Strona 1 Collectanea Tbeologica 65(1995) nr 1 ZDZISLAW J. KAPERA, KRAK6W 45 LAT QUMRANOLOGII Na pocz~tek pragn~ wprowadzic niezb~dne ograniczenie zakresu niniejszego tematu. Nie b~d~ szczeg61owo m6wil 0 wynikach ponad 45 lat badan r~kopis6w znad Morza Martwego, nie b~d~ prezentowal poszczeg61nych r~kopis6w czy ich grup. Pragn~ zwi~zle przedstawic dzieje dyscypliny i zasygnalizowaC gl6wne hipotezy robocze. PoniewaZ moje osobiste pogl~dy zar6wno odnosnie historii bada6 jak i essenskiej hipotezy roboczej wyraZnie r6Zni~ si~ od powszechnie akceptowanych - co znaczy, ze nie pomijam pewnych fakt6w, prosilbym 0 wyrozumialosc. * Zacznijmy od trywialnego stwierdzenia, ze choc napisano tyle ksi'\.i:ek 0 Qumran, nikt naprawd~ naukowo nie opisal samych odkryc i dziej6w badan odkrytych r~kopis6w. A szkoda - zgadzam si~ tu z O. Vennesem, ze stanowi~ "one same w sobie histori~ fascynuj~~ i irytuj~c~ zarazem"l. Poza drobnymi przyczynkami i ksi¢ami J. C. Trevera2 i Y. Yadina3 dotycz~cymi odkrycia groty 1 oraz pozyskania jej r~kopis6w, niewiele mamy relacji 0 charakterze historycznym. Mozemy tylko ubolewac, ze nie pisze pami~tnik6w nasz rodak, J6zef Tadeusz Milik, od r. 1952 czynnie zaangaZowany zar6wno w proces odkryc archeologicznych, jak tei: w odczytywanie i publikacj~ zwoj6w. Pisze je natomiast J. Strugne1l4 • cr. G. V e r m e s, The Dead Sea Scrolls in English, Fourth Edition [DSSE4 ]. Penguin Books, [London] 1994, p. XIII. 2 J. C. T rever, The Untold Story of Qumran, Pickering and Inglis, London 1965 i wyd. popr. The Dead Sea Scrolls. A Personal Account, Upland Commercial Publishers, Upland, CA 19873 . Por. tei:: A. Y. Sam u e 1, Treasure of Qumran. Mystery of the Dead Sea Scrolls, Hodder and Stoughton, London 1968. 3 Y. Y a din, The Message of the Scrolls, Weidenfeld and Nicholson, London 1957 ( i przedruki). 4 Por. H. S han k s, Ousted Chief Scroll Editor Makes His Case. An Interview with John Strugnell, "Biblical Archaeology Review" 20,4 (1994), s. 40. -7­ Strona 2 ZDZISLA W J. KAPERA Jedyne znane mi zwi~zle opracowania dziej6w qumranologii zawdzi~czamy Gezie Vermesowi, kt6ry przy okazji prawie kaZdej okr~lej rocznicy wyglaszal jakis referat podsumowuj~cy wyniki badan I. Osobiscie od szeregu lat zbieram materialy do ksi¢i 0 dziejach badan dotyc~cych odkryc nad Morzem Martwym, uwzgl~dniaj~c oczywiscie dzieje polskiej qumranologii. Jej wczesn~ wersj~ b~dzie przygotowywany czwarty tom serii "Qumranica Mogilanensia" pt. The Third Battle of the Scrolls. W mi~dzyczasie opublikowalem szereg przyczynk6w na lamach periodyk6w "The Qumran Chronicle" i "Folia Orientalia,,2. Referat na temat polskiej qumranologii z kongresu w Madrycie (1991) wydrukowano w aktach kongresu3 , natomiast referat z Monastyru (1993) ukaZe si~ w roku 1995 4 • Tu wspomn~, ze referat na podobny temat wyglosil w r. 1986 ks. S. M~dala na Kongresie IOSOT w Jerozolimie. Zostal on opublikowany na lamach "Folia Orientalia"s. W przedstawionej sytuacji nie nale.zy si~ dziwic istnieniu fakt6w, kt6re sklonily G. Vermesa, do stwierdzenia, ze "generalny obraz historii studi6w nad zwojami znad Morza Martwego zostal znieksztalcony w ostatnich kilku latach". Ma on racj~ pisz~c, ze po cz~sci przyczyn~ tego byl zalosny stan publikacji samych r~kopis6w i falszywa juz w samym Por. np. ostatnio G. V e r m e s, The Present State ofDead Sea Scrolls Research, "Journal ofJewish Studies" 45 (1994), ss. 101-110 2 Z najwazniejszych przyczynk6w nalety wymienic: The Present State of Qumranology i On the Most Recent Developments in Qumranology, "Folia Orientalia" 26 (1989), ss. 27-53 i 55-64 przedrukowane w: Mogilany 1989. Papers on the Dead Sea Scrolls in memory ofJean Carmignac, Part I, The Enigma Press, Krak6w 1993, ss. 181-213 i 214-224 wraz z dodatkiem The Impact ofthe Mogilany Resolution 1989 na ss. 225-228; The Third Battle ofthe Dead Sea Scrolls, ,,Archaeology and Biblical Research" (Ephrata, PA) 3,3 (Summer 1990), ss.90-95 i 1989: The Third Battle of the Scrolls Begins, "Folia Orientalia" 27 (1990), ss. 291-297; The Unfortunate Story of the Qumran Cave Four i How Not To Publish 4QMMI' in 1955-1991 w numerze specjalnym Qumran Cave IV and MMT. Special Report, ed. by Z. J. Kapera, "The Qumran Chronicle" 1, 2/3 (Dec. 1990/April 1991), ss. 5-53 i 55-67; How Not To Publish 4QMMT. Part IL Spring 1991-Spring 1994, "The Qumran Chronicle" 4, 112 (June 1994), ss. 41-52; Jazef Tadeusz Milik - Genius of the Scrolls, "The Qumran Chronicle" 3, 1/3 (Dec. 1993), ss. 19-23. 3 Z. J. K ape r a, The Present State of Polish Qumranology [w] The Madrid Qumran Congress, ed. by Trebolle Barrera and L. Vegas Montaner, E. 1. Brill, Leiden 1992, ss. 307-315. Z. J. K ape r a, New Research on Qumran in Eastern Europe (w druku w Pracach Institutum Judaicum Delitzschianum, MUnster). 5 S. M ~ d a 1 a, Recherches sur la problematique des documents de Qumran en Pologne, "Folia Orientalia" 23(1985-1986), ss. 257-268. -8­ Strona 3 45LATQUMRANOLOGII zalozeniu ksi~ dw6ch dziennikarzy telewizyjnych M. Baigenta i R. Leigha, Dead Sea Scrolls Deception, kt6ra obiegla swiat w latach 1991-1993 osic:l,gaj'lc nald:ad chyba wiC(kszy niz milion egzemplarzy (w samych Niemczech ok. 0,5 miliona do lata 1993Y. Obarczyli oni win(t za nieopublikowanie wielu rC(kopis6w Ecole Biblique et Archeologique z Jerozolimy; pisali tu 0 celowym ukrywaniu przez Kosci61 ich zawartosci. Warto tu na marginesie nadmienic, ze ani ich teza nie byla nowa (faktycznie wersja pogl(td6w J. M. Allegro z lat szescdziesi(ttychf, ani oskarzenie sluszne. Jest prawd.l:b ze w czasie, gdy M. Baigent i R. Leigh pisali sW'l ksi¢C( tylko J. Strugnell goszcz'lcy w Ecole, mial zdjC(cia rC(kopis6w i dostC(p do oryginal6w, zaS czlonek Ecole, ks. E. Puech pracowal nad tekstami oryginalnie zleconymi do publikacji ojcu J. Starcky'emu. I to wszystko. Niestety ksi¢a M. Baigenta i R. Leigha podbila swiat3, a jedynym pozytywnym rezultatem tego faktu jest to, ze mimowolnie przyczynila si~ do "uwolnienia" rC(kopis6w, buduj(tc image R. Eisenmana, zwanego krzyzowcem zwoj6w. Obraz historii badaD., kt6ry zamierzam przedstawic, od strony faktograficznej jest schUe wzorowany na swiezo opublikowanym wstC(pie do najnowszego wydania Dead Sea Scrolls in English, kt6re ukazalo siC( jesieniCl19944 • PragnC( tu podziC(kowac Profesorowi Vermesowi za laskaw'l zgodC( na korzystanie i cytowanie jego ksic¢d z dOrC(czonej mi wiosn'l1994 r. korekty. Nie podzielam jednakZe pogl(td6w G. Vermesa na periodyzacj~ dziej6w badan 1947-1967, 1967-1990 i 1990 do dzisiaj. Okres drugi dzielC( na 1967-1984 i 1985-1989, okres trzeci 1989-1991 i od 1991 do dzisiaj, przy czym dla lat 1989-1991 wprowadzam okreslenie Trzecia Bitwa 0 Zwoje. R6Znice te b~dCl widoczne w toku referatu. G. V e r m e s, The Present State ... , s. 101-102; M. B a i g n e n 1, R. Lei g h, The Dead Sea Scrolls Deception, J. Cape, London 1991 i wyd. kieszonkowe rozszerzone 0 Postscript: Corgi Books, London 1991 (i wiele przedruk6w); takZe wydania ameryka6.skie; wydania francuskie: La Bible Corifisquee; wyd. niemieckie: Verschlu~sache Jesus; wyd. polskie: Zwoje mad Morza Martwego. Historiapewnego oszustwa, przel. M. Fedyszok, Warszawa 1994 (zob. ree. W. Chrostowski w nieniejszym CT, s.). 2 Por. O. Bet z. R. R i e s n e r, Jezus, Qumran i Watykan, The Enigma Press. K.rak6w 1994, s. 27. 3 Z kOlicem roku 1994 malazla si~ takZe na polskim rynku ksi~garskim. Por. M. B a i g e n t, R. Lei g h, Zwoje mad Morza Martwego. Historia pewnego oszustwa, Wyd. Da Capo, Warszawa 1994. 4 Por. G. V e r m e s , DSSE\ ss. XII-XXI (& A Bird's-Eye View of Dead Sea Scrolls Research). -9­ Strona 4 ZDZISLAW J. KAPERA 1947-1967 Zr6dla arnerykailskie i izraelskie zaCzt;ly rozpowszechniae wiese 0 sensacyjnym odkryciu staroZytnych r~kopis6w hebrajskich przez mlodego beduina z plemienia Taamire wiosnl:\. 1948 r. Sarno zdarzenie mialo miee miejsce w r. 1947lub nawet 1946. Ponowne odszukanie groty z r~kopisarni nasUijJilo w r. 1949, a zawdzi~czamy je belgijskiemu oficerowi z oddzia16w Narod6w Zjednoczonych, kpt. Ph. Lippensowi, wspomaganemu przez gen.-mjr Lasha z jordaiiskiego Legionu Arabskiego. Badania podj~te natychmiast przez Dyrektora Departamentu StaroZytnosci Jordanii, G. Lankestera Hardinga i o. R. de Vaux z Ecole Biblique pozwolily odzyskae setki fragment6w zwoj6w, material w kt6ry oryginalnie byly owini~te, wreszcie dzbany lub ich SZCZl:\.tki. Do publikacji r~kopis6w zostali zaproszeni: francuski dominikanin o. Dominique Berthelemy i mlody, polski ksi~dz, J6zef Tadeusz Milik, swiezo "odkryty" przez R. de Vaux w Rzymie i zaakceptowany przez G. L. Hardinga. Obaj wywiC\.Zali si~ ze swojego zadania znakomicie publikuj~c w r. 1955 pierwszy tom z serii "Discoveries in the Judaean Desert"l. WracajftC do samych zwoj6w odkrytych pn:ez Mubammada ad-Diba trzy z nich zakupil poch~y z Polski Zyd, profesor Uniwersytetu w Jerozolimie, E. Lipa Sukenik, zag kolejne czteIy pozyskal arabski me1ropolita arcybiskup Mar Atanazy (Athanasius Yeshue Samuel), glowa syryjsko-jakobickiego monasteru Sw. MaIka w Jerozolimie. Publikacjl:\. pierwszej grupy ~kopis6w (tj. niekompletnego zwoju Izajasza, Hymn6w i Wojny Syn6w SwiatloSci z Synami CiemnoSci) zaj~ si~ sam nabywca, s1.Gt.dimtd znakomity epigra.fik2; pozostale (tj. kompletny zw6j Izajasza, Ksi~g~ Reguly i Komentarz do Habakuka) przygotowali do druku czlonkowie American School ofOriental Research w Jerozolimie: Millar BWTOWS, W. H. Brownlee, 1. C. Trever. Nie dajftCy si~ poc~owo rozwi:mtC Apokryf Genezis ostatecznie wydali N. Avigad i Y. Yadin w r. 19564, tuZ po odsprzedaniu zwoj6~~z Mar Atanazego tajemniczemu Panu Green (tj. Prof. H. J. D. Bar the I em y, J. T. Mil i k, Qumran Cave I, Clarendon Press, Oxford 1955 [DID Il· 2 E. L. S u ken i k, The Dead Sea Scrolls of the Hebrew University, Magness Press, Jerusalem 1955. The Dead Sea Scrolls ofSt. Marks Monastery, L ASOR, New Haven 1950; 1Ii2, ASOR, New Haven 1951 oraz wydanie fotograficme: Scrolls from Qumran Cave l The Great Isaiah Scroll The Order of the Community. The Pesher to Habakkuk. From photographs by J. C. Trever, The Albright Institute of Archaeological Research and the Shire ofthe Book, Jerusalem 1972. A. Genesis Apocryphon. A Scroll from the Wilderness ofJudaea, Magness Press, Jerusalem 1956. 10­ Strona 5 45 LAT QUMRANOLOGII Orlinsky'emu, l(lCznikowi Y. Yadina, syna Prof. Sukenika). Ostatecznie wszystkie siedem zwoj6w znalazlo si~ w specja1nym muzel.Ul\ Sanktuariwn KsiW w izraelskiej e~i Jerozolimy. Mi~dzy 1951 a 1956 odnaleziono dalszyeh dziesi~c grot zawieraj~cyeh r~kopisy. Zwykle przed areheologami byli w nieh niestety beduini. Wykupienie tysi~ey fragment6w obci~lo w zasadniezy spos6b budZet rz~du Jordanii. Jeszeze tylko grota 11 zawierala w miar~ kompletne r~kopisy, w tyro Zw6j Psalm6w, Targum Joba i Zw6j Swi~tyni. Z groty ezwartej natomiast wydobyto kilkanascie tysi~ey fragment6w. NaleZy ubolewac, ze beduini pierwsi trafili na ow<\. grot~, tym bardziej, ze areheologowie praeowali w jej s¥iedztwie, doslownie na rzut kamieniem, przez kilka tygodni w r. 1951 i 1952. Jej tajemniea nie zostanie jui: rozwi'lZana, gdyi: tylko fragment groty byl nietkni~ty przez przep~dzonyeh stam~d beduin6w l • W zwic¢ru z powtarzaj~eymi si~ znaleziskami zdeeydowano si~ przebadac ruiny Chirbet Qumran. Nieodparcie nasuwal si~ wniosek, ze teksty, groty i ruiny s~ powi'lZane wzajemnie oraz, ze badaniom zawartosei r~kopis6w powinno towarzyszyc przekopanie pozostalosci zagadkowego osiedla ezy tei: forteey; potrzeb~ badan archeologicznyeh na tym terenie sugerowal zreszt~jeszcze (nie wiedz~c oezywiseie nie 0 r~kopisach) prof. G. Dalman przed I wojn~ swiatow<\.2. Zaskakuj~cy byl szybki post~p w paleograficznym badaniu r~kopis6w (dzis tak powai:nie atakowany), w ieh datowaniu (dzis z kolei potwierdzony), a takZe wanalizie archeologicznej znalezisk. O. R. de Vaux wye 0 fal si~ z datowania groty 1 i ruin na okres hellenistyezny anegdotyeznymi juz dzis slowami ,je me suis trompe, je me suis trompe" i szybko ustalil dat~ ante quem znalezisk na okres powstania przeciwko Rzymianom, z lat 60-tyeh n.e. 3 Jeszeze bardziej zaskakuj~cyro bylo szybkie ustalenie si~ consensusu m6wi~eego, ze mamy do ezynienia z r~kopisami Zydowskiej sekty essenezyk6w. 0 takim ukierunkowaniu identyfikacji zwoj6w zadecydowaly uder~~c~_zbieZnosei mi~dzy ieh zawartosci~ a tym, co wiedziano 0 Por. J.T. Mil i k, Dziesi~i: lat odkryi: na Pustyni Judzkiej. PAX, Warszawa 1968, 5S. 7-17 i 152n. Por. G. D aIm a n, Jahresbericht des Deutschen evangelischen Instituts fir AltertumswissenschaJt des heiligen Landes fir das Arbeitsjahr 1912113. 6. Die Ausjluge. "Paliistinajahrbuch" 10 (1914), S5. 9-12. 3 Cf. R. de V a U x, Suite aux manuscrits de la Mer Morte, ,,Academie des Inscriptions et Belles Lettres. Competes-Rendus" 1952, SS. 173-180. 11­ Strona 6 ZDZISLAW 1. KAPERA essenczykach z tekst6w Pliniusza Starszego, I6zefa Flawiusza i Filona Aleksandryjskiego. Regula wsp6lnoty m6wila 0 wsp6lnej wlasnosci i Zyciu w celibacie, a polozenie osiedla qUllU'allskiego pokrywalo si~ z miejscem zamieszkania essenczyk6w wskazanym przez Pliniusza Starszego, tzn. ponizej Ierycha a powyzej Engedi I. Hipotez~ 0 essenskim pochodzeniu zwoj6w sfonnulowal E. L. Sukenik; nie wolno wszakZe zapominae, ze wyszla ona juZ z kr~gu os6b zwi~anych z Mar Atanazym z klasztoru Sw. Marka. Rozwin~ jl:\. natomiast p6Zniejszy sekretarz Academie des Inscriptions i Belles Lettres, A. Dupont-Sommer. Tu nie omieszkam nadmienic, ze tefiZe wlaSnie uczony, a nie o. R. de Vaux, jest pomyslodawcl:\. stwierdzenia, ze ruiny Chirbet Qumran to resztki osiedla ascetycznych mnich6w. Por6wnanie dat ich pUblikacji pozwala stwierdzic, ze o. de Vaux kupH, bardzo nieszcz~sliwie, niekt6re pomysly A. Dupont Sommera. Cale szc~scie, ze nie wszystkie i ze nigdy nie podpisal si~ pod nimi do konca. Synteza wykopaliskjego autorstwa przedstawiona w r. 1959 w trakcie Schweich Lectures Brytyjskiej Akademii praktycznie nie spotkala si~ ze sprzeciwem i zostala wydana w mocno rozszerzonej wersji w rok po jego smierci (tym razem wtlumaczeniu angielskim), tj. w r. 1973 3 • WaZnym elementem consensusu uczonych byla akceptacja machabejskiej chronologii wydarzen z dziej6w sekty, opisanych aluzyjnie przez teksty qUllU'allskie, zwlaszcza komentarze biblijne, czyli tzw. peszery, oraz znany juZ wczesniej Dokument Damascenski, odkryty w genizie kairskiej synagogi. Tzw. teoria machabejska, opisujl:\.ca konflikt mi~dzy zaloZycielem sekty, zagadkowym Mistrzem SprawiedHwosci, a wsp61czesnymi mu polityczno-religijnymi przyw6dcami Zydowskimi: najwyzszymi kaplanami Jonatanem i Szymonem z rodu Machabeuszy, zostala po raz pierwszy sfonnulowana w rozprawie doktorskiej Gezy Vennesa w r. 1952 (opublikowana 1953t. Zaakceptowali jl:\. pod pewnymi wariantami I. T. Milik, F. M. Cross i takZe R. de Vaux, czynil:\.C jl:\. tym samym powszechnie uznanl:\. w latach 1950. Pat.rzJ:tc z pewnej perspektywy na pietWSZe pi~iolecie badafi ~lJll!f3OO19gicznych naleZy docenic i podkreSlic szybk0S6 ud~ duZych Pliniusz Starszy, Historia Naturalis V, 17, 73. Por. zwlaszcza A. D u P 0 n t - S 0 m mer, Les ecrits esseniens decouverts pres de la Mer Morte, Payot, Paris 1959. 3 R. de V a U x, L 'archeologie et les manuscrits de la Mer Morte, Oxford University Press, Oxford 1961 i wyd. uzupelnione A.rchaeology and the Dead Sea Scrolls, Oxford 1973. 4 G. V e r m e s, Les Manuscrits du desert de Juda, Desch~e. Paris - Tournai 1953; wyd. ang. Discovery in the Judeon Desert, Desclee, New York 1956. -12­ Strona 7 45 LAT QUMRANOLOGII zwoj6w przez uczonych z ASOR w latach 1950-51 i Uniwersytet Hebrajski w latach 1954-55. Nawet fiagmenty z groty 1 potraktoWdIlo troskliwie i ochoczo, wydaj~ je w r. 1955. Edytorzy nie angaiDwali si~ w thnnaczenie i interpretacj~ tekst6w, zadawa1aj~ si~ "wspanialomySlnie" pOOlikowaniem ich fotografii i transkrypcji. Co wi~j nie traktowano niepublikOWdIlych tekst6w jako zastrzeZOnych. Przykladowo: O. Vennes wspomina, i:e pracuj~ nad doktoratem m6gl korzystaC z fiagment6w 1QSa (Regula Calego Zgromadzenia), a ks. J. Camllgnac dzi~k:qje za udos1:@nienie tekst6w Reguly Wojny Clausowi Hunzingerowi I. WidaC wyraZnie, i:e w pierwszym okresie badail przedldadano etos uczonego nad egoistycme i uzurpoWdIle pmwo wlasnoSci do pOOlikowania tekst6w. Udost@niano teksty szybko i opracowqj~ je tak starannie, jak tyIko bylo tomoiliwe. MoZna przypuszczae, i:e do skandalu re zwojami qumratlsk:imi nie doszloby, gdyby nie ogromna ilose drobnych znalezisk z groty 4. W latach 1953-1954 R de Vaux (za akceptacjC\-. O. L. Hardinga) powoJal siedmioosobowy zesp6l mlodych i obiecuj~ych uczonych. Weszli do niego: nasz makomity, ale troche( nieobliczalny rodak, ks. J6ref Tadeusz Milik, kt6ry stal si~ wlaSciwie na wiele 1at gl6'Mlym filarem zespolu; Francuz o. Jan Starcky, makomity mawca problematyki palmyretlskiej; dw6ch Amerykan6w ksUtdz Patrick Skehan z Catholic University of America i Frank Moore Cross, Swie1ny epigmfik z Uniwersytetu Harvarda; Claus-Hwmo Hunzinger z Niemiec, kt6ry jednak: dose szybko zrezygnowal i zostal zast:y>iony przez o. Maurice Bailleta z Francji; John Marco Allegro, dobrze zapowia&y~ si~ uczeii makomitego biblisty O. Driven! z Anglii i rugmlodszy z nich, John Strugnell, niedosz1y doktor orientalistyki z Oxfordu TyIko d~ czlonkowie zespolu, 1.T. Milik i 1. M Allegro, mieli dobre przygotowanie j~zykoznawcre; ~ - poza Milikiem - byli w branZy nieznani i pOOlikowali wczeSniej jedynie pewne naukowo-populame opracowania 100 recenzje. PodkreSlam ten fak:t wobec mitologizowania postaci 1. M. Allegro we wspomnianej ks~ M. Baigenta i R Leigha, przy rO'Mloczesnym niedocenianiu i demonizowaniu osoby J. T. Milika. To przecieZ 1. T. Milik zostal uznany przez wszystkich za ,,najszybsrego" w odcyfroW)'Wdniu zwoj6w ("the fastest man with the scroll" nazwaI go reporter Time' a) a potwierdza to wsp6Itw6rca qumrailskiej konkordancji, ks. Joseph A Fitzmyer, ~ taki:e wybitny arameista i qmnranolog2. G. V e r m e s, op. cit. i 1. Car mig n a c, La Regie de la Guerre des Fils de Lumiere contre Les Fils de Tenebres, Letouzey et Ane, Paris 1958. 2 Por. J. Fit z m y e r, Responses to 101 Questions on the Dead Sea Scrolls, Paulist Press, New York-Mahwah, N.J. 1992, s.145, 149 i Z. J. K ape r a, Joze/Tadeusz Milik, pp. 19-23. -13 Strona 8 ZDZISLAW J. KAPERA Geza Vermes za gl6wne przyczyny niezrealizowania plan6w o. R. de Vaux uWaZa przecenianie mozliwosci zespolu (byl on po prostu liczebnie za maly) a takZe i ch~c przedstawienia znalezisk w definitywnej wersji, to jest z "ostatnim slowem" interpretacji nale~cym do autor6w edycji spowodowalo, ze zamiast publikowac teksty, zacz~to przygotowywac obszeme komentarze do nich. Ponadto o. R. de Vaux nazbyt moze polegal na swym osobistym, troch~ patriarchalnym autorytecie; nie utworzyl np. zespolu nadzorujBc.cego Scrollery Team, nie przewidzial r6wniez mozliwosci wydalenia kogos z zespolu 1• Ja wspomnialbym 0 jeszcze jednej sprawie, calkowicie pomini~tej przez Gez~ Vermesa: badania r~kopis6w i pobyt czlonk6w zespolu w Jerozolimie w znacznej mierze finansowany byl przez Fundacj~ Rockefellera. Smierc J. Rockefellera ok. r. 1960 przerwala najwi~ksze irodlo dotacji. Ale cokolwiek by powiedziec 0 latach 1950-tych, ocena pierwszej dekady jest pozytywna. Zidentyfikowano i zrekonstruowano prawie 500 tekstow, ulozono je w tablice, wykonano ich transkrypcje i konkordancj~. Kilka tysi~cy zdj~c fragmentow r~kopis6w z Palestine Archaeological Museum opublikowanych dopiero w latach 1991 i 1993 2 oraz r~czny indeks kart sl6w wyst~pujBc.cych w tekstach grot 2 - 10 opublikowany dopiero w r. 1988 (w nakladzie aZ 25 egz.!)3 potwierdzajBc. slowa o. de Vaux, ze zasadnicze prace rzeczywiscie ukonczono do r. 19604• Zdawaly si~ to tez potwierdzac kolejne publikacje: ~kopis6w z Wadi MurabbaCat (DJD II) w r. 1961 5, z tzw. malych grot (2 - 3Q i 5 - lOQ) w r. 19626, Zwoju Psalmow z groty 11 (DJD IV) w r. 19667 i pierwszej partii fragment6w z groty 4 (DID V:l) w opracowaniu J. M. Allegro w r. 19688 • G. V e r m e s, Present State ... , s.103 n. Por. ni:iej nota 1 na str. 27. Por. niZej nota 2 na str. 19. R. de V a U x, Arche%gie [w:] R. de V a u x, J. T. Mil i k, Qumran Grotte 4.11, Clarendon Press, Oxford 1917, s. 8. 5 P. Ben 0 it, J. T. Mil i k, R. de Va u x, Les grottes de Murabbd'at, Clarendon Press, Oxford 1961 [DJD II]. M. B a ill e t, J. T. Mil i k, R. de V a u x, Les 'Petites grottes' de Qumran. Exploration de fa falaise. Les groltes 2Q, 3Q, 5Q, 6Q, 7Q a lOQ. Le Rouleau de Cuivre, Clarendon Press, Oxford 1962 [DJD III]. 7 1. A. San d e r s, The Psalms Scroll of Qumran Cave 11 (J 1QPs"), Clarendon Press, Oxford 1965 [DJD IV]. 8 1. M. A I leg r 0 with the collabration of A. A. Anderson, Qumran Cave 4.1 (4Ql 58-4Ql 86), Clarendon Press, Oxford 1968 [DJD V]. -14­ Strona 9 45 LAT QUMRANOLOGII 1967-1984 Z zaj~ciem wschodniej Jerozolimy przez wojska izraelskie w wojnie szesciodniowej niemal wszystkie fragmenty zwoj6w przechowywane w Palestine Archaeological Museum znalazly si~ w r~kach Izraelskiego Departamentu StaroZytnosci. Tylko Zw6j Miedziany i wybrane fragmenty wystawiane w Ammanie pozostaly w dyspozycji Jordanii, kt6ra przeciez, przy dose krytycznym stanie jej finans6w, wyloZyla spore sumy na zakup r~kopis6w. Dzi~ki inicjatywie Y. Yadina odszukano ostatni dtiZy znany manuskrypt qumranski, tzw. Zw6j Swi~tyni, i wykupiono za niemal~ sum~ z r~ znanego betlejemskiego antykwariusza, Kando l . W latach 1967-1971, tzn. do smierci o. R. de Vaux, Izraelczycy nie pr6bowali mieszac si~ do spraw Scrollery Team pracuj'lcego nad r~kopisami z groty 4. Zawarto cich'l umow~ toleruj'lC'l sklad i tempo pracy zespolu. Manuskrypty z groty 11 przygotowali do druku uczeni holenderscy (J. van der Woude, 1. van der Ploeg, B. Jongeling)2 i amerykanscy (D. N. Freedmann i K. A. Matthews)3. Zwojem Swi'ltyni zajetl si~ sam Y. Yadin pemi'lcy pod6wczas funkcje i akademickie, i polityczne (byl zast~pc'l premiera). Mimo tego w ci~ 10 lat opracowal znakomite, hebrajskie i angielskie, trzytomowe wydanie tego dlugiego tekstu (ok. 60 kolumn).4 W ci~ ostatnich kilku lat Zycia o. de Vaux nie ukazaly si~ zadne nowe teksty z groty 4. Jak to obrazowo sformulowal O. Vermes: "Ojciec de Vaux, kt6rego anty-Izraelskie sentymenty nie stanowily tajemnicy, cicho wycofal si~ do swego namiotu i pozostal nieaktywny do swej smierci w 1971 r."5 Nie bardzo chcialbym si~ z tym zgodzic: po pierwsze jego anty-Izraelskie sentymenty byly dobrze ukrywane, a po drugie to wlaSnie Por. Y. Y ad i n, The Temple Scro/l- The Longest Dead Sea Scroll i H. S. S han k s, Intrigue and the Scroll [w:] Understanding the Dead Sea Scrolls. A. Reader from the Biblical Archaeology Review. Ed. by H. Shanks, Random House, New York 1992, s. 88-91 i 116-125. Nota bene: wlaSciwe nazwisko Kando, Beduina zasluZonego handlem zwojami, to Khalil Eskander Shahin (rob. 1. C. T rever, The Untold Story ofQumran, s. 105). 2 Wydali przede wszystkim Targum Joba (por. J. P. M. van der PI 0 e g, A. S. van der W 0 u d e, Le Targum de Job de la Grotte Xl de Qumran. Edited and translated with the collaboration ofB. Jongeling, E. 1. Brill, Leiden 1971) i szereg mniejszych dokument6w, m. in. llQMelch, llQApPs', llQJub, llQBer, llShirshabb, llQNew Jerusalem, llQLevb, llQPsb, llQPs C • 3 D. N. F r e e d man, K. A. Mat the w s, The Paleo-Hebrew Leviticus Scroll (llQpaleoLev), Eisenbrauns, Winona Lake 1985. 4 Y. Y a din, The Temple Scroll, vols. 1-3, Israel Exploration Society, Jerusalem 1983. [Wydanie w j~z. hebr. Megillat ha-Miqdash, Jerusalem 1978]. 5 G. V e r m e s, DSSE\ p. XVIII. 15 ­ Strona 10 ZDZlSLAW J. KAPERA wtedy przygotowal nowe, poszerzone 0 30%, angielskie wydanie swej syntezy archeologicznej Qumran i Ain Feszkha1• Po smierci o. R. de Vaux jedo nastcepc~ w r. 1972 zostal o. Pierre Benoit. Izraelczycy nadal nie ingerowali w prace Scrollery Team, a na wysilki nowego szefa patrzyli z wyrozumialosci~. WlaSciwie tylko J. M. Allegro i G. Vermes naciskali na przyspieszenie publikacji zwoj6w. Ten pierwszy w latach szescdziesi~tych - tj. po wyjsciu z zesporu - pr6bowal "kopae dolki" pod Pierrem Benoit. Byl bowiem oficjalnym doradc~ rz¥lu Jordanii w sprawie zwoj6w. Dokonal nawet szeregu nieudokumentowanych wykopalisk, szukaj~c w oparciu 0 swoj~ interpretacjce Zwoju Miedzianego, staroZytnych skarb6w. Zgodnie z jego sugestiami Muzeum Rockefellera zostalo znacjonalizowane przez r~d Iordanii w r. 1966, co niestety pozwolilo rz~dowi Izraela przej~c to muzeum w swoje n~ce (wczesniej bylo instytucj~ niezaleZn~ 0 zar~dzie micedzynarodowymt. W latach osiemdziesi~tych, odcicety od zwoj6w i muzeum, 1. M. Allegro co jakis czas przypominal mass mediom 0 op6Znianiu sice publikacji zwoj6w i sugerowal, ze mamy tu po prostu do czynienia z pr6b~ ukrycia niedogodnych dla Kosciola tekst6w. Zupelnie inne motywy i dzialania G. Vermesa, kt6ry na trzydziestolecie odkryc przygotowal znakomi~ monografice 0 Qumran: The Dead Sea Scrolls. Qumran in Perspective, London 19776 • G. Vermes pr6bowal wplyn~c na wydawc6w tekst6w drog~ posredni~ korzystaj~c z pomocy C. H. Robertsa, dyrektora Oxford University Press wydaj~cego serle DJD. Niestety ani apele o. Benoit do wsp6lpracownik6w nie R. de V a u x, Archaeology of the Dead Sea Scrolls, Oxford University Press, London 1973. Ostateczna publikacja wykopalisk nie zostala ukonczona. Zamiast tego z koncem 1994 J.-P. Hum b e r t i A. C ham bon wydali Fouilles de Khirbet Qumran et de Ain Feskha. Vol. 1: Album des photographies. Reportoire du fonds photographique. Syntese des notes de chantjer, du Pere Roland de Vaux, Vandenhoeck-Ruprecht, Frlbourg/Gllttingen 1994 [=Novum Testamentum et orbis antiquus, ser. archaeologica, voL 1]. Dalsze tomy prezentujltce obiekty archeologiczne Sl\. w przygotowaniu. Na prawdziwlt synte~ pozostanie dlugo czekaC. 2 P. Benoit byl wydawcl\.tekst6w greckich i laciilskich z grot Wadi MurabbaCat (cf. DJD III, s.207-280). Odnosnie jego stosunk6w z uczonymi izraelskimi po 1967 r. zob. G. V e r me s, DSSC, s. XVIII. Zob. np. J. M. A 11 e g r 0, The Dead Sea Treasure Sites, "The New Scientist" (London) 24.11. 1960,s. 1395-1397. 4 Por. A. B ira n, Rockefeller Museum [w:] Encyldopedia Judaica, Encyklopedia Judaica, Jerusalem [c. 1980], vol. 14, s. 212. 5 Por. np. J. M. A II e g r 0, The Untold Story ofthe Dead Sea Scrolls, ,,Harper's Magazine" August 1966, s. 46-54 lub Keeping Secrets of the Dead Sea Scrolls, "Free Inquiry" 4,4 (Fall 1984), s. 30-34. 6 G. Ve r m e s, The Dead Sea Scrolls: Qumran in Perspective, Collins, London 1977, s. 24. -16­ Strona 11 45 LAT QUMRANOLOGII przyniosly efektu, ani przyrzeczenia nie zostaly dotrzymane. Trudno si~ dziwic, ze istniej'lc'l sytuacj~ G. Vermes okreslil w swej ksiCiZce jako "par excellence akademicki skandal dwudziestego wieku". Ta nazwa przyj~la si~ ogolnie 1• Nie ulega w'ltpliwosci, ze u podstaw skandalicznej sytuacji lat siedemdziesi'ltych leZal brak talentu organizacyjnego i niezbyt szcz~sliwy wybor wspolpracownikow przez o. de Vaux; ale chyba nie tylko to. Trzeba dodac inne elementy, ktore wylicza G. Vermes: 1. Wi~kszosc czlonkow zespolu wyjechala z Jerozolimy, by obj'lc nowe lub powrocic na opuszczone przez siebie stanowiska uniwersyteckie i z czasem ich entuzjazm stopniowo wygasl2 • Na marginesie naleZy dodac, ze na Bliskim Wschodzie (w Jerozolimie i Bejrucie) pozostali jeszcze jakis czas tylko J. T. Milik i 1. Starcky, finansowani przez francuskie CNRS. 2. Najbardziej produktywny czlonek Scrollery Team, J. T. Milik, przeZyl gorzkie rozczarowanie, kiedy jego wysoce spekulatywna teza 0 zawartosci i datowaniu Ksi~ Enocha, zawieraj'lca rezultaty wieloletnich badaD., zostala przyj~ta chlodno, by nie powiedziec - zdecydowanie odrzucona • Choc J. T. 3 Milik wydal w latach siedemdziesi'ltych, obok aramejskich fragmentow Ksi~gi Enocha z groty 4, takZe tom poswi~cony tefilim i mezuzot z groty 4 (4Q128-157t i przyrzekl o. Benoit wydanie tekstow pseudoepigraficznych i apokryficznych w latach osiemdziesi'ltych, to jednak dalo si~ zauwaZyc powarne wyhamowanie jego prac. 3. Uczeni zainteresowani dost~pem do zwojow chocby w minimalnym zakresie, co mialo im poshlZyc do potwierdzenia lub poparcia wysuwanych przez nich hipotez i propozycji, natrafiali na mur egoistycznej oboj~tnosci wyraZaj'lcej si~ w odmowie udost~pnienia potrzebnych fotografii. 4. Dyrekcja Izraelskiego Departamentu StaroZytnosci nie probowala nawet w cz~sci wzi'lC na siebie odpowiedzialnosci za zaistnia1'l sytuacj~, choc prawem mi~dzynarodowym by~do tego zobowi'lZana. G. V e r me s, DSSE', s. XVIII-XIX. J. T. Mil i k, The Book of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4 (with the collaboration of M. Black), Claredon Press, Oxford 1976. Prace te G. V e r m e s ocenia np. jako ,,:higly speculative thesis" (por. jego DSSE', s. XIX). W Polsce ukazaly si~ dwie recenzje ksil\.Zki J. T. Milika; por. R. Rub ink i e w i c z, "Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 26, 1 (1979), s. 72-75 i W. T YI 0 c h, "Euhemer" 25 (1981), s. 94-96). Zob. tei: uwagi 1. A. Fit z m y era, Responses... , s. 144-145. 3 J. T. Mil i k [w:] R. de Va u x, J. T. Mil i k, Qumran Grotte 4, II: Arche%gie, II. Tefillin, Mezuzot et Targums (4Q128-157), Clarendon Press, Oxford 1977. 4 Z szumnych zapowiedzi nowych tom6w serH DID nic nie wyszlo. Por. informacje podane przez o. P. Ben 0 i t w ... recenzji (sic!) z pracy J. C. Trevera, The Dead Sea Scrolls. A Presonal Account, Grand Rapids 1977 ["Revue Biblique" 90 (1983), s. 100-102)]. 17 Strona 12 ZDZISLA W J. KAPERA Okres przewodniczenia zespolowi wydawc6w przez o. P. Benoit (1972-1986) moma uznac za Straconyl. WlaSciwie jedynym pozytywnym momentem byly tu publikacje J. T. Milika oraz dzialalnosc J. Strugnella, kt6ry w trakcie swoich niemal corocznych wizyt w Jerozolimie skoncentrowal si~ przede wszystkim na uporZ1\.dkowaniu dokumentacji. J. Strugnell Oak m6wi 0 tym sam w swych wspomnieniach) dal si~ nam6wic Y. Yadinowi do tego, by zezwolic swojemu nowemu wsp6lpracownikowi E. Qimronowi na wygloszenie referatu 0 r~kopisie 4QMMT, kt6rego publikacj~ mieli wsp6lnie przygotowac2 • Referat zostal przedstawiony w trakcie I Mi~dzynarodowego Kongresu Archeologii Biblijnej w Jerozolimie w 1974 r.3Fakt ten mial nieoczekiwane i dalekosi~me skutki4. Niejako na marginesie trzeba dodac, ze w omawianym okresie brak nowych tekst6w spowodowal ostygni~cie zapalu uczonych i zarazem powszechn~ akceptacj~ hipotezy 0 essenskim pochodzeniu r~kopis6w. Dobrze udokumentowany atak na t~ hipotez~ podj~ty przez prof. N. Golba z Instytutu Orientalistycznego w Chicago w r. 1980 i potem powt6rzony w r. 1985 na lamach "Biblical Archaeologist"S zostal przemilczany, ale - jak zobaczymy - r6wniez nie pozostal bez dalszych skutk6w. Nowy tekst 4QMMT i jego mozliwy wplyw na interpretacj~ sprawy pocZ1\.tk6w i wczesnych dziej6w sekty poruszyly uczonych. Jui: w roku 1985 w trakcie sesji qumranologicznej w ramach rocznego spotkania ASOR i SBL podniosly si~ protesty przeciwko ukrywaniu tak wamych tekst6w przed gronem specjalist6w. Zarysowaly si~ ostre podzialy uczonych na wlascicieli zwoj6w i tych, kt6rzy maj'l dost~p do tekst6w jako uczniowie i Por.1. S t rug nell, Yigael Yadin: 'Hoarder and Monopolist', "Biblical Archaeology Review" 20,4 (1994), s. 53, 57. 2 E. Q i m ron, J. S t rug n e I I, An UnpUblished Halakhic Letter from Qumran [in:] Biblical Archaeology Today: Proceedings of the International Congress on Biblical Archaeology, Jerusalem, April 1984, Israel Exploration Society, Jerusalem 1985, s. 400-407. 3 OpisaJemje szczeg6i'owo w art. How Not To Publish MMT s. 8, nota 2. N. Go I b, The Problem ofOrigin and Identification ofthe Dead Sea Scrolls, "Proceedings of the American Philosophical Society" 124 (1980), s. 1-24; Who Hid the Dead Sea Scrolls? "Biblical Archaeologist" 48 (1985), s. 68-82. Por. Kto spisal manuskrypty znad Morza Martwego? "Przegllld Powszechny" 1989, or 9, s. 294-310 oraz Z. J. K ape r a, Bibliografia hipotezy jerozolimskiej Normana Golba, s. 310-312. Jeszcze w r. 1987 hipote~ N. Golba sygnalizowal W. C h r 0 S tow ski, Qumran 40 lat pOiniej, ,,Przegilld Powszechny" 1987, or 12, s. 392-396. Por. wyliczenie w "Folia Orientalia" 26 (1989), s. 30 a nastwnie w moim artykule The Unfortunate Story ofthe Qumran Cave Four [w:] Qumran Cave Wand MMT. Special Report, ed. by Z. J. Kapera, The Enigma Press, s. 22-24. 18­ Strona 13 45 LAT QUMRANOLOGII doktoranci F. M. Crossa i J. Strugnella z Harvardu, oraz z drugiej strony wszystkich innych, pozbawionych kontaktu z r~kopisami i ich zawartosci~ Po stronie pokrzywdzonych naukowc6w opowiedzial si~ w spos6b . zasadniczy redaktor "Biblical Archaeology Review", Hershel Shanks, niezwykle utalentowany popularyzator archeologii i filologii biblijnej. Poczynaj~c od polowy 1985 r. jego dwumiesi~cznik regularnie krytykowal czlonk6w klanu wlascicieli zwoj6w i r~d Izraela za zaistnial~ sytuacj~. Jako cel ataku wybrano pocz~tkowo J. T. Milika, gdyz posiadal on w swym r~ku wi~kszose tekst6w apokryficznych i dotycz~cych sekty. Trwalo to dose dlugo. Dopiero w r. 1989 udalo mi si~ wyperswadowae redaktorowi BAR-u, ze atakowana jest niewlaSciwa osoba. W art. Present State of Qumranology ("Folia Orientalia" 1989) wykazalem, ze J. T. Milik opublikowal najwi~cej ze wszystkich os6b zaangaZowanych przez R. de Vaux (160 z 600 tablic, bo na tyle jest szacowana grota 4)1. Pozostali - poza J. M. Allegro - do 1987 r. literalnie n i c nie opublikowali w serii DJD2 • P. Skehan zmarl zres~ w r. 1980, a J. Starcky w r. 1986. W rezultacie pod obstrzalem znalezli si~ profesorowie z Uniwersytetu Harvarda i ponownie Izraelski Departament StaroZytnosci z nowo mianowanym gen. E. Drori na czele. 1987-1989 Kolejn~ cezur~ w historii badan qumranologicznych stanowi rezygnacja z funkcji edytora zwoj6w a potem smiere o. Benoit i obj~cie funkcji wydawcy (Editor in Chief of the Scrolls) przez J. Strugnella. Cokolwiek powiedziee 0 nieslawnym koncu jego szefowania, nie moi:na mu odm6wie tego, ze zabral si~ do uporz~owania dokumentacji zwoj6w. Doprowadzil do publikacji (w 25 egz.) konkordancji z lat pi~edziesi~tych z pomoc~ H. Stegemanna oraz sfinansowal katalog fotografii zwoj6w i ich 3 Nieliczne wst~pne publikacje P. W. Skehana i J. Starcky'ego wyliczone S1l w The Dead Sea Scrolls Catalogue... Compiled by S. A Reed, Scholars Press, Atlanta, GA 1994, s. 555. Por. J. P. Fit z m y e r, The Dead Sea Scrolls: Major Publications and Tools/or Study, Rev. ed., Scholars Press, Atlanta, GA 1990, passim. 2 A Preliminary Concordance to the Hebrew and Aramaic Fragments from Qumran Caves II-X Including Especially the Unpublished Material from Cave IV, [privately printed], Gottingen 1988 (w 5 fascykulach). Wst~p do konkordancji napisaJ J. Strugnell. Do druk:u przygotowaJ j~ H.-P. Richter. W latach 1950-tych karty do konkordancji wykonali R E. Brown, 1. A. Fitzmyer, W. G. Oxtoby. J. Teixidor. 3 Por. S. ARe e d, JentSaiem Report, "The Folio" 10,3 (nov. 1990), S. 1,4-5 i Survey o/the Dead Sea Scrolls Fragments and Photographs at the RockejeOer, ,,Biblical Archaeologist" 54 (1991), S. 44-51. 19 Strona 14 ZDZISLAW I. KAPERA zindeksowanie przez Stephana Reeda z Ancient Biblical Manuscript Center w Kalifornii I. CO wi~cej do grona specjalist6w dopuscil po raz pierwszy uczonych Zydowskich (E. Qimrona, D. Dimant, L. H. Schiffmana i in.). Choc w trakcie sympozjum zorganizowanego przez G. Vermesa i M. Gellera w Londynie wiosnC\. 1987 r. powiedzial definitywnie "nie" na sugestie opublikowania tablic fotograficznych tekst6w, mimowolriie stworzyl podstawy obalenia monopolu zwoj6w. Nie docenil jednak dwu poczC\.tkowo marginalnych wydarzen: przedyskutowania po raz pierwszy publicznie w Mogilanach k. Krakowa nowej hipotezy N. Golba 0 jerozolimskim pochodzeniu r~kopis6w znalezionych w grotach qumraflskich3 oraz stworzenia nieformalnego, niezalemego forum uczonych niezadowolonych z istniejC\.cej sytuacji. Gdy na kongresie qumranologicznym w Groningen latem 1989 r. nie dopuszczono do dyskusji nad stanem dyscypliny i jej kryzysem, niezadowoleni spotkali si~ we wrzesniu 1989 r. akceptujC\.c propozycje mi~dzynarodowej rezolucji wniesionej przez sekretarza kolokwi6w mogilanskich, dr Z. J. Kaper~. W rezolucji tej domagano si~, aby Oxford University Press natychmiast opublikowal tablice wszystkich niedost~pnych r~kopis6w groty 4 i to przed wydaniem krytycznych tekst6w. W rezolucji znalazly si~ tez inne postulaty, dotycZ'tce wsp6lpracy mi~dzy uczonymi przy publikacji pelnej bibliografii qumranologicznej oraz udost~pnienia i wydania konkordancji przygotowanej przez zesp61 K. G. Kuhna z Heidelbergu i H. Stegemanna z Getyngi. Rezolucja zastala przyj~ta jednoglosnie4 • Tekst rezolucji podpisali Max Wilcox i Ph. R. Davies oraz Sekretarz kolokwium. Jak si~ potem okazalo w mogilanskim gronie byl czlonek Scrolls Oversight Committee podleglego Israel Antiquities Authority, kt6ry oczywiscie si~ do tego nie przyznal i skomentowal lekcewaZctco podj~tct Por. G. V e r m e s, DSSE, s. XIX-XX. N. G 0 1 b, Hypothesis of Jerusalem Origin of DSS - Synopisis [w:] Mogi/any 1989. Papers on the Dead Sea Scrolls offered in memory of Jean Carmignac. Part I, The Enigma Press, Krak6w 1993, s. 53-57. Por. Z. J. K ape r a, Aktualny stan badan nad r~kopisami z Qumran, "Euhemer" 1989, nr 2-4, s. 33-57. 3 Jej tekst zostal opublikowany kilkakrotnie. Por. Z. J. K ape r a, The Second International Colloquium on the Dead Sea Scrolls in Mogilany (near Cracow) 1989, "Folia Orientalia" 26 (1989), S. 223-231; "The Qumran Chronicle" 1,1 (August 1990), S. 3-12; The Mogilany Resolution 1989 [w:] Mogilany 1989, S. 15-16. Znaczenie Mogilailskiej Rezolucji om6wilem w art. The Impact ofthe Mogi/any Resolution 1989 [w:] Mogi/any 1989, S. 225-228. 4 Por. H. S han k s, Polish Conference: Resolution Calls for Release of the Dead Sea Scrol/s, •.Biblical Archaeology Review" Jan./Febr. 1990. p. lO. prz:edruk w "The Qumran Chronicle" 1,1 (August 1990), S. 13-15. -20­ 1. Strona 15 45LATQUMRANOLOGII uchwal~ I. R6wniez oficer prasowy IAA, pani Ayala Sussman, zlekcewaZyla j~ kompletnie w wywiadzie z M. Baigentem2 • Docenil j~ natomiast obecny na posiedzeniu redaktor BAR, H. Shanks, kt6ry umial j~ tez propagandowo wykorzystac. Dzis moma powiedziec, ze rezolucja byla prawdopodobnie momentem przelomowym w bitwie 0 uwolnienie zwoj6w z fllk naukowego kartelu. J. A. Fitzmyer ocenil j~ znakomicie: dala wyraz niezadowoleniu nie jednostek, ale ludzi nauki ze wszystkich stron swiata3 • Jesieii 1989 - wiosna 1991 Choc na rozeslany tekst Rezolucji Mogilaiiskiej odpisal oficjalnie jedynie M. Broshi, Dyrektor Swi~tyni Ksi~gi (Shrine of the Book) z Jerozolimy, kt6ry ocenil propozycj~ publikacji samych tablic jako "ide~ zdecydowanie niepraktyczn~~ to lawina wydarzen ruszyla. W polowie listopada 1989, a wi~c po rozeslaniu rezolucji, zwolano w Princeton publiczne posiedzenie, zapraszaj~c na nie odpowiedzialnych za publikacj~ zwoj6w profesora J. Strugnella (redaktora naczelnego) i profesora F. M. Crossa (czlonka zesporu). Jako ich gl6wni oponenci stan~li N. Golb i H. Shanks. PoniewaZ zapraszal Dyrektor Instytutu Semitologii E. Isaac, profesorowie z Uniwersytetu Harvarda musieli przybyc. Po raz pierwszy doszlo do publicznego spotkania oponent6w. Oczywiscie J. Strugnell bronil usilnie swej polityki wydawniczej i "prawa" wlasnosci zwoj6w; N. Golb zaS zdecydowanie krytykowal sam~ polityk~ i jej fatalne skutki. Jako gl6wnego argumentu UZywal wlaSnie rezolucji mogilaiiskiej. Pozornie rezultaty spotkania w Princeton, kt6re moma okreslic jako pierwsz~ powaZn~ potyczk~ w bitwie 0 uwolnienie zwoj6w, byly zadne5 • Oponenci po prostu wykrzyczeli swe argumenty. Rzecz jednak w tym, ze w posiedzeniu wzi~lo udzial okolo 200 dziennikarzy i lawina artyku16w M. B a i g e n t, R. Lei g h, Zwoje, s. 150. J. A. Fit z m y e r, Responses to 101 Questions on the Dead Sea Scrolls, Paulist Press, New YorkIMahwah 1992, s. 147 i 148. 3 M. B r 0 s h i, list zamieszczony w cytowanych artykulach W ,,Folia Orientalia" i "The Qumran Chronicle" (por. WYZej, nota 60). 4 0 spotkaniu w Princeton, zob. Z. J. K ape r a, 1989: The Third Battle of the Scrolls Begins, "Folia Orientalia" 27 (1990), s. 291-297 i The Unfortunate Story ofthe Qumran Cave Four, s. 42-44. 5 Wg informacji udzielonej mi Dr. Freda E. Younga (Central Baptist Theological Seminary, Kansas City, MO), manego kolekcjonera literatury qumranoiogicmej, po spotkaniu w Princeton odnotowal on kilkaset artykul6w (wst~pnych i innych) tylko w prasie zachodniej cz~sci USA. -21­ Strona 16 ZDZISLAW J. KAPERA przeszla przez amerykailslat pras~, kt6ra jest niezwykle czula gdy idzie 0 wolny dost~p do informacji I. Znalazla tu ona dla siebie znakomity kBc.Sek i stworzyla lobby sprzyjaj~e H. Shanksowi i jego BAR. Profesor J. Strugnell probowal si~ odgryze w telewizji, ale widae bylo, ze zaczyna tracie swoj autorytet, tym bardziej, ze wiosn~ 1989 r. odm6wil R. Eisenmanowi i Ph. R. Daviesowi udost~pnienia (z zachowaniem praw wydawcy i bez mozliwosci cytowania orginalnych tekst6w) Dokumentu Damasceiiskiego z groty 4 2 • Wiosn~ 1990 r. do sporu uczonych wl~czyl si~ takZe profesor E. Ulrich (odpowiedzialny za publikacje tekstow biblijnych z Qumran po P. Skehanie). Wskazywal na setkibl~d6w w dotychczasowych publikacjach i koniecznose ponownej pUblikacji starych tekst6w. Swych oponent6w okreslil niezbyt grzecznie "fast-food society,,3. Wprowadzal w bl~d swoim twierdzeniem, ze jedynie 25% tekstow jest niedost~pnych (w gruncie rzeczy pozostawalo nieopublikowanych ponad 50%). W kwietniu 1990 r. kolokwium "Scrolls, Cave and Hidden Manuscripts", zorganizowane przez R Eisenmana w Long Beach w Kalifornii, r6wniez zakoiiczylo si~ rezolucj~ nawoluj~ do tego, by wydaC facsimile zwoj6w i ponownie datowae zwoje u1epszo~ meto<.hlAMS C-144. W 1rakcie czerwcowego IT Kongresu Archeologii Biblijnej w Jerozolimie 1. S1rugnell i Scrolls Oversight Committee drobnymi unikami pr6bowali spacyfikowae napi~ atmosf~. Obiecano do~ do niezidentyfikowanych fragment6w zwoj6w, do fotografii ju'l opublikowanych tekst6w, a tak:Ze regulame raporty 0 po~ie prac - przyrzeczono rowniez l)'chle wydanie nowych tomow DID. Jako pozytywny moZna odnotowae fakt pobrania w czerwcu 1990 r. pr6bek zwojow do ich ponownych badail, tyro razem u1epszo~m~AMS C-14 5. Wakacje 1990 r. z pozoru wydawaly si~ uplywae pokojowo. JednakZe w trakcie wiedeiiskiego spotkania SBL wyplyn~la ponownie Por. M. B a i g e nt, R. Lei g h, Zwoje, s. 135-139. Wypowiedzi prof. E. Ulricha cytuje A. R a bin 0 vic h, Dead Sea Scrolls Scholar hits Back. "Fast-food society" behind demand for quick publication, "The Jerusalem Post" March 10,1990. Por. M. B a i g en 1, R. Lei g h, Zwoje, s. 143-144. Por. M. R a bin 0 vic h, Deadline Set to Publish Last Dead Sea Scrolls, "The Jerusalem Post" June 28, 1990, s. 2; Z. J. K ape r a, The Unfortunate Story ... , s. 46-48 oraz AMS Carbon-14 Dating ofthe Scrolls, "The Qumran Chronicle" 2,1 (Dec. 1992), s. 39-43. 5 Por. 1. H. S chi f man, The New Letter (4QMMl') and the Origins ofDead Sea Sect, "Biblical Archaeologist" 55 (1990), s. 64-73. Cytowany artykul byl skr6conym tekstem referatu ze spotkania w Mogilanach w r. 1989. (Mogilany 1989. Part I, s. 59-70). -22 Strona 17 45 LAT QUMRANOLOGII sprawa MMT. Wielu uczonych bylo pod wraZeniem wystawionego najnowszego numeru BA z art. L. H. Schiffmanna 0 pochodzeniu tego tekstu i jego zwi¢ach z hal~ saduceuszy. Niezadowolenie qumranolog6w wywolywal fakt, ze niekt6rzy mog~ korzystae z tego tekstu w swych badaniach, a inni b~d~ musieli poczekac do jego oficjalnej publikacji. W zwi¢U z tym Sekretarz Kolokwi6w Mogilailskich oglosil, ze jedna z sesji na spotkaniu w r. 1991 b~dzie poswi~cona publicznej dyskusji nad MMT. Pozostawal problem, jak uzyskac tekst z nik wydawc6w l • Pr6ba zdobycia tekstu od E. Qimrona nie powiodla si~. Natomiast ku zaskoczeniu redaktora "The Qumran Chronicle" na adres krakowski nadeszly anonimowo kserokopie MMT. Jak si~ potem okazalo, byly to odbitki z orginalnej, wst~pnej wersji MMT zrekonstruowanej przez E. Qimrona w polowie lat 80-tych - ale nie on byl nadawc~ przesylki. PoniewaZ wiadomo bylo, ze MMT kr¥Y w kserokopiach pomi~dzy specjalistami i niemal wszyscy obecni na wiedenskich posiedzeniach dotyCZflcych zwoj6w kopie te posiadaj~ zdecydowalem wydrukowac ten tekst z zastrzezeniem, ze podam nazwisko autora, jesli si~ ujawni. Prosilem we wst~pie do Appendixu A "The Qumran Chronicle" z grudnia 1990 r., aby tekst traktowaC jako druk wewn~trznego UZytku stanowi~cy podstaw~ do dyskusji naukowej na mogilailskiej sesji na lipiec 1991 r. i nie kserowae go, gdyz jest on oficjalnie nieopublikowany2. Tekst otrzymali niemal wyl~cznie uczestnicy dwu pierwszych kolokwi6w. Przed rozeslaniem tekstu w szerszym zakresie powstrzymal mnie fakt skandalu wok61 osoby 1. Strugnella po jego nietaktownym wywiadzie dla "HaC aretz" z listopada 1990 r. i zdj~cie go ze stanowiska naczelnego redaktora edycji zwoj6w. W blizej nieokreslonym czasie, ale w r. 1990, dose niespodziewanie, profesor R. Eisenman zacZflI otrzymywac legalnie, z r<:\,k kalifornijskiego adwokata, paczki z setkami oryginalnych zdj~c zwoj6w. Umowa podpisana z powaZn~ firm~ holendersk(\. zapewniala R. Eisenmanowi publikacj~ Por. Z. J. K ape r a, An Anonymously Received Pre-Publication of the 4QMMT, "The Qumran Chronicle" Appendix ,,A" No.2, Cracow, December 1990, s. 1 oraz How Not to Publish 4QMMT. Part II, "The Qumran Chronicle" 4, 112 (June 1994), s. 43-44. 2 Angielska wmja wywiadu J. Strugnella opublikowana zostala natychmiast prz.ez A. Kat z man'a [Chief Dead Sea &roll Editor Denounces Judaism, Israel,' Claims He's Seen Four More &rolls Found by Bedouin, ,,Biblical Archaeology Review" 17,1 (Jan/Febr. 1991), s. 64-66, 70, 72]. Spra~ dymisji J. Strugmnella om6wi1:em w The U1?fortunate Story ..., s. 50-51. Por. J. M. Rob ins 0 n, Ethics in Publishing Manuscript Discoveries, "The Qumran Chronicle" 2,3 (June 1993), s. 142. -23­ Strona 18 WZISLA W J. KAPERA mikrofiszowego wydania w maju 1991 r. Do wydania jednak nie doszlo z powodu wiosennego incydentu na kongresie qumranologow, spowodowanego "samizdatow~" publikacj~ MMTI. Choe zaistnialy problem rozwi~ano drog~ gentelment agreement, holenderski wydawca wycofal si~ z umowy z Eisenmanem. Ten drugi przybyl do Krakowa w lipcu 1991 r., z propozycj~ publikacji facsimile r~kopisow. Choe polskie przepisy prawa autorskiego nie wykluczaly takiego wydania, to jednak ewentualne koszty byly zapor~ nie do przebycia. 0 malo co nie mielismy wi~c polskiej edycji fotograficznej tekstow. Wiosna 1991- Listopad 1991 Z pocz~tkiem kwietnia na rynku angloj~zycznym ukazala si~ ksi¢8. dwu (brytyjsldego i amerykafiskiego) dziennikarzy telewizyjnych M. Baigenta i R. Leigha pt. The Dead Sea Scrolls Deception. Byla to rzecz znakomicie napisana i zr~cznie skonstruowana. Cz~se pierwsza wskazywala na Watykan, jako posrednio odpowiedzialnego za sytuacj~ r~kopisow ­ bezposrednio win~ obci~ono Ecole Biblique w Jerozolimie. Ksi¢8. odswiezala i naglasniala dawne zarzuty J. M. Allegro przeciw Kosciolowi, przedstawiaj~c jako bohatera walki 0 uwolnienie zwojow profesora R. Eisenmana. W cz~sci drugiej propagowala jego interpretacj~ zwojow jako r~kopisow, mesjaftskiego ugrupowania skupionego wok61 sw. Jakuba (brata Jezusa), ktory mial bye Mistrzem Sprawiedliwosci, a sw. Pawla przedstawiala jako Klamliwego Kaplana i agenta administracji cesarstwa rzymskiego. Kiedy w maju 1991 r., poprosilem wydawc~ 0 egzemplarz recenzyjny ksi~ ku memu zaskoczeniu stwierdzilem, ze otrzymalem juZ kolejny dodruk. Ksi~a ta cieszyla si~ wielkim powodzeniem w Anglii i przedrukowywano j~ wielokrotnie, potem przyszly wydania kieszonkowe ­ mimo podj~tych przez niektorych uczonych prob wytlumaczenia opinii publicznej, ze R. Eisenman jest outsiderem w swych pogl~dach, zas anty-Watykaftska teza to czysty wymysl. Musz~ tu nadmienie, ze ksi¥ka jest troch~ w stylu broszury znakomitego eseisty E. Wilsona, Dead Sea Scrolls z r. 1955, ktora tyle narobila halasu z powodu stwierdzenia, ze Qumran a nie Betlejem jest koleb~ chrzescijaftstwa. Ksi~~ M. Baigenta i R. Leigha da si~ czytae: jest dobrze ilustrowana i perfekcyjnie "sprzedaje M. B a i g e n t, R. Lei g h, The Dead Sea Scrolls Deception. Obszemy artykul polemiczny (The Dead Sea Scrolls Self-deception) dotycZl:\.cy infonnacji i interpretacji zawartych w cZ((sci kronikarskiej ksil¢Q ukaZe si~ w "The Qumran Chronicle" 5 (1995). -24 Strona 19 45 LAT QUMRANOLOGII si~ czytelnikowi". Weszla na rynek w najlepszym momencie marketingowym i nic nie bylo w stanie powstrzymae jej sukcesu1• W dose zaognionej atmosferze lipca 1991 r. uwag~ opinii publicznej i qumranologow przychmn~la polemika profesorow N. Golba i G. Vermesa na temat oficjalnego otwarcia (Centrum Qumranologicznego w Oksfordzie), w ktorym dost~p do fotografii bylby mozliwy wyl::tcznie dla oficjalnych wydawcow. Uniwersytet w Oxfordzie otrzymal dUZ::t dotacj~ prywatn::t na zakupienie odbitek z oryginalnych negatywow w Rockefeller Museum (poprzednio Palestine Archaeological Museum), zaS G. Vermes byl desygnowany na dyrektora Centrum2 • W polowie lipca do Mogilan zjechali uczeni na III kolokwium poswi~cone uczczeniu prac nad zwojami, prowadzonych przez naszego rodaka, I. T. Milika3 • Byli wsrod nich zwolennicy nowej, ostrzejszej w tonie rezolucji opowiadaj'lcej si~ za natychmiastowym udost~pnieniem zwojow, a takZe ponownie (i znow nieoficjalnie) przedstawiciel Scrolls Oversight Committee, profesor Sh. Talmon. Dwa zgloszone teksty rezolucji zostaly odrzucone w wyniku zr~cznych posuni~e Sh. Talmona, ktory zdecydowal si~ poinformowae poufuie 0 klopotach Scrolls Oversight Committee. Pozycja sekretarza kolokwium byla niezwykle delikatna z powodu incydentu z MMT w trakcie madryckiego kongresu. Jego votum separatum bylo wlasciwie jedynym protestem przeciwko prowadzonej polityce. Reszta uczonych zdecydowala si~ dae jedn::t szans~ nowemu oficjalnemu wydawcy zwojow, profesorowi E. Tovowi z Jerozolimy4. Nie wedle stawu byla jednak grobla. Z kofi.cem sierpnia BAR powiadomil 0 publikacji pierwszego tomu hebJ1Yskich tekstOw z groty 4 odtworzonych na podstawie prostego programu komputerowego z wydrukowanej w r. 1988 konkordancji. Dokonali tego dr Martin Abegg i profesor Ben Zion Wacholder, Por. m. in. N. G 0 I b, The Freeing of the Scrolls and Its Aftermath, "The Qumran Chronicle" 2,1 (Dec. 1992), s. 14-15 i 20 oraz G. V e r me s, Ph. Ale x and e r, Norman Golb and Modern History, "The Qumran Chronicle" 2,3 (June 1993), s. 153-156. Materialy III kolokwium Mogi/any 1991 ~ si~ w r. 1995 naldadem The Enigma Press [= Qumranica Mogilanensia, vol. 7]. Abstrakty opublikowano w "The Enigma Chronicle" 3, 1/3 (Dec. 1993), s. 39-75. 3 Por. Z. 1. K ape r a, Peace Talk<; in Mogi/any (July 1991), "The Qumran Chronicle" 3, 1/3 (Dec. 1993), s. 30-36. 4 B. Z. Wac hoI d e r, M. G. Abe g g , A Preliminary Edition ofthe Unpublished Dead Sea Scrolls. The Hebrew and Aramaic Texts from Cave Four. Fascicle 1, Biblical Archaeology Society, Washington DC 1991. Por. Z. J. K ape r a, Bibliography ofthe Unauthorized Edition ofthe Dead Sea Scrolls, "The Qumran Chronicle" 2,1 (Dec. 1992), s. 66-67. -25­ Strona 20 ZDZlSLAW J. KAPERA ze s1awnego Hebrew Union College w Cincinnati. W tomie, oprOcz innych tekst6w, zawarte byly tak ~ fragmanty Dokwnentu .DamasceDskiego I. Trzy tygodnie p6Zniej swiat obiegla r6wnie sensacyjna wiese: od dnia 22.09.1991 r. kai:dy kompetentny uczony moze skorzystae z mikrofilmu, na kt6rym skopiowano wszystkie zwoje, w tym z groty 4, w bibliotece Huntingtona w Kalifornii. Dyrektor William A. Moffat po zasi~gni~ciu opinii ekspert6w, w tym R. Eisenmana, nie b~d~c formalnie zwi~y umow~ z IAA, zdecydowal si~ udost~pnie prywatny depozyt Elizabeth Hay Beschtel, milionerki kalifornijskiej, zafascynowanej zwojami, kt6ra sfinansowala pierwszy egzemplarz mikrofilmu dla slawnego Ancient Biblical Manuscript Center. Oficjalni wydawcy zwoj6w (zwlaszcza profesorowie z Uniwersytetu Harvarda) zaprotestowali przeciwko intelektualnej kradzieZy, kt6ra mialaby miejsce w razie udost~pnienia ich r~kopis6w. Israel Antiquittes Authority i gen. A. Drori zagrozili procesem. JednakZe 200 faks6w z bibliotek amerykailskich i angielskich, kt6re uradowaly si~ podj~~ przez Huntington decyzj::t, jak tez zorganizowanie natychmiast pod egid~ R. Eisenmana lobby amerykaitskich uczonych pochodzenia Zydowskiego popieraj~cych decyzj~, przes~dzilo spraw~. Pocz~tkowo IAA chcialo konferencji dyrektor6w bibliotek posiadaj~cych kopie mikrofilm6w zwoj6w z koncem grudnia 1991 r., potem zrezygnowano nawet z tego. Ostra w tonie wypowiedZ Yuvala Ne'emana, izraelskiego ministra nauki, slawnego fizyka atomowego i przyjaciela R. Eisenmana powstrzymala prawdopodobn~ interwencj~ izraelskiego ministra oswiaty, kt6remu podlega IAA. W polowie paZdziernika praktycznie zezwolono na korzystanie z mikrofilm6w zwoj6w, broni~c jedynie dost~pu do oryginal6w przechowywanych w Rockefeller Museum, w Jerozolimie 2• J. Robinson, slawny wydawca tekst6w gnostyckich z Nag Hammadi, i R. Eisenman podj~li kolejn~ odw~ decyzj~. Z pomoc~ H. Shanksa i stworzonego przez niego Biblical Archeological Society wydrukowali w blyskawicznym tempie z posiadanych przez R. Eisenmana zdj~c dwutomowy album zwoj6w pt. The Facsimile ofDead Sea Scrolls. Zd~li na doroczny zjazd SBL i ASOR w Kansas City, Missouri z koncem Por. Z. J. K ape r a, Kronika odkryc nod Morzem Martwym 1977-1992, "Filomata" Dr 410, 1992, s. 297-302 iN. Go 1 b, The Freeing ofthe Scrolls ... , s. 14-20. 2 R H. E i sen man, J. M. Rob ins 0 n, A Facsimile Edition ofthe Dead Sea Scrolls. Prepared with an Introduction and Index by ... , Biblical Archaeolgy Society, Washington, D.C. 1991, t. 1-2. -26