Dziesięć słów (02) „Jaki miły ten Kraków. Sami nieboszczycy" - pisał poeta i faktycznie, kiedy po długiej nieobecności przemierzam ciemne i zamarznięte zaułki, czuję tę aurę: miłą i śmiertelną. Obyśmy wszyscy żyli wiecznie, ale z rachunku prawdopodobieństwa wy- nika, że nadchodzące stulecie będzie także sezo- nem fantastycznych pogrzebów. Kraków - zwłasz- cza na przybyszach z dalekich stron - sprawia wra- żenie miasta doskonale do tego sezonu przygoto- wanego. Idę - dajmy na to - wymarłą ulicą Smo- leńsk i ucho wytężam ciekawie, i słyszę subtelny chrzęst czcionek składanych w strzeliste nekrologi, szelest żałobnych chorągwi, ktoś czarnym kordon- kiem wyszywa inicjał na sepiowym całunie. W mojej ulubionej kawiarni również panuje dławiąco roz- koszna dekadencja, wszystkim czterem kelnerkom pogrzebowa bielizna w identycznych proporcjach wyłazi spod brokatowych sukienek. Zamawiam to co zwykle, przeglądam prasę krakowską i ogólno- polską, przeglądam noworoczny „Tygodnik Po- wszechny" i ożywiam się znacznie, czuję, jak krew w zamarzających żyłach krąży żywiej. Na ostatniej stronie „Tygodnika" Zbigniew Mentzel wznosi inte- resujący toast noworoczny. „Drodzy Przyjaciele! - powiada - Podzielmy się swoimi słowami. I poczuj- my blask, jaki bije od słowa". Asumpt do tego, wbrew pozorom bardzo szczególnego, toastu daje Mentzlowi pochodząca sprzed bez mała pół wieku notatka Alberta Camusa: „Odpowiedź na pytanie o moje dziesięć słów: świat, cierpienie, ziemia, mat- ka, ludzie, pustynia, honor, bieda, lato, morze". Zainspirowany Camusem Mentzel rozważa następ- nie dziesiątkę swoich słów („matka, ojciec, dom, wstyd, ryby, ciało, Polska, serce, wierność, język"), dalej zaś ja sam intensywnie zainspirowany i Ca- musem, i Mentzlem przystępuję do namysłu nad moimi dziesięcioma słowami. Znalezisko Mentzla jest jak sądzę pobudzające w sposób wszechogarniający, oczami duszy już wi- dzę np. rzutkich reżyserów, co ułożywszy swoje własne dziesiątki kluczowych słów, będą następnie wedle wynotowanych haseł pisać scenariusze i kręcić dziesięcioodcinkowe cykle, i te na wskroś autorskie seriale (odcinek pt. „Dzieciństwo", odci- nek pt. „Stalinizm", odcinek pt. „Kobiety") wreszcie, wreszcie zyskają na Zachodzie (zwłaszcza odcinek pt. „Zachód") uznanie porównywalne z „Dekalo- giem" Krzysztofa Kieślowskiego, a może nawet zyskają one uznanie jeszcze większe. Wszystko jedno zresztą. Istotą ewentualnych kontynuacji pomysłu (zarazem istotą spostrzegawczości felietonisty „Tygodnika Powszechnego") jest proste, ale też i trudne przyję- cie do wiadomości faktu, że idzie tu o słowa, nie o co innego. O słowa, nie o rzeczy nazywane słowa- mi. To nie ma być lista dziesięciu najważniejszych pojęć mojego życia, to nie ma być lista dziesięciu najistotniejszych kategorii ani dziesięciu moralnych drogowskazów, ani dziesięciu najważniejszych przeżyć, ani dziesięciu podstawowych wspomnień, ani dziesięciu dramatów, ani dziesięciu uciech, ani dziesięciu najważniejszych miejsc, ani imion, ani nazw, ani tras dziesięciu naszych duchowych albo nieduchowych wędrówek, ani dziesięciu poznaw- czych wstrząsów, ani dziesięciu autorytetów, ani dziesięciu takich czy innych iluminacji. To ma być lista dziesięciu słów. Dziesięciu słów życia. Kto tej zasady nie rozumie, w zasadzie nie powinien brać udziału w zabawie, która zresztą - przez słowo wła- śnie - żadną zabawą nie jest. Czynię to zastrzeże- nie, choć świadom jestem jego utopijności, zabro- nić udziału nikomu nie można, z pewnością znajdą się uroczy facecjoniści, co na swoich spisach umieszczą np. dziesięć damskich imion (Jola, Vio- la, Mariola itd.) albo dziesięć elementarnych zgoła potrzeb, albo dziesięć niezbywalnych atrybutów własnej egzystencji (papierosy, zapałki, mały Ży- wiec itd.), że nie wspomnę o bojowych formacjach, których dziesiątki słów, nomen omen, życia zaczy- nać się będą od: 1) Pornografia, 2) Żydzi, 3) Adam Michnik, 4) Katarzyna Kozyra itd. Istotą słowa, tak jak ja jego istotę rozumiem, jest niezbywalna w nim - z wysoka mówiąc - obecność piękna. Jeśli na liście moich dziesięciu słów byłoby dajmy na to słowo: pióro, to znaczyłoby, że spośród wszystkich słów w taki czy inny sposób opisujących czy określających, czy symbolizujących mój zawód - literaturę, wybieram pióro właśnie dla jego obra- zowej zmysłowości, przez pamięć czarno-zielonego pelikana, którym pisał ojciec, przez pamięć wszyst- kich piór, którymi ja pisałem, przez pamięć wiersza Szymborskiej o Tomaszu Mannie („cudownie upie- rzona watermanem ręka") i również dlatego, że pióro bywa elementem skrzydła, na przykład skrzy- dła anielskiego. Raz jeszcze przeczytałem toast noworoczny Zbi- gniewa Mentzla i wydobyłem z kieszeni ołówek firmy UHU i na papierowej serwetce wypisałem dziesięć słów mojego życia, a raczej dziesięć moich słów. Ułożyć ich wszakże w jakiejś kolejności wedle ważności czy hierarchii nie byłem w stanie, chwila była tak podniosła, że nadanie moim słowom for- malnej kolejności alfabetycznej wydało mi się z kolei niestosowne. Z jednym wyjątkiem zostawiłem je tedy tak, jak zostały zapisane. Com napisał, tom napisał - jak mawiała pewna postać historyczna. Potem uregulowałem należność, skłoniłem się odzianym w brokatowe sukienki i naznaczonym czarnymi ramiączkami kelnerkom i wyszedłem na rynek. Mróz schodził z niebios, granatowe światła kładły się na płycie, wciągnąłem powietrze i wydało mi się, że tak jak czterdzieści lat temu czuję zapach lamp gazowych wiszących pod Sukiennicami. Oto dziesięć moich słów zapisanych pod sam ko- niec roku pańskiego tysiąc dziewięćset dziewięć- dziesiątego i dziewiątego: dom, nałóg, dotyk, pi- smo, dzwon, trawa, światło, matka, skrzydła, ko- niec. „Pojedziemy białym koniem" (03) Jakby mnie kto na obecnym etapie dziejowym za- pytał, jaka jest najbardziej wymowna różnica po- między Wisłą a Warszawą, zapewne rzekłbym w odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe ani nawet re- wolwerowe pociski raczej nie świszczą człowiekowi koło głowy, w Warszawie to bywa. Jak tak dalej pójdzie, zostanę specjalistą d opisy- wania zbiegowisk ulicznych, ale mówi się trudno: byłem, słyszałem, widziałem. Pałac Kultury od trze- ciego piętra tonął w czarnej mgle, pod stacją metra wiekowy muzyk w kowbojskim kapeluszu darł się na całe gardło, kilkaset metrów dalej na rogu Alej i Nowego Światu spowity w ceratowy całun leżał zastrzelony złodziej. Dla mnie - prostego synka z Wisły - dramatyczne sceny wielkomiejskie są wciąż wielką nowiną i nie dziwota, że reaguję na nie z dziecinnym entuzja- zmem. Powiem więcej: jakby mnie kto na obecnym etapie dziejowym zapytał, jaka jest najbardziej wy- mowna różnica pomiędzy Wisłą a Warszawą, za- pewne (nie bacząc na publicystyczne uproszcze- nia) rzekłbym w odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe ani nawet rewolwerowe pociski raczej nie świszczą człowiekowi koło głowy, w Warszawie to bywa. Za- stanawiam się, czy w ogóle ktokolwiek kiedykolwiek w ciągu minionego tysiąclecia użył w centrum Wisły broni palnej, nic mi o tym nie wiadomo, ale może ktoś kiedyś użył. Nie zdziwiłbym się. Odkąd dotarła do mnie - że posłużę się wybitnie dygresyjnym przykładem - otóż odkąd dotarła do mnie prawdzi- wie rewolwerowa, a nawet eksplozywna wiado- mość, że w Wiśle (w pensjonacie Piast, dwa kroki od naszej chałupy!) mieszkał pewnego przedwo- jennego lata Witold Gombrowicz, że chodził on na wycieczki na Czantorię, na Stożek i na Bukową - elementarnemu odruchowi zdziwienia ulegam rza- dziej. Tłum otaczający w piątek okolice ronda de Gau- lle'a, gdzie rozegrały się dokładnie nazajutrz w ga- zetach opisane wydarzenia, również nie dziwił się niczemu. Ludzie spoglądali na rozbite samochody, przestrzelone szyby, na zaznaczone kredą na as- falcie miejsca po mosiężnych łuskach, na leżący pod kioskiem ciemny, z tej odległości podobny do muzealnej mumii kształt i na ogół zachowywali się stosownie. Jedynie ciągle dochodzący nowi fraje- rzy, co o niczym nie mieli pojęcia, naruszali panują- cą powściągliwość i pytali gorączkowo: Co się dzie- je? Co się stało? Wypadek? Stłuczka? Bomba czy co? - Nic się nie stało - niski głos przysadzistego męż- czyzny o atletycznej posturze zdawał się brzmieć równie atletycznie - nic się nie stało, policja użyła broni krótkiej i automatycznej, i wykonała wyrok śmierci bez sądu. - Co też pan opowiada - obruszył się stojący koło mnie starszy pan w sfatygowanym gierkowskim kożuchu - bandziorów gonili, od południa tu stoję i wszystko widziałem, bandzior kradzionym autem nacierał, bandziorów teraz pełno, sam pół roku te- mu bandziora, co mi kradł auto z parkingu, złapa- łem... - I co, wykonał pan na nim wyrok śmierci? - w gło- sie mężczyzny o atletycznej posturze nie było śladu szyderstwa, była w nim tak skrajna rzeczowość, że poczułem ciarki idące po plecach. - Tak jest, tak jest - zachłystywał się ktoś niewi- doczny, stojący przy samym krawężniku - tak jest, teraz mieć auto to żaden honor, ale mieć auto, któ- rego nikt nie ukradł albo chociaż nie próbował ukraść, to jest straszny wstyd. Jeździłem szesna- stoletnim Nissanem i upokorzenia doznawałem, miałem się za ostatniego śmiecia, bo byłem pe- wien, że na szesnastoletniego Nissana nikt się nie porwie. I masz, w zeszłym tygodniu - mówiącego najwyraźniej ogarnął nagły, graniczący z ekstazą przypływ niekłamanego zadowolenia - i w zeszłym tygodniu wreszcie go ukradli. Tak jest, ukradli mi szesnastoletniego Nissana - tryumfował niewidocz- ny, stojący przy samym krawężniku przypadkowy komentator zdarzeń. Policjanci w cywilu, a może funkcjonariusze służb medycznych albo pogrzebowych pochylali się nad zabitym, błyskały latarki, ktoś biegł przez pobojowi- sko z telefonem komórkowym przytkniętym do ucha. - Patrzcie państwo, co to życie warte, nic nie warte - chrapliwy choć łagodny głos nałogowej palaczki dochodził tym razem z tyłu - równo tydzień temu był sylwester, chłopak na pewno się bawił na prywatce albo w jakimś pubie szastał pieniędzmi, szampana o północy otwierał, najlepsze życzenia składał i odbierał, z dziewczynami się całował, całe życie miał przed sobą, całe nowe tysiąclecie i równo za tydzień wszystko się skończyło, żadne szczęścia, zdrowia, pomyślności się nie ziściło, a nawet wręcz przeciwnie, od paru godzin zabity leży na chodniku. O patrzcie państwo, już jest całkiem sztywny... Policjanci, a może inni funkcjonariusze wyjmowali istotnie już poddane rigori mortis ciało z jednego ceratowego worka i przekładali do drugiego, wzdrygnąłem się nagle, ciarki na plecach wzmogły swą obecność i poczułem głęboką niestosowność swojej własnej w tym miejscu obecności. Wzdry- gnąłem, bo przez ułamek sekundy zauważyłem, że stopy trupa znowu, znowu w jeden tylko but są obu- te, że znowu, znowu jedna martwa stopa w bucie, druga jakby przez to jeszcze bardziej martwa, tylko w skarpecie białej. Nagle z całą jaskrawością poją- łem, że zbyt swobodną prowadzę narrację, że za- nadto gawędziarsko gawędzę, że wszystko mi się ze wszystkim zaczyna kojarzyć, strzelanina z Gombrowiczem, trup z butem, but z pensjonatem Piast, strach pomyśleć co jeszcze z czym. Poprawiłem tedy torbę na ramieniu a w torbie dźwi- gałem dwa arcydzieła muzyki operowej oraz jedną klasyczną pozycję z zakresu eseistyki literackiej) i rytualnie ruszyłem ku domowi. Rytualnie, ponieważ tak zawsze kończę opisy warszawskich scen ulicz- nych, ich narrator (jeśli dobrze pamiętam zajęcia z teorii literatury: narrator nie zawsze zbieżny jest z autorem), otóż narrator moich scen ulicznych z narastającą do granic maniery rzekomo zagadkową goryczą zawsze i niezmiennie pod koniec tekstu „rusza ku domowi". Ciemności i mgły gęstniały, już na drugim piętrze Pałacu Kultury prawie nie było znać świateł, pod stacją metra sędziwy solista w kowbojskim kapeluszu wydzierał się wniebogłosy i wyczyniał karkołomne i nie związane z melodią pląsy. „Pojedziemy białym koniem, on nam wiele szczęścia da. Potem wrócę ja do ciebie, nie za miesiąc, to za dwa". Z całej, niezwykle skompliko- wanej i rozdzierającej fabuły pieśni ten akurat fragment z neurotycznym natręctwem wbił mi się w mózg i raz po raz bezwiednie powtarzałem, a na- wet nuciłem całą frazę. Miałem niedparte wrażenie, że przypadkowo usłyszany i zapamiętany dystych odnosi się do wielu kluczowych spraw, które się dziś wydarzyły albo zostały pomyślane, niczego jednak nie byłem w stanie uporządkować. Gonitwa myśli dalej szła przez moją głowę jak aria szaleńca. Gustaw Holoubek, pan Wiecheć i ja (04) Jestem jak najwyższego mniemania o autobiogra- ficznej prozie Gustawa Holoubka („Wspomnienia z niepamięci" wydawnictwo Muza). Na szacunek za- sługuje już sama strategia pisarskiego wyboru. Wielki aktor mógłby w końcu - jak wiadomo jest to zjawisko w branży powszechne - z wielkim powo- dzeniem dać książkowe świadectwo swego arty- stycznego żywota, niechybnie byłaby to rzecz skrząca się humorem, anegdotami i rozlicznymi gawędziarskimi i literackimi atrakcjami. Inteligentni ludzie, co znają Holoubka osobiście, opowiadają o nim tak, jak swego czasu Iwaszkiewicz opowiadał o Witkacym; otóż rzekomo w obecności Witkacego całkowicie zatracało się własną osobowość, można było jedynie tkwić w niemym podziwie dla jego inte- ligencji, konać ze śmiechu z jego dowcipów. Ale Gustaw Holoubek nie zamierza traktować własnej biografii ani nawet własnych umiejętności narracyj- nych w sposób instrumentalny, nie chce ze swej pracy, z losów swych ról, ze swej pamięci arty- stycznej czynić wehikułu dla tomu wspomnień - wiedziony bardzo rasowym pisarskim instynktem sięga do „niepamięci". Książka kończy się w mo- mencie, kiedy opisywany w niej młody człowiek zostaje aktorem, edukacyjna powieść a może auto- biograficzny esej Gustawa Holoubka opowiada o czasach, kiedy Gustawa Holoubka jako takiego nie było jeszcze na świecie. Jest to w istocie powtórze- nie gestu proustowskiego, odtworzenie pozornej niepamięci, odzyskanie czasu pozornie utraconego, czułe opisanie pierwszych ścieżek, którymi szło się na oślep, ale przecież „widząc jasno w zachwyce- niu". Autor bardzo intensywną frazą opisuje najgłębsze dzieciństwo, tamte przedmioty i tamte zapachy, „olśniewającą, białą aż do niebieskości koszulę ojca", naszyjnik matki, nie zaznany nigdy potem zapach jej perfum, zimowy poranek „widziany oczami nagle rozbudzonego dziecka", kiedy to „cię- żar snu opada tak nagle, jak gwałtownie zdarta zasłona z czarodziejskiego lustra i widzi się wszystko w ostrości jednoczesnej wszystkich pla- nów". Dziecięcą (czyli na wskroś pisarską) zdol- ność widzenia wszystkiego w jednoczesnej ostrości wszystkich planów Holoubek zachowuje bez mała we wszystkich epizodach swej książki, potrafi przy tym - nie chciałbym popadać w pochlebczy ferwor, ale jest to cecha mistrzów - otóż Holoubek potrafi przy tym w osobliwy sposób łączyć umiar z bezce- remonialnością, dystans z dobitnością, a nawet powściągliwość z perwersją. Na przykład sztuka opisywania własnej choroby nawet dawnej, nawet cudem minionej to jest przecież zawsze bardzo ryzykowny balans na granicy ekshibicjonizmu. Ho- loubek bez cienia estetycznego kłopotu umie po- wiedzieć wszystko, co więcej, czyni to w taki spo- sób, i z tym rodzajem literackiej świadomości, że po lekturze lepiej rozumiem jego głoszoną swego cza- su niechęć do „Czarodziejskiej góry". (Rozumiem, co nie znaczy usprawiedliwiam, doświadczenie biograficzne daje jedynie w tym wypadku mocniej- sze uzasadnienie mylnemu sądowi literackiemu). Weźmy opisy pierwszych porywów miłosnych. Jak- że one są duchowe, jakże niewinne i jakże zara- zem brawurowe w swej cielesności. Te pełne do dziś niedocieczonej tajemniczości lanckorońskie wieczory, podczas których wszakże pewien rodzaj wiedzy bywał twórcy z niejaką co wieczorną wła- śnie regularnością dostarczany! Ta osobliwa, pełna dławiącej perwersji i wyuzdania scena w zagraco- nym mieszkaniu na Starowiślnej! Tym bardziej dła- wiąca i tym bardziej perwersyjna, że w końcu nie tylko z pozoru nic tu nie zostało powiedziane czy raczej dopowiedziane. Słowem jest to bardzo przy- jemne uczucie, tak, to jest bardzo przyjemne uczu- cie: słuchać jak o pierwszych i kolejnych porywach opowiada stary fachowiec. Nie będę ukrywał: źródłem moich specjalnych emocji w trakcie lektury „Wspomnień z niepamięci" jest fakt, że choćby w sensie ściśle przestrzennym opisywany przez Holoubka Kraków to jest też mój Kraków. Wpierw do szkoły powszechnej potem do gimnazjum chodziłem dzień w dzień przecinając Błonia, ojciec (rocznik 1923) przez wiele lat miesz- kał przy ulicy Filareckiej, potem z okien nowego mieszkania widać było oddalony o sto metrów sta- dion Cracovii. Kraków lat trzydziestych Gustawa Holoubka i mój Kraków w trzydzieści lat później to są miasta niemal identyczne, bo pomimo dziejo- wych katastrof niezmienność jest, niekiedy chwa- lebną, cechą grodu Kraka. Mosty na Rudawie, do- my na Salwatorze (których mieszkańców faktycznie nikt nigdy nie widział), plac na Stawach, boisko Cracovii - miejsca święte. Przypuszczam, że po- mimo pokoleniowej różnicy dałoby się na tych ob- szarach odnaleźć przedmioty, obiekty, postacie, które musiały już tam być „za Holoubka", które on pamięta, i które ja tam jeszcze zastałem. Może okrągły kiosk pana Kazia? Może chromy starzec handlujący pieczywem? Gęsta bujna trawa na brzegach Rudawy? W każdym razie, kiedy Gustaw Holoubek pisze o grze w piłkę na Błoniach, kiedy opisuje stare skó- rzane futbolówki, kiedy wspomina, że pochodziły one najpewniej „z doszczętnie wykopanych zapa- sów sąsiedniej Cracovii", musi pamiętać legendar- ną postać dystrybutora piłek z demobilu - pana Wiechcia. Ach stary Wiecheć! Może dobrze, że nie dożył naszych świetnych czasów, dziś tytułowano by go „gospodarzem obiektu", a on był przecież dobrym duchem boiska i drużyny. To on własno- ręcznie reperował i czyścił korki, zszywał piłki po- rozrywane atomowymi uderzeniami Gędłka i Par- pana, prał i cerował pasiaste koszulki, znał na wylot wszystkich zawodników, był człowiekiem instytucją, był aniołem stróżem Cracovii. W znaczeniu całko- wicie dosłownym czuwał nad klubem we dnie i w nocy, mieszkał bowiem w małym domku przy szat- niach, rzecz jasna, jak szatnie były jeszcze od stro- ny Fałata. Ach stary pan Wiecheć! Nie tylko gwoli dygresji układam te strofy, co mają czcić jego pa- mięć, ale i gwoli nadziei. Nie mogę pozbyć się bo- wiem przeświadczenia, że z jego odejściem los się definitywnie odwrócił od i tak wystarczająco nie- szczęśliwej Cracovii. O piłce nożnej Gustaw Holoubek pisze z taką sa- mą, a może nawet z większą jeszcze wirtuozerią jak o kobietach, co w gruncie rzeczy świadczy o nim jeszcze lepiej - wiadomo, że w decydujących momentach prawdziwy mężczyzna wybiera futbol. Nawet szkoda, że autor w swych piłkarskich rozwa- żaniach nie idzie trochę bardziej w głąb, piękny jest na przykład jego eseistyczny wywód o analogiach pomiędzy sztuką wojenną a piłkarskim kunsztem, pomiędzy bitwą a meczem i aż żal, że teoretyczna materia nie została tu skontrapunktowana histo- rycznym konkretem, jakimś intensywnym opisem krakowskiej świętej wojny, na której strzelano ele- ganckie przedwojenne bramki. Sądzę, że cechują- ca w tym wypadku pisarstwo Holoubka pewna ka- meralna tonacja (ergo brak rozmachu epickiego) bierze się w równym stopniu z powściągliwości i umiaru, co z często cechującego ludzi wybitnie zdolnych lenistwa. Ale i to co jest, jest piękne. Oto opis epifanicznej euforii doznawanej przez gracza tuż przed meczem, tuż przed walką. „Nie pamię- tam, abym kiedykolwiek doznał podobnego uczucia radości podniecenia, które bierze się z nieograni- czonej pojemności płuc, sprawności nóg i całego ciała, z pewności sukcesu - jak wtedy, kiedy na- przeciwko nas z równi Błoń zaczęła wynurzać się grupa innych chłopaków z innej ulicy, z którymi mieliśmy rozpocząć bój. Co jest w tej piłce, że sie- dzi w nas do końca życia i nawet kiedy już przesta- liśmy ruszać nogami fascynuje". Co jest w tej piłce? Otóż w niej jest wszystko. Jest sobotnie przedpołudnie na początku nowego tysiąclecia, na salę gimnastyczną przy ulicy Spo- kojnej wchodzą przebrani w piłkarskie stroje redak- torzy „Polityki". Zaraz się zacznie mecz. Mecz? Żaden mecz. Żadna zabawa dla rozruszania kości. Żaden sparing dla rozgrzania mięśni. Piłka jak po- cisk uderza. Zawodnikom kamienieją twarze. Zaraz się zacznie wielka bitwa i zażarty bój. Zaraz się zacznie walka na śmierć. Polemika z niczym (08) Ponieważ zdaję sobie sprawę, że pisanie polemiki z niczym jest zajęciem finezyjnym, piszę wyłącznie dla finezji. W nr. 5 tygodnika „Wprost" ukazał się tekst Stanisława Esdena Tempskiego pt. „Literatura pantoflarzy". Autor w ogólności boleje nad stanem polskiej prozy współczesnej, w szczególności zaś ubolewa nad marnowaniem przez niektórych dzi- siejszych autorów ich własnych talentów. Nie mu- szę dodawać, iż gołym okiem widać głęboką szcze- rość troski Tempskiego. O ile jednak troska Temp- skiego o talent Tulli czy Tokarczuk jest mi w grun- cie rzeczy obojętna, o tyle jest mi niezmiernie przy- kro, że kiedy Tempski troszczy się o mnie, ja w rewanżu, nawet dla pustej zabawy, nie mogę za- troszczyć się o niego. Nie mam po prostu o czło- wieku zielonego pojęcia. Nota pod „Literaturą pan- toflarzy" informuje, jakoby Tempski był autorem pięciu tomów poezji, pięciu powieści oraz komedii o psach rasowych. Wiadomość ta pogłębia niestety poznawczy popłoch, głównie wynika z niej bowiem niepokojąca dbałość autora o ilościową symetrię uprawianych gatunków. Niestety nie potrafię wy- mienić ani jednego tytułu, nie znam problematyki, w ogóle nie wiem, o czym to jest, nie wiem nawet, czy Esden Tempski pisze na przykład wiersze białe czy rymowane. I nie zamierzam też zabawiać się jajcarsko kokiete- ryjnymi domniemaniami, że być może moja niezna- jomość utworów Tempskiego dowodzi braku mojej orientacji w literaturze współczesnej, że być może ominęła mnie lektura rzeczy ważnych, że być może jakiś zapoznany geniusz pracuje sobie w swoim kątku, a tu o nim ani dudu. Nie. Analfabetyzm w sprawie dorobku twórczego Stanisława Esdena Tempskiego nie wydaje mi się wadą. Prawdę po- wiedziawszy: wydaje mi się on zaletą. Inaczej jesz- cze powiem, dobitniej: moja żadna czy też bardzo blada wiedza o Tempskim znacznie gorzej świad- czy o Tempskim niż o mnie. O mnie świadczy nie najgorzej. Bo przecież mówiąc jeszcze dobitniej, trochę bardziej serio i nieco mocniej wytężając pa- mięć, podejmowało się jakieś próby, kładło się oko na jakichś wydrukowanych w gazecie wierszach, brało do ręki leżącą na księgarskim stole powieść i próbowało czytać dwie albo trzy strony, albo choć jeden akapit. Prawie na pewno - pamiętam - czyta- łem jakiś napuszony wywiad, czytałem też jakieś omówienie ostatniej chyba książki Tempskiego, nawet utkwiła mi w głowie pewna fraza z tego omówienia, nie będę jej przytaczał, nie ma co gę- stej sytuacji zagęszczać do ostatka. Jednym sło- wem - aby problemu niepoznawalności Tempskie- go zanadto nie demonizować - jednym słowem należy Stanisław Esden Tempski do tych pisarzy, o których Artur Sandauer zwykł był mawiać: aby o nim napisać, trzeba by go przeczytać, przeczytać zaś go niepodobna. Referuję wszakże sytuację przeszłą, obecnie po przeczytaniu „Literatury pantoflarzy" przynajmniej jeden tekst Esdena jest mi w całości znany, mniej więcej orientuję się w mechanice jego intelektu, w literackich upodobaniach, wiem też, na czym wspiera się myśl autora. Otóż w omawianym arty- kule myśl ta wspiera się na broszurze pt. „38 naj- częściej popełnianych błędów autorów fikcji literac- kich". Twórcą tej interesującej pracy jest - jak się dowiadujemy - niejaki Jack M. Bickham, profesor uniwersytetu w Oklahoma oraz autor dwudziestu pięciu nieznanych w Polsce powieści. Z 38 prze- stróg profesora Esden Tempski przytacza dziesięć najważniejszych, nazwanie ich przez Esdena „de- kalogiem" nie jest wprawdzie błędem merytorycz- nym, razi jednak nadmiernym patosem - są to wszakże albo porażające banały, albo przerażające brednie. Jeśli ktoś radzi piszącemu: „Nie opisuj zachodów słońca ani kwiatów, wszyscy bowiem choć raz je widzieli", to zapewne nie ma zbyt jasnej świadomości, że z równym sensem można sformu- łować taką na przykład literacką dyrektywę: „Nie opisuj kobiet, ponieważ każdy choć raz w życiu widział jakąś babę". Innemu postulatowi: „Nie bierz na głównych bohaterów ludzi nie radzących sobie z życiem" taki na przykład Fiodor Dostojewski nie byłby w stanie podołać żadną miarą, co zresztą nie dziwota, cały ten poradnik nie jest w końcu dla po- ważnych pisarzy (o klasykach nie wspominając), to jest w najlepszym razie rzecz dla literackich pęta- ków. Toteż o innych racach intelektu profesora z Oklahomy (np. „Pisz na kolanach z rumieńcem na twarzy") nawet nie wspominam, jest to tworzywo przekraczające granice facecji felietonowej. Swoją drogą, jeśli rzeczony Bickham w żadnej ze swych 25 powieści nie popełnił żadnego z wytypowanych przez siebie 38 błędów, jakie to jest szczęście, ja- kie to jest ogromne szczęście, że mistrz ów nie jest u nas tłumaczony. (Jeśli uczył się na własnych błę- dach, nie należy go tłumaczyć tym bardziej, nie ma powodu, by tłumaczyć kogoś, kto pisze z błędami). Wsparty na takim autorytecie Stanisław Esden Tempski przystępuje do frontalnego ataku na współczesną prozę polską. Boleje, współczuje, wylewa krokodyle łzy i - co zawsze wróży jak najgo- rzej - domaga się głębi, zasad i przesłań. Natarcie jest przy tym nieco nieuporządkowane. Wpierw jakiemuś kompletnie, nawet sobie samemu, nie- znanemu (wyższa szkoła jazdy krytycznej) autorowi o nazwisku Jerzy Przybysz z całą surowością za- rzuca brak hemingwayowskiego porywu i poważ- niejszej siły moralnej i w ogóle twierdzi, iż ten, jak się zdaje kompletnie Bogu ducha winien literacki amator - przegrał. Następnie - jakżeby inaczej - wyrozumiale zaznacza, iż piszące obecnie kobiety „lekceważą swój talent". Dalej udaje, że nie rozu- mie (choć najpewniej istotnie nie rozumie) pewnego wyjętego z „Dukli" zdania Andrzeja Stasiuka, po czym zbliża się do mnie na niebezpieczną odle- głość i z doktrynalnym uporem głosi, iż moje „opisy pracy pielęgniarek nie służą niczemu i donikąd nie wiodą". Ale przynajmniej w tym miejscu wywodu pojawia się jakiś interesujący kontrapunkt, miano- wicie, ni stąd, ni zowąd, ni z gruchy, ni z pietruchy, całkowicie znienacka, nagle, Esden Tempski daje osłupiałemu czytelnikowi informację o miejscu, w którym rozpoczyna się akcja powieści Władysława Reymonta pt. „Ziemia obiecana". „»Ziemia obieca- na« Reymonta rozpoczyna się w budzącej się kapi- talistycznej Łodzi" - utrzymuje Esden Tempski i faktycznie pod względem merytorycznym - mucha nie siada. Jest to - można powiedzieć - najmocniej- szy fragment eseju. Nasyciwszy się snadź swą historyczno-literacką wiedzą Esden zmienia tonacje, brata się i drama- tycznie pyta: „Dlaczego nikt z nas nie spróbuje stworzyć choćby najmniejszej wizji rzeczywistości?" Pytanie jest nie tylko dramatyczne, jest ono też ciekawe. Zwłaszcza ciekawe jest zawarte w nim słowo: „nas". O jakich „nas" Esdenowi Tempskiemu idzie? Jeśli idzie mu o „nas pisarzy" - podziwiam brawurę. Jeśli idzie mu o „nas twórców literatury zbytecznej" - może spokojnie abstrahować od licz- by mnogiej. Jeśli idzie mu o „nas marnujących wła- sne talenty" - sprawa jest poważna. Istotnie trwo- nienie danego od Boga talentu to jest zła sprawa i wielki grzech. Ale też Stanisław Esden Tempski choćby pisał nie tylko na kolanach i z rumieńcami, ale na głowie i z wypiekami, z natury rzeczy jest i zawsze będzie od grzechu tego wolny. Bezgrzesz- ność ta sprawia, że bratanie się Tempskiego z „nami" jest doprawdy z jego strony zbyt finezyjną wspaniałomyślnością. Cierpieć jak Iwaszkiewicz (09) W miniony czwartek, w czasie gdy matka z pistole- tem poszła na policję, przeczytałem książkę Piotra Mitznera "Hania i Jarosław Iwaszkiewiczowie" (Wy- dawnictwo Literackie, seria: Pary). Bardzo szybka była moja lektura, choć np. powiedzenie, że prze- czytałem ten - jak głosi podtytuł - "Esej o małżeń- stwie" jednym tchem, byłoby nieprawdziwe w swej niestosowności. Historia Iwaszkiewiczów to jest - okazuje się - bardzo mroczna historia, pełna nie- kiedy niewidzialnych ale zawsze nielekkich przy- gód. Autor na początku przytacza "apodyktyczne ostrzeżenie" Tomasza Burka: "Dzieje i psychologia małżeństwa Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. Tak się ta sprawa nazywa. Jedynie umysł naiwny lub bezceremonialny mógłby przy obecnym stanie iw- aszkiewiczowskich badań kusić się o zrekonstru- owanie tych dziejów i tej psychologii". Niewątpliwie Burek ma rację, stan badań zawsze można i trzeba pogłębiać, a o życiu Anny i Jarosława dałoby się niechybnie całe tomy pisać. Kiedy się wszakże mówi o niezgłębialności problemu, człowiek zawsze jest zagrożony przez retorykę niezgłębialności. Otóż rzecz w tym, że ja, na przykład, więcej wie- dzieć nie chcę, nie chcę ściślej studiować dziejów tego związku, nie chcę głębiej i dalej zaglądać, nie chcę ani stawiać, ani rozwiązywać kolejnych iwasz- kiewiczowskich zagadek, nie chcę na ten temat czytać "tomów całych" - uważam, że to, co zawiera niewielka książka Piotra Mitznera, jest wystarczają- co intensywne i wystarczająco straszne. Mówię we własnym imieniu, w imieniu własnej dawniejszej, frajerskiej naiwości, a zapewne także w imieniu tej beztroskiej części publiki literackiej co uważała, że jedynym doskwierającym przez bez mała całe życie Jarosławowi Iwaszkiewiczowi problemem był brak Nagrody Nobla. Potoczny wizerunek pisarza był bowiem taki, że jest to niesłychanie zamożny ma- gnat literacki, właściciel dworu oraz posiadłości, bywający w korzystnych komitywach z władzą po- seł, prezes związku, redaktor naczelny, pisarz - sybaryta co kryzysy twórcze (których w istocie nie miewa) zażegnywać musi w Rzymie albo na Sycy- lii, nienasycony konsument zmysłowych dóbr świa- ta, wyposażony przy tym w szczęśliwą rodzinę, z niezwykłą żoną, pilną strażniczką twórczości oraz domowego ogniska u boku. (O osobistych szofe- rach nie wspominam). Tymczasem z kart książki Mitznera złożonej w znacznej mierze z rozmaitych relacji, dokumentów, listów, fragmentów dzienników, biograficznie czyta- nych tekstów literackich wyłania się dramatyczny obraz życia zgoła tragicznego, naznaczonego du- chowymi męczarniami, chorobami, upiorami "zbyt długiej starości", a także rozmaitymi materialnymi plagami. "Pod koniec lat pięćdziesiątych trzeba było pożyczać pieniędzy na jedzenie. Były takie przy- padki" - wspomina jedna z pracujących na Stawisku gospodyń. Samo Stawisko, co z daleka jak raj wy- glądało, z bliska jawi się jak czeluść. "Stawisko jest nieludzkie" - notuje Iwaszkiewicz pewnego dnia w dzienniku. Kiedy jeszcze za życia pisarz próbował coś o swym męczeństwie mówić, uchodziło to za tandetną pozę i bywało źródłem szyderstw i prze- śmiechów. Kluczowe w tej sprawie wydaje mi się zdanie Pawła Hertza, który wspomina, iż jako mło- dy człowiek nie był w stanie pojąć "jak można łą- czyć takie życie na błyszczącej powierzchni świata z ową świadomością jego głębi", którą przecież poeta nie tylko posiadał, ale którą też w swych utworach przejmująco wyrażał. Otóż - jak się zdaje - zbyt rzadko bierze się pod uwagę fakt, iż widzial- ne spełnienia mogą być źródłem cierpień albo mo- gą w zgoła bezlitosny sposób unaoczniać fiasko egzystencji. Tym co nie zaznają widzialnych (na przykład literackich) spełnień, jest paradoksalnie lżej, bo żyją w złudzeniu, że jakby takich spełnień zaznali, byłoby im lepiej. Życie w złudzeniu jest przyjemne. Zapewne niejeden młody poeta marzył o pozycji Iwaszkiewicza (cały czas mam na myśli literaturę), niejeden chciał po prostu "być Iwaszkie- wiczem", bo przecież jakby "był Iwaszkiewiczem", miałby - z wyjątkiem tego nieszczęsnego Nobla - wszystko. Prostego faktu, że jakby "był Iwaszkiewi- czem", także "cierpiałby jak Iwaszkiewicz", żaden z tych marzycieli nie brał pod uwagę, co nie dziwota, to jest i dzisiaj trudne do pojęcia, wyrażenie: "cier- pienia Iwaszkiewicza" dalej ma posmak oksymoro- niczny. Ale on chyba cierpiał męki piekielne, musiał cierpieć choćby z tego elementarnego powodu, że będąc na świeczniku, miał zarazem dotkliwą (i jak najsłuszniejszą) świadomość istotnego niedocenie- nia, a nawet niezrozumienia swego niekiedy wiel- kiego pisarstwa. Cierpiał w samotności. Oboje byli ludźmi na wskroś samotnymi, byli jak napisze w wierszu niczym "dwie splątane noce". Choćby jego nadmierne zanurzenie w doczesności i jej, jak się zdaje, równie nadmierna religijność to już była sprzeczność nie do pogodzenia, to już był wystarczający warunek wzajemnych samotności. "Anna nikogo nie potrzebuje, bo ma Boga w aren- dzie" - tak o niej, z najwyraźniejszą furią napisze w swym diariuszu. A jednak oboje tragiczni, oboje samotni, byli w stanie przez kilkadziesiąt lat swoje nieraz bardzo hermetyczne samotności i pojąć, i przyjąć, i przeżyć. Historię tę Piotr Mitzner opowia- da niekiedy z bardzo bliska, a w niektórych frag- mentach, choćby w otwierającym książkę obrazie, kiedy to autor widzi Iwaszkiewiczów po raz ostatni razem (on drzemie w fotelu, ona schodzi ze scho- dów), udaje się chyba Mitznerowi rzecz rzadka, udaje mu się mianowicie dotknąć sedna rzeczy. Co generalnie nie zmienia mojej opinii, że ani tej, ani też i innych historii małżeńskich nie należy za- nadto uszczegóławiać. O ile należy je w ogóle opowiadać. Na przykład najlepiej znane mi małżeń- stwo świata (mam na myśli zewnętrzny punkt wi- dzenia), czyli małżeństwo moich starych. Ileż oni mieli widzialnych, niewidzialnych, barwnych i nie do opowiedzenia przygód. A jednak przeżyli w szczę- ściu i zgodzie kilkadziesiąt lat, i ojciec przed śmier- cią nie zdążył matki zastrzelić ze swego ulubionego pistoletu gazowego. Krótka historia tej broni jest następująca. Ojciec mój wraz z kolegami spędził swego czasu kilka lat w Afryce. Pewnego wieczoru rdzenni mieszkańcy Afryki napadli na ojca i kole- gów, jednego kolegę zabili, drugi przeżył, bo leżał i udawał zabitego, ojcu zaś udało się zbiec w głąb buszu, gdzie wspiął się na drzewo (wierzę, że był to baobab) i przesiedział do rana. Mam wrażenie, że podczas tej nocy na baobabie w ojcu nastąpił pe- wien przełom religijny oraz że wtedy też przełamał się w nim pacyfizm. Ojciec mój, który był pacyfistą skrajnym (pisałem o tym swego czasu), na przykład nie pozwalał mi w dzieciństwie na posiadanie na- wet pistoletu na wodę, rychło po powrocie z czar- nego lądu zdał egzamin i uzyskał zezwolenie na posiadanie broni gazowej. Potem stary postawił dom i umarł, zapomniany zaś i na szczęście nigdy nie używany oręż gazowy tkwił w niedocieczonej skrytce. Znaleźliśmy go przypadkiem i właśnie w czwartek, kiedy ja czytałem o dziejach małżeństwa Iwaszkiewiczów, matka postanowiła pójść i zdać na policji pistolet swego zmarłego męża. Ja skończy- łem lekturę poruszony, matka z posterunku wiślań- skiej policji wróciła wręcz rozanielona. Opowiadała, że byli tam zachwycająco uprzejmi młodzi policjan- ci, zachwycająco piękny i posłuszny policyjny pies oraz pewna zachwycająco piękna, miejscowa poli- cjantka. A przecież mówiłem, przecież mówiłem, że będzie lepiej, jak ja pójdę zdać ojcowską broń. Tymczasem zamiast podziwiać, a kto wie może się nawet bliżej zapoznać z piękną wiślańską policjant- ką, ja czytałem książkę. Znowu zwyciężyło słowo. Boże mój, źródłem jakże nieprzebranych cierpień może być literatura. Transmisja z czegokolwiek (10) Ożywiły mnie w ub. tygodniu dwie bezpośrednie transmisje telewizyjne. Pierwszą była bezpośrednia transmisja z meczu piłkarskiego Francja-Polska w Paryżu, drugą - bezpośrednia transmisja z miesz- kania niejakich państwa Koszałków w Krakowie. Druga transmisja też była w gruncie rzeczy trans- misją z zawodów, zasadą rywalizacji był tu miano- wicie pościg, rzecz polegała na tym, że syn pań- stwa Koszałków Marcin ganiał swoich starych z kamerą po domu i filmował ich bezlitośnie w trakcie panicznej ucieczki. W meczu Polska-Francja dopingowałem - ma się rozumieć - naszą reprezentację, w przypadku ro- dziny Koszałków byłem całym sercem po stronie ściganych rodziców, miałem nadzieję, że uda im się zbiec i ocalić głowy. Niestety w obu przypadkach moi faworyci ponieśli porażkę. Polska przegrała z Francją 1:0, co jest wynikiem najgorszym z możli- wych, mało wyraziste i wywalczone w ostatnich minutach zwycięstwo Francuzów niechybnie zosta- nie uznane za kolejny tryumf polskiego piłkarstwa. (Inna rzecz, że gdyby było na przykład 2:1 albo 6:1 dla Francji byłoby jednak gorzej, polski zawodnik, któremu udałoby się strzelić Francuzom gola, bez wątpienia wybrany by został w rozmaitych plebiscy- tach sportowcem roku). O ile jednak nasza repre- zentacja przynajmniej z początku toczyła z raczej chodzącymi niż biegającymi po boisku przeciwni- kami wyrównany bój, o tyle państwo Koszałkowie byli, również od samego początku, bez szans, dziecko od pierwszych minut narzuciło im szaleń- cze tempo. Istnieje zasada, która powiada: nie pisz źle o filmie, który z zainteresowaniem obejrzałeś od początku do końca. I bezpośrednią transmisję z domu pań- stwa Koszałków, czyli film dokumentalny Marcina Koszałki pt. „Takiego pięknego syna urodziłam", tak się właśnie ogląda, od początku do końca z zainte- resowaniem, a nawet z pewnym rodzajem napięcia. Czy jest to w istocie zalegalizowane przez emisję telewizyjną i opatrzone pieczęcią sztuki filmowej podglądactwo, to jest kwestia i sporna, i drugo- rzędna. Na dobrą sprawę każda sztuka jest jakąś formą podglądania świata, a prawdziwi twórcy nie znają poważniejszych zadań jak pogoń (daremna) za rzeczywistością. Rzecz w środkach i sposobach, za pomocą których to podglądanie świata i ta po- goń za rzeczywistością się dokonuje. Otóż film, zwłaszcza zaś film dokumentalny, dysponuje bar- dzo niebezpiecznymi środkami wyrazu, kamera filmowa może być jak topór. I daremnie kryjący się po kątach państwo Koszałkowie musieli nieraz od- nosić wrażenie, że w ręku młodego nie kamera jest, ale topór, oni nie przed kamerą, a przed ostrzem kamery próbowali się schować. Fotografujący swoich starych filmowiec dochodzi zarazem w tym przypadku do krawędzi dokumen- tacyjnych możliwości, bo przecież dalej w głąb we- ryzmu pójść niepodobna. (Chyba, żeby celem wzmożenia wymowy podjąć brawurową decyzję i sfotografować rodziców w trakcie jakichś fizjolo- gicznych zajęć). Rozumiem, że łamanie rozmaitych zasad i naruszanie tabu może być artystycznie ożywcze, ale uważam zarazem, że na przykład jeśli idzie o Dekalog, to wystarczy w poszukiwaniu inspi- racji poprzestać na łamaniu szóstego przykazania, z czwartym przykazaniem raczej trzeba dać sobie spokój. Zachwycająca się na łamach „Polityki" utworem Koszałki Krystyna Lubelska (tyle razy cię prosiłem Krysiu o umiar) powiada: „Idea uczynienia z podglądactwa sztuki, która z takim sukcesem rozwija się w Holandii, dotarła do nas w postaci wysublimowanej. Koszałka podgląda bowiem nie innych ludzi, ale samego siebie i swoich własnych rodziców". Otóż jest dokładnie odwrotnie i raczej trzeba by powiedzieć tak: barbarzyńska idea uczynienia z podglądactwa sztuki została u nas do reszty zbar- baryzowana, ponieważ podglądanie bliskich jest moralnie gorsze i wymiernie szkodliwsze od pod- glądania obcych. (Samego siebie Marcin K. pod- gląda w filmie w sposób wysoce umiarkowany). Podglądani obcy przynajmniej zachowują anoni- mowość, podglądani swoi tej anonimowości są z natury rzeczy pozbawieni, w końcu żadnemu ze sfotografowanych w łaźni przez Katarzynę Kozyrę gołych Węgrów żadna krzywda się nie stała, czego się zapewne nie da powiedzieć o starych Koszał- kach. U ilu sąsiadów mają oni teraz przechlapane? W ilu pobliskich sklepach witać ich teraz będą szy- dercze chichoty? Jak tu pójść w niedzielę na spa- cer albo do kościoła? Może przyjdzie się wynosić, zmieniać mieszkanie i wygląd zewnętrzny? A mało oni mieli do tej pory kłopotów? Autor filmu jest - że się tak wyrażę - w zbyt wcze- snej fazie twórczości, aby pojąć, iż dla rodziców posiadanie dziecka, które pragnie być artystą, to jest dramat i nieszczęście. Dziecko, które pragnie być artystą, przeważnie gnuśnie leży na kanapie, skromne kieszonkowe wydaje na dziwki oraz czę- sto w środku nocy wraca w sztok pijane. Tego ro- dzaju krnąbrność przysparza rodzicom męczeń- stwa. Rodzice dziecka aspirującego do artyzmu często popadają w bezsilność i z bezsilności gada- ją od rzeczy. W takiej właśnie fazie, w fazie bezsil- nego i przez to też agresywnego bełkotu artysta postanawia uwiecznić swych rodziców na taśmie filmowej. Oni zaś widząc, że dziecko nie tylko pra- gnie zostać artystą, ale że pragnie też z nich - ro- dziców uczynić surowiec artystyczny, popadają w jeszcze większą histerię, w jeszcze większy bełkot. On gania za nimi z toporem kamery i toporem tym ich dręczy - bezpośrednia transmisja z udręki fi- zycznej byłaby i jest zakazana, na bezpośrednią transmisję z udręki psychicznej jest wręcz koniunk- tura. Ach - to jest bezsporne - on także wycierpiał niema- ło, jego toksyczni starzy dali mu zdrowo w kość, nieraz było w domu nie do zniesienia, nieraz było strasznie, strasznie. Ale artysta powinien być świa- dom, że gdyby jego starzy nie byli parą toksycz- nych czubów, on nie byłby człowiekiem twórczym. Gdyby starzy Koszałkowie nie dawali młodemu Koszałce w dupę, o czym - zapytuję - młody Ko- szałka swój pierwszy film by nakręcił? Gdyby nie starzy Koszałkowie, nie byłoby filmowca. Dzięki starym Koszałkom, którzy wpierw swoim nękaniem wyprofilowali w młodym należytą wrażliwość, potem zaś z prawdziwie rodzicielską wspaniałomyślnością zgodzili się złożyć samych siebie na ołtarzu tema- tyki jego debiutanckiego utworu, tylko i wyłącznie dzięki starym Koszałkom - filmowiec zaistniał. Obraz jest bez wątpienia podszyty wyrazistym ge- stem terapeutycznym, takie też zapewne - terapeu- tyczne - może być jego znaczące funkcjonowanie publiczne, choć przecież niczego tu nie ograni- czam, niczyich zachwytów nie kwestionuję. Trzy- mam się uparcie wątku prywatności i pilnie przypa- truję tym wszystkim złamanym zasadom, wedle których to złamań dzieło zostało sporządzone. Te- mat: ojciec, matka to jest w końcu temat główny. Jest to też mój temat, niekiedy sporo zapału wkła- dam w uganianie się za moim starym. Z piórem w garści ścigam go nawet po tamtym świecie. Ale we własnych opisach zgoła go nie poznaję, taki jest uroczy. Dawne recepty powiadają, że sztukę trzeba robić dla zachwytu, żeby było piękniej. Mam sła- bość i podziw dla dawnych receptur i pomimo wszelkich niedostatków w umiejętnościach, daję wyidealizowane obrazy mojego starego, opisuję raczej go takim, jakim chciałbym, żeby był, niźli takim, jakim był naprawdę. Jaki był naprawdę? Te- go się nie dowiecie nigdy. Tak on do nas mawiał, tak mawiał, gdy z niejakim, nieraz parodniowym, opóźnieniem wracał do domu. Myśmy się pytali: - Tato gdzieś ty był? On zaś majestatycznie unosił głowę i oświadczał z dumą: - Tego się nie dowiecie nigdy. Tak jest: ostentacyjny autobiografizm bywa upraw- niony wyłącznie w dziedzinie fikcji czystej, całe zaś to „podnoszenie podglądactwa do rangi sztuki" sta- nowi margines i zapewne nigdy się nie upowszech- ni. A nawet jak się upowszechni, nigdy nie będzie stanowić istoty rzeczy. Istotę rzeczy zawsze, zaw- sze będą stanowić wielkie powieści subtelnie prze- twarzające biografię, wielkie filmy opowiadające wysublimowane, choć z życia wzięte historie oraz wielkie drużyny piłkarskie, które w odpowiednim momencie przyspieszą i zwyciężą. Wolność wedle tygrysów (13) Piszę o sprawie powszechnie znanej,opisywanej i komentowanej w mediach, nie wykluczam też, że ta swoista "tragedia surrealistyczna" stanie się przedmiotem rozważań bez mała wszystkich kole- gów felietonistów. Idzie mi o zeszłotygodniową ob- ławę na zbiegłe z cyrku tygrysy, w wyniku której to dramatycznej operacji straty po obu stronach oka- zały się wyrównane: po stronie ścigających zabity został jeden weterynarz, po stronie uciekinierów zabity został jeden tygrys. Weterynarz zabity został wprawdzie nie przez zdesperowanych uciekinierów, ale przez swych roznamiętnionych pogonią sojusz- ników. Symetrii strat to nie umniejsza, wzmaga tragedię. Wyświechtane powiedzenie, że jakaś tra- gedia była niepotrzebna jest nie tylko wyświechta- ne, jest ono też absurdalne - wszystkie tragedie są wszędzie i zawsze niepotrzebne. "Zdarzyć się mo- gło, zdarzyć się musiało" - jak to pisała Szymborska - "na szczęście szyna, hak, belka, hamulec, framu- ga, zakręt, milimetr, sekunda (...) o krok, o włos od zbiegu okoliczności". Pod cyrkiem Korona zabrakło niestety milimetra, sekundy i żaden włos nie od- dzielił zabitego od śmierci. Zdarzyć się mogło, zda- rzyć się musiało. Natomiast niektóre opisy, hipotezy i komentarze tyczące tych sensacji stanowczo nie powinny się zdarzyć. Mam niejasne poczucie, że nawet ten felieton nie powinien być naznaczony zbyt silną zdarzeniowością. Weźmy samą kwestię wyjścia tygrysów z cyrku. Jest to kwestia wciąż nierozstrzygnięta. Jedni po- wiadają, że tygrysy jakimś sobie tylko znanym spo- sobem same wyszły na wolność. Inni utrzymują, że zwierzęta przebiegle wykorzystały niedopatrzenie odpowiednich funkcjonariuszy i przez niedomkniętą furtkę skwapliwie wyszły na wolność. Są też domy- sły, że tygrysy miały pomocników z zewnątrz, że na przykład uwolnili je (wypuścili na wolność) jacyś poszkodowani na umysłach ekolodzy albo że klatki pootwierali dla jaj jacyś niestrudzeni facecjoniści. Wersja, że tygrysy działały w zmowie z nisko opła- canymi pracownikami cyrku, którym w zamian za pomoc w ucieczce obiecały sute prowizje, na razie się nie pojawiła, ale zapewne jest to kwestia (na- szego) czasu. W każdym razie słowo wolność w bez mała wszystkich domniemaniach jest słowem kluczowym. Zwierzę na wolności - zjawisko bez wątpienia piękne i naturalne. Na przykład w War- szawie takie wolne zwierzę może wreszcie przejść się Krakowskim Przedmieściem, wstąpić na ka