynarodowego 377 18.3.1. Próby stabilizacji cen eksportowanych surowców — międzynarodowe porozu mienia towarowe 378 10 Spis treści =-*, 18.3.2. Zmiana struktury produkcji — strategia antyimportowa i proeksportowa . . 381, 18.3.3. Próby instytucjonalnej zmiany miejsca krajów rozwijających się w handlu międzynarodowym — UNCTAD i Nowy Ład Ekonomiczny 385 Pytania 38J 19. Kryzys zadłużeniowy i możliwości jego rozwiązywania 389 19.1. Skala problemu zadłużenia 390 19.2. Przyczyny światowego kryzysu zadłużeniowego 392 19.3. Zagrożenia związane z kryzysem zadłużeniowym 393 19.4. Możliwości rozwiązania globalnego problemu zadłużenia 395 Pytania 396 20. Współczesne kryzysy finansowe a kraje rozwijające się 398 20.1. Mechanizm kryzysu finansowego 399 20.2. Kryzys azjatycki jako przykład kryzysu finansowego 400 20.3. Przyczyny azjatyckiego kryzysu finansowego a strategia rozwoju krajów rozwijających się 402 20.4. Przyczyny azjatyckiego kryzysu finansowego a międzynarodowy ład finansowy 403 Pytania 405 Literatura cytowana 407 Od autora Zakres tematyczny podręcznika obejmuje wszystkie podstawowe zagadnienia wchodzące w skład tradycyjnego kursu tego przedmiotu i nawiązuje do jednego z rozwiązań dominujących w literaturze światowej. Praca składa się z pięciu części podzielonych na 20 rozdziałów. Część I, wprowadzająca, kończy się próbą zdefiniowania pojęcia i zakresu międzynarodowych stosunków gospodarczych i, zgodnie z zamierzeniami autora, powinna ułatwić Czytelnikom przyswojenie sobie dalszych części wykładu. Część II została poświęcona teorii handlu międzynarodowego, część III — polityce handlowej, a część IV — międzynarodowym stosunkom finansowym. Przedmiotem części V są międzynarodowe stosunki gospodarcze krajów słabiej rozwiniętych. Podział na bloki ułatwia Czytelnikowi orientację i jednocześnie nawiązuje do tradycyjnego podziału międzynarodowych stosunków gospodarczych na teorię handlu i finanse międzynarodowe. Podział bloków tematycznych na kolejno numerowane rozdziały pozwala na umieszczanie pytań po mniejszych fragmentach tekstu oraz nadaje całości pracy układ modułowy umożliwiający także jej fragmentaryczne studiowanie. Uwzględnienie piątego bloku tematycznego, zatytułowanego Międzynarodowe stosunki gospodarcze a kraje rozwijające się, jest próbą zebrania w jednym miejscu wątków teoretycznych odnoszących się do tej grupy krajów (wyraźnie różniących się zarówno od krajów rozwiniętych, jak i krajów w okresie transformacji). W odróżnieniu od niektórych podręczników w pracy nie wydziela się części poświęconej międzynarodowym stosunkom gospodarczym krajów w okresie transformacji. Autor wychodzi bowiem z założenia, że po dziesięciu latach transformacji systemowej, przyjęciu do OECD i w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej nie znajduje to uzasadnienia. Problematyka polska jest obecna w podręczniku w licznych przykładach odnoszących się przede wszystkim do naszych realiów. 12 Od autora Książka może być także użyteczna jako podręcznik do wstępnego, wprowadzającego wykładu z międzynarodowych stosunków gospodarczych. Czytelnik chcący w ten sposób wykorzystać podręcznik mógłby zrezygnować z lektury około 2/5 tekstu (np. podrozdziałów 2.5,3.4, 3.5,4.3,4.4,5.4 i 5.5, rozdziałów 6 i 10, paragrafu 13.2.2, rozdziału 15, podrozdziału 16.3 oraz rozdziałów 18,19 i 20), nie zmniejszając w niczym możliwości odbioru studiowanego materiału. * * * Autor pragnie serdecznie podziękować tym wszystkim, których uwagi pomogły wyeliminować z tekstu wiele usterek. Słowa te kierowane są przede wszystkim do Pań Profesor E. Chrabonszczewskiej, E. Kaweckiej-Wyrzykowskiej, A. Zielińskiej--Głębockiej i A. Zorskiej oraz Pani Doktor E. Czarny. Autor dziękuje również Panu Profesorowi S. Ładyce, którego propozycje miały wpływ na ostateczną konstrukcję pracy. Słowa podziękowania należą się także I. Zawiślińskiej i M. Mrozowi — autorom pytań sprawdzających kończących każdy rozdział. ? WPROWADZENIE \ 1. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 1.1. Powstanie i rozwój gospodarki światowej Rozwój gospodarczy jest procesem nabierającym w coraz większym stopniu wymiaru międzynarodowego. Postęp techniczny sprawia, że podział pracy od początku XIX w. rozszerza się poza granice jednego kraju i zaczyna obejmować swym zasięgiem coraz większą część świata. Początkowo więzi gospodarcze między podmiotami gospodarczymi zlokalizowanymi w różnych krajach sprowadzały się do wymiany towarów ograniczonej na dodatek przede wszystkim do handlu artykułami gotowymi, głównie surowcami. W późniejszym okresie intensywność handlu zwiększa się, a ponadto współpraca międzynarodowa rozszerza się na nowe dziedziny aktywności gospodarczej. Głównym czynnikiem powodującym internacjonalizację procesu gospodarowania jest postęp techniczny. Każdemu przyspieszeniu w dziedzinie zwiększenia umiejętności korzystania przez człowieka z szeroko rozumianych zasobów i siły przyrody towarzyszy także rozszerzenie się geograficznego zasięgu międzynarodowych więzi gospodarczych oraz pojawienie się nowych form tej współpracy. Handel międzynarodowy istniał już w Starożytności i Średniowieczu1. Jednakże w zdecydowanej większości przypadków handel ten nie miał większego wpływu na procesy gospodarowania zachodzące w poszczególnych krajach. Przedmiotem wymiany międzynarodowej były przede wszystkim towary luksusowe, o czym świadczą m.in. takie nazwy dróg handlowych, jak Szlak Bursztynowy czy Droga Jedwabna. Obroty tego typu towarami odbywały się na bardzo małą skalę, co wynikało przede wszystkim z braku szybkich i bezpiecznych środków transportu. Więzi handlowe powstające między poszczególnymi krajami miały w zdecydowanej większości nietrwały charakter i w związku z tym nie prowadziły do zasadniczych zmian w strukturze produkcji zarówno kraju eksportera, jak i importera. Jeżeli kupiec Szerzej na temat historii handlu międzynarodowego pisze J. Sołdaczuk [153]. 16 Wprowadzenie wiozący jedwab pojawiał się w państwie pierwszych Piastów co kilka czy kilkanaście lat, to trudno przypuszczać, aby nasi praprzodkowie dopasowywali strukturę wytwarzanych dóbr, tak by utrafić w jego gusta. Co najwyżej mogli oferować mu w zamian towary, które posiadali w nadmiarze (np. futra), a które kupiec ów był gotów zaakceptować. Jednakże w przypadku niektórych towarów handel międzynarodowy również w tamtym okresie osiągał znaczne wielkości oraz odbywał się w sposób na tyle trwały, że prowadził do zmian w strukturze wytwórczości niektórych krajów, które świadomie specjalizowały się w produkcji przeznaczonejsia rynki innych krajów. Dotyczyło to przede wszystkim obrotów zbożem i drewnem, a więc towarami mającymi zasadnicze znaczenie z jednej strony dla mpżliwości wyżywienia, a z drugiej — dla budowy statków, domów, maszyn oblężniczych itp. W Starożytności import zboża i drewna do głównych skupisk ludności był w znacznym stopniu kontrolowany przez ośrodki władzy. Wynikało to w dużej mierze ze strategicznego, jak również społecznego znaczenia importu towarów do ówczesnych centrów politycznych („Chleba i igrzysk!"). Ponadto, decyzje dotyczące specjalizacji eksportowej (np. Egiptu w zbożu czy Cypru lub Libanu w drewnie) zapadały praktycznie poza tymi krajami. O stosunkowo dużej skali obrotów drewnem w czasach starożytnych może świadczyć pośrednio fakt prawie całkowitego wylesienia praktycznie całego wybrzeża Morza Śródziemnego. Także w średniowiecznej Europie w przypadku niektórych towarów i regionów handel międzynarodowy osiągał dużą skalę masową. W północnej Europie np. już począwszy od X w. notuje się znaczne obroty solą, drewnem, płótnem żaglowym i smołą, a więc artykułami o podstawowym znaczeniu dla przechowywania żywności oraz budowy domów i statków [174, s. 128]. Bardzo duże obroty drewnem i zbożem miały także miejsce w ramach tzw. handlu bałtyckiego w XVI i XVII w. [102]. W ramach tej wymiany, odbywającej się między portami bałtyckimi (Gdańskiem, Królewcem, Elblągiem, Rygą, Kłajpedą) a zachodnioeuropejskimi portami nad Morzem Północnym, miała miejsce wymiana zboża i drewna pochodzącego ze wschodniej Europy (głównie z terenów Rzeczypospolitej Obojga Narodów i Rosji). O skali tych obrotów świadczyć może m.in. fakt, że w 1618 r. wywieziono przez Gdańsk 129 tys. łasztów (1 łaszt równy jest w przybliżeniu 2 tonom) zboża, głównie żyta [139, s. 102]. Dla porównania warto podać, że jest to ponad 4,5% obecnej produkcji tego zboża w Polsce. Należy zaznaczyć, że handel bałtycki doprowadził do pewnego rodzaju specjalizacji terenów Rzeczypospolitej w produkcji zboża, czego odbiciem był m.in. rozwój latyfundiów magnackich i wzrost obciążenia pańszczyzną. Dalszy wzrost handlu międzynarodowego następuje wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi w wiekach XV - XVII. Jednakże poszerzenie horyzontu geograficznego handlu o Amerykę w małym stopniu przyczyniło się do wzbogacenia gamy towarów będących przedmiotem masowych obrotów. Nowo odkryte terytoria były przede wszystkim traktowane jako źródło pozyskiwania złota. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 17 Utrzymujące się przez całe tysiąclecia stosunkowo małe znaczenie handlu międzynarodowego brało się przede wszystkim z braku technicznych możliwości przewozu towarów na dalsze odległości, co sprawiało, że podział pracy musiał być ograniczony do relatywnie niewielkiego obszaru. Ponadto, ze względu na nikłe zaawansowanie techniczne, ówczesna produkcja nie wymagała surowców, które nie byłyby dostępne na miejscu. Zasadniczy przełom ilościowy i jakościowy w handlu międzynarodowym następuje wraz z rewolucją przemysłową. Wynalazki tamtego okresu, przede wszystkim maszyna parowa i telegraf, ułatwiają, a jednocześnie wymuszają rozszerzenie handlu międzynarodowego na nowe obszary i nowe towary. Zastosowanie maszyny parowej doprowadziło do zwielokrotnienia wydajności produkcji oraz pojawienia się nowych dóbr. Równocześnie gwałtownie zwiększyło się zapotrzebowanie na inne surowce, przedtem nie stosowane lub używane na dużo mniejszą skalę (np. węgiel i ruda). W odróżnieniu od surowców używanych poprzednio nie występowały one we wszystkich krajach i regionach i w związku z tym do wielu musiały być sprowadzane z zagranicy. Dzięki takim osiągnięciom rewolucji przemysłowej jak kolej, statki parowe i telegraf, masowe przewozy, zarówno na bliższe, jak i dalsze odległości, przestały być przeszkodą nie do pokonania. Postęp w rewolucji przemysłowej prowadził do dalszej intensyfikacji podziału pracy, a co za tym idzie także handlu międzynarodowego. Wiązało się to ze wzrostem zapotrzebowania na siłę roboczą, co powodowało migrację ludności do miast. To z kolei prowadziło do konieczności zaspokojenia popytu tej ludności na żywność, co, w warunkach częściowej zmiany struktury zasiewów na korzyść roślin przemysłowych, wymagało niejednokrotnie zwiększenia przywozu żywności z zagranicy. Rewolucja przemysłowa i związany z nią wzrost podziału pracy o zasięgu międzynarodowym doprowadziły nie tylko do ilościowego wzrostu obrotów i zwiększenia liczby towarów będących przedmiotem obrotów międzynarodowych. Postęp techniczny i wymuszone przezeń rozszerzenie podziału pracy spowodowały trwałe zmiany w strukturze produkcji wielu krajów. W niektórych krajach (np. Anglii) polegały one np. na zmniejszeniu produkcji rolnej i zwiększeniu produkcji artykułów przemysłowych (np. narzędzi). Bardzo daleko idące zmiany struktury produkcji następowały także w wielu krajach pozaeuropejskich. Z myślą o zaspokojeniu rosnących potrzeb surowcowych uruchamiano w nich kopalnie rud metali. Zmieniano także strukturę rolnictwa. W wielu krajach tropikalnych zastępowano część produkcji zbóż uprawami roślin przemysłowych (np. bawełny czy kauczuku) z myślą 0 dostawach na rynki zagraniczne. Przedstawiony wyżej proces zapoczątkowany na początu XIX w. w Anglii 1 rozszerzający się przez następne dziesięciolecia na inne kraje europejskie oraz Stany Zjednoczone, a także na część innych krajów zamorskich, doprowadził do ukształtowania się w drugiej połowie XIX w. gospodarki światnwpj r.7.y1i systemu trwałych powiązań gospodarczych między krajami obejmujących swym zasięgiem cały świat. BIBLIOTEKA 1 Wydziału Dziennikarstwa i toi* PoWycżnyw Uniwersytetu Warszawskiego ,1 Nowy Świat 69, 00046 Warszaw! tel (?0-03-81 w. 295. 296 18 Wprowadzenie Warto w tym miejscu zauważyć, że choć główną przyczyną powstania gospodarki światowej była rewolucja przemysłowa, to włączenie przynajmniej niektórych krajów w jej ramy odbywało się nie zawsze w sposób dobrowolny. Dotyczy to przede wszystkim kolonii mocarstw europejskich, którym miejsce w międzynarodowym podziale pracy zostało w wielu przypadkach narzucone zgodnie z gospodarczym interesem metropolii. Gospodarka światowa powstała w tym okresie funkcjonowała w niewiele tylko zmienionym kształcie do wybuchu I wojny światowej. Jednym z jej następstw było m.in. zerwanie wielu więzi wykształconych w XIX w., które w okresie międzywojennym uległy tylko częściowemu odtworzeniu. Przyczyną takiego stanu rzeczy był m.in. wzrost tendencji autarkicznych wywołanych doświadczeniami wojennymi i kryzysem ekonomicznym lat 1929 - 1933, jak również załamanie międzynarodowego systemu walutowego opartego na złocie. Pierwsze lata po II wojnie światowej pozwoliły częściowo odtworzyć powiązania gospodarcze istniejące w latach międzywojennych. Wyraźny wzrost międzynarodowych obrotów towarowych, jak również ekspansja innych form współpracy gospodarczej o zasięgu międzynarodowym, nastąpiły dopiero na początku lat sześćdziesiątych. Intensywność tego procesu przybrała wyraźnie na sile na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, kiedy pojawiło się pojęcie globalizacji procesu gospodarowania [12; 190]. W piśmiennictwie i publicystyce ekonomicznej2 jest to jedno z najczęściej używanych pojęć, nie doczekało się ono jednak powszechnie akceptowanej definicji. Można przyjąć, że globalizacja jest to proces coraz bliższego, realnego scalania gospodarek narodowych, przejawiającego się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych, międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych, będący efektem rosnącej tendencji do traktowania przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw całego świata jako rynku zbytu. Tak jak powstanie gospodarki światowej wiąże się z rewolucją przemysłową, tak globalizację wiąże się na ogół z tzw. drugą rewolucją przemysłową, czyli przyspieszeniem postępu technicznego mającym miejsce w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Dla globalizacji procesu gospodarowania podstawowe znaczenie miała przede wszystkim rewolucja informatyczna obejmująca skokowy postęp w gromadzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu informacji. Szczególną rolę odegrało pojawienie się przede wszystkim takich wynalazków, jak komputer, fax, internet, telefon komórkowy oraz łączność satelitarna. Ważną okolicznością stał się także bardzo szybki spadek kosztów eksploatacji tych urządzeń obserwowany w ciągu ostatnich lat. Jeszcze szybciej, i to w znacznie krótszym czasie, postępowało obniżanie kosztów jednostki pamięci komputerowej (por. tablica 1.1). Istotnym elementem składowym drugiej rewolucji przemysłowej było także widoczne w ciągu ostatnich trzech dziesiątek lat przyspieszenie postępu technicz- I 2 Można tu wymienić np. serię artykułów na temat globalizacji niektórych rodzajów aktywności gospodarczej, jakie ukazały się pod koniec 1997 r. w „The Economist". Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 19 Tablica 1.1. Koszty komunikacji i transportu międzynarodowego oraz spadek cen komputerów w latach 1930-1990 Lata Średni koszt pasażeromili w przewozach Koszt 3-minutowej rozmowy telefonicznej Spadek cen komputerów i gon — 1 oo lotniczych (USD) Londyn-Nowy Jork (USD) 1930 0,68 244,65 — 1940 0,46 188,51 — 1950 0,30 53,20 — 1960 0,24 45,86 125,00 1970 0,16 31,58 19,47 1980 0,10 4,80 3,62 1990 0,11 3,32 1,00 Źródło: [33, s. 999]. nego w transporcie. Z punktu widzenia globalizacji procesu gospodarowania najważniejszy był rozwój lotnictwa pasażerskiego wykorzystującego samoloty odrzutowe, w tym także maszyny ponaddźwiękowe. Nie tak spektakularny, ale równie istotny postęp miał miejsce w pozostałych rodzajach transportu. W przewozach morskich przełomem było pojawienie się w latach sześćdziesiątych olbrzymich zbiornikowców, które pozwoliły znacznie zmniejszyć jednostkowe koszty transportu towarów masowych. Jeszcze większy przełom techniczny stanowiło pojawienie się w końcu lat pięćdziesiątych kontenerów. Znalazły one bardzo szybko zastosowanie zarówno w transporcie morskim, jak i kolejowym oraz samochodowym. Wymuszając niejako współpracę między tymi rodzajami transportu, doprowadziło to do wykształcenia się w latach osiemdziesiątych tzw. transportu intermodalnego, czyli najefektywniejszego łączenia różnych jego rodzajów. Wraz z deregulacją, czyli radykalnym ograniczeniem kontroli państwa w dziedzinie transportu, dało to w ciągu ostatnich kilkunastu lat znaczny spadek kosztów przewozu. Na przykład w Stanach Zjednoczonych, które jako pierwsze zastosowały powyższe rozwiązania, a jednocześnie jako pierwsze wprowadziły deregulację, koszty 1 tony/mili frachtu kolejowego zmniejszyły się w latach 1985-1996 z 3 centów do 2,4 centa [160, November 15]. Przedstawione wyżej osiągnięcia techniczne i organizacyjne pozwoliły znacznie zintensyfikować istniejące więzi gospodarcze między poszczególnymi krajami, jak też doprowadziły do wykształcenia się zupełnie nowych. I tak np. w dziedzinie handlu międzynarodowego możliwość korzystania z komputerowych baz danych w połączeniu z udoskonaleniem łączności pozwoliła na nawiązywanie kontaktów handlowych między partnerami, którzy ze względu na oddalenie być może nigdy by o sobie nie wiedzieli. W wyniku rewolucji informatycznej przedmiotem wymiany międzynarodowej stała się także grupa dóbr, która może być przemieszczana przez granice bez użycia klasycznych środków transportu (np. programy komputerowe, bazy danych). 20 Wprowadzenie Powstanie i upowszechnienie telewizji, a zwłaszcza satelitarnego przekaz obrazu, stało się czynnikiem zwiększającym jednolitość rynku światowego, m.ir przez upowszechnianie wzorców konsumpcji. Jeszcze 30-40 lat temu w polskie miasteczkach i wielu wsiach istniały rozlewnie wód gazowanych. Zostały on w większości zamknięte w wyniku konkurencji napojów produkowanych prze wielkie koncerny międzynarodowe. Stało się jednak tak nie dlatego, że produkty tyci ostatnich były zdecydowanie tańsze lub obiektywnie lepsze, ale dlatego, ż wchodziły one w skład modelu konsumpcji w krajach rozwiniętych, który dzięk rozwojowi środków przekazu stał się dobrze znany także w Polsce. Komputeryzacja i niezawodność połączeń między instytucjami finansowym pozwoliły na osiągnięcie niemożliwej do wyobrażenia kilkadziesiąt lat temi międzynarodowej mobilności kapitału finansowego. I tak np. w latach 1980-199( średnie roczne tempo wzrostu międzynarodowych obrotów obligacjami i akcjam wynosiło 25%. Podobnie kształtowała się w tym okresie dynamika między narodowych obrotów walutami [160, October 18]. Podobne czynniki legły również u podstaw zwiększenia wywozu kapitan w postaci inwestycji bezpośrednich oraz rozwoju korporacji transnarodowych 0 dynamice zjawiska świadczyć może fakt, że w okresie 1986- 1996 w skali świat; bezpośrednie inwestycje zagraniczne, utrzymujące się w poprzednich latach ni poziomie inwestycji krajowych, rosły trzy razy szybciej od tych ostatnich. Dc ważnych przyczyn tego procesu należało zwiększenie niezawodności i obniżenie kosztów łączności międzynarodowej, co umożliwia lepszą synchronizację produkcj: między filiami przedsiębiorstwa zlokalizowanymi w różnych krajach. Postęp techniczny był wreszcie także ważną przyczyną rozwoju międzynarodowego obrotu usługami. Podstawowe znaczenie dla rozwoju tego segmentu współpracy międzynarodowej miał postęp w komputeryzacji i telekomunikacji, a także w transporcie. W wyniku tego od początku lat osiemdziesiątych międzynarodowe obroty usługami zwiększają się szybciej niż handel międzynarodowy i obecnie przypada na nie około 1/4 łącznych obrotów towarowych 1 usługowych. Postęp techniczny jest najważniejszą, ale nie jedyną przyczyną procesu globalizacji. W tym samym kierunku działają dwa dalsze czynniki. Pierwszym z nich jest upadek systemu komunistycznego i gospodarki centralnie planowanej w Europie Środkowej i Wschodniej i w byłym Związku Radzieckim, a także zapoczątkowanie przemian zmierzających do budowy gospodarki rynkowej w Chinach. Tym samym nastąpiło ujednolicenie (nie licząc Kuby i Korei Północnej) systemu gospodarowania w całym świecie. Na koniec, o czym szerzej w części III podręcznika, do postępu procesu globalizacji przyczyniła się także postępująca liberalizacja obrotów handlowych, kapitałowych i usługowych w wyniku działania WTO, OECD i regionalnych ugrupowań integracyjnych. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 21 1.2. Współczesny handel międzynarodowy Najważniejszą formą międzynarodowej współprący_gosrK)darczej pozostaje handel międzynarodowy. W 1997 r. wielkość obrotów handlowych w świecie wyniosła 5,5 bilionów USD [178]. W ciągu ostatnich dziesięcioleci wielkość obrotów handlowych rosła szybciej niż wielkość produkcji. W okresie 1950 - 1993 tempo wzrostu obrotów handlowych było pięciokrotnie wyższe od tempa wzrostu PKB. W rezultacie w skali świata nastąpiło zwiększenie relacji handlu międzynarodowego do PKB z 0,07 w 1950 r. do 0,15 w 1996 r. [160, November 15]. Tempo przyrostu obrotów międzynarodowych w różnych grupach towarowych nie jest takie same. Eksport artykułów przetworzonych (wyrobów tekstylnych, wyrobów chemicznych, metali oraz przede wszystkim maszyn i środków transportu) w ciągu ostatnich dziesięcioleci zwiększa się zdecydowanie szybciej niż eksport artykułów nie przetworzonych (żywności, paliw i surowców rolnych). W wyniku takich zmian w ciągu ostatnich lat obserwujemy zdominowanie handlu światowego przez wyroby przetworzone (por. rysunek 1.1). W związku z tym można stwierdzić, że globalizacja procesu gospodarowania, jakiej jesteśmy świadkami, dotyczy przede wszystkim światowego przemysłu, a w mniejszym stopniu rolnictwa i górnictwa. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy znowu szukać w charakterze postępu technicznego. Druga rewolucja przemysłowa znacznie bardziej zwiększyła możliwości międzynarodowego podziału pracy w przemyśle niż w rolnictwie i górnictwie. W jej wyniku nastąpił m.in. szybki rozwój handlu wewnątrzgałęziowego, czyli handlu polegającego na tym, że dwa kraje produkują towary określonej grupy (np. telewizory czy samochody) i je eksportują, ale jednocześnie sprowadzają inne towary tej samej grupy towarowej z zagranicy. Na przykład Polska produkuje fiaty, które częściowo eksportuje, ale jednocześnie importuje samochody wielu innych marek. Druga rewolucja przemysłowa umożliwiła rozwój międzynarodowej kooperacji przemysłowej, czyli międzynarodowego podziału pracy w dziedzinie podzespołów i części, na niespotykaną przedtem skalę. Przykładem tego typu obrotów międzynarodowych z udziałem polskich przedsiębiorstw może być współpraca Zakładów Lotniczych w Mielcu z amerykańskim koncernem produkującym Boeingi 767. Części, z których składa się ten samolot, są produkowane w 26 krajach, w tym z Polski pochodzą wytwarzane w mieleckich zakładach drzwi. Szybkie tempo wzrostu międzynarodowego podziału pracy w przemyśle odbiło się także na strukturze geograficznej obrotów międzynarodowych. Największa zmiana polegała na wzroście roli krajów uprzemysłowionych (wzrost ten był spowodowany przede wszystkim zwiększeniem wzajemnych obrotów między tymi krajami). Chociaż tendencja ta wystąpiła jeszcze w latach siedemdziesiątych, w ciągu ostatnich kilkunastu lat uległa dalszemu umocnieniu. Była ona przy tym szczególnie widoczna w krajach Unii Europejskiej oraz w Ameryce Północnej. I tak w latach 1980-1989 udział handlu wewnątrzregionalnego wzrósł w krajach UE z 53 do 60% całości obrotów, a w Ameryce Północnej z 33 do 40% [160, November 16]. Rysunek 1.1. Struktura towarowa światowego eksportu w latach 1985 i 1996 (w %) 1985 6,77 11,33 5,20 22,64 37,91 9,65 11,01 8,52 Żywność Metale Maszyny i środki transportu 6,93 10,25 4.01 1996 11,51 47,78 Wyroby chemiczne | Wyroby tekstylne | Paliwa I Surowce rolne Źródło: Opracowanie własne na podstawie [166, s. 141—2]. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 23 Jednym z efektów wzrostu znaczenia międzynarodowego podziału pracy w dziedzinie artykufów przemysłowych jest także dominująca pozycja .krajów rozwiniętych w całości handlu międzynarodowego (w 1997 r. przypadało na nie bowiem około 68,8% eksportu światowego) [178, s. 139]. Udział krajów uprzemysłowionych w całości handlu międzynarodowego jest jeszcze bardziej widoczny, jeżeli analizuje się udział pojedynczych państw w wymianie międzynarodowej (por. rysunek 1.2). Na sześciu największych eksporterów (Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonię, Francję, Wielką Brytanię i Włochy) przypada prawie połowa eksportu światowego. Można także zauważyć, że na liście tej, poza krajami uprzemysłowionymi, znajdują się jedynie kraje zaliczane do nowo uprzemysłowionych (Hongkong, Singapur, Korea Południowa, Tajwan) oraz Chiny i Brazylia. Rysunek 1.2. Udział poszczególnych krajów w eksporcie światowym w 1998 r. (w %) 12,7 3 10,0 Stany Zjednoczone Niemcy u 7,2 Japonia H 5,7 Francja 1 5,1 W. Brytania 4,5 Włochy 3 4,0 Kanada m 3,7 13 3,4 3 3,2 3 3,2 Holandia Chiny Hongkong Belgia 3 2,5 Korea Pd. Meksyk Singapur Tajwan Hiszpania Szwecja Szwajcaria Malezja Irlandia 14% 12 0 2 4 6 8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [162, April 24]. 10 Warto także zauważyć, że te ostatnie jeszcze stosunkowo niedawno zajmowały na liście największych światowych eksporterów bardzo odległe pozycje. W 1965 r. w pierwszej dwudziestce światowych eksporterów znajdował się, na 19 miejscu, jedynie Hongkong. Pozostałe kraje tej grupy były notowane niżej i zajmowały na wspomnianej liście następujące pozycje: Chiny — 25, Brazylia — 27, Singapur — 33 i Tajwan — 40. W ciągu niespełna 30 lat, dzięki proeksportowej strategii rozwoju, zdołały one na tyle zwiększyć swój wywóz, że zajęły miejsca w gronie 20 największych eksporterów. Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 23 Jednym z efektów wzrostu znaczenia międzynarodowego podziału pracy w dziedzinie artykułów przemysłowych jest także dominująca pozycja krajów rozwiniętych w całości handlu międzynarodowego (w 1997 r. przypadało na nie bowiem około 68,8% eksportu światowego) [178, s. 139]. Udział krajów uprzemysłowionych w całości handlu międzynarodowego jest jeszcze bardziej widoczny, jeżeli analizuje się udział pojedynczych państw w wymianie międzynarodowej (por. rysunek 1.2). Na sześciu największych eksporterów (Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonię, Francję, Wielką Brytanię i Włochy) przypada prawie połowa eksportu światowego. Można także zauważyć, że na liście tej, poza krajami uprzemysłowionymi, znajdują się jedynie kraje zaliczane do nowo uprzemysłowionych (Hongkong, Singapur, Korea Południowa, Tajwan) oraz Chiny i Brazylia. Rysunek 1.2. Udział poszczególnych krajów w eksporcie światowym w 1998 r. (w %) Stany Zjednoczone Niemcy Japonia Francja W. Brytania Włochy Kanada 3 10,0 H 7,2 Zl 5,7 5,1 Z3 4,5 4,0 Holandia Chiny Hongkong Belgia Korea Pd. Meksyk Singapur Tajwan Hiszpania Szwecja Szwajcaria Malezja Irlandia ZH 3,7 Zl 3,4 1 3,2 3 3,2 ZZ1 2,5 Zl 2,2 U 2,0 3 2,0 3 2,0 0 2 4 6 8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [162, April 24], 10 12 14% Warto także zauważyć, że te ostatnie jeszcze stosunkowo niedawno zajmowały na liście największych światowych eksporterów bardzo odległe pozycje. W 1965 r. w pierwszej dwudziestce światowych eksporterów znajdował się, na 19 miejscu, jedynie Hongkong. Pozostałe kraje tej grupy były notowane niżej i zajmowały na wspomnianej liście następujące pozycje: Chiny — 25, Brazylia — 27, Singapur — 33 i Tajwan — 40. W ciągu niespełna 30 lat, dzięki proeksportowej strategii rozwoju, zdołały one na tyle zwiększyć swój wywóz, że zajęły miejsca w gronie 20 największych eksporterów. 24 Wprowadzenie 1.3. Znaczenie handlu międzynarodowego dla poszczególnych krajów Znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarek poszczególnych krajów nie jednakowe. W odniesieniu do eksportu ilustrują to dane przedstawione w tablic) Można z nich wywnioskować, że najwyższą relację eksportu do produktu krajo\ brutto osiągają przede wszystkim kraje rozwinięte o stosunkowo niewielkiej lic ludności. Z kolei w krajach o bardzo dużych rynkach zbytu, zarówno rozwinie (np. Stany Zjednoczone), jak i rozwijających się (np. Indie), relacja ta jest i niższa. ^t \ Najogólniej, prawidłowość ta ma dwie przyczyny. Pierwsza, najważniejsz względnie większe znaczenie rynku zagranicznego dla producentów z kr; małych niż dużych. Dwaj szwedzcy producenci samochodów, Volvo i Saab. mogliby osiągnąć optymalnej skali produkcji, wytwarzając jedynie na bogaty. Tablica 1.2. Udział eksportu w gospodarce niektórych krajów \ «* \ Eksport jako % PKB ' (1997 r.) 1 L.udnosć w m\n (1998 r.) PKB w \3SD na 1 mieszkańc (1997 r.) Brazylia 8 165,2 4790 Japonia 10 125,9 38160 Stany Zjednoczone 12 273,7 29080 Indie 12 975,7 370 Mozambik 18 18,7 90 Rosja 23 147,2 2680 Chiny 23 1 255,0 860 Niemcy 24 82,4 28 270 Francja 24 58,7 26300 Hiszpania 26 39,8 14490 Polska 26 38,7 3 590 Meksyk 30 99,1 3700 Korea Południowa 38 46,1 10550 Szwecja v; 40 8,9 26210 Kanada <. 40 30,2 19640 Austria 41 8,2 27920 Węgry 45 9,3 4510 Arabia Saudyjska \ 20,2 \ 7150 \ Tajlandia M ) 59,6 2740 1 Słowenia 57 I Czechy 58 10,2 5240 Litwa 61 3,7 1 2260 . 1 1 26730 1 Malezja ] 94 ] 21,5 4530 1 Hongkong | 132 1 6'2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [2; 63, s. 45-48]. &$JS{&6?&. u samochodów — General Motors, Chrysler i Ford. Ich rodzimy rynek jest równie bogaty, ale w przybliżeniu 30-krotnie większy od szwedzkiego, w związku z czym sprzedaż na rynek amerykański ma dla nich bez porównania większe znaczenie niż eksport. Drugim, nieco mniej istotnym czynnikiem wpływającym na mniejszą zależność kraju dużego od handlu zagranicznego jest często mniejsze uzależnienie go od zagranicznych dostaw surowców i żywności. Kraje o dużej powierzchni (np. Brazylia) mają na ogół także bardziej zróżnicowaną budowę geologiczną, co zwiększa szansę na występowanie znacznych zasobów surowców, dysponują ponadto większą powierzcńnią gruntów omycfi n/ezóędnyc/i cforo2?tfj/*w/a/?rc>di/Jrc/j rolnej. Relacja eksportu do PKB danego kraju nie zależy jednak wyłącznie od wielkości rynku. W wielu przypadkach zależność ta jest korygowana przez działanie innych czynników, poziomu rozwoju gospodarczego, strategu rozwoju, wielkości zasobów naturalnych, położenia geograficznego lub przyczyn historycznych. Można to zauważyć także na przykładzie niektórych krajów wymienionych w tablicy 1.2.1 tak np. niska relacja eksportu do PKB w Mozambiku wynika z zacofania gospodarczego tego kraju należącego do najbiedniejszych na świecie. Bardzo wysoki poziom tego wskaźnika w Tajlandii i Malezji jest w znacznym stopniu następstwem realizowanych przez nie proeksportowych strategii rozwoju. Z kolei duży udział eksportu w PKB Arabii Saudyjskiej jest przede wszystkim efektem dysponowania przez nią ogromnymi zasobami ropy naftowej będącej głównym dobrem eksportowanym przez ten kraj. Podobna relacja na Litwie wynika z kolei w znacznym stopniu z uzależnienia gospodarki tego kraju od więzi łączących ją z gospodarkami innych państw byłego Związku Radzieckiego. Niekiedy bardzo wysoka relacja eksportu do produktu krajowego brutto jest przede wszystkim wynikiem ich położenia. Widać to najwyraźniej na przykładzie Hongkongu, w przypadku którego dużą część eksportu i importu stanowią towary przeznaczone do dalszej odsprzedaży. Przedstawione liczby dotyczące dynamiki handlu międzynarodowego i jego roli w gospodarce poszczególnych krajów odzwierciedlają także wielkość korzyści, jakie kraje te uzyskują z uczestnictwa w wymianie międzynarodowej. Możliwość korzystania przez dany kraj z korzyści, jakie są z tym związane, zależy od jego międzynarodowej konkurencyjności. Międzynarodową konkurencyjność można określić jako zdolność danego kraju do wytwarzania i sprzedaży na rynkach zagranicznych dóbr i usług, które są tańsze i/lub lepsze od oferowanych przez inne kraje [25, s. 10]. Międzynarodowa konkurencyjność danego kraju zależy przede wszystkim od wydajności pracy. Ta z kolei jednak uzależniona jest od bardzo wielu czynników. Można wymienić wśród nich m.in. konkurencyjność przedsiębiorstw danego kraju, tempo postępu technicznego, poziom edukacji społeczeństwa, politykę ekonomiczną i społeczną prowadzoną przez rząd (np. politykę pieniężną, podatkową, przemys- 26 Wprowadzenie łową, ekologiczną), istniejące tradycje handlowe i przemysłowe oraz posiadane zasoby naturalne. Ze względu na taką mnogość i różnorodność czynników określających wydajność pracy, a przez to i konkurencyjność gospodarek danego kraju, pozycja poszczególnych krajów w tej dziedzinie może ulegać ewolucji. W gospodarce światowej nie brak przykładów krajów, których gospodarki w stosunkowo krótkim czasie zdołały wydatnie zwiększyć swą konkurencyjność międzynarodową. W ciągu ćwierćwiecza, jak już wspomniano, stało się to udziałem przede wszystkim krajów nowo uprzemysłowionych. W największym stopniu wzrost konkurencyjności gospodarek tych krajów był spowodowany odpowiednią polityką ekonomiczną oraz możliwością korzystania z wysoko kwalifikowanej, ale stosunkowo taniej siły roboczej. Można wskazać także przykłady krajów, których konkurencyjność międzynarodowa w określonych okresach ulegała osłabieniu. Przykładem może tu być Wielka Brytania w latach sześćdziesiątych, która, w odróżnieniu od Francji i RFN, nie modernizowała dostatecznie szybko przemysłu. W połowie lat dziewięćdziesiątych nastąpiło osłabienie konkurencyjności międzynarodowej Szwecji. W tym przypadku przyczyną były zbyt wysokie koszty pracy, co z kolei związane było z koniecznością ponoszenia przez pracodawców bardzo wysokich kosztów polityki społecznej państwa (według licznych opinii nadmiernie rozbudowanej). Z biegiem czasu zmienia się także rola, jaką w określaniu konkurencyjności międzynarodowej krajów odgrywają poszczególne czynniki. I tak np. bardzo długo jednym z podstawowych czynników decydujących o międzynarodowej konkurencyjności gospodarki danego kraju były jego warunki naturalne (surowce, klimat, zasoby ziemi itp.). Przez stulecia właśnie kraje o większych czy korzystniej zlokalizowanych zasobach surowców mineralnych, drewna czy gruntów nadających się do uprawy były pionierami cywilizacji. W czasach najdawniejszych wystarczy wymienić dysponujące zasobami żyznych gleb Mezopotamię i Egipt lub bogate w lasy (już nie istniejące), dostarczające surowca do budowy statków, państwa greckie. Z kolei z okresu rewolucji przemysłowej można przywołać przykład Anglii bogato wyposażonej w zasoby węgla niezbędnego do korzystania z maszyn parowych, a także zasobne w większość surowców Stany Zjednoczone. Przekonanie o znaczeniu zasobów naturalnych dla pozycji kraju w gospodarce światowej zostało dodatkowo wzmocnione pod wpływem dwu wydarzeń mających miejsce w latach siedemdziesiątych. Pierwszym z nich był kryzys naftowy i związany z tym wzrost cen nie tylko ropy, ale i innych surowców. Drugim natomiast, powstanie słynnych Granic wzrostu — pracy, której autorzy dowodzili tezy, że kontynuacja wzrostu gospodarczego doprowadzi do samounicestwienia cywilizacji w wyniku napotkania bariery szeroko rozumianych zasobów naturalnych. W ciągu ostatnich dziesięcioleci zaczęto się jednak zastanawiać, czy posiadanie przez dany kraj bogatych zasobów naturalnych rzeczywiście zwiększa szansę jego rozwoju lub czy wręcz nie może powodować skutków ujemnych'. Są przecież kraje 3 Do autorów badających związki między zasobami naturalnymi a wzrostem gospodarczym dołączyli ostatnio specjaliści z harwardzkiego Institute for International Development: Jeffrey Sachs i Andrew Internacjonalizacja procesu gospodarowania i międzynarodowe stosunki gospodarcze 27 [np. Japonia i Korea Południowa), których gospodarki są bardzo konkurencyjne, mimo ubogiego wyposażenia w surowe. Z drugiej strony spadała konkurencyjność gospodarek niektórych krajów bogatych w surowce (np. Rosji). Warto w tym miejscu zauważyć, że w porównaniu z innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej Polska jest krajem względnie zasobnym w surowce. Między innymi mamy liczące się w świecie zasoby węgla, siarki i miedzi, z których te ostatnie zostały zagospodarowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Tymczasem w latach 1970-1980 konkurencyjność Polski obniżyła się także w stosunku do większości krajów tego regionu. 1.4. Ekonomiczne konsekwencje istnienia granic politycznych między krajami Przedstawione wyżej procesy powstawania gospodarki światowej, globalizacji oraz zwiększającej się zależności gospodarek poszczególnych krajów od handlu międzynarodowego i innych form współpracy wskazują jednoznacznie, że obecnie proces gospodarowania wykracza poza granice pojedynczego kraju. Często przy tym najbardziej efektywny jest wówczas, gdy obejmuje swym zasięgiem cały świat. Z internacjonalizacją procesu go