Dziesięć słów (02)
„Jaki miły ten Kraków. Sami nieboszczycy" - pisał 
poeta i faktycznie, kiedy po długiej nieobecności 
przemierzam ciemne i zamarznięte zaułki, czuję tę 
aurę: miłą i śmiertelną. Obyśmy wszyscy żyli 
wiecznie, ale z rachunku prawdopodobieństwa wy-
nika, że nadchodzące stulecie będzie także sezo-
nem fantastycznych pogrzebów. Kraków - zwłasz-
cza na przybyszach z dalekich stron - sprawia wra-
żenie miasta doskonale do tego sezonu przygoto-
wanego. Idę - dajmy na to - wymarłą ulicą Smo-
leńsk i ucho wytężam ciekawie, i słyszę subtelny 
chrzęst czcionek składanych w strzeliste nekrologi, 
szelest żałobnych chorągwi, ktoś czarnym kordon-
kiem wyszywa inicjał na sepiowym całunie. W mojej 
ulubionej kawiarni również panuje dławiąco roz-
koszna dekadencja, wszystkim czterem kelnerkom 
pogrzebowa bielizna w identycznych proporcjach 
wyłazi spod brokatowych sukienek. Zamawiam to 
co zwykle, przeglądam prasę krakowską i ogólno-
polską, przeglądam noworoczny „Tygodnik Po-
wszechny" i ożywiam się znacznie, czuję, jak krew 
w zamarzających żyłach krąży żywiej. Na ostatniej 
stronie „Tygodnika" Zbigniew Mentzel wznosi inte-
resujący toast noworoczny. „Drodzy Przyjaciele! - 
powiada - Podzielmy się swoimi słowami. I poczuj-
my blask, jaki bije od słowa". Asumpt do tego, 
wbrew pozorom bardzo szczególnego, toastu daje 
Mentzlowi pochodząca sprzed bez mała pół wieku 
notatka Alberta Camusa: „Odpowiedź na pytanie o 
moje dziesięć słów: świat, cierpienie, ziemia, mat-
ka, ludzie, pustynia, honor, bieda, lato, morze". 
Zainspirowany Camusem Mentzel rozważa następ-
nie dziesiątkę swoich słów („matka, ojciec, dom, 
wstyd, ryby, ciało, Polska, serce, wierność, język"), 
dalej zaś ja sam intensywnie zainspirowany i Ca-
musem, i Mentzlem przystępuję do namysłu nad 
moimi dziesięcioma słowami.
Znalezisko Mentzla jest jak sądzę pobudzające w 
sposób wszechogarniający, oczami duszy już wi-
dzę np. rzutkich reżyserów, co ułożywszy swoje 
własne dziesiątki kluczowych słów, będą następnie 
wedle wynotowanych haseł pisać scenariusze i 
kręcić dziesięcioodcinkowe cykle, i te na wskroś 
autorskie seriale (odcinek pt. „Dzieciństwo", odci-
nek pt. „Stalinizm", odcinek pt. „Kobiety") wreszcie, 
wreszcie zyskają na Zachodzie (zwłaszcza odcinek 
pt. „Zachód") uznanie porównywalne z „Dekalo-
giem" Krzysztofa Kieślowskiego, a może nawet 
zyskają one uznanie jeszcze większe. Wszystko 
jedno zresztą.
Istotą ewentualnych kontynuacji pomysłu (zarazem 
istotą spostrzegawczości felietonisty „Tygodnika 
Powszechnego") jest proste, ale też i trudne przyję-
cie do wiadomości faktu, że idzie tu o słowa, nie o 
co innego. O słowa, nie o rzeczy nazywane słowa-
mi. To nie ma być lista dziesięciu najważniejszych 
pojęć mojego życia, to nie ma być lista dziesięciu 
najistotniejszych kategorii ani dziesięciu moralnych 
drogowskazów, ani dziesięciu najważniejszych 
przeżyć, ani dziesięciu podstawowych wspomnień, 
ani dziesięciu dramatów, ani dziesięciu uciech, ani 
dziesięciu najważniejszych miejsc, ani imion, ani 
nazw, ani tras dziesięciu naszych duchowych albo 
nieduchowych wędrówek, ani dziesięciu poznaw-
czych wstrząsów, ani dziesięciu autorytetów, ani 
dziesięciu takich czy innych iluminacji. To ma być 
lista dziesięciu słów. Dziesięciu słów życia. Kto tej 
zasady nie rozumie, w zasadzie nie powinien brać 
udziału w zabawie, która zresztą - przez słowo wła-
śnie - żadną zabawą nie jest. Czynię to zastrzeże-
nie, choć świadom jestem jego utopijności, zabro-
nić udziału nikomu nie można, z pewnością znajdą 
się uroczy facecjoniści, co na swoich spisach 
umieszczą np. dziesięć damskich imion (Jola, Vio-
la, Mariola itd.) albo dziesięć elementarnych zgoła 
potrzeb, albo dziesięć niezbywalnych atrybutów 
własnej egzystencji (papierosy, zapałki, mały Ży-
wiec itd.), że nie wspomnę o bojowych formacjach, 
których dziesiątki słów, nomen omen, życia zaczy-
nać się będą od: 1) Pornografia, 2) Żydzi, 3) Adam 
Michnik, 4) Katarzyna Kozyra itd.
Istotą słowa, tak jak ja jego istotę rozumiem, jest 
niezbywalna w nim - z wysoka mówiąc - obecność 
piękna. Jeśli na liście moich dziesięciu słów byłoby 
dajmy na to słowo: pióro, to znaczyłoby, że spośród 
wszystkich słów w taki czy inny sposób opisujących 
czy określających, czy symbolizujących mój zawód 
- literaturę, wybieram pióro właśnie dla jego obra-
zowej zmysłowości, przez pamięć czarno-zielonego 
pelikana, którym pisał ojciec, przez pamięć wszyst-
kich piór, którymi ja pisałem, przez pamięć wiersza 
Szymborskiej o Tomaszu Mannie („cudownie upie-
rzona watermanem ręka") i również dlatego, że 
pióro bywa elementem skrzydła, na przykład skrzy-
dła anielskiego.
Raz jeszcze przeczytałem toast noworoczny Zbi-
gniewa Mentzla i wydobyłem z kieszeni ołówek 
firmy UHU i na papierowej serwetce wypisałem 
dziesięć słów mojego życia, a raczej dziesięć moich 
słów. Ułożyć ich wszakże w jakiejś kolejności wedle 
ważności czy hierarchii nie byłem w stanie, chwila 
była tak podniosła, że nadanie moim słowom for-
malnej kolejności alfabetycznej wydało mi się z 
kolei niestosowne. Z jednym wyjątkiem zostawiłem 
je tedy tak, jak zostały zapisane. Com napisał, tom 
napisał - jak mawiała pewna postać historyczna. 
Potem uregulowałem należność, skłoniłem się 
odzianym w brokatowe sukienki i naznaczonym 
czarnymi ramiączkami kelnerkom i wyszedłem na 
rynek. Mróz schodził z niebios, granatowe światła 
kładły się na płycie, wciągnąłem powietrze i wydało 
mi się, że tak jak czterdzieści lat temu czuję zapach 
lamp gazowych wiszących pod Sukiennicami.
Oto dziesięć moich słów zapisanych pod sam ko-
niec roku pańskiego tysiąc dziewięćset dziewięć-
dziesiątego i dziewiątego: dom, nałóg, dotyk, pi-
smo, dzwon, trawa, światło, matka, skrzydła, ko-
niec.
„Pojedziemy białym koniem" (03)
Jakby mnie kto na obecnym etapie dziejowym za-
pytał, jaka jest najbardziej wymowna różnica po-
między Wisłą a Warszawą, zapewne rzekłbym w 
odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe ani nawet re-
wolwerowe pociski raczej nie świszczą człowiekowi 
koło głowy, w Warszawie to bywa.
Jak tak dalej pójdzie, zostanę specjalistą d opisy-
wania zbiegowisk ulicznych, ale mówi się trudno: 
byłem, słyszałem, widziałem. Pałac Kultury od trze-
ciego piętra tonął w czarnej mgle, pod stacją metra 
wiekowy muzyk w kowbojskim kapeluszu darł się 
na całe gardło, kilkaset metrów dalej na rogu Alej i 
Nowego Światu spowity w ceratowy całun leżał 
zastrzelony złodziej.
Dla mnie - prostego synka z Wisły - dramatyczne 
sceny wielkomiejskie są wciąż wielką nowiną i nie 
dziwota, że reaguję na nie z dziecinnym entuzja-
zmem. Powiem więcej: jakby mnie kto na obecnym 
etapie dziejowym zapytał, jaka jest najbardziej wy-
mowna różnica pomiędzy Wisłą a Warszawą, za-
pewne (nie bacząc na publicystyczne uproszcze-
nia) rzekłbym w odpowiedzi, iż w Wiśle karabinowe 
ani nawet rewolwerowe pociski raczej nie świszczą 
człowiekowi koło głowy, w Warszawie to bywa. Za-
stanawiam się, czy w ogóle ktokolwiek kiedykolwiek 
w ciągu minionego tysiąclecia użył w centrum Wisły 
broni palnej, nic mi o tym nie wiadomo, ale może 
ktoś kiedyś użył. Nie zdziwiłbym się. Odkąd dotarła 
do mnie - że posłużę się wybitnie dygresyjnym 
przykładem - otóż odkąd dotarła do mnie prawdzi-
wie rewolwerowa, a nawet eksplozywna wiado-
mość, że w Wiśle (w pensjonacie Piast, dwa kroki 
od naszej chałupy!) mieszkał pewnego przedwo-
jennego lata Witold Gombrowicz, że chodził on na 
wycieczki na Czantorię, na Stożek i na Bukową - 
elementarnemu odruchowi zdziwienia ulegam rza-
dziej.
Tłum otaczający w piątek okolice ronda de Gau-
lle'a, gdzie rozegrały się dokładnie nazajutrz w ga-
zetach opisane wydarzenia, również nie dziwił się 
niczemu. Ludzie spoglądali na rozbite samochody, 
przestrzelone szyby, na zaznaczone kredą na as-
falcie miejsca po mosiężnych łuskach, na leżący 
pod kioskiem ciemny, z tej odległości podobny do 
muzealnej mumii kształt i na ogół zachowywali się 
stosownie. Jedynie ciągle dochodzący nowi fraje-
rzy, co o niczym nie mieli pojęcia, naruszali panują-
cą powściągliwość i pytali gorączkowo: Co się dzie-
je? Co się stało? Wypadek? Stłuczka? Bomba czy 
co?
- Nic się nie stało - niski głos przysadzistego męż-
czyzny o atletycznej posturze zdawał się brzmieć 
równie atletycznie - nic się nie stało, policja użyła 
broni krótkiej i automatycznej, i wykonała wyrok 
śmierci bez sądu.
- Co też pan opowiada - obruszył się stojący koło 
mnie starszy pan w sfatygowanym gierkowskim 
kożuchu - bandziorów gonili, od południa tu stoję i 
wszystko widziałem, bandzior kradzionym autem 
nacierał, bandziorów teraz pełno, sam pół roku te-
mu bandziora, co mi kradł auto z parkingu, złapa-
łem...
- I co, wykonał pan na nim wyrok śmierci? - w gło-
sie mężczyzny o atletycznej posturze nie było śladu 
szyderstwa, była w nim tak skrajna rzeczowość, że 
poczułem ciarki idące po plecach.
- Tak jest, tak jest - zachłystywał się ktoś niewi-
doczny, stojący przy samym krawężniku - tak jest, 
teraz mieć auto to żaden honor, ale mieć auto, któ-
rego nikt nie ukradł albo chociaż nie próbował 
ukraść, to jest straszny wstyd. Jeździłem szesna-
stoletnim Nissanem i upokorzenia doznawałem, 
miałem się za ostatniego śmiecia, bo byłem pe-
wien, że na szesnastoletniego Nissana nikt się nie 
porwie. I masz, w zeszłym tygodniu - mówiącego 
najwyraźniej ogarnął nagły, graniczący z ekstazą 
przypływ niekłamanego zadowolenia - i w zeszłym 
tygodniu wreszcie go ukradli. Tak jest, ukradli mi 
szesnastoletniego Nissana - tryumfował niewidocz-
ny, stojący przy samym krawężniku przypadkowy 
komentator zdarzeń.
Policjanci w cywilu, a może funkcjonariusze służb 
medycznych albo pogrzebowych pochylali się nad 
zabitym, błyskały latarki, ktoś biegł przez pobojowi-
sko z telefonem komórkowym przytkniętym do 
ucha.
- Patrzcie państwo, co to życie warte, nic nie warte 
- chrapliwy choć łagodny głos nałogowej palaczki 
dochodził tym razem z tyłu - równo tydzień temu był 
sylwester, chłopak na pewno się bawił na prywatce 
albo w jakimś pubie szastał pieniędzmi, szampana 
o północy otwierał, najlepsze życzenia składał i 
odbierał, z dziewczynami się całował, całe życie 
miał przed sobą, całe nowe tysiąclecie i równo za 
tydzień wszystko się skończyło, żadne szczęścia, 
zdrowia, pomyślności się nie ziściło, a nawet wręcz 
przeciwnie, od paru godzin zabity leży na chodniku. 
O patrzcie państwo, już jest całkiem sztywny...
Policjanci, a może inni funkcjonariusze wyjmowali 
istotnie już poddane rigori mortis ciało z jednego 
ceratowego worka i przekładali do drugiego, 
wzdrygnąłem się nagle, ciarki na plecach wzmogły 
swą obecność i poczułem głęboką niestosowność 
swojej własnej w tym miejscu obecności. Wzdry-
gnąłem, bo przez ułamek sekundy zauważyłem, że 
stopy trupa znowu, znowu w jeden tylko but są obu-
te, że znowu, znowu jedna martwa stopa w bucie, 
druga jakby przez to jeszcze bardziej martwa, tylko 
w skarpecie białej. Nagle z całą jaskrawością poją-
łem, że zbyt swobodną prowadzę narrację, że za-
nadto gawędziarsko gawędzę, że wszystko mi się 
ze wszystkim zaczyna kojarzyć, strzelanina z 
Gombrowiczem, trup z butem, but z pensjonatem 
Piast, strach pomyśleć co jeszcze z czym.
Poprawiłem tedy torbę na ramieniu a w torbie dźwi-
gałem dwa arcydzieła muzyki operowej oraz jedną 
klasyczną pozycję z zakresu eseistyki literackiej) i 
rytualnie ruszyłem ku domowi. Rytualnie, ponieważ 
tak zawsze kończę opisy warszawskich scen ulicz-
nych, ich narrator (jeśli dobrze pamiętam zajęcia z 
teorii literatury: narrator nie zawsze zbieżny jest z 
autorem), otóż narrator moich scen ulicznych z 
narastającą do granic maniery rzekomo zagadkową 
goryczą zawsze i niezmiennie pod koniec tekstu 
„rusza ku domowi". Ciemności i mgły gęstniały, już 
na drugim piętrze Pałacu Kultury prawie nie było 
znać świateł, pod stacją metra sędziwy solista w 
kowbojskim kapeluszu wydzierał się wniebogłosy i 
wyczyniał karkołomne i nie związane z melodią 
pląsy. „Pojedziemy białym koniem, on nam wiele 
szczęścia da. Potem wrócę ja do ciebie, nie za 
miesiąc, to za dwa". Z całej, niezwykle skompliko-
wanej i rozdzierającej fabuły pieśni ten akurat 
fragment z neurotycznym natręctwem wbił mi się w 
mózg i raz po raz bezwiednie powtarzałem, a na-
wet nuciłem całą frazę. Miałem niedparte wrażenie, 
że przypadkowo usłyszany i zapamiętany dystych 
odnosi się do wielu kluczowych spraw, które się 
dziś wydarzyły albo zostały pomyślane, niczego 
jednak nie byłem w stanie uporządkować. Gonitwa 
myśli dalej szła przez moją głowę jak aria szaleńca.
Gustaw Holoubek, pan Wiecheć i ja (04)
Jestem jak najwyższego mniemania o autobiogra-
ficznej prozie Gustawa Holoubka („Wspomnienia z 
niepamięci" wydawnictwo Muza). Na szacunek za-
sługuje już sama strategia pisarskiego wyboru. 
Wielki aktor mógłby w końcu - jak wiadomo jest to 
zjawisko w branży powszechne - z wielkim powo-
dzeniem dać książkowe świadectwo swego arty-
stycznego żywota, niechybnie byłaby to rzecz 
skrząca się humorem, anegdotami i rozlicznymi 
gawędziarskimi i literackimi atrakcjami. Inteligentni 
ludzie, co znają Holoubka osobiście, opowiadają o 
nim tak, jak swego czasu Iwaszkiewicz opowiadał o 
Witkacym; otóż rzekomo w obecności Witkacego 
całkowicie zatracało się własną osobowość, można 
było jedynie tkwić w niemym podziwie dla jego inte-
ligencji, konać ze śmiechu z jego dowcipów. Ale 
Gustaw Holoubek nie zamierza traktować własnej 
biografii ani nawet własnych umiejętności narracyj-
nych w sposób instrumentalny, nie chce ze swej 
pracy, z losów swych ról, ze swej pamięci arty-
stycznej czynić wehikułu dla tomu wspomnień - 
wiedziony bardzo rasowym pisarskim instynktem 
sięga do „niepamięci". Książka kończy się w mo-
mencie, kiedy opisywany w niej młody człowiek 
zostaje aktorem, edukacyjna powieść a może auto-
biograficzny esej Gustawa Holoubka opowiada o 
czasach, kiedy Gustawa Holoubka jako takiego nie 
było jeszcze na świecie. Jest to w istocie powtórze-
nie gestu proustowskiego, odtworzenie pozornej 
niepamięci, odzyskanie czasu pozornie utraconego, 
czułe opisanie pierwszych ścieżek, którymi szło się 
na oślep, ale przecież „widząc jasno w zachwyce-
niu".
Autor bardzo intensywną frazą opisuje najgłębsze 
dzieciństwo, tamte przedmioty i tamte zapachy, 
„olśniewającą, białą aż do niebieskości koszulę 
ojca", naszyjnik matki, nie zaznany nigdy potem 
zapach jej perfum, zimowy poranek „widziany 
oczami nagle rozbudzonego dziecka", kiedy to „cię-
żar snu opada tak nagle, jak gwałtownie zdarta 
zasłona z czarodziejskiego lustra i widzi się 
wszystko w ostrości jednoczesnej wszystkich pla-
nów". Dziecięcą (czyli na wskroś pisarską) zdol-
ność widzenia wszystkiego w jednoczesnej ostrości 
wszystkich planów Holoubek zachowuje bez mała 
we wszystkich epizodach swej książki, potrafi przy 
tym - nie chciałbym popadać w pochlebczy ferwor, 
ale jest to cecha mistrzów - otóż Holoubek potrafi 
przy tym w osobliwy sposób łączyć umiar z bezce-
remonialnością, dystans z dobitnością, a nawet 
powściągliwość z perwersją. Na przykład sztuka 
opisywania własnej choroby nawet dawnej, nawet 
cudem minionej to jest przecież zawsze bardzo 
ryzykowny balans na granicy ekshibicjonizmu. Ho-
loubek bez cienia estetycznego kłopotu umie po-
wiedzieć wszystko, co więcej, czyni to w taki spo-
sób, i z tym rodzajem literackiej świadomości, że po 
lekturze lepiej rozumiem jego głoszoną swego cza-
su niechęć do „Czarodziejskiej góry". (Rozumiem, 
co nie znaczy usprawiedliwiam, doświadczenie 
biograficzne daje jedynie w tym wypadku mocniej-
sze uzasadnienie mylnemu sądowi literackiemu).
Weźmy opisy pierwszych porywów miłosnych. Jak-
że one są duchowe, jakże niewinne i jakże zara-
zem brawurowe w swej cielesności. Te pełne do 
dziś niedocieczonej tajemniczości lanckorońskie 
wieczory, podczas których wszakże pewien rodzaj 
wiedzy bywał twórcy z niejaką co wieczorną wła-
śnie regularnością dostarczany! Ta osobliwa, pełna 
dławiącej perwersji i wyuzdania scena w zagraco-
nym mieszkaniu na Starowiślnej! Tym bardziej dła-
wiąca i tym bardziej perwersyjna, że w końcu nie 
tylko z pozoru nic tu nie zostało powiedziane czy 
raczej dopowiedziane. Słowem jest to bardzo przy-
jemne uczucie, tak, to jest bardzo przyjemne uczu-
cie: słuchać jak o pierwszych i kolejnych porywach 
opowiada stary fachowiec.
Nie będę ukrywał: źródłem moich specjalnych 
emocji w trakcie lektury „Wspomnień z niepamięci" 
jest fakt, że choćby w sensie ściśle przestrzennym 
opisywany przez Holoubka Kraków to jest też mój 
Kraków. Wpierw do szkoły powszechnej potem do 
gimnazjum chodziłem dzień w dzień przecinając 
Błonia, ojciec (rocznik 1923) przez wiele lat miesz-
kał przy ulicy Filareckiej, potem z okien nowego 
mieszkania widać było oddalony o sto metrów sta-
dion Cracovii. Kraków lat trzydziestych Gustawa 
Holoubka i mój Kraków w trzydzieści lat później to 
są miasta niemal identyczne, bo pomimo dziejo-
wych katastrof niezmienność jest, niekiedy chwa-
lebną, cechą grodu Kraka. Mosty na Rudawie, do-
my na Salwatorze (których mieszkańców faktycznie 
nikt nigdy nie widział), plac na Stawach, boisko 
Cracovii - miejsca święte. Przypuszczam, że po-
mimo pokoleniowej różnicy dałoby się na tych ob-
szarach odnaleźć przedmioty, obiekty, postacie, 
które musiały już tam być „za Holoubka", które on 
pamięta, i które ja tam jeszcze zastałem. Może 
okrągły kiosk pana Kazia? Może chromy starzec 
handlujący pieczywem? Gęsta bujna trawa na 
brzegach Rudawy?
W każdym razie, kiedy Gustaw Holoubek pisze o 
grze w piłkę na Błoniach, kiedy opisuje stare skó-
rzane futbolówki, kiedy wspomina, że pochodziły 
one najpewniej „z doszczętnie wykopanych zapa-
sów sąsiedniej Cracovii", musi pamiętać legendar-
ną postać dystrybutora piłek z demobilu - pana 
Wiechcia. Ach stary Wiecheć! Może dobrze, że nie 
dożył naszych świetnych czasów, dziś tytułowano 
by go „gospodarzem obiektu", a on był przecież 
dobrym duchem boiska i drużyny. To on własno-
ręcznie reperował i czyścił korki, zszywał piłki po-
rozrywane atomowymi uderzeniami Gędłka i Par-
pana, prał i cerował pasiaste koszulki, znał na wylot 
wszystkich zawodników, był człowiekiem instytucją, 
był aniołem stróżem Cracovii. W znaczeniu całko-
wicie dosłownym czuwał nad klubem we dnie i w 
nocy, mieszkał bowiem w małym domku przy szat-
niach, rzecz jasna, jak szatnie były jeszcze od stro-
ny Fałata. Ach stary pan Wiecheć! Nie tylko gwoli 
dygresji układam te strofy, co mają czcić jego pa-
mięć, ale i gwoli nadziei. Nie mogę pozbyć się bo-
wiem przeświadczenia, że z jego odejściem los się 
definitywnie odwrócił od i tak wystarczająco nie-
szczęśliwej Cracovii.
O piłce nożnej Gustaw Holoubek pisze z taką sa-
mą, a może nawet z większą jeszcze wirtuozerią 
jak o kobietach, co w gruncie rzeczy świadczy o 
nim jeszcze lepiej - wiadomo, że w decydujących 
momentach prawdziwy mężczyzna wybiera futbol. 
Nawet szkoda, że autor w swych piłkarskich rozwa-
żaniach nie idzie trochę bardziej w głąb, piękny jest 
na przykład jego eseistyczny wywód o analogiach 
pomiędzy sztuką wojenną a piłkarskim kunsztem, 
pomiędzy bitwą a meczem i aż żal, że teoretyczna 
materia nie została tu skontrapunktowana histo-
rycznym konkretem, jakimś intensywnym opisem 
krakowskiej świętej wojny, na której strzelano ele-
ganckie przedwojenne bramki. Sądzę, że cechują-
ca w tym wypadku pisarstwo Holoubka pewna ka-
meralna tonacja (ergo brak rozmachu epickiego) 
bierze się w równym stopniu z powściągliwości i 
umiaru, co z często cechującego ludzi wybitnie 
zdolnych lenistwa. Ale i to co jest, jest piękne. Oto 
opis epifanicznej euforii doznawanej przez gracza 
tuż przed meczem, tuż przed walką. „Nie pamię-
tam, abym kiedykolwiek doznał podobnego uczucia 
radości podniecenia, które bierze się z nieograni-
czonej pojemności płuc, sprawności nóg i całego 
ciała, z pewności sukcesu - jak wtedy, kiedy na-
przeciwko nas z równi Błoń zaczęła wynurzać się 
grupa innych chłopaków z innej ulicy, z którymi 
mieliśmy rozpocząć bój. Co jest w tej piłce, że sie-
dzi w nas do końca życia i nawet kiedy już przesta-
liśmy ruszać nogami fascynuje". Co jest w tej piłce? 
Otóż w niej jest wszystko.
Jest sobotnie przedpołudnie na początku nowego 
tysiąclecia, na salę gimnastyczną przy ulicy Spo-
kojnej wchodzą przebrani w piłkarskie stroje redak-
torzy „Polityki". Zaraz się zacznie mecz. Mecz? 
Żaden mecz. Żadna zabawa dla rozruszania kości. 
Żaden sparing dla rozgrzania mięśni. Piłka jak po-
cisk uderza. Zawodnikom kamienieją twarze. Zaraz 
się zacznie wielka bitwa i zażarty bój. Zaraz się 
zacznie walka na śmierć.
Polemika z niczym (08)
Ponieważ zdaję sobie sprawę, że pisanie polemiki 
z niczym jest zajęciem finezyjnym, piszę wyłącznie 
dla finezji. W nr. 5 tygodnika „Wprost" ukazał się 
tekst Stanisława Esdena Tempskiego pt. „Literatura 
pantoflarzy". Autor w ogólności boleje nad stanem 
polskiej prozy współczesnej, w szczególności zaś 
ubolewa nad marnowaniem przez niektórych dzi-
siejszych autorów ich własnych talentów. Nie mu-
szę dodawać, iż gołym okiem widać głęboką szcze-
rość troski Tempskiego. O ile jednak troska Temp-
skiego o talent Tulli czy Tokarczuk jest mi w grun-
cie rzeczy obojętna, o tyle jest mi niezmiernie przy-
kro, że kiedy Tempski troszczy się o mnie, ja w 
rewanżu, nawet dla pustej zabawy, nie mogę za-
troszczyć się o niego. Nie mam po prostu o czło-
wieku zielonego pojęcia. Nota pod „Literaturą pan-
toflarzy" informuje, jakoby Tempski był autorem 
pięciu tomów poezji, pięciu powieści oraz komedii o 
psach rasowych. Wiadomość ta pogłębia niestety 
poznawczy popłoch, głównie wynika z niej bowiem 
niepokojąca dbałość autora o ilościową symetrię 
uprawianych gatunków. Niestety nie potrafię wy-
mienić ani jednego tytułu, nie znam problematyki, w 
ogóle nie wiem, o czym to jest, nie wiem nawet, czy 
Esden Tempski pisze na przykład wiersze białe czy 
rymowane.
I nie zamierzam też zabawiać się jajcarsko kokiete-
ryjnymi domniemaniami, że być może moja niezna-
jomość utworów Tempskiego dowodzi braku mojej 
orientacji w literaturze współczesnej, że być może 
ominęła mnie lektura rzeczy ważnych, że być może 
jakiś zapoznany geniusz pracuje sobie w swoim 
kątku, a tu o nim ani dudu. Nie. Analfabetyzm w 
sprawie dorobku twórczego Stanisława Esdena 
Tempskiego nie wydaje mi się wadą. Prawdę po-
wiedziawszy: wydaje mi się on zaletą. Inaczej jesz-
cze powiem, dobitniej: moja żadna czy też bardzo 
blada wiedza o Tempskim znacznie gorzej świad-
czy o Tempskim niż o mnie. O mnie świadczy nie 
najgorzej. Bo przecież mówiąc jeszcze dobitniej, 
trochę bardziej serio i nieco mocniej wytężając pa-
mięć, podejmowało się jakieś próby, kładło się oko 
na jakichś wydrukowanych w gazecie wierszach, 
brało do ręki leżącą na księgarskim stole powieść i 
próbowało czytać dwie albo trzy strony, albo choć 
jeden akapit. Prawie na pewno - pamiętam - czyta-
łem jakiś napuszony wywiad, czytałem też jakieś 
omówienie ostatniej chyba książki Tempskiego, 
nawet utkwiła mi w głowie pewna fraza z tego 
omówienia, nie będę jej przytaczał, nie ma co gę-
stej sytuacji zagęszczać do ostatka. Jednym sło-
wem - aby problemu niepoznawalności Tempskie-
go zanadto nie demonizować - jednym słowem 
należy Stanisław Esden Tempski do tych pisarzy, o 
których Artur Sandauer zwykł był mawiać: aby o 
nim napisać, trzeba by go przeczytać, przeczytać 
zaś go niepodobna.
Referuję wszakże sytuację przeszłą, obecnie po 
przeczytaniu „Literatury pantoflarzy" przynajmniej 
jeden tekst Esdena jest mi w całości znany, mniej 
więcej orientuję się w mechanice jego intelektu, w 
literackich upodobaniach, wiem też, na czym 
wspiera się myśl autora. Otóż w omawianym arty-
kule myśl ta wspiera się na broszurze pt. „38 naj-
częściej popełnianych błędów autorów fikcji literac-
kich". Twórcą tej interesującej pracy jest - jak się 
dowiadujemy - niejaki Jack M. Bickham, profesor 
uniwersytetu w Oklahoma oraz autor dwudziestu 
pięciu nieznanych w Polsce powieści. Z 38 prze-
stróg profesora Esden Tempski przytacza dziesięć 
najważniejszych, nazwanie ich przez Esdena „de-
kalogiem" nie jest wprawdzie błędem merytorycz-
nym, razi jednak nadmiernym patosem - są to 
wszakże albo porażające banały, albo przerażające 
brednie. Jeśli ktoś radzi piszącemu: „Nie opisuj 
zachodów słońca ani kwiatów, wszyscy bowiem 
choć raz je widzieli", to zapewne nie ma zbyt jasnej 
świadomości, że z równym sensem można sformu-
łować taką na przykład literacką dyrektywę: „Nie 
opisuj kobiet, ponieważ każdy choć raz w życiu 
widział jakąś babę". Innemu postulatowi: „Nie bierz 
na głównych bohaterów ludzi nie radzących sobie z 
życiem" taki na przykład Fiodor Dostojewski nie 
byłby w stanie podołać żadną miarą, co zresztą nie 
dziwota, cały ten poradnik nie jest w końcu dla po-
ważnych pisarzy (o klasykach nie wspominając), to 
jest w najlepszym razie rzecz dla literackich pęta-
ków. Toteż o innych racach intelektu profesora z 
Oklahomy (np. „Pisz na kolanach z rumieńcem na 
twarzy") nawet nie wspominam, jest to tworzywo 
przekraczające granice facecji felietonowej. Swoją 
drogą, jeśli rzeczony Bickham w żadnej ze swych 
25 powieści nie popełnił żadnego z wytypowanych 
przez siebie 38 błędów, jakie to jest szczęście, ja-
kie to jest ogromne szczęście, że mistrz ów nie jest 
u nas tłumaczony. (Jeśli uczył się na własnych błę-
dach, nie należy go tłumaczyć tym bardziej, nie ma 
powodu, by tłumaczyć kogoś, kto pisze z błędami).
Wsparty na takim autorytecie Stanisław Esden 
Tempski przystępuje do frontalnego ataku na 
współczesną prozę polską. Boleje, współczuje, 
wylewa krokodyle łzy i - co zawsze wróży jak najgo-
rzej - domaga się głębi, zasad i przesłań. Natarcie 
jest przy tym nieco nieuporządkowane. Wpierw 
jakiemuś kompletnie, nawet sobie samemu, nie-
znanemu (wyższa szkoła jazdy krytycznej) autorowi 
o nazwisku Jerzy Przybysz z całą surowością za-
rzuca brak hemingwayowskiego porywu i poważ-
niejszej siły moralnej i w ogóle twierdzi, iż ten, jak 
się zdaje kompletnie Bogu ducha winien literacki 
amator - przegrał. Następnie - jakżeby inaczej - 
wyrozumiale zaznacza, iż piszące obecnie kobiety 
„lekceważą swój talent". Dalej udaje, że nie rozu-
mie (choć najpewniej istotnie nie rozumie) pewnego 
wyjętego z „Dukli" zdania Andrzeja Stasiuka, po 
czym zbliża się do mnie na niebezpieczną odle-
głość i z doktrynalnym uporem głosi, iż moje „opisy 
pracy pielęgniarek nie służą niczemu i donikąd nie 
wiodą". Ale przynajmniej w tym miejscu wywodu 
pojawia się jakiś interesujący kontrapunkt, miano-
wicie, ni stąd, ni zowąd, ni z gruchy, ni z pietruchy, 
całkowicie znienacka, nagle, Esden Tempski daje 
osłupiałemu czytelnikowi informację o miejscu, w 
którym rozpoczyna się akcja powieści Władysława 
Reymonta pt. „Ziemia obiecana". „»Ziemia obieca-
na« Reymonta rozpoczyna się w budzącej się kapi-
talistycznej Łodzi" - utrzymuje Esden Tempski i 
faktycznie pod względem merytorycznym - mucha 
nie siada. Jest to - można powiedzieć - najmocniej-
szy fragment eseju.
Nasyciwszy się snadź swą historyczno-literacką 
wiedzą Esden zmienia tonacje, brata się i drama-
tycznie pyta: „Dlaczego nikt z nas nie spróbuje 
stworzyć choćby najmniejszej wizji rzeczywistości?" 
Pytanie jest nie tylko dramatyczne, jest ono też 
ciekawe. Zwłaszcza ciekawe jest zawarte w nim 
słowo: „nas". O jakich „nas" Esdenowi Tempskiemu 
idzie? Jeśli idzie mu o „nas pisarzy" - podziwiam 
brawurę. Jeśli idzie mu o „nas twórców literatury 
zbytecznej" - może spokojnie abstrahować od licz-
by mnogiej. Jeśli idzie mu o „nas marnujących wła-
sne talenty" - sprawa jest poważna. Istotnie trwo-
nienie danego od Boga talentu to jest zła sprawa i 
wielki grzech. Ale też Stanisław Esden Tempski 
choćby pisał nie tylko na kolanach i z rumieńcami, 
ale na głowie i z wypiekami, z natury rzeczy jest i 
zawsze będzie od grzechu tego wolny. Bezgrzesz-
ność ta sprawia, że bratanie się Tempskiego z 
„nami" jest doprawdy z jego strony zbyt finezyjną 
wspaniałomyślnością.
Cierpieć jak Iwaszkiewicz (09)
W miniony czwartek, w czasie gdy matka z pistole-
tem poszła na policję, przeczytałem książkę Piotra 
Mitznera "Hania i Jarosław Iwaszkiewiczowie" (Wy-
dawnictwo Literackie, seria: Pary). Bardzo szybka 
była moja lektura, choć np. powiedzenie, że prze-
czytałem ten - jak głosi podtytuł - "Esej o małżeń-
stwie" jednym tchem, byłoby nieprawdziwe w swej 
niestosowności. Historia Iwaszkiewiczów to jest - 
okazuje się - bardzo mroczna historia, pełna nie-
kiedy niewidzialnych ale zawsze nielekkich przy-
gód. Autor na początku przytacza "apodyktyczne 
ostrzeżenie" Tomasza Burka: "Dzieje i psychologia 
małżeństwa Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów. Tak 
się ta sprawa nazywa. Jedynie umysł naiwny lub 
bezceremonialny mógłby przy obecnym stanie iw-
aszkiewiczowskich badań kusić się o zrekonstru-
owanie tych dziejów i tej psychologii". Niewątpliwie 
Burek ma rację, stan badań zawsze można i trzeba 
pogłębiać, a o życiu Anny i Jarosława dałoby się 
niechybnie całe tomy pisać. Kiedy się wszakże 
mówi o niezgłębialności problemu, człowiek zawsze 
jest zagrożony przez retorykę niezgłębialności. 
Otóż rzecz w tym, że ja, na przykład, więcej wie-
dzieć nie chcę, nie chcę ściślej studiować dziejów 
tego związku, nie chcę głębiej i dalej zaglądać, nie 
chcę ani stawiać, ani rozwiązywać kolejnych iwasz-
kiewiczowskich zagadek, nie chcę na ten temat 
czytać "tomów całych" - uważam, że to, co zawiera 
niewielka książka Piotra Mitznera, jest wystarczają-
co intensywne i wystarczająco straszne. Mówię we 
własnym imieniu, w imieniu własnej dawniejszej, 
frajerskiej naiwości, a zapewne także w imieniu tej 
beztroskiej części publiki literackiej co uważała, że 
jedynym doskwierającym przez bez mała całe życie 
Jarosławowi Iwaszkiewiczowi problemem był brak 
Nagrody Nobla. Potoczny wizerunek pisarza był 
bowiem taki, że jest to niesłychanie zamożny ma-
gnat literacki, właściciel dworu oraz posiadłości, 
bywający w korzystnych komitywach z władzą po-
seł, prezes związku, redaktor naczelny, pisarz - 
sybaryta co kryzysy twórcze (których w istocie nie 
miewa) zażegnywać musi w Rzymie albo na Sycy-
lii, nienasycony konsument zmysłowych dóbr świa-
ta, wyposażony przy tym w szczęśliwą rodzinę, z 
niezwykłą żoną, pilną strażniczką twórczości oraz 
domowego ogniska u boku. (O osobistych szofe-
rach nie wspominam).
Tymczasem z kart książki Mitznera złożonej w 
znacznej mierze z rozmaitych relacji, dokumentów, 
listów, fragmentów dzienników, biograficznie czyta-
nych tekstów literackich wyłania się dramatyczny 
obraz życia zgoła tragicznego, naznaczonego du-
chowymi męczarniami, chorobami, upiorami "zbyt 
długiej starości", a także rozmaitymi materialnymi 
plagami. "Pod koniec lat pięćdziesiątych trzeba było 
pożyczać pieniędzy na jedzenie. Były takie przy-
padki" - wspomina jedna z pracujących na Stawisku 
gospodyń. Samo Stawisko, co z daleka jak raj wy-
glądało, z bliska jawi się jak czeluść. "Stawisko jest 
nieludzkie" - notuje Iwaszkiewicz pewnego dnia w 
dzienniku. Kiedy jeszcze za życia pisarz próbował 
coś o swym męczeństwie mówić, uchodziło to za 
tandetną pozę i bywało źródłem szyderstw i prze-
śmiechów. Kluczowe w tej sprawie wydaje mi się 
zdanie Pawła Hertza, który wspomina, iż jako mło-
dy człowiek nie był w stanie pojąć "jak można łą-
czyć takie życie na błyszczącej powierzchni świata 
z ową świadomością jego głębi", którą przecież 
poeta nie tylko posiadał, ale którą też w swych 
utworach przejmująco wyrażał. Otóż - jak się zdaje 
- zbyt rzadko bierze się pod uwagę fakt, iż widzial-
ne spełnienia mogą być źródłem cierpień albo mo-
gą w zgoła bezlitosny sposób unaoczniać fiasko 
egzystencji. Tym co nie zaznają widzialnych (na 
przykład literackich) spełnień, jest paradoksalnie 
lżej, bo żyją w złudzeniu, że jakby takich spełnień 
zaznali, byłoby im lepiej. Życie w złudzeniu jest 
przyjemne. Zapewne niejeden młody poeta marzył 
o pozycji Iwaszkiewicza (cały czas mam na myśli 
literaturę), niejeden chciał po prostu "być Iwaszkie-
wiczem", bo przecież jakby "był Iwaszkiewiczem", 
miałby - z wyjątkiem tego nieszczęsnego Nobla - 
wszystko. Prostego faktu, że jakby "był Iwaszkiewi-
czem", także "cierpiałby jak Iwaszkiewicz", żaden z 
tych marzycieli nie brał pod uwagę, co nie dziwota, 
to jest i dzisiaj trudne do pojęcia, wyrażenie: "cier-
pienia Iwaszkiewicza" dalej ma posmak oksymoro-
niczny. Ale on chyba cierpiał męki piekielne, musiał 
cierpieć choćby z tego elementarnego powodu, że 
będąc na świeczniku, miał zarazem dotkliwą (i jak 
najsłuszniejszą) świadomość istotnego niedocenie-
nia, a nawet niezrozumienia swego niekiedy wiel-
kiego pisarstwa. Cierpiał w samotności.
Oboje byli ludźmi na wskroś samotnymi, byli jak 
napisze w wierszu niczym "dwie splątane noce". 
Choćby jego nadmierne zanurzenie w doczesności 
i jej, jak się zdaje, równie nadmierna religijność to 
już była sprzeczność nie do pogodzenia, to już był 
wystarczający warunek wzajemnych samotności. 
"Anna nikogo nie potrzebuje, bo ma Boga w aren-
dzie" - tak o niej, z najwyraźniejszą furią napisze w 
swym diariuszu. A jednak oboje tragiczni, oboje 
samotni, byli w stanie przez kilkadziesiąt lat swoje 
nieraz bardzo hermetyczne samotności i pojąć, i 
przyjąć, i przeżyć. Historię tę Piotr Mitzner opowia-
da niekiedy z bardzo bliska, a w niektórych frag-
mentach, choćby w otwierającym książkę obrazie, 
kiedy to autor widzi Iwaszkiewiczów po raz ostatni 
razem (on drzemie w fotelu, ona schodzi ze scho-
dów), udaje się chyba Mitznerowi rzecz rzadka, 
udaje mu się mianowicie dotknąć sedna rzeczy.
Co generalnie nie zmienia mojej opinii, że ani tej, 
ani też i innych historii małżeńskich nie należy za-
nadto uszczegóławiać. O ile należy je w ogóle 
opowiadać. Na przykład najlepiej znane mi małżeń-
stwo świata (mam na myśli zewnętrzny punkt wi-
dzenia), czyli małżeństwo moich starych. Ileż oni 
mieli widzialnych, niewidzialnych, barwnych i nie do 
opowiedzenia przygód. A jednak przeżyli w szczę-
ściu i zgodzie kilkadziesiąt lat, i ojciec przed śmier-
cią nie zdążył matki zastrzelić ze swego ulubionego 
pistoletu gazowego. Krótka historia tej broni jest 
następująca. Ojciec mój wraz z kolegami spędził 
swego czasu kilka lat w Afryce. Pewnego wieczoru 
rdzenni mieszkańcy Afryki napadli na ojca i kole-
gów, jednego kolegę zabili, drugi przeżył, bo leżał i 
udawał zabitego, ojcu zaś udało się zbiec w głąb 
buszu, gdzie wspiął się na drzewo (wierzę, że był to 
baobab) i przesiedział do rana. Mam wrażenie, że 
podczas tej nocy na baobabie w ojcu nastąpił pe-
wien przełom religijny oraz że wtedy też przełamał 
się w nim pacyfizm. Ojciec mój, który był pacyfistą 
skrajnym (pisałem o tym swego czasu), na przykład 
nie pozwalał mi w dzieciństwie na posiadanie na-
wet pistoletu na wodę, rychło po powrocie z czar-
nego lądu zdał egzamin i uzyskał zezwolenie na 
posiadanie broni gazowej. Potem stary postawił 
dom i umarł, zapomniany zaś i na szczęście nigdy 
nie używany oręż gazowy tkwił w niedocieczonej 
skrytce. Znaleźliśmy go przypadkiem i właśnie w 
czwartek, kiedy ja czytałem o dziejach małżeństwa 
Iwaszkiewiczów, matka postanowiła pójść i zdać na 
policji pistolet swego zmarłego męża. Ja skończy-
łem lekturę poruszony, matka z posterunku wiślań-
skiej policji wróciła wręcz rozanielona. Opowiadała, 
że byli tam zachwycająco uprzejmi młodzi policjan-
ci, zachwycająco piękny i posłuszny policyjny pies 
oraz pewna zachwycająco piękna, miejscowa poli-
cjantka. A przecież mówiłem, przecież mówiłem, że 
będzie lepiej, jak ja pójdę zdać ojcowską broń. 
Tymczasem zamiast podziwiać, a kto wie może się 
nawet bliżej zapoznać z piękną wiślańską policjant-
ką, ja czytałem książkę. Znowu zwyciężyło słowo. 
Boże mój, źródłem jakże nieprzebranych cierpień 
może być literatura.
Transmisja z czegokolwiek (10)
Ożywiły mnie w ub. tygodniu dwie bezpośrednie 
transmisje telewizyjne. Pierwszą była bezpośrednia 
transmisja z meczu piłkarskiego Francja-Polska w 
Paryżu, drugą - bezpośrednia transmisja z miesz-
kania niejakich państwa Koszałków w Krakowie. 
Druga transmisja też była w gruncie rzeczy trans-
misją z zawodów, zasadą rywalizacji był tu miano-
wicie pościg, rzecz polegała na tym, że syn pań-
stwa Koszałków Marcin ganiał swoich starych z 
kamerą po domu i filmował ich bezlitośnie w trakcie 
panicznej ucieczki.
W meczu Polska-Francja dopingowałem - ma się 
rozumieć - naszą reprezentację, w przypadku ro-
dziny Koszałków byłem całym sercem po stronie 
ściganych rodziców, miałem nadzieję, że uda im się 
zbiec i ocalić głowy. Niestety w obu przypadkach 
moi faworyci ponieśli porażkę. Polska przegrała z 
Francją 1:0, co jest wynikiem najgorszym z możli-
wych, mało wyraziste i wywalczone w ostatnich 
minutach zwycięstwo Francuzów niechybnie zosta-
nie uznane za kolejny tryumf polskiego piłkarstwa. 
(Inna rzecz, że gdyby było na przykład 2:1 albo 6:1 
dla Francji byłoby jednak gorzej, polski zawodnik, 
któremu udałoby się strzelić Francuzom gola, bez 
wątpienia wybrany by został w rozmaitych plebiscy-
tach sportowcem roku). O ile jednak nasza repre-
zentacja przynajmniej z początku toczyła z raczej 
chodzącymi niż biegającymi po boisku przeciwni-
kami wyrównany bój, o tyle państwo Koszałkowie 
byli, również od samego początku, bez szans, 
dziecko od pierwszych minut narzuciło im szaleń-
cze tempo.
Istnieje zasada, która powiada: nie pisz źle o filmie, 
który z zainteresowaniem obejrzałeś od początku 
do końca. I bezpośrednią transmisję z domu pań-
stwa Koszałków, czyli film dokumentalny Marcina 
Koszałki pt. „Takiego pięknego syna urodziłam", tak 
się właśnie ogląda, od początku do końca z zainte-
resowaniem, a nawet z pewnym rodzajem napięcia. 
Czy jest to w istocie zalegalizowane przez emisję 
telewizyjną i opatrzone pieczęcią sztuki filmowej 
podglądactwo, to jest kwestia i sporna, i drugo-
rzędna. Na dobrą sprawę każda sztuka jest jakąś 
formą podglądania świata, a prawdziwi twórcy nie 
znają poważniejszych zadań jak pogoń (daremna) 
za rzeczywistością. Rzecz w środkach i sposobach, 
za pomocą których to podglądanie świata i ta po-
goń za rzeczywistością się dokonuje. Otóż film, 
zwłaszcza zaś film dokumentalny, dysponuje bar-
dzo niebezpiecznymi środkami wyrazu, kamera 
filmowa może być jak topór. I daremnie kryjący się 
po kątach państwo Koszałkowie musieli nieraz od-
nosić wrażenie, że w ręku młodego nie kamera jest, 
ale topór, oni nie przed kamerą, a przed ostrzem 
kamery próbowali się schować.
Fotografujący swoich starych filmowiec dochodzi 
zarazem w tym przypadku do krawędzi dokumen-
tacyjnych możliwości, bo przecież dalej w głąb we-
ryzmu pójść niepodobna. (Chyba, żeby celem 
wzmożenia wymowy podjąć brawurową decyzję i 
sfotografować rodziców w trakcie jakichś fizjolo-
gicznych zajęć). Rozumiem, że łamanie rozmaitych 
zasad i naruszanie tabu może być artystycznie 
ożywcze, ale uważam zarazem, że na przykład jeśli 
idzie o Dekalog, to wystarczy w poszukiwaniu inspi-
racji poprzestać na łamaniu szóstego przykazania, 
z czwartym przykazaniem raczej trzeba dać sobie 
spokój. Zachwycająca się na łamach „Polityki" 
utworem Koszałki Krystyna Lubelska (tyle razy cię 
prosiłem Krysiu o umiar) powiada: „Idea uczynienia 
z podglądactwa sztuki, która z takim sukcesem 
rozwija się w Holandii, dotarła do nas w postaci 
wysublimowanej. Koszałka podgląda bowiem nie 
innych ludzi, ale samego siebie i swoich własnych 
rodziców".
Otóż jest dokładnie odwrotnie i raczej trzeba by 
powiedzieć tak: barbarzyńska idea uczynienia z 
podglądactwa sztuki została u nas do reszty zbar-
baryzowana, ponieważ podglądanie bliskich jest 
moralnie gorsze i wymiernie szkodliwsze od pod-
glądania obcych. (Samego siebie Marcin K. pod-
gląda w filmie w sposób wysoce umiarkowany). 
Podglądani obcy przynajmniej zachowują anoni-
mowość, podglądani swoi tej anonimowości są z 
natury rzeczy pozbawieni, w końcu żadnemu ze 
sfotografowanych w łaźni przez Katarzynę Kozyrę 
gołych Węgrów żadna krzywda się nie stała, czego 
się zapewne nie da powiedzieć o starych Koszał-
kach. U ilu sąsiadów mają oni teraz przechlapane? 
W ilu pobliskich sklepach witać ich teraz będą szy-
dercze chichoty? Jak tu pójść w niedzielę na spa-
cer albo do kościoła? Może przyjdzie się wynosić, 
zmieniać mieszkanie i wygląd zewnętrzny? A mało 
oni mieli do tej pory kłopotów?
Autor filmu jest - że się tak wyrażę - w zbyt wcze-
snej fazie twórczości, aby pojąć, iż dla rodziców 
posiadanie dziecka, które pragnie być artystą, to 
jest dramat i nieszczęście. Dziecko, które pragnie 
być artystą, przeważnie gnuśnie leży na kanapie, 
skromne kieszonkowe wydaje na dziwki oraz czę-
sto w środku nocy wraca w sztok pijane. Tego ro-
dzaju krnąbrność przysparza rodzicom męczeń-
stwa. Rodzice dziecka aspirującego do artyzmu 
często popadają w bezsilność i z bezsilności gada-
ją od rzeczy. W takiej właśnie fazie, w fazie bezsil-
nego i przez to też agresywnego bełkotu artysta 
postanawia uwiecznić swych rodziców na taśmie 
filmowej. Oni zaś widząc, że dziecko nie tylko pra-
gnie zostać artystą, ale że pragnie też z nich - ro-
dziców uczynić surowiec artystyczny, popadają w 
jeszcze większą histerię, w jeszcze większy bełkot. 
On gania za nimi z toporem kamery i toporem tym 
ich dręczy - bezpośrednia transmisja z udręki fi-
zycznej byłaby i jest zakazana, na bezpośrednią 
transmisję z udręki psychicznej jest wręcz koniunk-
tura.
Ach - to jest bezsporne - on także wycierpiał niema-
ło, jego toksyczni starzy dali mu zdrowo w kość, 
nieraz było w domu nie do zniesienia, nieraz było 
strasznie, strasznie. Ale artysta powinien być świa-
dom, że gdyby jego starzy nie byli parą toksycz-
nych czubów, on nie byłby człowiekiem twórczym. 
Gdyby starzy Koszałkowie nie dawali młodemu 
Koszałce w dupę, o czym - zapytuję - młody Ko-
szałka swój pierwszy film by nakręcił? Gdyby nie 
starzy Koszałkowie, nie byłoby filmowca. Dzięki 
starym Koszałkom, którzy wpierw swoim nękaniem 
wyprofilowali w młodym należytą wrażliwość, potem 
zaś z prawdziwie rodzicielską wspaniałomyślnością 
zgodzili się złożyć samych siebie na ołtarzu tema-
tyki jego debiutanckiego utworu, tylko i wyłącznie 
dzięki starym Koszałkom - filmowiec zaistniał.
Obraz jest bez wątpienia podszyty wyrazistym ge-
stem terapeutycznym, takie też zapewne - terapeu-
tyczne - może być jego znaczące funkcjonowanie 
publiczne, choć przecież niczego tu nie ograni-
czam, niczyich zachwytów nie kwestionuję. Trzy-
mam się uparcie wątku prywatności i pilnie przypa-
truję tym wszystkim złamanym zasadom, wedle 
których to złamań dzieło zostało sporządzone. Te-
mat: ojciec, matka to jest w końcu temat główny. 
Jest to też mój temat, niekiedy sporo zapału wkła-
dam w uganianie się za moim starym. Z piórem w 
garści ścigam go nawet po tamtym świecie. Ale we 
własnych opisach zgoła go nie poznaję, taki jest 
uroczy. Dawne recepty powiadają, że sztukę trzeba 
robić dla zachwytu, żeby było piękniej. Mam sła-
bość i podziw dla dawnych receptur i pomimo 
wszelkich niedostatków w umiejętnościach, daję 
wyidealizowane obrazy mojego starego, opisuję 
raczej go takim, jakim chciałbym, żeby był, niźli 
takim, jakim był naprawdę. Jaki był naprawdę? Te-
go się nie dowiecie nigdy. Tak on do nas mawiał, 
tak mawiał, gdy z niejakim, nieraz parodniowym, 
opóźnieniem wracał do domu. Myśmy się pytali:
- Tato gdzieś ty był? On zaś majestatycznie unosił 
głowę i oświadczał z dumą: - Tego się nie dowiecie 
nigdy.
Tak jest: ostentacyjny autobiografizm bywa upraw-
niony wyłącznie w dziedzinie fikcji czystej, całe zaś 
to „podnoszenie podglądactwa do rangi sztuki" sta-
nowi margines i zapewne nigdy się nie upowszech-
ni. A nawet jak się upowszechni, nigdy nie będzie 
stanowić istoty rzeczy. Istotę rzeczy zawsze, zaw-
sze będą stanowić wielkie powieści subtelnie prze-
twarzające biografię, wielkie filmy opowiadające 
wysublimowane, choć z życia wzięte historie oraz 
wielkie drużyny piłkarskie, które w odpowiednim 
momencie przyspieszą i zwyciężą.
Wolność wedle tygrysów (13)
Piszę o sprawie powszechnie znanej,opisywanej i 
komentowanej w mediach, nie wykluczam też, że ta 
swoista "tragedia surrealistyczna" stanie się 
przedmiotem rozważań bez mała wszystkich kole-
gów felietonistów. Idzie mi o zeszłotygodniową ob-
ławę na zbiegłe z cyrku tygrysy, w wyniku której to 
dramatycznej operacji straty po obu stronach oka-
zały się wyrównane: po stronie ścigających zabity 
został jeden weterynarz, po stronie uciekinierów 
zabity został jeden tygrys. Weterynarz zabity został 
wprawdzie nie przez zdesperowanych uciekinierów, 
ale przez swych roznamiętnionych pogonią sojusz-
ników. Symetrii strat to nie umniejsza, wzmaga 
tragedię. Wyświechtane powiedzenie, że jakaś tra-
gedia była niepotrzebna jest nie tylko wyświechta-
ne, jest ono też absurdalne - wszystkie tragedie są 
wszędzie i zawsze niepotrzebne. "Zdarzyć się mo-
gło, zdarzyć się musiało" - jak to pisała Szymborska 
- "na szczęście szyna, hak, belka, hamulec, framu-
ga, zakręt, milimetr, sekunda (...) o krok, o włos od 
zbiegu okoliczności". Pod cyrkiem Korona zabrakło 
niestety milimetra, sekundy i żaden włos nie od-
dzielił zabitego od śmierci. Zdarzyć się mogło, zda-
rzyć się musiało. Natomiast niektóre opisy, hipotezy 
i komentarze tyczące tych sensacji stanowczo nie 
powinny się zdarzyć. Mam niejasne poczucie, że 
nawet ten felieton nie powinien być naznaczony 
zbyt silną zdarzeniowością.
Weźmy samą kwestię wyjścia tygrysów z cyrku. 
Jest to kwestia wciąż nierozstrzygnięta. Jedni po-
wiadają, że tygrysy jakimś sobie tylko znanym spo-
sobem same wyszły na wolność. Inni utrzymują, że 
zwierzęta przebiegle wykorzystały niedopatrzenie 
odpowiednich funkcjonariuszy i przez niedomkniętą 
furtkę skwapliwie wyszły na wolność. Są też domy-
sły, że tygrysy miały pomocników z zewnątrz, że na 
przykład uwolnili je (wypuścili na wolność) jacyś 
poszkodowani na umysłach ekolodzy albo że klatki 
pootwierali dla jaj jacyś niestrudzeni facecjoniści. 
Wersja, że tygrysy działały w zmowie z nisko opła-
canymi pracownikami cyrku, którym w zamian za 
pomoc w ucieczce obiecały sute prowizje, na razie 
się nie pojawiła, ale zapewne jest to kwestia (na-
szego) czasu. W każdym razie słowo wolność w 
bez mała wszystkich domniemaniach jest słowem 
kluczowym. Zwierzę na wolności - zjawisko bez 
wątpienia piękne i naturalne. Na przykład w War-
szawie takie wolne zwierzę może wreszcie przejść 
się Krakowskim Przedmieściem, wstąpić na kawę 
ze śmietanką do Europejskiego, a nawet wyjechać 
windą na najwyższe piętro Pałacu Kultury i spojrzeć 
na świat nie tylko nie przez kraty, ale i z wysoka. 
Faktycznie niewielki jest sens rozciągania tego ro-
dzaju wątpliwych facecji, tym bardziej że rozciągać 
je można bez końca.
Idzie mi raczej o powiedzenie licho kolportowanej 
prawdy, że nie każde wyjście z klatki jest wyjściem 
na wolność. O czym myśli tygrys zamknięty w klat-
ce? Czy on naprawdę myśli o tym, że dobrze by 
było z tej klatki prysnąć i pohasać po Tarchominie? 
Czy największy nawet bojownik o wolność wśród 
tygrysów myśli o tym, że dobrze by było przepiło-
wać kraty, przydrożnymi zagajnikami przebić się do 
Okęcia i najbliższym rejsem wrócić do Mombasy? 
O czym myśli mój kot, który całymi dniami w pozie 
nieodwracalnego degenerata leży na kanapie? Czy 
on naprawdę myśli, że dobrze by było ruszyć się z 
kanapy i pohasać po jakiejś wiślańskiej łące i na 
jakąś mysz zapolować? Znam dziada dobrze i wąt-
pię. Tygrysów z cyrku Korona nie znam zupełnie, 
ale jestem najzupełniej pewien, że w jakimkolwiek 
biegnącym warszawską ulicą krwiożerczym tygry-
sie nawet wolno jadący zdezelowany maluch 
wzbudzi lęk paniczny. (Mój kot zdezelowanego 
malucha bałby się trochę mniej niż tygrys - wyłącz-
nie z lenistwa). Ktoś może powiedzieć, że docho-
dzę w ten sposób do wstrząsającego wniosku, do-
chodzę mianowicie do wniosku, że miejsce kana-
powego kota jest na kanapie, zaś miejsce cyrko-
wego tygrysa w cyrku. To też, ale idzie mi również 
o kwestię strachu, o kwestię strachu kogoś (niech 
to będzie zwierzę), kto został obdarzony darem 
wolności.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat z tysiąc, a może ze 
dwa tysiące razy słyszałem słuszną skądinąd tezę, 
że wzrost wolności łączy się ze zmniejszeniem 
bezpieczeństwa (ergo - w jakiejś mierze ze wzro-
stem strachu). Tygrysy zbiegłe z cyrku Korona tej 
fundamentalnej cechy demokracji zaznały w spo-
sób dobitny. Wolność ich (nawet jeśli była to wol-
ność pozorna) wzrosła, bezpieczeństwo zmalało. 
Niestety pech tych zwierząt polegał na tym, że i 
tropiący ich funkcjonariusze byli, są w identycznej 
sytuacji, oni również mają większą wolność, więcej 
mogą i bardziej są zagrożeni, i bardziej się boją. 
Przecież gdyby zdarzyło się to za starej Polski, 
gdyby za PRL-u jakieś tygrysy uciekły z cyrku, na 
miejsce zdarzenia przyjechałby co najwyżej na ro-
werze jakiś zaspany posterunkowy wyposażony w 
kajdanki i pałę, którą w razie nieposłuszeństwa 
pałowałby zbiegów. Niestety rzecz się zdarzyła w 
czasach nieporadnej nadmierności. W czasach 
wolności, które są także czasami zamachów bom-
bowych, brygad antyterrorystycznych, ulicznych 
strzelanin oraz policyjnych obław na cyrkowe tygry-
sy. Piszę o sprawach powszechnie wszystkim zna-
nych, opisuję wydarzenia przez wszystkich dzie-
siątki razy oglądane na ekranach telewizorów. 
Scena jest jednak niejasna, obraz drży tak jak zaw-
sze, kiedy próbuje się sfotografować świat nie-
uchwytny. Człowiek z ogromnym pistoletem-
strzykawką biegnie przez zarośla, za nim leci ty-
grys, słychać śmiertelny szczęk wystrzałów, śmier-
telnie ranny człowiek pada, śmiertelnie przerażone 
zwierzę odskakuje kocim susem, ten co miał uśpić 
(czyli uratować) tygrysa nie żyje, pozbawiony 
obrońcy drapieżnik też za chwilę zostanie zabity. 
Dziura w czaszce weterynarza, dziura w tygrysim 
futrze, osłupiały wzrok snajpera - rzeczy niepojęte. 
Może faktycznie jedynie w niedocieczonych my-
ślach egzotycznych albo kanapowych kotów są ja-
kieś odpowiedzi. Może one wiedzą.
Noc jest po to, żeby spać (16)
Jedno z moich ulubionych zdań Emila Ciorana - 
obok rzecz jasna najsławniejszego chyba powie-
dzenia: „Gdyby nie myśl o samobójstwie, dawno 
bym się zabił" - otóż jedna z moich ulubionych jego 
sentencji brzmi: „Życie jest możliwe tylko wskutek 
nieciągłości". Ja to zdanie rozumiem szerzej, Cio-
ran węziej, jemu idzie o ten rodzaj nieciągłości, 
który świadomej egzystencji daje sen. Ale i samo 
to, sama plaga bezsenności to jest straszna plaga.
Jak człowiek nie śpi, to na ogół wpierw czyta, po-
tem jak nie może już czytać, a sen dalej nie przy-
chodzi, to człowiek bawi się pilotem, jeździ sobie po 
kanałach w poszukiwaniu jakieś krwawej kołysanki 
filmowej albo wesołej komedii, przy której można by 
się zarykiwać do białego rana, potem jak pilot nie 
pomaga, człowiek odkłada pilota i zaczyna myśleć, 
myśli tak z pół godziny albo nawet całą godzinę, 
lecz przeważnie jedyną konstruktywną myślą, jaka 
z tego w istocie mało konstruktywnego myślenia 
wynika, jest myśl, że może by tak warto coś zjeść. I 
człowiek wstaje w środku nocy i w szlafroku, i kap-
ciach lezie do kuchni, i tam w niejakiej dyskrecji, by 
reszty domowników nie pobudzić, żeruje sobie w 
lodówce. Niestety nadzieja, że jak się coś zje, to się 
prędzej uśnie, też się przeważnie okazuje utopijna, 
pozostaje słynne przewracanie się z boku na bok, 
aż do złowrogiego brzasku.
W wydanych kilka miesięcy temu „Rozmowach z 
Cioranem" (wydawnictwo KR, przekład Ireneusz 
Kania) kwestia bezsenności - jak zresztą bez mała 
wszystko w umyśle tego autora - uzyskuje znacze-
nie głębsze i warte obszerniejszego przytoczenia. 
(Cioran w ogóle jest pisarzem, którego w gruncie 
rzeczy należy prawie wyłącznie cytować, zanadto 
przy nim nie kombinować, ponieważ wszelkie kom-
binacje wokół jego piorunującej inteligencji mogą 
skończyć się spopieleniem własnego mózgu). Otóż 
w rozmowie z Leo Gilletem padają następujące 
zdania:
„Bezsenność stawia nas poza marginesem wszyst-
kich żyjących, na zewnątrz ludzkości. Jest się wy-
kluczonym. Człowiek kładzie się o ósmej wieczo-
rem, o dziewiątej czy o dziesiątej (jak się ktoś kła-
dzie o takich porach, nie dziwota, że cierpi na bez-
senność - dopisek mój, JP), a rano budzi się o 
ósmej i rozpoczyna dzień. Czymże jest bezsen-
ność? O ósmej rano jest pan dokładnie w tym sa-
mym punkcie co o ósmej wieczorem! Nie ma żad-
nego postępu (...) Zniknięcie snu wywołuje jakąś 
złowrogą ciągłość. (...) Po pierwsze czas przybiera 
inny wymiar. Minuta po minucie. A każda minuta 
jest pewną rzeczywistością. Czas się wlecze, ale 
nie postępuje. Nie wiadomo ku czemu postępuje. 
Nie chciałbym opisywać procesów psychologicz-
nych zachodzących w kimś, kto przez całe godziny 
wsłuchuje się w powolny przepływ czasu. Moim 
zdaniem w gruncie rzeczy wszystkie choroby psy-
chiczne, wszystkie wewnętrzne wstrząsy pochodzą 
ze szczególnego odczucia czasu. Przed chwilą 
mówiliśmy o tym w związku z nudą, w nudzie czas 
staje się wobec nas zewnętrzny. Ale w bezsenności 
czas jest naszym wrogiem. Dlatego że jest to czas, 
w który nie możemy się włączyć. Jaki ma sens to 
upływanie czasu? Siedzi pan, wszyscy pochrapują, 
świat pochrapuje, a pan czuwa. Cóż nie chcę mó-
wić o tragicznej tego stronie, ale pan wie, dziewięć-
dziesiąt procent samobójstw ma swoje źródło w 
bezsenności. Nie przytaczam statystyk, ale to nie 
ma znaczenia. Ja to wiem. Bezsenność. Cierpiący 
na bezsenność popełnia samobójstwo, ten zaś kto 
nie wie co to bezsenność, nie zabija się. Chyba że 
to jakiś łotr, zbrodniarz czy złodziej, który chce 
skończyć ze wszystkim. Na ogół jednak nie. Prawie 
wszystkie samobójstwa bez przyczyny spowodo-
wane są bezsennością. Można to znieść pod wa-
runkiem, że się nie pracuje, tak było ze mną. Ują-
łem to nawet w ten sposób, że gdyby moi rodzice 
nie »finansowali« mej bezsenności, na pewno bym 
się zabił. Trochę niestosownie jest przedstawiać to 
wszystko, ale w końcu z takimi sprawami mogą 
zetknąć się wszyscy, dlatego o nich mówię. Nie jest 
to doświadczenie jednostkowe, nie tylko ja je znam, 
poznało je również mnóstwo innych ludzi. Rozma-
wiałem z lekarzami o bezsenności, nie mają o niej 
pojęcia. Ci, którzy sami nie przeżyli tej tragedii, nic 
nie pojmą. Osobiście uważam, że bezsenność jest 
największym doświadczeniem, jakie może być da-
ne człowiekowi w życiu. Najstraszliwszym, obok 
niego wszystkie inne są niczym. Chcę to jasno i 
wyraźnie podkreślić".
Muszę powiedzieć, że ani mi w głowie nasuwające 
się tu z pozornie automatyczną łatwością ironizmy 
czy myśli polemiczne. Z pełną pokorą przyjmuję 
fundamentalną i tragiczną diagnozę mistrza, że jak 
o trzeciej w nocy kibluję przy otwartej lodówce, mo-
że to być największe dane mi w życiu doświadcze-
nie. Godzę się, że kiedy celem przywołania boga 
Morfeusza maczam laskę kabanosa w słoiku z 
musztardą - są to rzeczy straszliwe. Pokora moja 
jest tym większa, że sprawa może nie tylko mnie 
tyczyć, może tyczyć wielu, może nawet wszystkich 
bez mała. Mistrzów trzeba słuchać, ponieważ oni 
wiedzą. Mistrzów istotnie powinni słuchać wszyscy 
bez mała. Choć z drugiej strony myślę sobie, że 
jakby tak faktycznie wszyscy (bez mała) słuchali, 
jakby w wyniku tego słuchania poznali wszystkie 
(albo choćby niektóre tylko) wielkie prawdy - fak-
tycznie, prawie nikt do końca życia nie zmrużyłby 
oka.
Mój ojciec i "Doktor Faustus" (17)
Czy opętanie ojca tą powieścią znaczyło, iż był on 
też opętany przez złe duchy - nie wiem. Niewątpli-
wie żywo interesował się demonologią, bardzo go 
ciekawił tryb życia demonów. „Doktora Faustusa" 
Tomasza Manna czytywał namiętnie, maniakalnie i 
w koło. Dochodził do końca, do słów pani Schwe-
igestill o „prawdziwie ludzkim wyrozumieniu", potem 
czytał jeszcze posłowie i tego samego albo najdalej 
następnego dnia zaczynał lekturę powieści na no-
wo.
Ojciec mój czytał „Doktora Faustusa" codziennie. 
Czytał tę książkę po cichu i na głos. Dawki lektury 
były niewielkie, ale zatrważająco regularne - każ-
dego ranka kilkadziesiąt linijek. Podkreślał ulubione 
fragmenty, papierowymi zakładkami zaznaczał wy-
brane strony, na marginesach zapisywał krótkie 
komentarze, a nawet odnotowywał swoje stany 
emocjonalne. Na przykład, gdy na początku powie-
ści Mann opisuje jedną z osobliwych postaci w Ka-
isersachern - niejaką Matyldę Spiegel, zdanie: „Ko-
bieta ta uszminkowana, choć bynajmniej nie lekkich 
obyczajów, zdecydowanie zresztą na to za głupia" 
zostało, ma się rozumieć, przez ojca podkreślone, 
zaś na marginesie uznał on za stosowne wyrazić 
swój zachwyt za pomocą nakreślonego ołówkiem 
ekstatycznego: „Ha, ha, ha". Scenę rozmowy Ad-
riana Leverküna z diabłem zdobią wykonane ręką 
ojca zręczne, choć sprawiające nieco makabryczne 
wrażenie wizerunki, przeistaczającego co pewien 
czas swą postać, wysłannika piekieł. Na karcie tytu-
łowej sporządzona jest zawierająca dokładne dane 
tabela kolejnych lektur. Na przykład: „Rozpoczęto 5 
lutego 1970 - zakończono 12 maja 1970. Rozpo-
częto 13 maja 1970 - zakończono 17 października 
1970". W miarę kolejnych lektur wzrastała liczba 
podkreśleń i papierowych zakładek. Teraz, gdy w 
kilka lat po jego śmierci po raz pierwszy zdejmuję z 
półki i przeglądam ojcowski egzemplarz „Doktora 
Faustusa", widzę, że jeśli nie wszystkie, to z pew-
nością co druga kartka jest zaznaczona jakąś za-
kładką oraz że prawie na każdej stronie jest jakieś 
podkreślenie albo przynajmniej wykrzyknik przy 
brzegu akapitu. Odwracam kolejne stronice „Dokto-
ra Faustusa" i czuję zapach ojca.
Pierwsze polskie wydanie powieści ukazało się w 
roku 1960, wtedy też ojciec otrzymał ją w prezencie 
od biskupa Andrzeja Wantuły. Ja miałem wówczas 
osiem lat, od tamtego zatem roku, od ósmego roku 
życia pamiętam ojca czytającego, studiującego i 
przy każdej sposobności cytującego „Doktora Fau-
stusa". Ojciec mój miał do tej książki taki stosunek, 
jaki szczególnie pobożni luteranie mają do Biblii. Bo 
też istotnie „Faustus" był jego Biblią, bo też istotnie 
ojciec mój choć - tak jak my wszyscy - był luterani-
nem, nie był luteraninem specjalnie pobożnym. W 
jednym z moich pierwszych, napisanych w 1980 r., 
opowiadań dałem taki fragment: „Wiarę w moc po-
jedynczej książki odziedziczyłem po ojcu. Ojciec 
mój czytywał wyłącznie »Wyznania hochsztaplera 
Feliksa Krulla«. Inne książki w jego bibliotece, od 
dawna nie zdejmowane z półek, zarosły kurzem i 
przeistoczyły się w ledwo widoczne, runiczne napi-
sy. Natomiast powieść Manna pęczniała od coraz 
to nowych zakładek, jej marginesy pokrywały swa-
wolne ilustracje, tabela głośnych i cichych lektur nie 
mieściła się już na karcie tytułowej, a z każdej stro-
ny filował zapach ciała i garderoby ojca. Ten jedyny 
żywy tom w jego księgozbiorze zdawał się nabierać 
pozorów rzeczywistej wegetatywności, jakieś dro-
biny naskórka, molekuły łupieżu, cząstki elemen-
tarne oddechu próbowały się w nim zagnieździć na 
dobre. W pewnym sensie powieść ta, stając się 
przedłużeniem anatomii ojca, dzieliła los mojej 
matki. W większym jednak stopniu udało się jej 
zachować samodzielność". Kiedy ojciec w mojej 
pierwszej książce trafił na ten fragment - wstąpił w 
niego szatan. Mój stary - muszę tu dodać - w ogóle 
do moich prób literackich odnosił się dość scep-
tycznie, by nie rzec pogardliwie. W gruncie rzeczy 
nie dziwię się temu, nie mam o to do niego żalu, a 
nawet teraz, kiedy - czynię to wyznanie z prawdzi-
wie leverkünowską pychą - teraz, kiedy nabrałem 
niejakiej pewności własnego gestu pisarskiego, 
żywię dla ojca pewien podziw - ironizując na temat 
mojej pisaniny, dochowywał wierności własnym 
gustom literackim. W końcu nie bez pewnej słusz-
ności mój stary mógł przeczuwać, że ciężko mi 
będzie osiągnąć literacki poziom Tomasza Manna. 
Witold Gombrowicz powiedział swego czasu: 
„Trzeba pisać tak jak Gogol albo w ogóle". Trzeba 
pisać tak jak Tomasz Mann albo w ogóle - tak, nie 
ulega najmniejszych wątpliwości, musiał myśleć 
mój ojciec. Ale tym razem, gdy przeczytał moje 
wczesne opowiadanie, gdy rozpoznał w tym opo-
wiadaniu samego siebie - wstąpił weń szatan i 
ogarnęła go furia nie z tego powodu, iż odbiegam 
poziomem literackim od Tomasza Manna. Ani nie z 
tego powodu, iż są tam zdania, których ironiczność 
mógł odnosić do skomplikowanych relacji, jakie 
bywały pomiędzy nim a matką. Ani nawet nie z tego 
powodu, że posłużyłem się nim jako pierwowzorem 
postaci literackiej. W ojca wstąpił szatan z tego 
powodu, że zmieniając celem wzmożenia fikcji tytuł 
czytanej przezeń książki z „Doktora Faustusa" na 
„Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla" naruszy-
łem świętość. W ojca wstąpił szatan i czynił on to, 
co czynił zawsze, gdy wstępował weń szatan: de-
molował mieszkanie i darł się jak opętany. Zarzucał 
mi kłamstwo. Twierdził (mylnie), że pomiędzy „Krul-
lem" a „Faustusem" jest przepaść, że „Krull" jest 
najsłabszą powieścią Manna, której on nawet do 
ręki nie bierze, on natomiast - tak jest - czyta naj-
większe arcydzieło Tomasza Manna, arcydzieło 
arcydzieł, matkę wszystkich arcydzieł „Doktora 
Faustusa"! Tak jest! On prosty inżynier-górnik bez 
humanistycznego wykształcenia, a nawet wręcz 
przeciwnie, czyta tylko i wyłącznie „Doktora Fau-
stusa" Tomasza Manna!
Wszystko, co tyczyło tej powieści, było dla ojca 
nienaruszalną świętością, jej tekst był dlań tekstem 
sakralnym. Kiedy w trakcie swych pilnych lektur 
odkrył w swej „księdze mądrości" pewien popełnio-
ny przez autora lapsus, nie sprawiło mu to naj-
mniejszej satysfakcji. Nie był ze swego odkrycia ani 
dumny, ani szczęśliwy - był w pomieszaniu. Księgi 
święte - jak powszechnie wiadomo - nie zawierają 
żadnych błędów, a tu jednak - chyba za jakąś dia-
belską sprawą - zdarzyło się coś, co stanowczo nie 
powinno było się zdarzyć.
Otóż narrator powieści Serenus Zietblom jest kato-
likiem. Nie natrętnie wprawdzie, ale wystarczająco 
dobitnie biograf i przyjaciel Leverküna (który był 
luteraninem) wspomina o swym katolicyzmie, o 
swym katolickim pochodzeniu, podkreśla przy tym, 
iż urodził się w katolickiej rodzinie w Kaisersachern, 
a więc „pośrodku rodzinnego kraju Reformacji, w 
samym sercu terenu działalności Lutra". Choćby 
przez ten dosyć w końcu elementarny efekt kontra-
stu katolicyzm Zietbloma jest dobrze widoczny, 
choć też zarazem chyba nie jest dla dziejów tej 
postaci sprawą kluczową. O ile w ogóle są w tym 
arcydziele arcydzieł jakieś sprawy niekluczowe. W 
każdym razie sam Zietblom tak powiada: „Co się 
zatem tyczy mego katolickiego pochodzenia, 
ukształtowało ono oczywiście i wpłynęło na moje 
życie duchowe nie na tyle jednak, aby to zabarwie-
nie mej psychiki wywołało kiedykolwiek sprzecz-
ność z mym humanistycznym światopoglądem, 
umiłowaniem »najlepszych sztuk i nauk«, jak to 
kiedyś powiadano". Co najmniej w jednym jeszcze 
miejscu powieści jest mowa o katolicyzmie Serenu-
sa Zietbloma. (Gdy kłopocze się on zamiarem stu-
diowania przez Leverküna teologii, wznosi nie reto-
ryczny przecież okrzyk: „Gdyby przynajmniej był 
katolikiem na równi z nami!"). Katolicyzm Zietbloma 
nie ulega wątpliwości. Nie ulega też zatem wątpli-
wości, że jest autorskim lapsusem jego, uczynione 
na stronie 56, wyznanie: „własna moja viola d'a-
more, na której siedmiu strunach wygrywałem 
przez całe życie, pochodzi z ulicy Parafialnej. Był to 
prezent od rodziców w dniu mojej konfirmacji". Oj-
ciec z początku tego ewidentnego potknięcia nie 
przyjmował do wiadomości, żywił nadzieję, że jest 
to błąd tłumaczy. Nadzieja ta od samego początku 
raczej wątła - dokonane przez Marię Kurecką i Wi-
tolda Wirpszę polskie tłumaczenie Mannowskiego 
arcydzieła jest też arcydziełem przekładu - pierz-
chła całkowicie, gdy ojciec za sprawą swych berliń-
skich przyjaciół wszedł wreszcie w posiadanie nie-
mieckiego oryginału. Niestety - w niemieckim orygi-
nale również niezbicie widniało, w tym akurat przy-
padku fatalnie użyte, słowo „Konfirmation".
Śmiało mogę w tej chwili sparafrazować okrzyk 
Serenusa Zietbloma: Gdyby przynajmniej ojciec 
mój tak jak prawie wszyscy w Polsce był katolikiem! 
Otóż gdyby ojciec mój był katolikiem, być może nie 
tyle błędu pisarza by nie zauważył - zauważyłby go 
na pewno - ale jako katolik z pewnością nie przy-
dałby temu potknięciu pewnej dodatkowej jaskra-
wości. Inaczej jeszcze powiem: aby ten akurat błąd 
Manna dostrzec, nie trzeba być pilnym czytelnikiem 
„Faustusa" - wystarczy być polskim luteraninem.
Przeczulenie polskich luteran na widok każdej 
wzmianki tyczącej luteranizmu w ogóle jest znacz-
ne. Przeczulenie polskich luteran na widok każdej 
wzmianki tyczącej polskiego luteranizmu graniczy z 
histerią. Przeczulenie polskich luteran na widok 
każdej wzmianki kwestionującej polskość polskich 
luteran graniczy z pomieszaniem zmysłów. Mówię 
w tej chwili o psychologicznych (i nie tylko psycho-
logicznych) konsekwencjach wynikających z 
wszechobecnego jeszcze nie tak dawno stereoty-
pu: Polak = katolik. Luter = Niemiec. Rzecz jasna 
istnienie tych stereotypów w polskich luteranach 
wytwarza nie tylko prosty kompleks „oblężonej 
twierdzy", wytwarza też poczucie bezwyjściowości, 
rozwścieczeni bowiem do granic nieustanną ko-
niecznością udowadniania swej polskości (ergo - 
zaprzeczania swej niemieckości) nawet swych so-
juszników skłonni są oni w tej sprawie uznawać za 
wrogów. To znaczy jeśli, na przykład, zdarzy się 
jakiś światły umysł, który oświadczy, że nieprawdą 
jest, jakoby wszyscy Polacy byli katolikami, że żyją 
też tutaj przedstawiciele innych wyznań, np. garst-
ka luteran, współwyznawcy moi skłonni są - nie bez 
racji - dopatrywać się w tego rodzaju wspaniało-
myślności elementu obraźliwego. Słynny był swego 
czasu wśród moich współbraci list ówczesnego 
prezydenta Rzeczpospolitej Lecha Wałęsy skiero-
wany do mniejszości wyznaniowych. W tym nad-
zwyczaj serdecznym i przyjaznym piśmie znalazło 
się wszakże niefortunne (choć zapewne dla mało 
pilnych czytelników niezauważalne) sformułowanie, 
w którym Wałęsa wyrażał szlachetną w końcu na-
dzieję, iż owi wszyscy nie-katolicy, do których jego 
pismo było skierowane, „dobrze się mają wśród nas 
Polaków". O reakcji, jaką owa bezwiedna niezręcz-
ność Lecha Wałęsy wzbudziła, zwłaszcza wśród 
nas luteran, dałoby się napisać książkę i praca ta 
niechybnie oświetliłaby niejedną komplikację naszej 
istotnie nielicznej (kilkudziesięciotysięcznej) mniej-
szości. Zwłaszcza w moich stronach rodzinnych, na 
Śląsku Cieszyńskim, sprawa polskości polskich 
luteran ma wymiar intensywny. Dzieje tych ziem 
bowiem tak się układały, że w czasach prześlado-
wań, kontrreformacji i pruskiego panowania to wła-
śnie tutejsi ewangelicy przez prawdziwie luterską 
wierność swoim księgom - a były to polskie prze-
kłady Biblii, postylle i śpiewniki - byli, patetycznie 
mówiąc, prawdziwą ostoją polskości. Jeśli w niektó-
rych odmianach tutejszych dialektów język polski 
przetrwał w swych najpiękniejszych staropolskich 
formach, jest to bez wątpienia zasługą tutejszych 
„lutrów". Istnieje zresztą w moich stronach przysło-
wie-powiedzenie: „Twardy jak Luter spod Cieszyna" 
i znaczy ono zarówno wierność religii jak i wierność 
Polsce.
Wbrew pozorom w tej być może nieco przydługiej i 
zawierającej zapewne znane niektórym z państwa 
fakty nie oddalam się od postaci mojego ojca pilnie 
studiującego zdanie po zdaniu powieść pt. „Doktor 
Faustus" Tomasza Manna. Ale też w żadnym wy-
padku nie zamierzam opowiadać takiej wersji histo-
rii życia mojego ojca, wedle której ten pochodzący 
ze Śląska Cieszyńskiego luteranin i namiętny czy-
telnik Tomasza Manna miałby się okazać jakimś, 
na przykład, bojownikiem o polskość polskiego lute-
ranizmu. Opowiadam o moim ojcu, ponieważ - jak 
się z czasem przekonuję - mało o nim wiem i pra-
wie go nie znałem. Historia ta należy do tego ro-
dzaju historii, które są próbą wypełnienia pustych 
miejsc, próbą znalezienia odpowiedzi na pytania, 
które wcześniej - za życia ojca - po prostu nie przy-
szłyby mi do głowy. Jaki na przykład luteranizm 
ojca miał wpływ na jego fascynację „Faustusem"? 
Albo inaczej jeszcze: jakie były związki pomiędzy 
luteranizmem mojego starego a demonicznymi 
wątkami książki? Słowo „demonizm" jest jednym ze 
słów-kluczy utworu, było to zarazem jedno z ulu-
bionych słów mojego ojca. Diabeł nawiedzający w 
powieści Adriana Leverküna jest w końcu tym sa-
mym diabłem, który swego czasu gadał z Marcinem 
Lutrem. Legenda głosi, że Reformator cisnął weń 
kałamarzem, Mannowskie sprostowanie tego epi-
zodu (w powieści Kusy informuje Leverküna, iż w 
rzeczywistości nie kałamarz, a bułka to była), otóż 
ta swoista demistyfikacja budziła w ojcu zgoła eks-
tatyczny zachwyt. Albo inne jeszcze stawiam pyta-
nie, istotniejsze, a może nawet najistotniejsze. Ja-
kie znaczenie miał dla lektury ojca fakt, iż mógł on 
to w wielu partiach napisane stylizowaną starą 
niemczyzną arcydzieło z absolutną swobodą czytać 
w oryginale? Ojciec mój język niemiecki znał wy-
bornie, był człowiekiem w ścisłym słowa tego zna-
czeniu dwujęzycznym. Urodzony w 1923 r., w 
dziewiętnaście lat później dokładnie 20 marca 1942 
r. został szeregowcem 71 pułku artylerii lotniczej 
Armii Niemieckiej. Jak wynika z książeczki wojsko-
wej, w rok później uzyskał awans na starszego sze-
regowego, w 1944 r. był w oddziałach stacjonują-
cych w Lipsku i pod Berlinem, w styczniu 1945 r. na 
froncie wschodnim, w kwietniu tego samego roku 
wzięty do niewoli rosyjskiej, w kilka miesięcy póź-
niej jakimś, w gruncie rzeczy nie wiadomo jakim, 
cudem wrócił do Polski. Wygłaszanie w tym miej-
scu zdania, iż ojciec mój miał w tym czasie wiele 
sposobności, by dobrze opanować język niemiecki 
- wydaje mi się zbyteczne. O wojnie, o swojej służ-
bie w Wehrmachcie nie wspominał nigdy ani sło-
wem. Ja - rzecz jasna - o tym, że ojciec mój (po-
dobnie jak rozmaici moi wujowie i krewniacy, jak 
bez mała wszyscy mężczyźni z moich stron) był 
żołnierzem niemieckim, przez długi czas nie mia-
łem zielonego pojęcia. Ponieważ - przeciwnie - 
byłem jako dziecko pewien, iż mój tatuś w czasie II 
wojny światowej dzielnie stawiał czoła hitlerowskiej 
nawale, od czasu do czasu stawiałem mu fascynu-
jące wtedy dla mnie pytanie: Tato - pytałem z za-
partym tchem - tato, iluś zabił faszystów? Milczenie 
ojca brałem za powściągliwość starego szeryfa i 
nazajutrz w szkole podawałem kolegom astrono-
miczne liczby hitlerowskich ofiar mojego szybko-
strzelnego papcia. Ale czasy moich szkolnych 
przechwałek były też jednym z najtrudniejszych 
okresów w życiu ojca. Choć z natury swego tempe-
ramentu miał silną skłonność do legalizmu (być 
może koszmar wojny skłonność tę wzmocnił) - le-
galizm jego okazał się dla władzy ludowej niewy-
starczający. Być luteraninem w Polsce komuni-
stycznej to nie była żadna przykrość, co najwyżej 
człowiek mógł być uważany za nie-Polaka. Ale być 
luteraninem i równocześnie byłym żołnierzem nie-
mieckim to już było trochę za dużo, to mogło oka-
zać się groźne. I mojego starego któregoś dnia 
ogarnęła panika i jął ogniem i mieczem wypalać w 
domu wszystko co niemieckie. Powydzierał z albu-
mów i puścił z dymem wszystkie swoje fotografie z 
okresu służby wojskowej. Podarł na strzępy 
wszystkie dokumenty, łącznie z książeczką żołdo-
wą (tego akurat błędu matka moja nie może prze-
boleć do dnia dzisiejszego), przestał abonować 
niemieckie pisma specjalistyczne, przestał nawet 
czytać i kupować w pobliskim kiosku „Neues Deut-
schland". Był to błogosławiony i szczęśliwy okres w 
moim życiu. Ojciec mój bowiem wtedy także prze-
stał uczyć mnie niemieckiego. Miałem może cztery, 
może pięć lat, umiałem już biegle opowiadać nie-
które niemieckie bajki i śpiewać piosenki, ale lekcje, 
z racji porywczości nauczyciela, dalej były koszma-
rem. Cóż to była za ulga ten ówczesny krótkotrwały 
zresztą rozbrat ojca z niemieckością! W gruncie 
rzeczy do dziś - niemal z czystym sumieniem - 
mógłbym winić mojego biednego starego za mój 
analfabetyzm językowy. Nie będę wszakże w tym 
miejscu opowiadał dalszego ciągu rozmaitych ma-
lowniczych pod względem moich poliglotycznych 
niemożności anegdot. (Ojciec np. zapisał mnie po 
przerwaniu domowego kursu niemieckiego na ofi-
cjalny kurs francuskiego, tyle że kurs ten rychło 
okazał się kursem dla wysoko zaawansowanych, 
co wzmogło we mnie uraz do nauki języków ob-
cych). Nie będę innych jeszcze opowieści o zgub-
nym niekiedy roztargnieniu ojca snuł i nie będę też 
za moje językowe nieuctwo nikogo obarczał winą, 
nikogo poza duchem własnego lenistwa.
Po kilku latach widzialne jego kłopoty skończyły się, 
ustał też jego lęk i z rodzajem dziecinnego zapału 
rzucił się on na otrzymany od biskupa Wantuły pre-
zent. Ojciec chyba w ogóle od biskupa Wantuły 
(nawiasem mówiąc więźnia Dachau - ale to już 
doprawdy jest osobna i zasługująca na istotną do-
rosłość historia) dowiedział się o istnieniu nie tylko 
Tomasza Manna, ale też np. Franza Kafki, Her-
manna Brocha czy Marcela Prousta. Wszystkie te i 
inne najistotniejsze książki w mojej bibliotece w 
sensie widzialnym odziedziczałem po ojcu, w sen-
sie niewidzialnym, a więc najistotniejszym, stoi za 
tym księgozbiorem duch przyjaciela moich dziad-
ków, rodziców, i mojego nauczyciela, biskupa ko-
ścioła ewangelickiego w Polsce - Andrzeja Wantu-
ły.
Być może tęsknota za na krótko zostawionym 
„wszystkim co niemieckie" była jednym z powodów 
zapału ojca, jednym z powodów, dla których lektura 
„Doktora Faustusa" pochłonęła go tak niepospoli-
cie. Innych powodów było zapewne też niemało i 
nie mam złudzeń, bym ich wszystkich (nawet napi-
sawszy o ojcu tomy całe) dociekł. Ale niezbicie pa-
miętam powód pierwszy. Otóż na samym początku 
ojca zachwyciła długość frazy Manna. Zafascyno-
wała go jakby sama czysto techniczna umiejętność 
konstruowania okresów długich na pół strony. Czy 
był to podziw technika w sensie ścisłym dla techni-
ka literackiego - nie wiem, jest to możliwe i praw-
dopodobne. W każdym razie pamiętam ojca poka-
zującego mi rozstawionymi palcami na otwartej 
stronie „Doktora Faustusa" rozmiar jakiegoś gigan-
tycznego zdania. - Popatrz - mówi ojciec - popatrz 
co za majster, na samej górze strony zaczyna, a na 
samym dole kończy. I to jest proszę ciebie jedno 
zdanie.
Tak jest, mojemu analfabetyzmowi językowemu 
ojciec nie jest winien żadną miarą. Ale w zaszcze-
pieniu mi skłonności do operowania tasiemcową 
frazą jego zgubna zasługa jest niewątpliwa.

Moi czcigodni kore-
spondenci
Ja nie ubiegam się o czytelników. 
Mnie po prostu nie zależy, mnie to w 
najściślejszym słowa tego znaczeniu 
wisi.
Z rozmaitych stron, najczęściej na spotkaniach au-
torskich, docierają do mnie pytania, dlaczego nie 
reaguję, nie odnoszę się i nie odpowiadam na po-
mieszczane na internetowych stronach „Polityki” 
listy komentujących moje felietony czytelników. 
Otóż nie reaguję, nie odnoszę się i nie odpowia-
dam, ponieważ ja tego w ogóle nie czytam.
J
E
R
Z
Y
 
P
I
L
C
H
Po pierwsze nie utrzymuję kontaktu ze światem za 
pośrednictwem Internetu, po drugie nie pasują mi 
anonimowi rozmówcy. Kto godzi się, przystaje i 
ochoczo bierze udział w anonimowym z zasady 
czatowaniu, jego – bo w żadnym wypadku nie moja 
– sprawa. Na strony internetowej korespondecji dwa 
albo trzy razy, ostatnio co najmniej kilkanaście ty-
godni temu, zajrzałem – nic, w żadnym sensie mi to 
nic nie dało, żadnej emocji, żadnej myśli, najmniej-
szej inspiracji. W związku z „Mocnym aniołem” 
świadomie zdarzyło mi się wziąć udział w kilku 
czatach, za każdym razem imprezy te budziły we 
mnie, delikatnie mówiąc, mieszane uczucia. Zdarza-
ły się oczywiście jakieś ciekawsze czy intensyw-
niejsze wymiany zdań, ale generalnie polega to na 
tym, że widzialny człowiek obcuje z jakąś niewi-
dzialną masą, która z racji swej niewidzialności 
zasypuje go gradem bezkarnych pytań. Ile razy 
można w końcu odpowiadać na pytanie: Co by pan 
zrobił, jakby pan miał czapkę niewidkę? Proszę? Co 
by pan zrobił, jakby pan miał czapkę niewidkę? 
Słucham? Co by pan zrobił, jakby pan miał czapkę 
niewidkę? Zwaliłbym konia. 
Anonimowe listy zawsze były dziełem zakomplek-
sionych, często poszkodowanych na umyśle niena-
wistników, na anonimy nigdy się nie reagowało, 
anonimy zawsze wyrzucało się do kosza. Pożytecz-
ny i chwalebny wynalazek Internetu jest też wyna-
lazkiem wulgarnym przez to, że produkowaniu ano-
nimów sprzyja. Plwocina nienawistników zyskała 
teraz internetową prędkość i znakomitą skuteczność 
rozpościerania się na ekranie. Dawny nienawistnik 
musiał – na wszelki wypadek zmieniając charakter 
pisma – napisać list, kupić znaczek i kopertę, pójść 
na pocztę – czynności te były wśród nienawistni-
ków źródłem selekcji. Teraz każdy, kto władanie 
klawiaturą utożsamia z pracą umysłu, natychmiast 
paple, co mu ślina na mózg przyniesie. Są oczywi-
ście, i to bardzo liczni, internauci rozumiejący, ale i 
im anonimowość moralnie szkodzi i szkodzi im 
przede wszystkim nikczemne środowisko, w którym 
się obracają: oblepione glutami i żółciową flegmą 
internetowe łącza, w których głównie słychać beka-
nie i pierdzenie. Być może jestem w komfortowej 
sytuacji, nic na to nie poradzę, całe lata na to pra-
cowałem. 
Nie reaguję, nie odnoszę się i nie odpowiadam na 
internetową korespondencję także dlatego, że ja nie 
ubiegam się o czytelników. Mnie po prostu nie za-
leży, mnie to w najściślejszym słowa tego znacze-
niu wisi. Więcej. Mam najgłębsze przekonanie, że 
akurat to co ja piszę i tak czyta za dużo ludzi. Moje 
teksty to są, w ich optymalnym sensie, teksty dla 
nielicznych. Istnieje jakaś grupa, która z niejasnych 
powodów usiłuje być moją grupą czytelniczą, choć 
jest to z natury rzeczy niemożliwe: pomiędzy mną a 
wami jest – jak to mawiał Jerzy Kosiński – Pacyfik 
i Atlantyk razem wzięte. Josif Brodski, o którym 
pisałem tydzień temu i którego dalej czytam, z wła-
ściwą sobie nonszalancją powiada wprost: „czytel-
nik, choć to bardzo smutne, nigdy nie nadąża (...) 
nie twierdzę, że autor to istota wyższa, ale procesy 
psychologiczne toczą się w innym tempie (...) 
uprawianie literatury daje sakramencki gaz” itd. 
Otóż oczywiście autor nie jest istotą wyższą, ale 
czytelnik nie jest też świętą krową, której dyktaty 
należy uwzględniać. Dla tych co rozumieją albo 
słyszą mało, nie ma taryfy ulgowej, tym bardziej nie 
może obowiązywać bezwzględna taryfa dyktowana 
przez miernoty. Niestety nie mogę nikomu – boleję 
nad tym – zakazać czytania moich tekstów. Mogę 
jedynie (rzecz jasna do tych, do których apeluję) 
utopijnie zaapelować: nie czytajcie, ponieważ jest to 
dla was czysta strata czasu i nerwów, nie czytajcie 
mnie, czytajcie co innego. A jeśli jest to silniejsze 
od was i musicie mnie czytać – drodzy czatownicy 
– to spróbujcie przynajmniej powstrzymać się od 
gryzmolenia swoich wrażeń w Internecie, a jeśli i 
od tego nie możecie się powstrzymać, to nie miejcie 
wzmacniających wasze istnienie złudzeń, że ja będę 
to czytał albo – zwłaszcza – odpowiadał. Odpowia-
dam, owszem, na wszystkie (prawie) po staremu 
napisane listy, odpowiadam z rozkoszą, choć prze-
cież moi prawdziwi i czcigodni korespondenci to 
też są nieraz – bardzo dziwni ludzie. Niezawodnie 
za kilka dni nadejdzie wytworna koperta od pani 
B.P. – wykwintnej ekonomistki z Jarocina, „kiedy 
pan wreszcie przeprosi za wulgaryzmy”– tak nie-
wątpliwie będzie się ta surowa epistoła rozpoczy-
nać. Swoją drogą z tymi przeprosinami to jest jakaś 
mania. A z wulgaryzmami? 
Istotnie, po użyciu jakiegoś niepodobna nie odno-
tować znacznego czytelniczego ożywienia. Nie-
dawno, kilka tygodni temu, pewna (zwłaszcza w 
internautycznym kontekście) urocza pani H. z Sopo-
tu zażądała stanowczo, by jej wyjaśnić (na łamach!) 
sens, jak się okazuje, kompletnie nieznanego jej 
słowa: „przejebać”. Ponieważ na łamach brakowało 
miejsca, listownie skierowałem poznawczo pogu-
bioną korespondentkę do odpowiednich słowników. 
Pani H. z Sopotu pracowicie odpisała wszelkie pod-
stawowe i pochodne znaczenia wiadomego terminu 
i w kolejnym liście zadała mi pytanie, na które do 
dzisiaj nie umiem znaleźć odpowiedzi: „córka – 
pisze pani H. – niebawem zdaje maturę, ciekawa 
jestem, czy jeśli w pracy pisemnej użyje słowa 
»przejebać«, to zda?” Doprawdy nie wiem. Mam 
jedynie nadzieję, że dziecko wziąwszy po matce 
urodę, inteligencję po ojcu maturę – bez względu na 
słownictwo – dawno zdało. Spóźnione ale tym 
szczersze gratulacje. 
Jeśli idzie o listy z Gniezna – tak Basiu, dochodzą 
one, czytam je uważnie. Niestety proponowany 
przez Ciebie szyfr moich odpowiedzi w druku jest 
na razie niemożliwy – „Polityka” musiałaby w tym 
celu zmienić szatę graficzną. „Zbierzmy się w so-
bie, zbierzmy się w sobie – nawołuje zdesperowany 
czytelnik – mniejsza o to skąd – zbierzmy się w 
sobie i wyrwijmy wreszcie Baczyńskiemu karabin z 
garści!” I co ja mam z takim apelem zrobić? Wyko-
nać się nie da, a odmówić tym bardziej niezręcznie. 
A wszyscy ci nagle spoufaleni, Pilchu, kumple żąd-
ni intensywnego spotkania? A nieoczekiwane i chy-
ba prawdziwe przyjaźnie z ludźmi, co te same 
przemierzali szlaki? A listy zmieniające życie? 
Opowiadam o wybranych przygodach episto-
larnych, a też nie bez nostalgii wspominam 
czasy dawnych, całkiem bezinteresownych 
korespondentów prasy społeczno-kulturalnej, 
rytualni klasycy – w dzisiejszych kontekstach 
wytworni erudyci – tamtych „listów do redakcji” 
– Emil Biela z Myślenic i Aleksander Zaczyński 
z Zakopanego – żyją oni jeszcze? Nostalgia 
nostalgią, ale standardowo boleć – tym razem 
nad upadkiem sztuki korespondencji – też nie 
mam zamiaru. W końcu kto wie – być może 
jakoś przetrwają wasze e-maile albo tomy na-
szych esemesów. Standardowo boleć nie mam 
najmniejszego zamiaru. Umyślnie postanowi-
łem w tym właśnie numerze „Polityki” – w któ-
rym w innym miejscu zapraszam, też przecież 
nie wszystkich, do intensywnej i niekonwencjo-
nalnej korespondencji – umyślnie teraz posta-
nowiłem uporządkować pewne – niech będzie 
– korespondencyjne zaległości. 
Polityka, NUMER 26/2001 (2304)