Jadwiga Izdebska Rodzina dziecko telewizja Szanse wychowawcze i zagro�enia telewizji Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie Bia�ystok 1996 Recenzja naukowa: prof. dr hab. Anna Przec�awska prof. dr hab. Edmund Trempa�a Projekt graficzny ok�adki: Wojciech Siwak Sk�ad komputerowy programem TEX Alicja Jaroszewicz Redakcja techniczna: Wojciech Siwak D Copyright by Jadwiga Izdebska Copyriglri by Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie przy Stowarzyszeniu Absolwent�w i Pracownik�w Wydzia�u Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Bia�ymstoku IS-328 Bia�ystok, ul �wierkowa 20. tel. (085) 42-24-87 w.132, tel./fax.: 42-23-IO Bia�ystok 1995 Wszystkie prawa zastrze�one All rights rcscrved No part of this publication covcrcd by the copyright hereon may bc reproduccd in any form without the penmssion of the publishcr ISBN 83-86696-13-3 Ksi��ka finansowana przez Wydzia� Pedagogiki i Psychologii I filii Uniwersytetu Warszawskiego w Bia�ymstoku SPIS TRE�CI Wst�p ...........................................................5 I. �rodowisko rozwojowe dziecka - jako poszerzaj�ca si� poprzez mass media przestrze� �yciowa 1. Edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna), jej miejsce i rola w �yciu dzieci ................................................... 7 2. Dziecko w �wiecie wielu medi�w .. .. .. ........................ 13 3. Dzieci�stwo telewizyjne wsp�czesnych dzieci ................17 II. Telewizja - jako droga po�redniego oddzia�ywania na dziecko w rodzinie 1. Telewizja w �yciu dziecka - przegl�d bada� ... . . .. .. ... . . . . .. 21 2. Poznawanie i przyswajanie kultury przez dziecko ............40 3. Telewizja w rodzinie ........ .. ... .. ......... ...................45 III. Teoretyczne i metodologiczne podstawy bada� 1. Uzasadnienie przedmiotu bada� ..............................52 2. Rodzina - podstawowe �rodowisko wychowawcze kulturowe, swoista wsp�lnota ludzi . .... .. ..... .. .. ..... ...... 55 3. Wychowanie rodzinne ......................................... 65 4. Rodzinny odbi�r telewizji .....................................69 5. Problematyka badawcza . .... ..................................75 6. Procedura bada�: metody, techniki, dob�r pr�by badawczej ......................................................80 IV. Rodzinno - domowy odbi�r program�w telewizyjnych 1. Zakres i charakter rodzinno - domowych kontakt�w telewizyjnych ...................................................89 2. Udzia� rodzic�w w organizowaniu rodzinno - domowego odbioru telewizji .............................................12a I h nk 1 tlt'I'I1I)ItIJK, Sp. z o.o., Bia�ystok, ul. Sk�adowa 9 V. Telewizja - jako czynnik wspomagaj�cy proces wychowania dziecka w rodzinie 1. Miejsce i funkcje wychowawcze telewizji w �yciu dziecka ........................................................ 145 2. Inicjuj�ca i inspiruj�ca rola telewizji w wychowaniu rodzinnym .................................................... 170 3. Telewizja integruj�ca rodzin� . ........... ......... .... ..... ..181 4. Kompensacyjna rola telewizji w rodzinie . .... .. ..... .. .. ... 200 VI. Telewizja zagra�aj�ca i utrudniaj�ca proces wychowania dziecka w rodzinie 1. Telewizja dezorganizuj�ca i zak��caj�ca organizacj� dnia dziecka i rodzic�w ..... .. ... .. ........... ......... .. .....212 2. Przejawy ujemnego oddzia�ywania telewizji na dziecko .... 216 3. Telewizja dezintegruj�ca rodzin� ............................ 231 4. Telewizja wyr�czaj�ca rodzic�w w procesie wychowania dziecka . .. . . . . . . . .. .. .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. ... .. . 237 VII. Pedagogiczne aspekty funkcjonowania telewizji w rodzinie - podsumowanie i propozycje 1. Podsumowanie wynik�w bada� ..............................247 2. Postulaty i propozycje dotycz�ce roli telewizji w wychowaniu rodzinnym dziecka .......................... . 272 Udzia� rodzic�w w organizowaniu rodzinno - domowego odbioru telewizji .......................................... . 272 Pedagogiczne zasady funkcjonowania telewizji . . . . . . . . . . . l7f) Rola szko�y w przygotowywaniu dzieci do aktywne�;<r i selektywnego korzystania z telewizji i innych mass medi�w ................................ .... ... . . . . . . . 2t�:3 :3. Problemy do dalszych bada� . .. ....... .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Bibliografia .................................................. .289 Summary ..................................................... .301 WST�P Dziecko od najm�odszych lat rozwija si� pod wp�ywem oddzia�ywania r�nych grup spo�ecznych, instytucji, czynnik�w tworz�cych pozaszkolne �rodowisko jego �ycia. W tym �rodowisku odbywa si� edukacja dziecka, nieszkolna, zwana r�wnoleg��, obejmuj�ca oddzia�ywania zamierzone, planowe jak te� samorzutne, okazjonalne. Dzi�ki oddzia�ywaniom �rodowiskowym dziecko ma mo�liwo�� poznawania nieznanych mu fakt�w, zjawisk dotycz�cych r�nych dziedzin �ycia spo�ecznego, nauki, techniki, kultury. Istotne miejsce w tym procesie zajmuje telewizja. W ostatnich latach Htaje si� ona �rodkiem przekazu stale zmieniaj�cym si� z powodu nowej technologii, nowych system�w produkcji i dystrybucji. R�wnie� w �yciu dziecka i rodziny miejsce telewizji ulega dzisiaj wyra�nym przemianom, przestaje by� ona podstawowym �r�d�em informacji i rozrywki, a staje si� jednym z wielu elektronicznych �rodk�w przekazu. Coraz wi�cej rodzin ma mo�liwo�� ogl�dania program�w emitowanych przez telewizj� krajow�, publiczna ale r�wnie� prywatna lokalna telewizj� satelitarna kasety video. Telewizja zaw�adn�a �yciem bardzo wielu dzieci i ich rodzic�w, podporz�dkowa�a sobie rozk�ad ich zaj�� w ci�gu dnia, burz�c niejednokrotnie jego struktur�, przyci�gaj�c i zatrzymuj�c codziennie na wiele godzin cz�onk�w rodziny przed telewizorem. Coraz cz�ciej dzieci�stwo wsp�cze�nie �yj�cych dzieci okre�lane bywa mianem dzieci�stwa telewizyjnego, poniewa� wyznaczane i kszta�towane jest ono przez codzienne, wielogodzinne ogl~danie przez nich telewizji, a tak�e przez funkcje, jakie pe�ni w ich �yciu. Daje ona dzieciom szans� Iroznawania �wiata ukazywanego na szklanym ekranie, przyswajania wiee�zy o nim, ale tak�e, co wydaje si� istotne dla kszta�tu tego dzieci�stwa, unzc�yt,niczenia w olbrzymim, �wiatowym procesie socjokulturowym. f)dbi�r telewizji przez dziecko rozpoczyna si� w domu rodzinnym i t,rwn przez ca�y okres jego dzieci�stwa i m�odo�ci. Telewizja, jako intey,n"Inr,. cz�� �ycia rodzinnego, towarzyszy stale rodzicom i ich dzieciom w c~liwilawch odpoczynku, relaksu i podczas zaj�� domowych, co nie mo�e p>z�Hl;vwa� bez okre�lonych skutk�w dla jej odbiorc�w. Inl,cresuj�ce wi�c i wa�ne z punktu wid2enia pedagogicznego staje si� pc>zn,rnie na drodze bada� empirycznych zagadnie� zwi�zanych z funkrjonow:�.nie telewizji w rodzinie. Wskazanie na mo�liwo�ci pozyskanin..jej w wychow:r.niu rodzinnym staje si� niezb�dne, szczeg�lnie dzisiaj, kiedy rodzina n�kana jest r�nymi zagro�eniami natury ekonomicznej, spo�ecznej, wychowawczej, ale tak�e wobec s�abn�cej, na skutek m.in. rozwoju �rodk�w masowego przekazu, pozycji szko�y jako podstawowego �r�d�a informacji dla dzieci. Dotychczasowe badania, prowadzone w ramach pedagogiki spo�ecznej, nie odpowiedzia�y jednak na wiele pyta� dotycz�cych telewizji w rodzinie i w �yciu dzieci w m�odszym wieku szkolnym, podejmowane by�y bowiem sporadycznie. Brak jest przede wszystkim bada�, kt�re by kompleksowo ujmowa�y funkcjonowanie telewizji w rodzinach, pokazywa�y miejsce i rol�, jaki spe�nia ona w wychowaniu rodzinnym. Celem tej pracy jest uchwycenie relacji zachodz�cych mi�dzy rodzicami i dzie�mi podczas wsp�lnego, rodzinno - domowego odbioru telewizji i na tym tle pokazanie roli, jak� pe�ni ona w rodzinie. Praca jest pr�b� poszukiwania odpowiedzi na pytania: jak funkcjonuje telewizja w rodzinach zr�nicowanych spo�ecznie i kulturowo, czy i w jakim zakresie wspomaga ona wychowanie rodzinne oraz jakie stwarza zagro�enia dla rodziny. Odpowiedzi na postawione pytania poszukuj� w dotychczasowym dorobku empirycznym i refleksji teoretycznej oraz w badaniach w�asnych. Oba te podej�cia dope�niaj� si� nawzajem i umo�liwiaj� mi weryfikacj� przyj�tych w pracy za�o�e�. Konstrukcj� logiczno - merytoryczn� pracy tworzy siedem rozdzia��w. Dwa pierwsze wskazuje kierunki i zakres zainteresowa� teoretycznych i empirycznych badaczy zajmuj�cych si� problematyk� telewizji w �yciu dzieci i rodziny. Rozdzia� trzeci zawiera teoretyczne i metodologiczne przes�anki podj�tych przeze mnie bada�. Wyja�niam tu w oparciu o pi�miennictwo naukowe podstawowe kategorie analizy, nast�pnie omawiam problematyk� i procedur� podj�tych bada�. Rozdzia� czwarty dotyczy rodzinno - domowego odbioru telewizji oraz udzia�u rodzicciw w c~rganizowaniu tego procesu. W nast�pnym rozdziale (pi~tyrn) prr,c�dstawiam wyniki bada� na temat mo�liwo�ci pozyskania telewii,ji w ~>rocesie wychowania rodzinnego poprzez analiz� funkcji, jakie spe��ni;r ona w �yciu dziecka oraz jej roli w rodzinie. Rozdzia� sz�sty pracy wakazuje na zagro�enia, jakie telewizja stwarza rodzinie. Ornawiarrmickture przejawy ujemnego oddzia�ywania telewizji na dziecko i na funkcjonowanie wychowawcze rodziny, wskazuj�c na dezorganizacj� rycia rodzinnego, dezintegracj� rociziny, "zast�powanie" przez telewizj� rodzic�w w wype�nianiu przez nich wielu funkcji opieku�czo - wychowawczych. W zako�czeniu pracy formu�uj� wnioski wynikaj�ce z analizy wynik�w bada�. Ta cz�� pracy zawiera nnwrrie� zasady funkcjonowania telewizji w rodzinie, a tak�e pewne sugestie i propozycje dotycz�ce roli, jak� rodzina i szko�a spe�nia� powinny yr'l,y~(u~<)WIIj�c dzieci do selektywnego, aktywnego odbioru telewizji. I. �rodowisko rozwojowe dziecka - jako poszerzaj�ca si� poprzez mass media przestrze� �yciowa 1. Edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna), jej miejsce i rola w �yciu dziecka Wsp�czesne wychowanie dzieci na ca�ym niemal �wiecie staje si� problemem bardzo z�o�onym, wykraczaj�cym poza tradycyjny (r)ystem oddzia�ywa� instytucji szkolnych i pozaszkolnych, a jego przebieg i skuteczno�� zale�y od wielu, zr�nicowanych i zmieniaj�cych si� uwarunkowa� spo�ecznych, politycznych, kulturalnych, ekonomicznych zachodz�cych zar�wno w mikro jak te� w makro(r)trukturach spo�ecznychl. Dziecko od najm�odszych lat znajduje si� w kr�gu r�nego rodzaju oddzia�ywa�, kt�re podejmowane s~ przez najbli�sze mu asoby, r�wnie� grupy, wsp�lnoty spo�eczne, instytucje. Ca�a bowiem przestrze� �yciowa, kt�ra otacza dziecko, jest bezo zr�ni~owana w swej strukturze i sile oddzia�ywania, tworz�c, jak pisze ~:. Trempa�a, swoiste �rodowisko edukacyjne2. Obejmuje ono trzy r Na ten temat w pracach: Z. Kwieci�ski (red.): Forum O�wiatowe 1/94. Pozna�-Toru� 1994; Z. Kwieci�ski: Socjopatologia edukacji. Warszawa 1992; F. Adamski: Pluralizm w kulturze polskiej. Krak�w 1988; Z. Kwieci�ski: Nieobecne dyskursy. 'Toru� 1993; J. Brzez'W ski i L. Witkowski: Edukacja wobec zmiany spo�ecznej. Toru� 1994; T. Lewowicki: Przemiany o�wiaty. Warszawa 1994; St. Kawula: Rozdro�e I ~xnnse wychowania. Olsztyn 1986; Z. Kwieci�ski: Pedagogika i edukacja wobec wyxwnnia kryzysu i gwa�townej zmiany spo�ecznej. (w:) Ku pedagogice pogranicza: Red. 1. Kwieci�ski i L. Witkowski. Toru� 1990; B. Suchodolski (red.) Alternatywna pedar gupika humanistyczna. Wroc�aw 1990; J. W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza: Uczy� eis bez granic. Warszawa 1982; H. To~er (red.): Lesrning for Tomorrow. The Role of thc FLture in Education. New York 1974; J. Szczepa�ski: Spo�eczne uwarunkowania rozwoju o�wiaty. Warszawa 1989. ~ l;. 'I~empa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna). Pogl�dy, do�wiadcxenin, propor.ycje. Flydgoszcz 1993; tak�e R. Wroczy�ski: Edukacja permanentna. Warszawa 19t;3. mlrrrznr.y anul<>wiskowe �ycia dziecka: 1) rodzin� i inne grupy nieform~rlnr� (r~swi~�snicre, s~siedzkie) stanowi�ce sfer� bezpo�rednich odrl~.j,rlywu.ri; l) instytucje lokalne (np. kino, dom kultury, �wietlica) im~piryj;~.c�c oddzia�ywania r�wnie� bezpo�rednie, ale o charakterxw (mrma.lnyrn, instytucjonalnym oraz 3) instytucje ponadlokalne Przede wszystkim �rodki masowego przekazu, tworz�ce uk�ad oddzia�ywa� po�rednich3. W miar� dorastania dziecka rozszerza si� kryg oddzia�ywa� wychowawczych. Najpierw jest to rodzina, kt�ra rozpoczyna d�ugi proces przygotowania dzieci do �ycia poprzez kszta�towanie okre�lonych r�l spo�ecznych, systemu warto�ci, norm post�powania i niezale�nie od swoich mo�liwo�ci i warunk�w materialnych, kulturalnych, statusu spo�ecznego, zaspokaja przede wszystkim potrzeby emocjonalne dziecka, potrzeby bezpiecze�stwa i przynale�no�ci do okre�lonych os�b czy okre�lonych wsp�lnot spo�ecznych. Stopniowo, wraz z rozwojem dziecka, �rodowisko jego �ycia ulega rozszerzeniu4, stale powi�ksza si� ilo�� i zakres oddzia�uj�cych bezpo�rednio lub w spos�b po�redni grup i instytucji pozarodzinnych (grupa r�wie�nicza, s~siedzka oraz liczne instytucje wychowania pozaszkolnego)5. Wywieraj one okre�lone zmiany w osobowo�ci dziecka poprzez dzia�ania o bardzo r�nym charakterze: nieformalnym, nieinstytucjonalnym, niezamierzonym, jak te� formalnym, obligatoryjnym, instytucjonalnym, zamierzonym. S�usznie podkre�la si�, �e badaj�c wp�ywy wychowawcze na jednostk� nale�y poszukiwa� ich nie tylko w instytucjach szkolnych, kulturalno - o�wiatowych, opieku�czych, ale tak�e w tych dzia�aniach �rodowiskowych, kt�rych efekty wychowawcze s~ ubocznym, niezamierzonym, przypadkowym rezultatem tych cJzia.�aris. 3A. K�oskowska wyodr�bnia trzy podstawowe uk�ady kultury, w rnmac;h kt�rych ma miejsce wychowanie dzieci i m�odzie�y. Szeroko na tc�n f.crnnt. w prnonclr: A. K�oskowska: Spo�eczne ramy kultury. Warszawa 1992; Socjologii kull.ur;y. Wnrszawa 1981. 4Szeroko na ten temat w pracach: St. Kowalski, S. Wnwryniuk: Doskonalenie funkcjonowania systemu wychowawczego w �rodowisku. Sl.mliu Pedagogiczne. T. XLVII, Wroc�aw 1984; R. Miller; Socjalizacja - wyohownnic - pychoterapia. Warszawa 1981; A. Gurycka: Struktura i dynamika procesu wychowania. Warszawa 1979. SKlasyfikacja �rodowisk i instytucji wychowawczych w pracach: E. Trempa�a: Wyc~lwwanie r�wnoleg�e w polskim systemie edukacyjnym. Bydgoszcz 1984; E. Trempa�a: I~;c�ukacja nieszko�na (r�wnoleg�a w warunkach przemian w Polsce. Bydgoszcz 1984; K. �'rrec�awski: Instytucje wychowawcze w wielkim mie�cie. Warszawa 1971; R. Wronzyopki: Pedagogika spo�eczna. Warszawa 1974; A. Kami�ski: Funkcje pedagogiki spoIc~~v.urj. Warszawa 1972. ''Np. I~i. Zuaniecki, E. Trempa�a, St. Kowalski. Wp�yw�w tych nie mo�na nie docenia�, ze wzgl�du na szeroki zn, kreci i skuteczno�� ich oddzia�ywania na dziecko'. Wp�ywy wielu �rodowiskowych grup i instytucji s� cz�sto m wiele bardziej znacz�ce w �yciu dziecka ni� systematyczne, wielolat,nie, sformalizowane oddzia�ywania szkolne. Dlatego te� istotni tc~l� - pisze A. Przec�awska "(...) powinny odgrywa� kontakty wychowawcze mniej sformalizowane, nie ograniczone �cis�ymi prograth~.mi edukacyjnymi, zostawiaj�ce wi�cej miejsca na spontaniczt�t~~� zar�wno wychowawcy, jak i wychowanka"8. Takie mo�liwo�ci, jak si� wydaje, tkwij w oddzia�ywaniach g��wnie spo�eczno�ci I~kalnej. Posiada ona bowiem - zdaniem E. Trempa�y - "wielki potencja� wychowawczy dzi�ki swym instytucjom, swej strukturze spo�ecznej i administracyjnej, swym kr�gom kulturowym, a brzy sprzyjaj�cych warunkach mo�e by� szko�y postaw obywatelskich i og�lnoludzkich, zbiorowym edukatorem jednostek i grup ludzkich"9. W tej pozaszkolnej przestrzeni �ycia dziecka, cugle poszerzaj�cej i wzbogacaj�cej si� o nowe formy oddzia�ywa�, tkwij wi�c mo�liwo�ci kszta�towania jego pogl~d�w i postaw, rozwijania zainteresowa� i gromadzenia do�wiadcze�. Oddzia�ywania r�nych �rodowisk pozaszkolnych na dzieci, ich charakter, zakres, tre��, s~ jednak bardzo zr�nicowane. To zr�nieowanie wynika ze specyfiki funkcjonowania poszczeg�lnych grup spo�ecznych, instytucji i plac�wek wychowawczych, ich struktury organizacyjnej i programowej. Z jednej strony posiadaj� one potencjalne mo�liwo�ci wywierania wychowawczego wp�ywu na r�ne sfery osobowo�ci dziecka, kszta�towania jego proces�w poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych. Z drugiej za�, nale�y je r�wnie� postrzega� w aspekcie ujemnych, demoralizuj�cych wp�yw�w i niebezpiecze�stw dla procesu wychowania. W tym �rodowisku pojawiaj si� dzisiaj zagro�enia hamuj�ce i uniemo�liwiaj�ce przebieg procesu wychowania, takie jak: ub�stwo, n�dza wielu rodzin, rozpad, niepe�no�� rodziny, bezrobocie, kryzys systemu warto�ci, alkoholizm, narkomania, przest�pczo��, agresja w�r�d dzieci 7 Wskazuj� na to liczne prace i raporty o stanie o�wiaty na �wiecie, jak np.: P. G. Altbach: Excellence in Education. New York 1985; J. W. Botkin, M. Elmondjra, M. Maltza: Uczy� si� bez granic. Warszawa 1982; I. Illich: Spo�ecze�stwo bez szko�y. Warszawa 1976. sA. Przec�awska: Wychowanie jako spotkanie - kilka pyta� zamiast wst�pu. (w:) Relacje mi�dzy lud�mi jako przedmiot bada� pedagogicznych. Warszawa 1993, s. 17. 9E. Trempa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna. Pogl�dy, do�wiadczenia, propozycje. Bydgoszcz 1993, s. 8. i doros�ych, upadek po cz�ci autorytet�w wychowawc�w, nauczycieli, rodzic�w, przewarto�ciowanie wielu sfer �ycia spo�ecznego, gospodarczego)�. Zjawiska patologii spo�ecznej wyst�puje i wype�niaj~ w wi�kszym lub mniejszym stopniu pozaszkolne �rodowisko dziecka. W tym �rodowisku �yje dzieci, rozwijaj�c si� wype�niaj to �rodowisko swoim do�wiadczeniem, zachowaniami o charakterze instrumentalnym i werbalnym. R__eh,cj� .~li�c~ydzi�ckiem a �r_o- _ dowiskiem wychowawczym maje charakter dwustronny, w pewnym stopniu sprz�enia zwrotnego, p�iiiewa� nie je�t to - jak pisze A. Przec�awskall - tylko relacja odbioru bod�c�w �rodowiskowych, ale tak�e relacja wsp�tworzenia. Dziecko poprzez sw�j,spos�b recepcji wzbogaca �rodowisko wychowawcze, zmienia je. Srodowisko wychowawcze bowiem, przekszta�caj�c osobowo�� wychowanka na zasadzie jego w�asnej, wewn�trznej aktywno�ci, zmienia si� r�wnocze�nie pod jego wp�ywem"12. W tym procesie istotni rol� spe�nia aktywno�� dziecka, kt�ra nie jest wy��cznie odpowiedzi na oddzia�ywania �rodowiska, reakcj~ na dop�ywaj�ce z zewn~trz bod�ce, ale wyprzedza bieg wydarze�, wp�ywa na niel3. Tego rodzaju aktywno�� staje si� szczeg�lnie wa�na i potrzebna dzisiaj, we wsp�czesnym �wiecie ci~g�ych zmian dokonuj�cych si� bardzo szybko, dynamicznie. Charakterystyczna jest w tym kontek�cie wypowied� J. Trempa�y, kt�ry stwierdza, �e trudno jest dzisiaj przygotowa� dziecko do spotkania z wydarzeniami, zjawiskami, kt�re by� mo�e b�d~ w przysz�o�ci jego udzia�em, wyposa�aj�c je w okre�lone wzory zachowa�, natomiast nale�y raczej "da� dziecku mo�liwo�� gospodarowania w�asnymi zasobami psychicznymi, przyzwyczajaj�c je do samoregulacji i samorozwoju"14. Rodzi si� w zwi~zku z tyra problemy bardzo z�o�one i trudne, dotycz�ce takiego ukic:rurikowariia aktywno�ci dzieci, kt�ra umo�liwi im uczestniczenie w ci~,gle poszerza loNa ten temat w pracach: E. Trempa�x: G;dukxcjx ui~~.rzkulnn (r<iwnoleg�a) op. cit., s. 9; R. Meighan: Socjologiaedulus<;ji.'1'orufi 19!);x; Ite~l. nxukowx Z. Kwieci�ski; H. G�recka, E. Szubert: Patologie spo�eczne obj�ta inge�reu<jrt a~<!u rodzinnego, ich uregulowania prawne. Olsztyn 1992; M. Jarosz: I)ezorgxnizx<:jn w rodzinie i spo�ecze�stwie. Warszawa 1987. 11 A. przec�awska: Wychowanie jako spotkanie - kilka pyta� zamiast wst�pu. (w:~ Relacje mi�dzy lud�mi jako przedmiot bada� pedagogicznych. Warszawa 1993. ~2A. Przec�awska: op. cit., s. 15. ~3J. 'I7rempa�a: Znaczenie edukacji r�wnoleg�ej dla rozwoju psychicznego dzieci i mlmlzie�y. "O�wiata i Wychowanie" 1989 nr 36, s. 34. ~ 4 .1. ~l'rcmpa�a: op. cit., s. 36. j~n~�,j ni� przestrzeni �rodowiska pozaszkolnego, aktywny uclr,i.r.l i �c~ruyyl.~.nie z r�nych form edukacji r�wnoleg�ej. ()bok wi�c edukacji szkolnej (obligatoryjnej, instytucjonalnej) ietrric~,je edukacja r�wnoleg�al5 (nieobligatoryjna, obejmuj�ca ca�crkml,a�t wp�yw�w i oddzia�ywa� zar�wno planowych, jak i samoI=r~��tnych (okazjonalnych, przypadkowych na dzieci i m�odzie� w ~~l~tlych fazach ich_ �ycia, w warunkach pozaszkolnych. Cechy charakterystyczn,~�dukacji r�wnol_eg��j - jak s�usznie ~Ie~P- . remrec~- jest ,podmiotowe ujmowanie ,proc�su wychoW~t�ia, mo�liwo�� respektowania w r�ny�h' podejmowanych d�ia-. ~arriach w �rodowisku pozaszkolnym prawa jednostki do w�asnego, ~l~dywidualnego bytu, do poszanowania jej indywidualno�ci, do t�iezale�no�ci i autonomii, "do samokszta�towania swego ja na dro~Re przez siebie wybranej"17. Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a) obejn'~uje. wi�c wielki i bardzo r�norodny obszar r�nych instytucji, grup spo�ecznych, sytu�cji wychowawczych, w kt�rych uczestniczy dzieci. W tym �rodowisku nieszkolnym realizuje si� proces edukacji - proces poznawal~ia, uczenia sig, przyswajania przez m�ode pokolenie wiedzy, norm, warto�ci. Mo�liwo�� rozwijania zainteresowa� i zami�owa�, realiaacja w�asnych potrzeb, uprawianie zaj�� sportowych, turystycz~ych, rekreacyjnych, sp�dzanie czasu wolnego w grupie r�wie�ni~zej formalnej i nieformalnej, w instytucjach kulturalno - o�wiatoWych, a tak�e przy komputerze, magnetowidzie, uczestniczenie w odbiorze tre�ci przekazywanych przez �rodki masowego przekazu ~~ "(...~ to m.in. czynniki zdobywania informacji, poszerzania do~wiadcze�, rozwijania wyobra�e�, budowania w�asnego stylu �ycia, ~t�czta�towania pogl~d�w, to czynniki, kt�re poszerzaj pozaszkolne r� W literaturze pedagogicznej dla okre�lenia poj�cia edukacji r�wnoleg�ej u�ywa si� ~~x termin�w wychowanie r�wnoleg�e, kszta�cenie i wychowanie r�wnoleg�e, wychoWsnie pozaszkolne, kszta�cenie paralelne itp. Na ten temat: E. Trempa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a. (w:) A. Radziewicz-Winnicka: Pedagogika spo�eczna ko�ca XX wieku. Katowice 1992; L. Porcher: Kszta�cenie r�wnoleg�e. Warszawa 1978. Szeroko ur temat edukacji r�wnoleg�ej w pracach: E. Trempa�y: Wychowanie r�wnoleg�e w polskim systemie edukacyjnym. Bydgoszcz 1984; E. Trempa�a (red.): Edukacja r�wtio�eg�a. Funkcjonowanie i kierunki rozwoju edukacji r�wnoleg�ej w polskim systemie t~iwiaty i wychowania. Bydgoszcz 1990; E. Trempa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna). Pogl�dy, do�wiadczenia, propozycje. Bydgoszcz 1993; E. Trempa�a (red.): Edukacja nieszkolna w warunkach przemian w Polsce. Bydgoszcz 1994. ls J. Niemiec: Edukacja nieszkolna - przemiany - profile dzia�a�. (w:) Edukacja nie~zkolna (r�wnoleg�a) w warunkach przemian w Polsce. Red. E. Trempa�a. Bydgoszcz 1994. 17 J. Ni�miec: op. cit., s. 27. i :~ >rrrnlmwisko uclukac:yjne, tworz�c swoisty spo�eczni baz� kszta�ceni;t i wyc~llowania"18. .I ni w ~)ocz~tkach lat 70 pisa� R. Wroczy�skil9, �e nie mo�na w mn.~,tc~lt wsp�czesnych zamkn~� dziecka w murach szko�y i ogranicwyo kszta�cenia i wychowania tylko do szko�y2�. Dodajmy, �e ~Irisiaj obok tradycyjnej szko�y ma miejsce olbrzymi spo�eczno o�wiatowy ruch reformatorski, kt�rego wyrazem s~ m.in. powstaj�ce nowe szko�y, szko�y alternatywne, szko�y oporu, wolno�ci, przeciwstawiaj�ce si� sztywnemu, zinstytucjonalizowanemu sys temowi szkolnemu, skostnia�ym formom i metodom nauczania2l Staje si� one otwarte dla wszystkich grup spo�ecznych, a poprzez tre�ci, metody kszta�cenia i poprzez okre�lone warunki egzystencjalne pr�buje stworzy� inny, humanistyczny system kszta�cenia. Ten spo�eczno - pedagogiczny, reformatorski ruch otwiera szanse powi~zania, wspierania si� dw�ch podstawowych system�w edukacji: szkolnego i r�wnoleg�ego. Podejmowane s~ na �wiecie pr�by opracowywania koncepcji integracji obu tych system�w. Idee te znajdujemy w nowych kierunkach, m.in. w pedagogice humani stycznej, pedagogice krytycznej, antypedagogice, w edukacji do wolno�ci. Konieczno�� wsp�dzia�ania tych dw�ch system�w jest oczywi sta wobec faktu, i� systemy o�wiatowe nie nad~�aj~ za rozwojem nauki, osi~gni�ciami w technice, zmianami spo�ecznymi, ekonomicznymi a szko�a nie jest w stanie sama rozwi~zywa� wielu pro blem�w zwi~zanych z kszta�ceniem i wychowaniem dzieci i m�odzie�y. W tej sytuacji coraz cz�ciej zwraca si� uwag� na rol�, jaki mog~ spe�ni� �rodki masowego przekazu w systemie edukacji szkolnej, r�wnoleg�ej, w edukacji humanistycznej dziecin. 18E. Trempa�a: Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a) - wtaowndrenic. (w:) Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a) w warunkach przemian w I'OIs('f'. flylguszc:z 1S)99, s. 11. 19R. Wroczy�ski: Pedagogika spo�eczna. Warszuwn 1!)74; li. Wroczy�ski: Edukacja permanentna. Warszawa 1973. 2o por. B. Suchodolski: Wychowanie i strat.eKin i,y~ irrwn. Warszawa 1983; E. Trempa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna). �3y<Ig~>szcz 1993; Cz. Kupisiewicz: Paradygmaty i wizje reform o�wiatowych. Wnr:czawn 1!17:5; W. Oko�: Szko�a wsp�cze sna. Przemiany i tendencje rozwojowe. Warsxawn 197!i~ (',z. Kupisiewicz: Przemiany edukacyjne w �wiecie. Warszawa 1988; E. F'aurc (red.): U<:zy� si� bez granic. Warszawa 1975. 21 Szerzej w pracach np.:Cz. Kugisiewicz: Paradygrnaty ... op.cit.; B. Sliwerski: Edukacja w wolno�ci. Krak�w 1992; J. Szkudlarek, B. Sliwerski: Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki. Krak�w 1992. 22Nra ten temat w pracach: Cz. Kupisiewicz: G��wne kategorie pedagogiki humanistycznej a praktyka szkolna (w:) Alternatywna pedagogika humanistyczna. Red. B. Su ~. 1>riecko w �wiecie wielu medi�w I)rieci �yje dzi� w �wiecie Zupe�nie innym ni� poprzednie po itnl~rti~., w �wiecie wielu medi�w, stanowi�cych integralni cz�� clc~j spo�eczno�ci na ziemi23. Wyr�niaj si� one w�r�d innych ~i~ety4ucji wychowawczo - spo�ecznych przede wszystkim tym, �e: g~~wnym miejscem ich odbioru i funkcjonowania jest dom ro ~~IUny, 2 ~s to instytucje wychowania po�redniego24, kt�rych g��w t>it zadaniem jest dostarczanie rozrywki, zabawy, przekazywa ~~~ informacji, reklama, 3) kontakt dziecka ze �rodkami masowego ~zekazu rozpoczyna si� bardzo wcze�nie, ju� w drugim roku �ycia na d�ugo zanim rozpocznie ono formalni i instytucjonalni edu cej�, setki godzin sp�dzi przed szklanym ekranem telewizyjnym, �iiagnetowidem, aparatem radiowym25. Dziecko od najm�odszych lat odbiera seri� bod�c�w ze strony ~~oaosfery, a r�norodne obrazy, powi�kszone fotografie, produjt~wttne masowo, utrwalaj si� w umy�le26. Jest ono atakowane ~~idziennie ogromni ilo�ci informacji, pochodz�cych z gazet, czae(r)pism, ksi~�ek, plakat�w, audycji radiowych, kaset video, kompu~~rtiw, telewizji krajowej, satelitarnej, "konsumuje" ka�dego dnia ~ett~,d dwa tysi�ce obraz�w pochodz�cych z technicznych �rodk�w ~~~ekazu27. Jest to spowodowane dalszym rozwojem i upowszech~i~niem telewizor�w, magnetowid�w, ale tak�e r�nych periody w, czasopism i ksi~�ek. Przyk�adem s~ dane m�wi�ce, �e w 1980 ~; w skali �wiatowej wydrukowano ponad 650 tys. ksi~�ek, wydano i~seloleki. Wroc�aw 1990; Cz. Kupisiewicz: Paradygmaty i wizje reform o�wiatowych. scszawa 1994; J. Fudali: Mo�liwo�ci wzbogacania szkolnego systemu wychowania _ ttuuristycznego. ��d� 1995; J. Fudali: Wychowanie humanistyczne w �redniej szkole $~�lnokszta�c$cej. ��d� 1989 ~'~.lohn P. Murray: The Developing Child in a Multimedia Society. (w:) Children and �evision an Overview of the Research (by) Dawid Buckingham. University of Exeter. ~,trndon 1987. ~~ K. Przec�awski do instytucji wychowania po�redniego zalicza: �rodki masowego gt~eknzu, turystyk�, zak�ady pracy, wojsko, s�downictwo, policj�, s�u�b� zdrowia,. Szel�~J: K. Przec�awski: Instytucje wychowania w wiellcim mie�cie. Warszawa 1971. ~h Aletha C. Huston, Dolf Zillmann, Jennings Bryant: Media Influence, Public Policy sta� the Family (w:) Media, children and the family: social, scientific, psychodynamic Atol clinical perspectives (edited by) Dolf Zillmann, Jennings Bryont, Aletha Huston. �. J. 1994; Sue Van Noort: Nursery School Children Talking about Television. (w:) ~V(edia Education and Introduction. Edited by Manuel Alvarado and Oliver Boyol - Bavvrt. London 1992, British Film Institute. 2a J. Plisiecki: Przemiany wsp�czesnej kultury a edukacja kulturalna. (w:) Alternar tywna pedagogika humanistyczna. Red. B. Suchodolski. Wroc�aw 1990. ~~ (:z. Kupisiewicz: Szkolnictwo w procesie przebudowy. Warszawa 1978. 14 320 tys. periodyk�w28, dzieci urodzone w 1990 r. w Stanach Zjednoczonych i wielu krajach Europy �yje w domu z przynajmniej ,jeclnyrrr t,ele�wizorem, a wi�kszo�� z nich ma dost�p do wieloczynm~sc~ic~wyc~h od�>iornik�w telewizyjnych, do bardzo wielu kana��w t,c~luwizy.jnych, radiowych, kaset video, gier komputerowych, czasolririrn, ta�m audiovideo, dysk�w2s. W �wiat dziecka zaczyna wkracza� mikroelektronika: zminiat,nryzowane odbiorniki radiowe i telewizyjne, najnowsze tranzy4t,ory, kamery video, gry elektroniczne, video kasety, kalkulatory kieszonkowe, nowe typy aparat�w telefonicznych. Technika magnetowidowa, komputerowa, ciekawi dzieci, a mo�liwo�� realizowania r�nych gier komputerowych czy ogl~dania jakich si� chce film�w, w coraz wi�kszym zakresie anga�uje czas wolny3�. Jednak bardziej powszechny w rodzinach, ta�szy ni� komputer, jest magnetowid, kt�ry cieszy si� ogromni popularno�ci w�r�d dzieci. Kaseta wideo mo�e bowiem odtwarza� wcze�niej utrwalony obraz, ale tak�e produkowa� w�asne programy. Nowe mo�liwo�ci edukacyjne i rozrywkowe ma ca�y ruch video, przede wszystkim "magnetowidy i sprz�one zestawy kamero- magnetowidowe, ��cznie z komputerem i drukarki"3i. Magnetowidy kasetowe zawojowa�y wi�c �ycie dziecka, umo�liwiaj�c nagrywanie i odtwarzanie program�w w dowolnym czasie. Cieszy si� one w�r�d dzieci olbrzymim zainteresowaniem i wype�niaj~ w znacznej mierze ich czas wolny. W wielu zamo�nych rodzinach znajduje si� kamery umo�liwiaj�ce dzieciom nagrywanie r�nych sytuacji, a tak�e tworzenie w�asnych program�w. Do dziecka dop�ywa od wczesnych godzin rannych a� do p�nego wieczora szeroki strumie� informacji o r�nym zakresie i stopniu trudno�ci. S~ to informacje o faktach, zcla.rzeuiach, opinie, komentarze, oceny i krytyki, przekazywane drogi po�redniego oddzia�ywania mass medi�w. Spowodowa�y i stworzy�y one nowy wymiar mo�liwo�ci wymiany my�li i informac:jivl. Srodki masowego przekazu wzbogaca,j~ �rodowisko domu rodzinnego, aaj~� dziecku-olbrzymie szans� poznawania kraju i �wiata 28Cz. Kupisiewicz: Paradygmaty i wizje reform o�wiatowych. Warszawa 1994. 297,agadnienie to omawiaj� np.: Aletha C. Huston, Dolf Zillmann, Jennings Bryant: Media Influence, Public Policy and the Family (w:~ Media, children and the family: social scientific, psychodynamic and clinical perspectives (edited by~: Dolf Zillmann, Jennings Bryant, Aletha Huston. N. J. 1994. `�.1. (;ajda: Edukacja bez granic. O �rodkach masowego przekazu. Lublin 1992. ~~ J. C)ajda: op.cit. s. 5. 3zy. Suchodolski, I. Wojnar: Nowa rzeczywisto�� a wychowanie. Warszawa 1972. ! r~ m~restniczenia po�rednio w r�nych wydarzeniach spo�ecz~ych, kulturowych, politycznych.`St~j~-sig-sir �oraz pot�niej~$ylt~i instytucjami wychowawczymi oddzia�yWUj�cymi na postawy ~~~~~ I i m�odzie�y; znacznie silniej ni� wzory i modele przekazy ~~ w tradycyjny spos�b przez wychowawc�w w szko�ach"33. Cie~tr~: i atrakcyjna forma przekazu tre�ci za pomocy �rodk�w ma~Wt~go przekazu powoduje, �e "proces przyjmowania wiadomo�ci !~ przyjemny i dokonuje si� najcz�ciej okazjonalnie i mimowol ~~, I cho� s~ to cz�sto wiadomo�ci niesp�jne i fragmentaryczne, to ~~~n~, jednak uzna� - zauwa�a J. Gajda - �e mamy tu doczynienia ~dukacj~ bez grani� ~' '�'echnika bardzo i�t sywnie wkroczy�a wi�c rawnie� w �y dziecka, we wszystkie niemal jego dziedziny. Dziecko, podob ~1~ ,j~,k cz�owiek doros�y, "wmontowane" jest w �wiat techniki i przerwy nara�one na jego oddzia�ywanie. S�usznie zwracaj ~W~,g� badacze, �e �wiat wsp�czesny, g��boko uwik�any w wie~~~,kie wp�ywy techniki, "(...~ czuje si� obci~�ony my�leniem i ~~dukcj~ techniczni. Uznaje bowiem warto�ci techniki, ale te� ~Wil,a na sobie jej zniewalaj�ce uzale�nienia. Pragnie udogodnie� ~ehniki i r�wnocze�nie boi si� ich konsekwencji. Fascynuje si� jej ~I~kami, lecz z drugiej strony z niepokojem rejestruje jej cienie"35. Rzeczywisto�� techniczno - medialna, w kt�rej �yje wsp�cze~ dziecko i kt�rej konsekwencji i skutk�w bardzo wyra�nie do[~,dcza, jest rzeczywisto�ci po�redni, w kt�rej rol� po�rednika n�niaj~ r�nego rodzaju aparaty techniczne. To one powoduj, _ ~tp. "relacje mi�dzyludzkie staje si� co prawda szybsze i bardziej ~echstronne, lecz trag swoje �ywo�� i spontaniczno��"36. Poza 1~ ukazywanie �wiata ludzi, �wiata przyrody, poprzez i dzi�ki hnice i okre�lonym aparatom technicznym, prowadzi do syntezy ~o co naturalne z tym co sztuczne. Ponadto ta rzeczywisto�� chniczno-medialna jest bardzo atrakcyjna dla dziecka, ale te� ~~~~orcza, potrafi zaw�adn~� jego czasem, zdezorganizowa� �ycie, ~~l:. Tl~empa�a: Szko�a a edukacja r�wnoleg�a (nieszkolna. Pogl�dy, do�wiadczenia, ~rtinrvzycje. Bydgoszcz 1993, s. 25. ~~.I. Gajda: O trwa�ych warto�ciach i roli �rodk�w masowego przekazu w edukacji glo ~alnej (w:~ Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a w warunkach przemian w Polsce. Praca n~i redakcj$ E. Trempa�y. $ydgoszcz 1994, s. 54; Szeroko na ten temat: J. Gajda: clukacja bez granic. O �rodkach masowego przekazu. Lublin 1992. ~~H. Wistuba: Na styku kultury i techniki w kszta�towaniu pe�nego cz�owieka. (w:~ ~I~malizm w kulturze polskiej. Red. F. Adamski. Krak�w 1988, Zeszyty naukowe UJ, 7rsryt 9, s. 130. '"F�. Wistuba: Na styku kultury i techniki ... op.cit. s.122 16 podporz~.dkowa� sobie inne czynno�ci, ale tak�e rozbudzi� pragnie ni;a, hy� posiadania, nabywania u�atwie� �yciowych, pozostawiae ,j,l.u r,y,c~lnie ua boku warto�ci "ludzkiego trudu i po�wi�cenia"3~ Ninl~ezl>iecre�stwa tego rodzaju szczeg�lnie dotyczy ma�ych odI~imrcciw, a wi�c dzieci, kt�re nie potrafi samodzielnie panowa� n;ucl swiatern techniki, wybiera�, warto�ciowa�, ocenia� przekazy ', wa.nych im informacji w spos�b trafny i modry. Masowe oferowanie coraz to nowych �rodk�w przekazu i konI surnpcji utrudnia, przeszkadza, cz�sto uniemo�liwia dziecku odpoczynek w samotno�ci, w ciszy, wytchnieniu, ale przede wszystkim nara�a odbiorc� "na gubienie �wiadomo�ci celu i �atwe przestawianie �rodk�w w miejsce celu. Jednak poprawna kolejno�� etap�w ludzkiego dzia�ania wymaga ustawiania najpierw celu, a potem dopiero szukania do niego odpowiednich �rodk�w"38. Rozw�j �rodk�w masowego przekazu, pojawianie si� coraz to nowych medi�w, ich upowszechnienie, sprawia, �e systematyczny, codzienny kontakt z nimi maje niemal wszystkie dzieci na �wiecie. ', Staje si� one mieszka�cami - jak okre�li� M. McLuhan39 - "glo j balnej wsi", kt�ra w odr�nieniu od tradycyjnej spo�eczno�ci lo kalnej charakteryzuje si� olbrzymim zr�nicowaniem lansowanych warto�ci" w kt�rej �cieraj si� pogl~dy i opinie, a spory maje, mi�dzy innymi za sprawi �rodk�w masowego przekazu, charakter publiczny4�. W tej "globalnej wsi" uleg�o znacznemu rozszerze niu �rodowisko rozwojowe dziecka. Ukazywany przez mass media �wiat, cz�sto pe�en beztroski, albo odwrotnie �wiat pe�en gwa�tu, przemocy, okrucie�stwa, jest w zasi�gu r�ki przedzielony od od biorcy "tylko" szyby ekranu telewizora. I w efekcie - jak s�usz nie stwierdza E. Trempa�a - konfrontacja z do�wiadczeniami w�a snymi, ze �rodowiskiem wp�yw�w realnych, bywa frustruj�ca, ale tak�e pobudzaj�ca do dzia�a� tw�rczych"41. Szybki rozw�j i zmiany, jakie zachodzi w technologii maje j okre�lony wp�yw na dzieci i rodziny w ich �rodowisku domowym. Srodowisko medi�w w przeci�tnym domu, w ka.�<lym uprzemys�o wionym kraju na �wiecie, ulega zmianom, ,jest ono zasadniczo inne 37H. Wistuba: op.cit., s. 124. 38H. Wistuba: op. cit., s. 124 39M. McLuhan: The Gutenberg Galaxy. Toronto 1962; Understanding Media. New Jork, 1964. 4oE. Trempa�a: Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a) - wprowadzenie. (w:) Edukacja nieszkolna (r�wnoleg�a w warunkach przemian w Polsce. Red. E. Trempa�a. Bydgoszcz I Sd94, s. 9. 4i H;. 'rrempa�a: op.cit., s. 9. 17 ~r ~al,ac 1i !�0. ni� by�o w 80., na skutek m.in. upowszechnienia te:~wl~.ji n~.telitarnej, magnetowid�w, komputer�w4z. ~, L~xieci�stwo telewizyjne wsp�czesnych dzieci `�'~lewizja jest z pewno�cie dominuj�cym medium, w sensie ctrdziennego u�ywania" przez ogromni liczb� ludzi w ka�dym f~~~r. Jest ona r�wnie� centralni cz�ci �ycia domowego i inte~illty cz�ci rodziny43. `~~elewizja zajmuje szczeg�lne miejsce w �yciu dziecka, kon t x nil rozpoczyna si� bardzo wcze�nie i ma systematyczny, co ~_ i~rrrry, wielogodzinny, wieloaspektowy charakter. Jak wykazuja~ ~,~a.nia44, czas jaki przeznaczaj telewizji dzieci w ci~gu ka�dego ia jest znaczny. Ju� w wieku 2-3 lat po�wi�caj one telewizji ~~~~ui�tnie 45 minut w ci~gu ka�dego dnia, wraz z wiekiem roz lary tego czasu powi�kszaj si� znacznie45. W wielu krajach na ~_~ryl�c:ie ponad 90% dzieci w wieku 4-12 lat ogl~da telewizj� co hrrnie, przez wiele godzin, czego przyk�adem s~ dane m�wi�ce, r�czniowie szk� podstawowych w Stanach Zjednoczonych po hcaj~ wi�cej godzin telewizji ni� nauce w szkole4�; natomiast w W�cji uczniowie w ci~gu dziesi�ciu lat nauki szkolnej sp�dzaj rys. godzin przed telewizorem, a wi�c o 3 tys. godzin wi�cej ni� ~~kole47. Podobnie we Francji48 dzieci 9 - 11 letnie po�wi�caj -_T-`~~Aletha C. Huston, Doli Zillmann, Jennings Bryant: Media Influence, Public Policy ehe Family (w:) Media, children and the family: social scentific psychodynamic and bal perapectives. Dolf Zillmann, Jennings Bryant, Aletha C. Huston. N.J. 1994. ~~ Aletha C. Huston, Dolf Zillmann, Jennings Bryant: Media Influence, Public Policy the Family (w:) Media, children and the family: social scentific psychodynamic and eal perspectives. Dolf Zillmann, Jennings Bryant, Aletha C. Huston. N.J. 1994. ~'1 ~'rzegl�d bada� na temat: Telewizja w �yciu dziecka, patrz: rozdz. II; J. Izdebska: �YSrunkowania efekt�w oddzia�ywania wybranych, cyklicznych program�w telewizyj _h na dzieci. Bia�ystok 1991 (rozdz. 2.2). ~i9zerzej na ten temat w pracach np.: W. Schramm, E. Parker, J. Lyle: Televi in the Lives of Our Children. CaHfornia 1962, University Press; H. Himmelveit, ~: N. Oppenhein, Vince Parcela: Television and the Child. London 1958, Oxford Uni l~eslty Press; J. Koblewska: Szko�a i �rodki masowego oddzia�ywania. Warszawa 1967; ~: �umorowska: Telewizja w �yciu dzieci i m�odzie�y. Warszawa 1964; W�. Adamski: ~asl�g oddzia�ywania tre�ci programowych i wp�yw wychowawczy telewizji ameryka� ~jnJ. "Przekazy i Opinie" 1976 nr 2; Gordon L. Berry, Joy Keiko Asamen: Children ~d `l'elevision. Images in Changing Sociocultural World. London 1993. ~eJ. W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza: Uczy� si� bez granic. Warszawa 1982. ,~Na ten temat: J. Raczkowska: Zagro�enie poc2ucia bezpiecze�stwa agresj�, prze~r�c:g, okrucie�stwem. "Problemy Opieku�czo - Wychowawcze" 1993 nr 12. ;~ (7�wiata i wychowanie w toku przemian. Red. naukowa A. Mo�ka - Stanik�wa. ~Varazawa 1979. r 18 telewizji sporo czasu, rocznie ponad tysi�c godzin, we W�oszech4y za� 81% dzieci w wieku 4 - 10 lat ogl~da programy telewizyjne codziennie, a wiele z nich (72%~ w��cza telewizor bez wcze�niejszego rozpoznania, jakie programy ma do wyboru. Dzieci polskie zanim rozpoczn~ nauk� szkolni maje za sob~ od 2 do 3 tys. godzin sp�dzonych przed szklanym ekranem, starsze, 8 - 12, letnie po�wi�caj telewizji �rednio 2 - 5 godzin ka�dego dnia5�. Ogl~daj~ one programy telewizyjne o r�nej porze dnia, rano, po po�udniu, wieczorem, a tak�e niekt�re z nich w nocy. Telewizj� - stwierdzaj badacze ameryka�scy - zaw�adn�a czasem dziecka, podporz~dkowa�a sobie inne zaj�cia, wprowadzaj�c w ten spos�b trwa�e z~rlia,ny w organizacj� dnia, zabieraj�c czas, kt�ry m�g�by by� wykorzystany na inne zaj�cia tw�rcze5l. Telewizja w ostatnich czasach, co wyra�nie daje si� zauwa�y�, staje si� �rodkiem przekazu stale zmieniaj�cym si� z powodu nowej technologii i nowych system�w produkcji. R�wnie� w �yciu dzieci miejsce telewizji ulega dzisiaj wyra�nym przemianom, przestaje by� ona g��wnym �r�d�em informacji, rozrywki, a staje si� jednym z wielu elektronicznych �rodk�w przekazu. Ulega dynamicznemu rozwojowi, czego wyrazem s~ nowe media, tj. telewizja. satelitarna, odbierana za pomocy anten zbiorowych i indywidualnych, telewizja kablowa, video, teleteks. Systematycznie wzrasta r�wnie� liczba ich odbiorc�w, w tym r�wnie� dzieci. Wielo�� kana��w telewizyjnych daje dziecku mo�liwo�� wybierania kana��w, zmian� program�w, gdy s~ one nu�yce lub, gdy pragnie sprawdzi�, co przekazuje r�ne stacje telewizyjne na �wieciesz. Telewizja satelitarna i kablowa umo�liwia dzieciom dost�p do ogrom nej ilo�ci kana��w, tym bardziej �e piloty telewizyjne do odbiornik�w telewizyjnych i odtwarzaczy video s~ rzeczy niemal�e powszechn~, a wideokasety osi~galne s~ w wielu sklepach53. Technologia komputerowa stworzy�a mo�liwo�� gier komputerowych, videogier z wizualnym wyobra�eniem i d�wi�kiem. Telewizja kablowa z kolei da�a dziecku mo�liwo�� wsp�tworzenia programu, nawi~zania kontaktu z nadawo i tw�rcy programu, zg�aszania �y 49Telewizja w �yciu dzieci i m�odzie�y (badania w�oskie). "Przekazy i Opinie" 1985 nr 1~2. 5o Szerzej na ten temat: J. Izdebska: Uwarunkowania efekt�w oddzia�ywania... op.cit. 51 The Child and Television Drama. The Psychological Impact of Communicative Viewing. Committee on Social Issues of the Advancement of Psychiatry. New York 1982. 52 J. Gajdce: Edukacja bez granic... op.cit. saSzerzej: Aletha C. Huston, Dolf Zillmann, Jennings Bryant. op.cit. 1 Sl 1~ ~Imlyc~z�cych tre�ci, formy programu. Dzisiaj telewizor s�u�y ienkn nic tylko do ogl~dania r�nych program�w. Spe�nia� omy ~~~~ ~Ir.i4ki niemu wiele innych zada�, np. samodzielnie odtwa ~~! w telewizorze zarejestrowane programy za pomocy magne Ir~�~u, odtwarza� fabrycznie nagrane kasety video albo te� pro _ y zrealizowane za pomocy w�asnej kamery telewizyjnej54. Nic ~ dziwnego, �e dzieci bardzo ch�tnie, z du�ym zainteresowa~ i zaanga�owaniem, je�li tylko maje okazj� korzysta� z tych ~(lze� elektronicznych, sp�dzaj niemal�e w ca�o�ci sw�j czas t�y przed szklanym ekranem. ~_ 'I'c> codzienne, permanentne, wielogodzinne uczestnictwo dzieci ~dhiorze program�w telewizyjnych, kaset video, nie pozostaje r'wne oboj�tne dla ich rozwoju biopsychospo�ecznego. Bad�-i' ~wracaj~ uwag� na olbrzymie potencjalne mo�liwo�ci ycho Vvc�zc~go oddzia�ywania telewizji na dziecko. Telewizja - pisze (i~,j<lass - mo�e by� �r�d�em wiedzy o najnowszych osi~gni�il w nauce, w kulturze,_t~~hnice, mQ�e przekazyw�� n�~wa�~~zc~ warto�ci spo�eczne, moralne, obyczajowe, wzbo~ac~,� oso e~� dziecka, kszta�towa� i rozwija� wyobra�ni�; iri��lenie, wra�~�. emocjonalna zaspokaja� potrzeby autotelicz�e d`�ie�~a~. (Telewizja staje si� ju� dzisiaj cz�sto podstawowym i niezast~ti�m ir�d�em informacji dla dzieci. Tym bardziej, �e w przy�ci, jak zauwa�aj badacze, b�dzie nast�powa�o "znaczne os�at�iP monopolistycznej pozycji szko�y jako �r�d�a informacji dla t�ic~w w wyniku rozwoju �rodk�w masowego przekazu"57. Szko�y i kwiecie staje si� coraz ubo�sze w sprz�t audiowizualny z powodu _~,�iicze� finansowych, s~ �le wyposa�one, niewiele z nich posiada _ wizory i video, a cz�� szk� nie ma tego sprz�tu w og�le58. -kt�re za� domy rodzinne w rozwini�tych krajach s~ bogatsze _ (r)prz�t i urz~dzone cz�sto na wz�r wyspecjalizowanych o�rodk�w twarzania informacji. "W tej sytuacji - zauwa�a R. Meighan - tewizja ogl~dana w domu staje si� alternatywnym �r�d�em kultury, i~ J. Gajdce: Telewizja, m�odzie�, kultura. Warszawa 1987, s. 28. ~(r),1. Gajdce: Edukacja bez granic... op.cit. ~~ Szerzej: J. Gajdce: Edukacja bez granic... op.cit.; J. Izdebska: Uwarunkowania efek 1v oddzia�ywania wybranych cyklicznych program�w TV na dzieci. Bia�ystok 1991; jstdebska: Miejsce i funkcje wychowawcze �rodk�w masowego oddzia�ywania w czasie �t~ym dzieci. Bia�ystok 1981. ~4 (:z. Kupisiewicz: G��wne kategorie pedagogiki humanistycznej a praktyka szkolna. ~~tJ Alternatywna pedagogika humanistyczna. Red. B. Suchodolski. Wroc�aw 1990, �_~i~u�ineum, s. 270. ~aA. Meighan: Socjologia edukacji. Toru� 1993, Red. nauk. Z. Kwieci�ski. 20 I informacji i edukacji. W dostarczaniu bardziej aktualnych informa cji dorn mo�e sta� si� raczej konkurencyjnym ni� uzupe�niaj�cym ' �rodkicrn kultury"59. 'Telewizja i jej elektroniczne pochodne towarzyszy dziecku niei rrmlie od urodzenia przez ca�e jego �ycie, wype�niaj czas wolny, a tak�e niejednokrotnie i czas zaj�� obowi~zkowych. Systematycznie, codziennie, przez wiele godzin, telewizja "jest" z dzieckiem, staj�c si� dominuj�cym w�r�d innych sposobem wykorzystania czasu. Dostarcza ona dziecku nie tylko rozrywki, zabawy, ale staje si� te� cz�sto podstawowym, niezast~pionym �r�d�em wiedzy o otaczaj�cym �wiecie, a dla niekt�rych pierwszym i cz�sto jedynym w domu "nauczycielem". Nic wi�c dziwnego, �e dzieci�stwo wsp�czesnych dzieci trafnie okre�la si� mianem dzieci�stwa telewizyjnego. 21 telewizja jako droga po�redniego oddzia�ywania na dziecko w rodzinie rewizja w �yciu dziecka - przegl�d bada� l~n,clania nad telewizji mieszcz~ si� w nurcie studi�w i analiz kultum masow~s�, stanowi przedmiot szerokich zaintereso 1 yrzedstawicieli nauk spo�ecznych w wielu krajach na �wieciesl. tyki tych bada��2 pokazuje kierunki, tendencje rozwojowe teIl~,ji na �wiecie, jej miejsce w�r�d innych mass medi�w, rol�, ~ una odgrywa w polityce pa�stw, narod�w, w �yciu ludzi doyt'y i dzieci. Dotychczasowe pr�by systematyzacji dorobku barezt~~;o przeprowadzano bior�c za podstaw� r�ne kryteria, jak �~~kres tematyczny, metody poznawaniasocjologiczne, psycho czrle, pedagogiczne, przedzia� czasowy, wiek respondent�w itp. (r)~fikacja tego typu nie wydaje si� by� wyczerpuj�ca, zw�asz wc~bec potrzeby bada� interdyscyplinarnych, bada� komplekych, obejmuj�cych r�ne aspekty badanego problemu63. Do�� Marny w literaturze przedmiotu jest spos�b systematyzacji do ~u w oparciu o~Lasswellowskis4 model komunikowania masow kt�rym wyr�nia_si� takie-elementy jak: nadawca - tre�� ~hh. K�oskowska: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa 1980; Spo�eczne kultury. Warszawa 1972; A. Przec�awska: Zr�nicowanie kulturalne m�odzie�y a huty wychowania. Warszawa 1976; A. Tyszka: Uczestnictwo w kulturze. Warszawa ~l i M. Czerwi�ski: Kultura i jej badanie. Wroc�aw 1971; K. Dobrowolski: Studia byciem spo�ecznym i kultur�. Wroc�aw 1966; J. Kossak: Dylematy kultury ma ~, Warszawa 1966; K. Zygulski: Drogi rozwoju kultury masowej. Warszawa 1966; C7wajka: Z problem�w teorii i metodologii uczestnictwa w kulturze. Warszawa 1985. ~1 (r)teroko w pracach: T. Goban-Klas: Komunikowanie masowe. Krak�w 1978; ~�ltu�owski-Pomorski: Badanie masowego komunikowania. Warszawa 1980. f~ ~lerwsze badania nad telewizj� zapocz�tkowane zosta�y w Stanach Zjednoczonych ~8tac;h 40., w Europie dopiero w latach 50-tych i 60-tych, w Azji i Afryce w latach / 70. Szerzej: J. Miku�owski-Pomorski: op. cit. �~ Pieze o tym W. Pielasi�ska: M�odzie� szkolna wobec problem�w kultury. Warszawa SsR. Meighan: op.cit., s. 62.; O "Edukacji Inaczej" - nauczaniu w domu- pisze: R. Me- ~ $~ H. Lasswell: The Structure and Function of Communication in Society. (w:~ The ighan: Homebased Educators and Education Authorities: the Attempt to Maintain a ununication of Ideas. Red. L. Bryson, New York 1980. Model H. Lasswella wykoMythology. "Educationare Studies" 1984, nr 10, 3. ~yet.ywali w badaniach: A. Przec�awska, W. Pielasi�ska, St. Mika. 2~ - kanal - odbiorca - efekt. Zgodnie z tym schematem wyodr�bni:. sig zwykle trzy grupy bada�:, 1) nad nadawo i tre�ci przekazu, 2) nad odbiorcy, 3) nad drogi przekazu. Model ten zawiera jednak r�wnie� s�abe strony, m.in. pomija szeroki kontekst uwarunkowani spo�eczno - kulturalnych, brakuje mo�liwo�ci wzajemnego powij zania i sprz�enia zwrotnego mi�dzy ogniwami tego procesu. Mimc brak�w, schemat ten wydaje si� by� metodologicznie uzasadniony i u�yteczny przy klasyfikacji i charakterystyce bada� nad mass mediami. Badania nad telewizji w �yciu dziecka i m�odzie�y, prowadzone przez pedagog�w, socjolog�w, psycholog�w, obejmuje wiele� zagadnie�. W celu przedstawienia tu syntetycznego przegl~du pro wadzonych dotychczas w Polsce i na �wiecie bada� nad telewizj� w �yciu dzieci, wyodr�bniam trzy grupy tematyczne, dotycz�ce: 1) zakresu kontakt�w telewi�yjnych d�iecka (c�as i cz�stotliwo�c odbioru program�w, zainteresowania telewizyjne, ilo�� i tematyka ogl2~danych program�w), 2) odbioru program�w telewizyjnych, 3) skutk�w oddzia�ywania telewizji na dziecko. W ten spos�b, jak sadz�, b�d� mog�a ukaza� nie tylko kierunki i tendencje w bada mach, ale tak�e wskaza� na istniej�ce jeszcze luki w badaniach naci miejscem i roli telewizji w �yciu dzieci. Badania te maje ju� swoje histori� i tradycj�. Zapocz~tkowanc� w latach 50. w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej, przedstawiaj bogaty dorobek teoretyczny i empiryczny. W Polsce� badania dotycz�ce dzieci w m�odszym wieku szkolnym podejmowane by�y stosunkowo rzadko, do�� sporadycznie w por�wnaniu z szeroki penetracji empiryczni tego zagadnienia na Zachodziess. D. Buckinghamss dokonuj�c przegl~du bada� na temat: telewizja i dzieci, stwierdza, �e jest ich olbrzymia ilo��, np. od 1950 roku tylko w Stanach Zjednoczonych opublikowano ponad 5 tys. komunikat�w z bada�. Zainteresowanie tym problemem, jak stwierdza autor, wynika przede wszystkim z tego, �e dzieci przeznaczaj bar s5 przegl�d bada� nad telewizj� w �yciu dzieci w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej znajdujemy w pracach: J. Koblewska: Szko�a a �rodki masowego oddzia �ywania. Warszawa 1967; Srodki masowego oddzia�ywania. Problemy spo�eczne, wychowawcze, propagandowe. Warszawa 1972; T. Goban-Klas: Komunikowanie masowe. Krak�w 1978; J. Miku�owski - Pomorski: Badanie masowego komunikowania. Warszawa 1980; J. Izdebska: Uwarunkowania efekt�w oddzia�ywania wybranych cyklicznych program�w TV na dzieci. Bia�ystok 1991. ssDavid Buckingham: Children and Television. An Overview of the Research. (w:) Children and Television An Overview of the Research. David Buckingham. London 1987, University of Exeter. l:3 dur.m cwasu na ogl~danie telewizji w ci~gu ka�dego dnia w 3>0l~nin i innymi czynno�ciami, co nie pozostaje bez okre�lonych ~t~w cll~, rozwoju i kszta�towania ich osobowo�ci. kontakt�w telewizyjnych dzieci ~~i�ci, o czym pisa�am wcze�niejs7 zaczynaj ogl~da� telewizj� ~e w