Strona 1 : .•••'' 4 3547 ' o 07 1761 3 . -. >> ^H ^M w m ; >V 0,, 1 m WMK9 :>' • •--..• «K1 ^H•>.'.' .^ •.'. . Strona 2 Strona 3 Strona 4 §r Strona 5 Strona 6 RYSUNEK NA OKADCE WADYSAWA BORKOWSKIE iC Strona 7 STANISAW WORCELL Strona 8 Strona 9 £L„ STANISAW WORCELL YCIORYS NAPISA Dr BOLESAW LIMANOWSKI Z 7 RYCINAMI SPÓKA NAKADOWA „KSIKA", KRAKÓW SKADY GÓWNE: LWÓW, H. ALTENBERG; NEW- YORK, THE POI BOOK 1MPORTING Co. CZCIONKAMI DRUKARNI LUDOWEJ W KRAKOWIE, UL. FILIPA II Strona 10 Be 4^ 1 \ j 0RARy APR 1 3 1967 /^ Wszelkie prawa autora i wydawców zastrzeone. Strona 11 Przedmowa. „Jako órawie, co acuch prowadz, wietniejsze serca wylatuj przodem. Umr — ich duchy lec przed narodem, Ich wrzask, ich imi, ich lament — to hasa*. Jul. Sowacki. „Wieki lata, co przyjd, y bd i ziaren tych treci; Ziemia rodzi bdzie, Kdy siew padnie zdrowy. Ludzi zbudz, rozel ordzie Na ywot, — ywot nowy! Pokoleniom ostawi czyny — Po ojcach wielkich, — wielkie wskrzesz syny". St. Wyspiaski. Worcell znany jest u nas jako jeden z pierwszych krzewi- cielizasad socjalistycznych, jako pierwszy, usiujcy naukowo je uzasadni. Nie potrzebowabym przeto si tumaczy, dlaczego powziem zamiar przedstawi moim rodakom szczegóóVy prze- bieg jego ycia, jego rozwój umysowy i zdobyte zasady, jego gorce umiowanie swego narodu i sprawie jego wolnoci dugo- letni sub. Byy jednak inne jeszcze powody, osobistej dla mnie na- i tury, skaniajce mnie do bliszego zapoznania si z t wan, w rozwoju naszego ycia umysowego politycznego, osobistoci. i Pierwszy raz nazwisko Worcella wpado w me oczy lat temu 52, w chwili odbywajcego si przeomu w mym yciu, silne wzbu- i dzio we mnie wzruszenie uczuciowe. Dla zrozumienia tego, po- Strona 12 VI zwol sobie przytoczy kilka szczegóów biograficznych z mego ycia. Chopiciem byem gorcym patryjot polskim. Moe kie- dy opowiem, co na to wpyno. Nastpnie jednak wywieziony do Moskwy, oddany tam do gimnazjum, majc kolegów i przy- jació wycznie Moskali, yjc w rodzinie moskiewskiej, otoczony yczliw jej opiek, a szczególnie ujty dobroci sodycz cha- i rakteru samej pani domu, znacznie zobojtniaem dla wasnego narodu, a natomiast zanadto si zespoliem z modzie rosyjsk, zwaszcza z budzcym si wród ruchem wolnociowym. niej Wstpiwszy do uniwersytetu w teje Moskwie, pozostawaem nie- mal jedynie w memi dawnemi kolegami gimnazjal- stosunkach z nemi ze wstydem i przyzna si musz, wcale nie staraem si e o zblienie do rodaków, chocia stanowili oni znaczn liczb su- chaczów. Wrzenie rewolucyjne, które ogarno modzie uniwer- syteck w padzierniku 1857 r., spowodowao jednak to zblie- nie si. Powodem wzburzenia rewolucyjnego by napad policji na towarzyskie zgromadzenie studentów Polaków u jednego z kole- gów podczas jego imienin, a w dalszym cigu brutalne z niemi zachowanie si wyszych wadz policyjnych. Skoro rozesza si o tym wiadomo, cay ogó studencki, bez rónicy narodowocio- wej, uwaa to za uczynion sobie zniewag i zawrza strasznym gniewem. W ogrodzie i w salach uniwersyteckich tworzyy si wiece,wysyano deputacje do wadzy uniwersyteckiej, domagano si ukarania policji. Wrzenie si wzmagao: przypominano sobie i inne krzywdy, rozmaite ograniczenia i szpiegostwo ze strony wadz uniwersyteckich, dano prawa zgromadzania si i stowa- rzyszania. W tym ruchu protestacyjnym ywy gorliwy braem i udzia. Zwrócio to uwag mych rodaków na mnie, oni pierwsi i zrobili krok do zblienia si ze mn. Przed t rewolucj studenck, Rosjanie Polacy nie mieli i adnych z sob stosunków. Obie strony wrogo nawet na siebie patrzay. Podczas zaburze rewolucyjnych nastpio pewnego ro- dzaju zblienie si. Rosjanie, podzieleni na kóka, adn wspóln organizacj niepowizani, dowiedzieli si wówczas, u Polaków e istnieje organizacja, która czy ich wszystkich w jedno ciao, e Polacy opacaj podatek i maj kas dla wspierania swych ubo- Strona 13 VII szych kolegów. Postanowili wic pój za ich przykadem i ze swojej strony zaoy ogóln studenck kas bratniej pomocy. Chcc zjedna Polaków, by te oni z t kas poczyli swoj, i napisali odezw, w której przedstawiali wspólno interesów obu narodów i korzyci ze wspólnego dziaania w sprawie zdobycia wolnoci politycznej. W odezwie tej powoywali si na Aleksan- dra Hercena, który tym czasie sta si ogromn powag wród w inteligiencji rosyjskiej,doczyli do tej odezwy napisane przez i niego wspomnienie o zmarym w tym czasie Stanisawie Wor- cellu, przedstawiajce go jako jednego z najszlachetniejszych m- ów owego czasu. Wspomnienie to rozniecio na nowo we mnie w potny sposób poczucie godnoci mojej narodowej, nazwisko i Worcella utkwio gboko w mym sercu. Od tego czasu mino lat kilkanacie. Przeylimy powsta- nie 1863 r. i si moskiewskie nad narodem okrutne pastwienie polskim. W przekonaniach moich odbya si w tym czasie wana rewolucja. Staem si socjalist. Jak do tego przyszo, opowie- dziaem to gdzieindziej. Mczyo mnie jednak powtpiewanie, czy szerzenie zasad socjalistycznych nie przyczyni si do osabienia uczu patryjotycznych w narodzie rozdartym i uciemionym, si nie zmniejszy odporno narodu prze- a skutkiem tego czy ciwko gwatownym usiowaniom jego wrogów zabicia w nim — wszelkiego poczucia swej samoistnoci. Znaem ju by pisma socjalistów niemieckich, francuskich, po czci rosyjskich. Wie- dziaem, e byli take socjalici polscy. Lecz co i jak oni pisali? Czy zapominajc to byli marzyciele, którzy, o troskach dnia dzi- siejszego, o opakanej doli swego narodu, snuli uroczo barwne obrazy szczcia powszechnego dla caej Ludzkoci? Dopiero, przybywszy podczas wojny niemiecko-francuskiej w 1870 r. do Galicji, dowiedziaem si z artykuów Józefa Tokarzewicza w „Gmi- nie", wydawanej w Gienewie, e na emigracji, w niewiele lat po powstaniu 1830 i 1831 r., pojawili si byli w naszych szeregach gosiciele nowej Ewangielji spoecznej, którzy wanie w socja- lizmie widzieli si narodu odrodzenie spotgowanie jego si i w walce o wolno niepodlego. A jednym z najgorliwszych i i najbardziej wiatych apostoów tej wiary by Stanisaw Worcell, którego nazwisko, opromienione czci wdzicznoci, tkwio g- i boko w mej pamici. Strona 14 VIII Wydalony w 1878 r. z Galicji za goszenie zasad socjali- stycznych, znalazem w bibljotekach polskich w Gienewie, a na- stpnie w Zurichu i w Rapperswilu liczne pisma emigracyjne. Jedno z nich, „Lud Polski w Emigracji 1835 1846", wydane — w 1854 r. na wyspie Jersey, odsonio jeden z najwaniejszych okresów ycia Worcella, kiedy wszed on do organizacji z o- nierzy-wocian zoonej, gosi tam zasady socjalistyczne uza- i sadnia je naukowo. Posikujc si tym wanym ródem, poda- em obszerniejsz wiadomo o Worcellu w „Historji Ruchu Spo- ecznego w XIX stuleciu", wydanej w 1890 r. we Lwowie. Wów- czas ju powziem zamiar przedstawi w obszerniejszej pracy polityczno-spoeczn jego dziaalno. Wskrzeszona pami o Wor- cellu skonia jedn z najliczniejszych grup socjalistycznych pol- skich w Paryu do przyjcia nazwy: „grupy imienia Stanisawa Worcella". Przeniosszy si w 1889 r. na mieszkanie do Parya i zna- lazszy w tamecznej Polskiej Bibljotece (Quai d'Orleans) bogaty zbiór literatury emigracyjnej, kreli krótkie zaczem w 1891 r. yciorysy mao znanych w kraju, a jednak bardzo zasuonych w swej subie narodowej, politycznych dziaaczy, zmarych na emigracji. W 1891 i w 1892 r. umieciem w „Dodatku Literackim" do „Kurjera Lwowskiego" yciorysy: Jana Olrycha Szanieckiego, Józefa Zaliwskiego Wiktora Heltmana, a w „Nowej Reformie" i yciorys Karola Bogumia Stolzmana; wreszcie w 1893 r. w pa- ryskim „ Przegldzie Socjalistycznym " yciorys Stanisawa — Worcella. W tym ostatnim yciorysie zapowiedziaem prac obszer- niejsz, powicon rewolucyjnej dziaalnoci tego ma, albo- wiem — w moim przekonaniu — naszym polskim socjalistom wypada koniecznie pozna rozumowania i dziaania naszych po- przedników, czy uznajemy ich naukowo, czy te jej nie uzna- jemy, chociaby dlatego, e wyrastali z gruntu naszej umysowo- ci i mieli wci na oku potrzeby wasnego narodu. Rozmaite okolicznoci nie pozwalay mi jednak wzi si stanowczo do tej pracy. Dopiero, kiedy w 1907 r. otrzymaem od . p. Andrzeja Potockiego pozwolenie przybycia i zamieszka- nia w Galicji, postanowiem skorzysta z mego pobytu jeszcze zagranic i wyczerpa — o ile monoci z tamecznych — bibljo- Strona 15 IX tek wszystko, coby miao jaki zwizek z Worcellem. W Paryu byem ju Zrobiem wic prawie wszyslko wyczerpa. wy- ma cieczk do Brukselli do Londynu. Dziki uprzejmej pomocy i Henryka Arctowskiego, znalazem w bibljotece parlamentu belgij- skiego: „La Voix du peuple", które stao si w ksigarstwie bia- ym krukiem. W Londynie British Museum, z powodu naprawy, byo zamknite, lecz dziki porednictwu towarzysza Hyndmana, otrzymaem kart wstpu do tej synnej bibljoteki przejrzaem i w niej literatur rewolucyjn emigrantów francuskich po 1848 r. Najwikszy jednak plon, co do yciorysu Worcella, zebraem w polskiej bibljotece w Rapperswilu, gdzie si zatrzymaem przeszo tydzie, jadc z Parya do Galicji. Tam porobiem liczne odpisy z listów Worcella do Lelewela, Delhasse'a i innych osób. W Krakowie, gdzie osiadem, wiele korzystaem ze zbiorów Bi- bljoteki Jagielloskiej i Muzeum Czartoryskich. Jedziem take w celu poszukiwa wszystkiego, co dotyczyo Worcella, dwa razy do Lwowa, i w Ossolineum, w Bibljotece Pawlikowskich i w Bi- bljotece Dzieduszyckich, wydobyem przyczynków do mej kilka pracy. W bibljotece uniwersyteckiej w Wiedniu przejrzaem dziea i drukowan korespondencj Mazziniego. sprawie wyjanienia W stosunków familijnych Worcella, udaem si, dziki wskazówkom p. Seweryny Beaupre, listownie do hr. Henryka Jezierskiego w Ro- manowie do Stanisawa ks. Lubomirskiego w Równym, którzy i z ca uprzejmoci okazali mi sw pomoc. Ks. Lubomirski ra- czy mi przysa otrzymany przeze list od p. Gracjana Jeowic- kiego, zawierajcy do szczegóowy wykaz stosunków familij- nych Worcella. Wskutek za listu hr. Henryka Jezierskiego, uda- em si po potrzebne wiadomoci do hr. Mikoaja Jezierskiego w Stydyniach w nastpstwie tego otrzymaem od wnuka córki i Stanisawa Worcella, p. Bolesawa Wydgi, gar wspomnie rodzin- nych, a nadto dziki jego uprzejmoci, obecn ksik mog ozdobi podobizn ojca, brata samego Stanisawa, którego ywot opo- i wiadam, w latach wczesnych jego modoci, w latach suby jego onierskiej w latach podeszego jego wieku. Zawdziczajc uczyn- i noci p. Ludwika Kubali, obok powyszych podobizn Stanisawa, czytelnik ujrzy take jego autoportret, wykonany podczas jego pobytu we Lwowie znajdujcy si w tekach tamecznej Bibljo- i teki Pawlikowskich. Oprócz tych podobizn, znajduj si jeszcze Strona 16 X podobizny: wasnorcznego pisma Worcella i z podpisem jego asygnaty, puszczonej w obieg przez Centralizacj Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Pierwsz podobizn zawdziczam doktorowi Henrykowi Gierszyskiemu, który mi ze swoich zbio- rów w Ouarville'u nadesa list Worcella; a drug podobizn memu kuzynowi przyjacielowi, Bolesawowi Wysouchowi. Wszyst- i kim wymienionym tu osobom skadam serdeczne podzikowanie za okazan mi pomoc. ycie Stanisawa Worcella splatao si z bardzo wanemi wypadkami dziejów porozbiorowych naszego narodu. Majc to na uwadze, rozszerzyem ramy opowiadania, aeby uwydatni to dziejowe, wród którego rozwijaa si dziaalno naszego pierw- szego socjalisty. Nadto w dwuch rozdziaach zastanawiam si, z powodu artykuów Worcella, nad pochodzeniem znaczeniem i socjalizmu, oraz nad kwestj narodowoci. Uwaaem te za poyteczne dla pracujcych w dziedzinie rozwoju myli socjalistycznej w Polsce, przedrukowa dwie roz- prawki Worcella: „O wasnoci" „O zwizkach przyrodzonych i i spoeczeskich, std: o rodach narodach, o ojczynie i ludz- i koci, o kosmopolityzmie, solidarnoci i federacji ludów". Pierw- sza rozprawka bya drukowana w ksice: „Lud Polski w Emi- gracji 1835 — 1846". Ksika ta naley do bardzo rzadko napo- tykanych,w niektórych tylko bibljotekach mona j znale. i Równie mao znanym jest „Ognisko, przegld polityczny, histo- ryczny i literacki sowiaskich", którego wyszy spraw polskich i w 1866 r. w Brukselli dwa zeszyty, a w drugim zeszycie którego zosta wydrukowany nieukoczony artyku Worcella, znaleziony w pomiertnych jego papierach przez Leona Zienkowicza. Bolesaw Limanowski. Kraków, 15 marca 1910 r. Strona 17 . Spis rozdziaów. Str. Rozdzia I. — Ród rodzina Worcella i 1 — 7 „ II. — Lata dziecinne Stanisawa Gabrjela Worcella ... 8 — 12 III. — Krzemieniec 13 — 28 IV. — Towarzystwo Szubrawców 29 — 37 „ V. — Wolnomularstwo na Woyniu 38 — 43 VI. — Narodowe Patryjotyczne Towarzystwo na Woyniu 44 — 52 „ VII. — Powstanie 1830 i 1831 r 53 — 69 „ VIII. — Sejm polski w Paryu i Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich 70—81 IX. — Wglarstwo # 82—96 X. — La Voix du peuple • . . . 97 — 104 XI. — Ogó Londyski, Moda Polska i Towarzystwo De- mokratyczne 105 — 118 „ XII. — Socjalizm 119—130 „ XIII. — Lud Polski 131 — 160 „ XIV. — O wasnoci 161 — 171 „ XV. — Zjednoczenie 172 — 201 „ XVI. — Powstanie 1846 r. i Towarzystwo Demokratyczne Polskie 202 — 223 „ XVII. — Lata rewolucyjne: 1848 i 1849 224 — 244 „ XVIII. — Centralizacja Towarzystwa Demokratycznego Pol- skiego w Londynie Komitet Centralny Demokracji i Europejskiej 245 — 281 „ XIX. — Naród i narodowo; pastwo i Ojczyzna; centra- lizm i federalizm 282 — 315 „ XX. — Wojna Wschodnia (1853—1856) 316 — 346 , XXI. — Ostatnie lata Worcella 347 — 365 Kilka sów zamknicia 366 — 370 Dwie rozprawy Stanisawa Worcella: I. O wasnoci 373 — 392 II. O zwizkach spocczeskich, std: o ro- przyrodzonych i dach i narodach, o Ojczynie Ludzkoci, o kosmo- i polityzmie, solidarnoci federacji ludów i 393 — 401 Przyjaciele belgijscy Worcella 403 — 407 Imionospis 409 — 417 Omyki druku 419 Strona 18 Spis rycin. Midzy str. 1. Portret Stanisawa Grzegorza Worcella (ojca Stanisawa Gabrjela) XII — 1 2. Portret Stanisawa Gabrjela i Mikoaja Worcellów w wieku dzie- cinnym 16 — 17 3. Portret St. G. Worcella w mundurze gwardji narodowej ... 64—65 4. Autoportret Stanisawa G. Worcella 80 — 81 5. Portret St. G. Worcella z czasów po 1849 r 256 — 257 6. Fac-simile pisma St. G. Worcella 272 — 273 7. Podobizna asygnaty 320 — 321 Strona 19 Stanisaw Grzegorz hr. Worcell, ojciec Stanisawa Gabrjela. Strona 20