TADEUSZ MAJEWSKI PSYCHOLOGIA NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZ�CYCH WARSZAWA 1985 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE SPIS TRE�CI WST�P ........ ^ ....... 7 CZʌ� PIERWSZA. TYFLOPSYCHOLOGIA TEORETYCZNA . . 9 I. OG�LNE ZAGADNIENIA TYFLOPSYCHOLOGII ...... 9 1. Znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka ....... & 2. Defekt wzroku i og�lna charakterystyka jego skutk�w . . .. 15 3. Przedmiot i zadania tyfiopsychologii ....... \3 4. Tyflopsychologia a psychologia defektologiczna ... . . . 23. 5. Tyflopsychologia a inne dyscypliny psychologiczne .... 25 6. Tyflopsychologia a inne nauki . . . . . . . . 26 7. Kr�tki rys historyczny tyflopsychologii ... . . . 29 II. ZAGADNIENIE KOMPENSACJI U NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZ�CYCH . . . . . . . , . . . ... 33 1. Kompensacja poznawcza u niewidomych i niedowidz�cych . . 33 1.1. Kompensacja sensoryczna .......... 34 1.2. Kompensacja percepcyjna . . . . . . . '" . . 36 1.3. Kompensacja werbalna .......... 39 2. Kompensacyjna rola zmys�u dotyku .... . . . . . 40 2.1. Definicja zmys�u dotyku .......... 40 2.2. Badania dotyku u niewidomych . . . . . . . . 42: 2.3. R�nice mi�dzy dotykiem a wzrokiem . . . . . . . 43 2.4. Rola dotyku w poznawaniu przedmiot�w ...... 45 2.5. Rola dotyku w dzia�alno�ci praktycznej ...... 49 2.6. Rola dotyku w orientacji przestrzennej i poruszaniu si� . . . 5tt 3. Kompensacyjna rola zmys�u s�uchu ........ 51 3.1. �rodowisko akustyczne cz�owieka . . . � � � � � ^ 3.2. Badania s�uchu u niewidomych . � . . . . ' . . . 53 �3.3. Rola s�uchu w poznawaniu przedmiot�w izjawisk .... 55 3.4. Rola s�uchu w dzia�alno�ci praktycznej ...... 56 3.5. Rola s�uchu w orientacji przestrzennej . . . . � � .56. 3.6. Rola s�uchu w odbiorze mowy - . . . . . � � � 81 3.7. Rola s�uchu w prze�yciach estetycznych ...... 6� 4. Kompensacyjny charakter ,.,zmys�u przeszk�d" ..... 81. 4.1. Opis zjawiska "zmys�u przeszk�d" . . . . . . � � 61 4.2. Teorie wyja�niaj�ce "zmys� przeszk�d" ...... 62 5. Kompensacyjna rola zmys�u w�chu ... � � � � � 88; III. PSYCHOLOGIA DZIECI NIEWIDOMYCH ....... 7� 1. Wprowadzenie ... , � 2. Czynniki rozwoju psychicznego dziecka .niewidomego ' . � � 2.1. Zadatki organiczne 2.2. Wp�yw �rodowiska 2.3. Wychowanie .... ' ' ' ' - 2.4. Aktywno�� w�asna dziecka .. . -3. Rozw�j motoryczny dzieci niewidomych " S.l. Wady postawy u dzieci niewidomych '3.2. Rozw�j lokomocji i manipulacji u dzieci niewidomych 3.3. Blindyzmy ������....... 3.4. Lateralizacja u dzieci niewidomych . . . . . 4. Rozw�j dzia�alno�ci "dzieci niewidomych ... . . 4.1. Rozw�j czynno�ci �ycia codziennego u dzieci niewidomych 4.2. Zabawa u dzieci niewidomych .... . . . 5. Rozw�j proces�w poznawczych u dzieci niewidomych .... 5.1. Rozw�j wra�e� i spostrze�e� u dzieci niewidomych . . ' . 5.2. Rozw�j wyobra�e� u dzieci niewidomych ... 5.3. Rozw�j pami�ci u dzieci niewidomych ...... 5.4. Rozw�j mowy u dzieci niewidomych . ...... 5.5. Rozw�j my�lenia u dzieci niewidomych . . /. 6. Rozw�j emocjonalny i spo�eczny dzieci niewidomych . ' . 6.1. Emocje i uczucia dzieci niewidomych .... �.2. Rozw�j spo�eczny dzieci niewidomych .._ ...... 7. Rozw�j osobowo�ci dzieci niewidomych . . 7.1. Postawy dzieci niewidomych wobec siebie i otoczenia . . . . 7.2. Potrzeby dzieci niewidomych . , . ... 7.3. Zainteresowania dzieci niewidomych ... 8. Niekt�re zagadnienia psychopatologiczne u dzieci niewidomych 9. Dzieci niewidome z resztkami wzroku . . . . IV. PSYCHOLOGIA DZIECI NIEDOWIDZ�CYCH . . 1. Wprowadzenie . . . . . . . . - � 2. Problem definicji niedowidzenia ........ 3. Percepcja wzrokowa u dzieci niedowidz�cych ...... 3.1. Zaburzenia widzenia .......... 3.2. Ograniczenia percepcji wzrokowej u dzieci niedowidz�cych 3.3. Warunki poprawy percepcji wzrokowej u dzieci niedowidz�cych . 4. Rozw�j umys�owy dzieci niedowidz�cych ...... 5. Niekt�re zagadnienia osobowo�ci dzieci niedowidz�cych i 5.1. Akceptacja kalectwa i jego 'skutk�w przez dzieci niedowidz�ce 5.2. Problemy spo�ecznej i emocjonalnej adaptacji dzieci niedowidz�cych 5.3. Potrzeby psychiczne i spo�eczne dzieci niedowidz�cych .... V. PSYCHOLOGIA OCIEMNIA�YCH . . . 1. Wprowadzenie 2. Psychologiczna analiza utraty wzroku 2.1. Reakcje na nag�� utrat� wzroku ..... 2.2. Reakcje na stopniow� utrat� wzroku .... � 3. Skutki utraty wzroku . . 3.1. Utrata podstawowej funkcji poznania rzeczywisto�ci 3.2. Skutki utraty wzroku w dzia�alno�ci praktycznej 3.3. Dezintegracja osobowo�ci . . . 3.4. Skutki utraty wzroku w �yciu spo�ecznym4. Zagadnienia psychologiczne w rehabilitacji ociemnia�ych . 4.1. Zadania rehabilitacji ociemnia�ych 4.2. Korekcja mechanizmu poznania zmys�owego 4.3. Akceptacja �lepoty i jej skutk�w . . ... /4.4. Ocena w�asnych mo�liwo�ci i postawa wobec siebie 4;5. Modyfikacja i rekonstrukcja plan�w �yciowych 4.6. Postawa wobec rehabilitacji ...... 4.7. Postawa wobec widz�cych . . . . 4.8. Postawa widz�cych wobec ociemnia�ych . 4.8. Zachowanie si� ociemnia�ych w sytuacjach trudnych VI. PSYCHOLOGIA NIEWIDOMYCH W WIEKU STARSZYM l. Niewidomi w wieku starszym . . . '2. Ociemniali w wieku starszym . . . CZʌ� DRUGA. TYFLOPSYCHOLOGIA STOSOWANA VII. DIAGNOSTYKA' TYFLOPSYCHOLOGICZNA l. Rodzaje diagnoz tyfiopsychologicznych -. . . . . . 1.1. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla cel�w pedagogiczno-rewalidacyjnych 1.2. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla cel�w rehabilitacji psychicznej 1.3. Diagnoza tyfiopsychologiczna dla cel�w poradnictwa zawodowego . 2. Diagnostyczne badania tyfiopsychologiczne . . . . . ' .. 2.1. Og�lne uwagi o metodach bada� tyfiopsychologicznych 2.2. Problem test�w w badaniach tyfiopsychologicznych . . . . ; 2.3. Badanie zmys�u, wzroku u niewidomych z resztkami wzroku i niedowidz�cych ............. 2.4. Badanie zmys�u dotykowo-ruchowego u niewidomych . . . 2.5. Badanie zmys�u s�uchu u niewidomych . . . . . 2.6. Badanie sprawno�ci manualnej u niewidomych i niedowidz�cych . 2.7. Badanie rozwoju ma�ych dzieci niewidomych i niedowidz�cych 3.8. Badanie inteligencji niewidomych i niedowidz�cych .... 2.9. Badanie osobowo�ci niewidomych i niedowidz�cych .... VIII. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY REWALIDACJI DZIECI NIEWIDO^ MYCH I NIEDOWIDZ�CYCH . . . . . . . 1. Rewalidacja ma�ych dzieci niewidomych i niedowidz�cych . 2. Rewalidacja dzieci niewidomych i niedowidz�cych w wieku szkolnym IX. REHABILITACJA PSYCHICZNA OCIEMNIA�YCH . . . 1. Poj�cie rehabilitacji psychicznej ociemnia�ych .... 2. Metody rehabilitacji psychicznej ociemnia�ych .... 3. Wst�pna rehabilitacja psychiczna pacjenta trac�cego wzrok . 3.1. Informowanie pacjenta o �lepocie . . ' . S.2. Wst�pne oddzia�ywanie psychoterapeutyczne .... 4. W�a�ciwa faza rehabilitacji psychicznej ociemnia�ych 4.1. Psychoterapia indywidualna . . . . . 4.2. Psychoterapia grupowa . . 4.3. Socjoterapia ... . . . . � � � 4.4. Inne sposoby oddzia�ywania psychoterapeutycznego 5. Czynniki hamuj�ce proces rehabilitacji psychicznej ociemnia�ych X. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY ZAWODOWE REHABILITACJI NIEWIDOMYCH I NIEDOWIDZ�CYCH 1. Zak�ady rehabilitacji zawodowej dla niewidomych 2. Sp�dzielnie niewidomych i og�lnoinwalidzkie Bibliografia WST�P W polskiej literaturze psychologicznej wa�ne miejsce zajmuje tematyka zwi�zana ze �lepot�. Pomimo �e populacja niewidomych nie jest du�a - ukaza�o si� u nas stosunkowo wiele prac i artyku��w po�wi�conych w ca�o�ci lub cz�ciowo uwzgl�dniaj�cych psychologiczn� problematyk� tej grupy spo�ecznej. W stosunkowo kr�tkim czasie uda�o si^ nam zgromadzi� obszern� wiedz� z tego zakresu dzi�ki zainteresowaniu i zaanga�owaniu kilku plac�wek oraz licznych psycholog�w - praktyk�w pracuj�cych z niewidomymi. Wiedza ta jest jednak bardzo rozpro--szona i nie uj�ta w systematyczn� ca�o�� czy zwarty system. Stan ter powoduje, �e osoby pragn�ce ca�o�ciowo zapozna� si� z t� problematyk� zmuszone s� do korzystania z r�nych �r�de� i pomimo to nie otrzymuj� pe�nej wiedzy oraz odpowiedzi na wszystkie interesuj�ce je pytania. Istnieje w tej chwili potrzeba zebrania wiedzy psychologicznej c niewidomych w pewn� ca�o��, z uwagi na brak tego rodzaju pracy w literaturze powojennej; praca M. Grzegorzewskiej pt. Psychologia niewidomych z 1926 r. jest troch� zdezaktualizowana i niekompletna (ukaza� si� tylko I tom). W ostatnim okresie du�e zainteresowanie na �wiecie, a tak�e u nas w kraju zyska�a psychologiczna problematyka zwi�zana z niedowidzeniem (s�obowzroczno�ci�). Zaczyna powstawa� pewna psychologiczna wiedza o osobach niedowidz�cych, cho� jest ona niewsp�miernie mniejszs ni� wiedza o niewidomych. Praca Psychologia niewidomych i niedowidz�cych jest pr�b� dokonania pewnej syntezy i systematyzacji dotychczas zgromadzonej psy etiologicznej wiedzy o niewidomych i niedowidz�cych oraz o wykorzystaniu-jej w praktyce psychologicznej1. Sk�ada si� ona � 2 cz�ci. Pierwsza cz�� pt.: "Tyfiopsychologia teo retyczna" zawiera ca�okszta�t wiedzy tyflopsychologicznej, obejmuj�ce ' Dla psychologii niewidomych � niedowidz�cych' przyj�to okre�lenie "tyfio psychologia", kt�rym b�dziemy si� pos�ugiwa� w tej pracy. Termin ten pochodzi od 3 starogreckich s��w: typlos - niewidomy, psyche - dusza i logos - naukizagadnienia og�lne, jak te� specyficzne dla r�nych grup os�b z defektem wzroku, a wi�c dzieci niewidomych, dzieci niedowidz�cych, ociemnia�ych i niewidomych w wieku starszym. Druga cz�� pt.: "Tyfiopsy-chologia stosowana" po�wi�cona jest wykorzystaniu wiedzy tyfiopsy-chologicznej w dzia�alno�ci na rzecz niewidomych i niedowidz�cych. Praca ta ma by� swego rodzaju kompendium wiedzy tyfiopsycholo-gicznej. Jako skrypt centralny przeznaczona jest przede wszystkim dla student�w psychologii, zw�aszcza specjalizuj�cych si� w psychologii de-f�ktologicznej, oraz student�w pedagogiki specjalnej, kierunku tyfiope-' dagogika. Poza tym mog� z niej korzysta� r�ni specjali�ci zajmuj�cy si� kszta�ceniem, wychowaniem czy rehabilitacj� niewidomych i niedowidz�cych, a wi�c psycholodzy, nauczyciele, wychowawcy, lekarze, pracownicy socjalni itd. Wzbudzi� ona mo�e tak�e zainteresowanie cz�onk�w rodzin, w kt�rych �yj� niewidomi czy niedowidz�cy, a zw�aszcza rodzic�w maj�cych dzieci z defektem wzroku. Cz�� pierwsza TYFLOPSYCHOLOGIA TEORETYCZNA I. OG�LNE ZAGADNIENIA TYFLOPSYCHOLOGII 1. Znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka Nie ulega w�tpliwo�ci, �e znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka jest bardzo du�e. Najlepiej mo�e si� przekona� o tym ten, kto go straci�. Rozwa�aj�c to zagadnienie trzeba podkre�li�, �e wzrok odgrywa bardzo istotn� rol� nie tylko w procesach poznania rzeczywisto�ci. Z uwagi na t(r), �e wszystkie procesy psychiczne s� ze sob� zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane, jego warto�� znacznie wykracza poza sfer� poznawcz�. Og�lnie znaczenie wzroku w �yciu cz�owieka mo�na rozpatrywa� w zakresie: - proces�w poznawczych, - dzia�alno�ci praktycznej, - - orientacji przestrzennej, - sfery emocjonalnej, . ^ -- komunikowania si� z otoczeniem. 1.1. Znaczenie wzroku w procesach poznawczych Dzi�ki procesom poznawczym cz�owiek ma mo�liwo�� tworzenia w �wiadomo�ci subiektywnych obraz�w obiektywnie istniej�cej rzeczywisto�ci. Wed�ug T. Tomaszewskiego (1971, s. 10) - rzeczywisto�� sk�ada si� z cia�, do kt�rych zalicza on przedmioty martwe, jak te� organizmy �ywe. 'Do rzeczywisto�ci zalicza on tak�e cechy cia�, stosunki, jakie istniej� mi�dzy nimi, oraz procesy, jakim podlegaj�. Bior�c pod uwag� mo�liwo�ci percepcyjne niewidomych, rzeczywisto�� dzielimy na przedmioty i zjawiska. Do przedmiot�w zaliczamy przedmioty martwe (st�, dom, kamie�) i organizmy �ywe (cz�owiek, zwierz�, ptak); charakteryzuj� si� one okre�lon� struktur�, kt�ra r�ni je mi�dzy sob�, oraz wzgl�dn� sta�o�ci� i niezmienno�ci�. Zjawiska maj� raczej charakter czasowy i zmienny; nale�� do nich zdarzenia, procesy, czynno�ci, stosunki, zale�no�ci i cia�a w stanach niesta�ych (dzie�, deszcz, jad�cy samoch�d, pi�owanie, ogie�). Procesy poznawcze dostarczaj� cz�owiekowi informacji o przedmiotach, zjawiskach i ich zwi�zkach. S� wi�c one �r�d�em wiedzy o �wiecie, kt�r� cz�owiek gromadzi i magazynuje w pami�ci, a nast�pnie wykorzystuje w swoim dzia�aniu. Dla kontaktowania si� i poznawania rzeczywisto�ci rozwin�y si� w -trakcie rozwoju filogenetycznego cz�owieka wyspecjalizowane narz�dy, tzw. narz�dy zmys�owe (zmys�y) albo - u�ywaj�c terminologii neuro-psychologicznej - analizatory, kt�rych zadaniem jest analiza i synteza bod�c�w p�yn�cych z otoczenia. Ka�dy analizator sk�ada si� z 3 cz�ci, a mianowicie: \ - receptor�w, czyli zako�cze� nerwowych, kt�re reaguj� na bod�ce -(podniety) i przetwarzaj� je w odpowiednie impulsy nerwowe, - nerwu przewodz�cego '(konduktora), kt�ry impulsy nerwowe przenosi do kory m�zgowej, - o�rodka m�zgowego, czyli odpowiedniej partii kom�rek m�zgowych, w 'kt�rych nast�puje dalsze przekszta�cenie impuls�w nerwowych ^powstawanie elementarnych zjawisk psychicznych, jakimi s� wra�enia. Ka�dy analizator odbiera z otoczenia w�a�ciwe dla siebie bod�ce, kt�re dzia�aj� na jego receptory. Bior�c za podstaw� kryterium styczno�ci przedmiotu z organizmem - wszystkie analizatory, kt�rych receptory znajduj� si� na powierzchni cia�a, tzw. eksteroana�izatory, mo�na podzieli� na: . - teleanalizatory, kt�re odbieraj� bod�ce oddalone od organizmu; do nich nale�� analizatory: wzrokowy, s�uchowy, w�chowy, . ..--> kontaktoanalizatory, kt�re reaguj� na bod�ce w bezpo�rednim zetkni�ciu si� z nimi; nale�� do nich analizatory: dotykowy i smakowy1. - ' W wyniku dzia�ania bod�c�w z otoczenia powstaj� w �wiadomo�ci cz�owieka wra�enia stanowi�ce elementarne procesy poznawcze. Odzwierciedlaj� one nie ca�e przedmioty czy zjawiska, lecz tylko ich cechy, a wi�c barw�, d�wi�k, kszta�t itd. Odzwierciedleniem ca�ego przedmiotu czy zjawiska jest spostrze�enie. Powstaje ono w wyniku r�wnoczesnego dzia�ania przedmiotu czy zjawiska na wszystkie zmys�y, cz�owieka, dzi�ki czemu wra�enia ulegaj� skojarzeniu. Spostrze�enie jest-wi�c po��czeniem r�nych wra�e�, lecz nie jest to zwyk�a ich suma. Cz�owiek spostrzega przedmioty i zjawiska na tle dotychczasowego do�wiadczenia. Sensowna percepcja (spostrzeganie) polega w�a�ciwie na rozpoznawaniu 1 Czasami mo�na spotka� okre�lenie: zmys�y "dalekosi�ne" lub "dalekono�ne" dla teleanalizator�w i zmys�y "bliskosi�ne" lub "bliskono�ne" dla kontaktoanalizator�w. 10 ^odpoznawamu) przecumolow i ^JBWISK. oict-z, na n-n ua^wam^.. ^yv^,u^^ �eni� zostawiaj� �lad w naszej �wiadomo�ci - zostaj� zakodowane w naszej korze m�zgowej i po��czone z dawnymi spostrze�eniami. W ka�dej chwili mog� wi�c one by� odtworzone w postaci wyobra�e�. W wyniku dalszych operacji umys�owych powstaj� poj�cia, kt�re w formie og�lnej zawieraj� wiedz� o rzeczywisto�ci. Spostrze�enia, wyobra�enia i poj�cia wykorzystuje cz�owiek w my�leniu stanowi�cym najwy�sz� form� proces�w poznawczych. M�wi�c o znaczeniu wzroku w procesach poznawania rzeczywisto�ci trzeba podkre�li�, �e jest ono bardzo istotne na poziomie powstawania wra�e� i spostrze�e�. Hierarchicznie zajmuje on w nich najwy�sze miejsce. Reaguje on na najwi�ksz� liczb� bod�c�w, kt�re oddzia�uj� na cz�owieka. Jak podaje J. Rothschild (1972, s. 274) - ,,udzia� wzroku w ca�kowitym procesie percepcji u os�b nie wykazuj�cych uszkodze� narz�d�w zmys��w bywa oceniany r�nie, na og� jednak ocenia si� go na 84 - 90%. Zmys� s�uchu jest og�lnie uwa�any za drugi z kolei najbardziej intensywnie wykorzystany zmys� w procesie percepcji". Analizator (zmys�) wzrokowy podobnie jak inne analizatory sk�ada si� z 3 cz�ci. Receptory wzrokowe stanowi� zako�czenie nerwu wzrokowego, kt�rym jest tzw. siatk�wka znajduj�ca si� na dnie ga�ki ocznej. Nerw wzrokowy dochodzi do o�rodka widzenia znajduj�cego si� w p�acie potylicznym kory m�zgowej (tylna cz�� czaszki)./ Receptory wzrokowe reaguj� na bod�ce �wietlne (�wiat�o), kt�re pod wzgl�dem fizycznym stanowi� fale elektromagnetyczne o d�ugo�ci 370 - -'750 milimikron�w. Poni�ej i powy�ej tych d�ugo�ci znajduj� si� fale ' raewidzialne dla oka ludzkiego, lecz widzialne np. dla niekt�rych zwie- �rz�t. Cz�owiek widzi nie tylko �wiat�o jako jasno��, lecz r�wnie� barwy. W�a�ciwie wszystko ma jak�� barw�. Jest to jedna z istotnych cech przedmiot�w i zjawisk. Barwy dzieli si� na:; , - achromatyczne, do kt�rych nale��: biel, czer� i wszystkie odcienie barwy szarej (mieszanka barwy czarnej i bia�ej),, - chromatyczne, do kt�rej nale�� 4 barwy podstawowe: zielona, czerwona, ��ta i niebieska, oraz pochodne od nich barwy mieszane, jak: seledynowa, br�zowa, fioletowa itd. Opr�cz jasno�ci (�wiat�a) i barwy dzi�ki wzrokowi cz�owiek widzi tak�e kszta�t przedmiot�w i zjawisk. Poznanie przedmiot�w jako bry� tr�jwymiarowych zapewnia cz�owiekowi widzenie obuoczne lub stereoskopowe. Ponadto trzeba podkre�li�, �e dzi�ki wzrokowi cz�owiek poznaje rzeczywisto�� nie jako zjawisko statyczne, lecz dynamiczne - podlegaj�ce sta�ym zmianom, znajduj�ce si� w ruchu (spostrzeganie zmian i ruchu). Wzrok zapewnia cz�owiekowi konkretn� i bezpo�redni� wiedz� o �wiecie - o konkretnych przedmiotach i zjawiskach, kt�ra stanowi podstaw� 11 do tworzenia wiedzy uog�lnionej. Potrafi on najwierniej odzwierciedli� otaczaj�c� rzeczywisto��, kt�r� cz�owiek stale poznaje i z kt�r� si� styka. M�wi�c o znaczeniu wzroku w procesach poznawczych i zdobywaniu wiedzy konieczne jest tak�e podkre�lenie jego warto�ci w procesie czytania. Przeci�tny cz�owiek ka�dego dnia zmuszony jest do odczytywania wielu r�nych napis�w, rysunk�w, tabel itd., z kt�rymi spotyka si� w sytuacjach �ycia codziennego czy zawodowego, nie m�wi�c ju� o przeczytaniu gazety czy ksi��ki. Do tych cel�w wzrok jest w�a�ciwie potrzebny ka�demu cz�owiekowi, kt�ry nauczy� si� czyta�. Podobnie du�e znaczenie ma wzrok przy pisaniu. 1.2. Znaczenie wzroku w praktycznej dzia�alno�ci cz�owieka ... Cz�owiek nie tylko poznaje rzeczywisto��, lecz r�wnie� j� zmienia - tworzy jej nowe elementy i podporz�dkowuje j� sobie zgodnie ze swoimi potrzebami, czyli dzia�a. Zabawa, nauka, praca, czynny odpoczynek itd. to r�ne formy dzia�ania cz�owieka. Warunkiem tego dzia�ania s� r�norodne umiej�tno�ci, kt�rych cz�owiek nabywa w ci�gu �ycia. Dla naszych rozwa�a� szczeg�lnie istotna jest dzia�alno�� praktyczna opieraj�ca si� na umiej�tno�ciach praktycznych. Nale�� do nich umiej�tno�ci wykonywania ruch�w i czynno�ci (zespo��w ruch�w). Wyst�puj� one przy wykonywaniu czynno�ci �ycia codziennego, czynno�ci zawodowych (produkcyjnych), poruszaniu si� w przestrzeni itd. Zar�wno wykonywanie nabytych ju� umiej�tno�ci praktycznych (ruch�w i czynno�ci), jak te� nabywanie nowych wymaga wsp�dzia�ania i koordynacji kilku analizator�w, przy czym wsp�dzia�anie analizator�w kinestetycznego i wzrokowego ma zasadnicze znaczenie. Jest to tzw. koordynacja wzrokowo-ruchowa. Do tego wsp�dzia�ania w��czany jest tak�e w wielu sytuacjach i w okre�lonym zakresie zmys� s�uchu. Funkcj� wzroku w dzia�alno�ci praktycznej - przy wykonywaniu r�norodnych czynno�ci sprowadzi� mo�na do: - funkcji orientacyjnej, polegaj�cej na informowaniu o zachodz�cych zmianach v/ miejscu, w kt�rym czynno�� jest wykonywana, celem reagowania na nie odpowiednim dostosowaniem zachowania, - funkcji 'kieruj�cej lub reguluj�cej przebieg wykonania czynno�ci, - funkcji kontroluj�cej przebieg i efekt wykonywanej czynno�ci. Wzrok odgrywa wi�c podstawow� rol� w wykonywaniu r�nych ruch�w i czynno�ci. I. W. So�owjowa (1976, s. 22) pisze, �e "g��wnym kontrolerem i regulatorem ruch�w jest analizator wzrokowy". Podobnie przedstawia si� sprawa z kszta�towaniem nowych ruch�w i czynno�ci, 'kt�rych cz�owiek uczy si� przez ca�e �ycie, Wsp�lna praca analizator�w kinestetycznego i wzrokowego jest r�wnie� niezb�dna do osi�gni�cia zamierzonych efekt�w w tym okresie. 12 �Proces kszta�towania ruchu czy zespo�u ruch�w (czynno�ci) sk�ada si� z kilku etap�w: -^ - zapoznania z ruchem, czyli zademonstrowania wzoru ruchu, - nabycia umiej�tno�ci wykonania ruchu, - przej�cia umiej�tno�ci w trwa�y nawyk ruchowy i osi�gni�cie okre�lonej sprawno�ci. Szczeg�lnie istotna rola przypada analizatorowi wzrokowemu w pierwszym etapie, w etapie zapoznania si� ze wzorem - modelem ruchu czy zespo�u ruch�w �ci�le ze sob� po��czonych i skoordynowanych, kt�re ma -opanowa�. O ile chodzi o ma�e dzieci, to ucz� si� one w powa�nym zakresie nowych ruch�w i czynno�ci w drodze na�ladownictwa. Obserwuj� one, jak inni je wykonuj�, a nast�pnie staraj� si� ich na�ladowa�. W ten spos�b dzieci staraj� si� samodzielnie nauczy� takich czynno�ci, jak ubieranie si�, jedzenie itd. Wyrazem tendencji na�ladowczych s� r�ne zabawy dzieci, w kt�rych na�laduj� czynno�ci (zaj�cia) wykonywane przez doros�ych. Zreszt� i doro�li, kt�rzy w�a�ciwie musz� stale uczy� si� nowych umiej�tno�ci praktycznych, tez korzystaj� bardzo cz�sto z metody obserwacji i na�ladowania innych. ,'1. � Tak samo przy systematycznej nauce praktycznych umiej�tno�ci podstawow� metod� stanowi pokaz - wizualna demonstrac-ja modelu, wzoru ruchu czy czynno�ci, jak� dziecko czy osoba starsza ma opanowa�. Metoda ta jest powszechnie stosowana poczynaj�c od zaj�� wychowawczych w przedszkolu, nast�pnie w szkole, zw�aszcza w nauce zawodu, i we wszelkich innych zaj�ciach, kt�rych celem jest przyswojenie sobie pewnych praktycznych umiej�tno�ci. Mo�na wi�c stwierdzi�, �e udzia� wzroku w tym procesie jest zasadniczy. Funkcja wzroku nie ko�czy si� tylko na pierwszym etapie, kiedy cz�owiek wzrokowo poznaje ruch, kt�ry ma si� nauczy� wykonywa�. W dalszych etapach funkcja wzroku jest r�wnie� do�� istotna i sprowadza si� do funkcji, kt�re zosta�y om�wione przy zagadnieniu wykonywania ruch�w i czynno�ci ju� wyuczonych, a wi�c funkcji orientacyjnej, regulacyjnej i kontrolnej. W pewnym zakresie w wype�nianiu tych funkcji ze zmys�em wzroku wsp�dzia�a tak�e zmys� s�uchu. Dopiero po kr�tszym lub d�u�szym okresie �wiczenia rola wzroku i s�uchu zmniejsza si� na korzy�� analizatora kinestetycznego, kt�ry staje si� zdolny do wykonywania, regulowania i kontrolowania czynno�ci ruchowych. W ten spos�b narz�d ruchowy, np. ko�czyna g�rna, staje si� narz�dem samoreguluj�cym wykonywany przez siebie ruch. W miar� jak dana czynno�� wykonywana jest w spos�b nawykowy, a wi�c bez udzia�u wzmo�onej regulacji i kontroli wzroku, wzrasta sprawno��. Tak wi�c rola wzroku w dzia�alno�ci praktycznej jest r�wnie� do�� istotna, podobnie jak w procesie poznania rzeczywisto�ci, i bez jego sprawnego funkcjonowania wyst�puj� u cz�owieka okre�lone trudno�ci w wykonywaniu r�norodnych ruch�w i czynno�ci. 13 1.3. Znaczenie wzroku w orientacji przestrzennej i poruszaniu si� Z Kolei nale�y podkre�li� znaczenie bod�c�w wizualnych (wzrokowych) dla orientacji przestrzennej i poruszania si�. Wynika ono przede wszystkim st�d, �e zmys� wzroku nale�y do teleanalizator�w, reaguj�cych na bod�ce pochodz�ce od przedmiot�w znajduj�cych si� w znacznej adieg�o�ci. Orientacja przestrzenna jest warunkiem samodzielnego i bez-3iecznego poruszania si�. A. D�browski (1964, s. 7) okre�la j� jako "kontrol� cia�a wobec otoczenia w odniesieniu do miejsc, rzeczy i os�b; zdawanie sobie sprawy z rozmiar�w i kszta�t�w otaczaj�cej przestrzeni oraz wielko�ci, kszta�t�w i rozmieszczenia w niej przedmiot�w". U os�b wi-iz�cych zasadnicze znaczenie w orientacji przestrzennej odgrywa niew�tpliwie wzrok, natomiast inne zmys�y pe�ni� rol� pomocnicz� i drugorz�dn�. Dzi�ki bod�com wizualnym cz�owiek potrafi �ci�le lokalizowa� irzedmioty i zjawiska w przestrzeni, a wi�c ustala� kierunek i ich od-eg�o�� w odniesieniu do siebie. Ponadto wzrok przekazuje mu bie��ce nformacje, co si� wok� niego dzieje i znajduje, jakie zmiany dokonuj� i� w najbli�szym otoczeniu. Jednym wejrzeniem otrzymuje cz�owiek >braz otoczenia i jego szczeg��w, kt�ry pozwala mu na prawid�owe ibranie kierunku swojej marszruty i unikanie ewentualnych przeszk�d s� drodze. Sta�a wzrokowa obserwacja otoczenia w trakcie poruszania si� pozwala mu na regulowanie i kontrolowanie si� czy zmierza do obra-iego celu. Z uwagi na to, �e wzrok dzia�a przez ca�y okres czuwania :z�owieka - od rana, kiedy si� budzi, a� do wieczora, kiedy zasypia - :apewnia on mu te� sta�e poczucie bezpiecze�stwa. .4. Znaczenie wzroku w sferze emocjonalnej Z psychologii og�lnej wiadomo, �e emocje powstaj� m. in. pod wp�ywem bod�c�w zmys�owych. Towarzysz� one wra�eniom i spostrze�e-.iom. Z uwagi na to, �e receptory wzrokowe reaguj� na najwi�ksz� ilo�� �norodnych bod�c�w, zmys� wzroku odgrywa r�wnie� dominuj�c� ol� w genezie emocji pochodzenia zmys�owego. Ka�dy bodziec wizualny aa wi�c r�wnie� okre�lon� warto�� emocjonaln�, czyli zdolno�� wywo�ywania emocji. Emocje, kt�rych �r�d�em s� wra�enia i spostrze�enia wzrokowe, mog� mie� zar�wno znak dodatni, a wi�c charakteryzowa� si� irzyjemno�ci�, zadowoleniem, jak r�wnie� znak ujemny - niezadow�lcie, nieprzyjemno��. M�wi�c o znaczeniu wzroku w sferze emocjonalnej przede wszystkim "z�ba podkre�li� jego wag� w genezie tej pierwszej formy emocji o cha-akterze dodatnim, pozytywnym. Pojawiaj� si� one, kiedy cz�owiek ogl�da r�ne: � - zjawiska przyrody '(krajobrazy, wsch�d s�o�ca, t�cz�, lasy itd.), - dzie�a i wydarzenia kulturalne (s�ynne obrazy czy rze�by, pa�ace, ko�cio�y, przedstawienia teatralne czy baletowe, programy telewizyjne itp.), - wydarzenia sportowe (zawody lekkoatletyczne, pi�ki no�nej itd.),. - wydarzenia o charakterze spo�eczno-politycznym (defilad� wojskow�, uroczyst� akademi� itd.). Wszystkie tego rodzaju zjawiska i wydarzenia s� dla cz�owieka widz�cego �r�d�em wielu przyjemnych emocji. 14 1.5. Znaczenie wzroku w komunikowaniu si� z otoczeniem Najpowszechniejsz� form� komunikowania si� cz�owieka jest mowa d�wi�kowa. Sk�ada 'si� ona z odpowiednich symboli s�ownych (s��w), za pomoc� kt�rych cz�owiek przekazuje drugiemu cz�owiekowi swoje my�li, emocje, potrzeby, wiadomo�ci o sobie i �wiecie, a tak�e mo�e dowiedzie� si� od innych tego wszystkiego, co my�l�, czuj�, czego potrzebuj�. � i co wiedz�. Wypowiadane s�owa s� jednak tylko jednym z element�w mowy. Dla s�uchaj�cego maj� tak�e znaczenie wyraz twarzy, postawa,. gesty, w�a�ciwie ca�a mimika m�wi�cego. Te dodatkowe elementy dodaj� dopiero pe�nego znaczenia przekazywanym s�owom. Tak wi�c w porozumiewaniu si� za 'pomoc� mowy d�wi�kowej obok zmys�u s�uchu ma- tak�e sw�j udzia� zmys� wzroku. 2. Defekt wzroku i og�lna charakterystyka jego skutk�w Na skutek r�norodnych przyczyn powstaj� w organizmie ludzkim defekty, w�r�d nich tak�e defekty sensoryczne, czyli uszkodzenia narz�d�w zmys�owych. Przez defekt wzroku rozumiemy uszkodzenie narz�du wzroku powoduj�ce znaczne obni�enie jego sprawno�ci funkcjonalnej. Obni�enie to mo�e mie� r�ny zakres i stopie�. Dwa podstawowe rodzaje defektu wzroku to-�lepota i niedowidzenie (s�abowzroczno��). De-. fekty te z regu�y okre�lamy wed�ug kryteri�w okulistycznych {oftalmo-logicznych), uwzgl�dniaj�cych obni�enie ostro�ci wzroku i ubytki w polu widzenia. Przyj�ta w 1954 roku przez II Mi�dzynarodowy Kongres Niewidomych w Pary�u definicja uznaje za �lepot�: -- zupe�ny brak wzroku, ca�kowit� �lepot�, - resztki wzroku nie przekraczaj�ce przy zastosowaniu szkie� korekcyjnych 1/20 normalnej ostro�ci wzroku lub 3/60 wed�ug tablic Snellena, w oznacza, �e ostro�� ta jest 20-krotnie i wi�cej mniejsza ni� u osoby normalnie widz�cej, - zw�enie pola widzenia do przestrzeni zawartej w 20�. 15 Natomiast za niedowidzenie (s�abowzroczno��) uznaje si� obni�enie ostro�ci wzroku od 1/20 do 1/4, czyli os�abienie wzroku od 20-krotnego do 4-krotnego w najlepszym przypadku. Mi�dzy doln� a g�rn� granic� s�abowzroczno�ci istnieje wiele po�rednich stopni obni�enia ostro�ci wzroku. Przy definiowaniu niedowidzenia nie przyjmuje si� �adnego kryterium odnosz�cego si� do ubytk�w pola widzenia. ' - Bior�c pod uwag� om�wione definicje, w�r�d os�b z defektem wzroku mo�na wyr�ni�: , - ca�kowicie niewidomych, do kt�rych nale�� tak�e niewidomi z poczuciem �wiat�a, ' - niewidomych z resztkami wzroku albo szcz�tkowowidz�cych, - niedowidz�cych lub s�abowidz�cych. Osoby z defektem wzroku mo�na r�wnie� podzieli� ze wzgl�du na okres wyst�pienia �lepoty lub s�abowzroczno�ci, a mianowicie na: - niewidomych i niedowidz�cych od urodzenia lub wczesnego dzie--ci�stwa, - ociemnia�ych, a wi�c osoby, kt�re ca�kowicie lub w znacznym stopniu utraci�y wzrok w ci�gu swego �ycia. Obok terminu "osoba z defektem wzroku" w literaturze typologiczne] mo�na r�wnie� spotka� termin "inwalida wzroku". Poj�cie to ma jednak troch� szerszy zakres, albowiem mieszcz� si� w nim tak�e osoby jednooczne, podczas gdy poj�cie "osoba z defektem wzroku" obejmuje wy��cznie osoby niewidome czy niedowidz�ce na dwoje oczu. W�r�d os�b z defektem wzroku znajduje si� wiele takich, kt�re posiadaj� dodatkowe defekty organizmu lub przewlek�e schorzenia. Nale�� do nich: - niewidomi i niedowidz�cy z dodatkowym defektem s�uchu, a wi�c z ca�kowit� g�uchot� lub g��bokim niedos�uchem, czyli g�uchoniewidomi, - niewidomi i niedowidz�cy w r�nym stopniu umys�owo upo�ledzeni, - niewidomi i niedowidz�cy z defektem (dysfunkcj�) narz�du ruchu w formie amputacji, niedow�ad�w czy deformacji ko�czyn g�rnych lub dolnych, - niewidomi i niedowidz�cy dotkni�ci przewlek�ymi (chronicznymi) schorzeniami pulmonologicznymi, kardiologicznymi czy gastrologicznymi, -- niewidomi i niedowidz�cy dotkni�ci epilepsj� (padaczk�). Sprawa skutk�w �lepoty i niedowidzenia �ci�le wi��e si� ze znaczeniem wzroku w �yciu cz�owieka. Z uwagi na to, �e jest ono bardzo duae, ka�de powa�niejsze uszkodzenie wzroku, zw�aszcza �lepota, poci�ga za sob� g��bokie i rozleg�e konsekwencje. Wynikaj� one st�d, �e wszystkie czynno�ci organizmu - jak ju� podkre�lono - stanowi� pewn� integraln� ca�o�� i s� wzajemnie uwarunkowane. Dlatego obni�enie sprawno�ci jednych czynno�ci lub ca�kowite ich zniesienie poci�ga za sob� konsekwencje dla innych. Albo m�wi�c inaczej cz�owiek jest istot� nie tylko 16 psychofizyczn�, lecz jest r�wnie� �ci�le uzale�niony od swego �rodowiska - pe�ni w nim okre�lone role spo�eczne. Dlatego skutki defektu wzroku zaznaczaj� si� we wszystkich 3 sferach: psychicznej, spo�ecznej i fizycznej. Skutki w sferze psychicznej mo�na podzieli� na skutki pierwotne (bezpo�rednie) i wt�rne (po�rednie). Te pierwsze dotycz� proces�w poznawczych, a m�wi�c dok�adniej percepcji wzrokowej. Te drugie zaznaczaj� si� natomiast w sferze dzia�ania, emocji, rozwoju i funkcjonowania osobowo�ci. Skutki w sferze spo�ecznej i fizycznej maj� charakter skutk�w wt�rnych, po�rednio wynikaj�cych z konsekwencji w sferze poznania. Ponadto nale�y zwr�ci� uwag� na do�� istotne r�nice pod wzgl�dem zakresu i stopnia skutk�w defektu wzroku u ca�kowicie niewidomych, niewidomych z resztkami wzroku czy niedowidz�cych. U tych pierwszych funkcja wzroku zosta�a ca�kowicie zniesiona. Przeciwnie, u niewidomych z resztkami wzroku analizator wzrokowy wprawdzie w bardzo ograniczonym zakresie, lecz dzia�a nadal. Osoby te nie zosta�y wi�c ca�kowicie pozbawione percepcji wzrokowej. W jeszcze mniejszym zakresie skutki uszkodzenia narz�du wzroku wyst�puj� u niedowidz�cych. Podobnie do�� istotna r�nica wyst�puje u niewidomych czy niedowidz�cych od urodzenia lub wczesnego dzieci�stwa i ociemnia�ych w p�niejszym. okresie �ycia. W pierwszym przypadku �lepota czy niedowidzenie wywiera wp�yw na ca�y rozw�j cz�owieka, a wi�c psychiczny, spo�eczny, a tak�e w pewnym zakresie fizyczny. W przypadku ociemnia�ych uszkodzenie wzroku burzy ukszta�towan� ju� osobowo�� i przystosowanie do �ycia i pracy w warunkach pe�nosprawnego wzroku. Szczeg�lnie rozleg�e i g��bokie s� skutki defekt�w sprz�onych, a wi�c defektu wzroku z defektem s�uchu, z umys�owym upo�ledzeniem itd. W�wczas skutki obu tych defekt�w nak�adaj� si�, pot�guj�c zakres i stopie� skutk�w wynikaj�cych ze �lepoty czy niedowidzenia. W tym rozdziale skutki defektu wzroku zosta�y przedstawione tylko w formie og�lnej, gdy� b�d� one jeszcze szczeg�owo omawiane w dalszych rozdzia�ach pracy. Wszystkie bowiem zagadnienia, kt�re stanowi� przedmiot naszych rozwa�a�, zwi�zane s� lub wynikaj� bezpo�rednio ze skutk�w �lepoty lub g��bszego uszkodzenia wzroku. 3. Przedmiot i zadania tyfiopsychologii Z uwagi na do�� rozleg�e i brzemienne skutki �lepoty, od najdawniejszych lat przekonania ludzi widz�cych o niewidomych � daleko odbiega�y 1 Dawniej przedmiot zainteresowania stanowi�y osoby dotkni�te �lepot�, a wi�c tylko niewidomi. 2 T. Majewski, Psychologia 17 od rzeczywisto�ci. Wyra�a�y si� one w tym, �e niewidomi uwa�ani byli za ca�kowicie niezdolnych do nauki, do pracy zawodowej, do samodzielnego i niezale�nego �ycia. Takie pogl�dy na niewidomych kszta�towa�y si� na przestrzeni wiek�w, pozostawiaj�c jeszcze dzisiaj pi�tno i �lady w umys�ach ludzi XX wieku. Przekonania te maj� swoje historyczne uwarunkowania. S� one odbiciem �wczesnych system�w spo�eczno-eko-nomicznych, a zw�aszcza pogl�d�w na ludzi dotkni�tych kalectwem i przewlekle chorych, kt�re wp�ywa�y na kszta�towanie si� postaw ludzi pe�nosprawnych wobec cz�onk�w spo�ecze�stwa o obni�onej zdolno�ci do samodzielnego �ycia i pracy. B��dne pogl�dy zrodzone w �wiadomo�ci ludzi dawnych czas�w wynika�y st�d, �e �wczesny cz�owiek nie potrafi� odpowiedzie� sobie na wiele pyta�, jakie nasuwali niewidomi, jak te� sama �lepota. Podobnie jak inne zjawiska, "tajemnice" zwi�zane ze �lepot� starano si� t�umaczy� odwo�uj�c si� do si� nadprzyrodzonych. Dotyczy�y one zar�wno pochodzenia �lepoty, jak te� psychicznych w�a�ciwo�ci niewidomych. Poniewa� nie potrafiono wyja�ni�, dlaczego dziecko rodzi si� niewidome lub ustali� przyczyn� utraty przez nie wzroku - t�umaczono to przekle�stwem lub kar� Bo�� za grzechy, przeznaczeniem itp. Dzisiaj medycyna zna ju� dok�adnie etiologi� �lepoty i w wi�kszo�ci przypadk�w potrafi dok�adnie ustali� jej przyczyn�. Z przekonaniem, �e �lepota jest przekle�stwem lub kar� Bo��, ��czono dawniej pogl�dy dotycz�ce rzekomych cech psychicznych niewidomych. Wed�ug M. Kaziowa (1968, s. 32) przypisywano im np. naturaln� sk�onno�� do z�a i niemoralno��, a tak�e takie cechy, jak m�ciwo��, po-p�dliwo��, okrucie�stwo czy bezwzgl�dno��. Albo te� przeciwnie, przypisywano im specjalne zdolno�ci czy pozytywne cechy, jak np. naturaln� sk�onno�� do dobroci, "czysto�ci duszy", dar prorokowania czy jasnowidzenia lub nawet uzdrawiania innych. W. Dola�ski (1954, s. 211) nazywa to "legendami" o niewidomych, pisz�c o nich w spos�b nast�puj�cy: "Dzi� og� ludzi ma�o wie o istotnych mo�liwo�ciach kszta�cenia si� oraz pracy niewidomych, ale za to od najdawniejszych czas�w kr��� rozmaite wersje i legendy na temat posiadanych przez nich nadzwyczajnych zdolno�ci, wybitnego umuzykalnienia, "cudownego" wprost dotyku - pozwalaj�cego odr�ni� barwy, o darze jasnowidzenia i o wielu, wielu innych rzeczach, na jakie mo�e zdoby� si� fantazja ludzka. Tego rodzaju mniemania znajdowa�y swoje uzasadnienie, �e wed�ug istniej�cej sprawiedliwo�ci i r�wnowagi we wszech�wiecie, sama natura wynagradza niewidomemu brak wzroku przez obdarowywanie go atrybutami, kt�rych odmawia ludziom widz�cym". Tego rodzaju dawne przekonania wynika�y z niek�rych koncepcji filozoficznych, a zw�aszcza tzw. determinizmu psychologicznego, w my�l kt�rego ka�de zjawisko psychiczne ma swoj� przyczyn� w innym zjawisku lub zdeterminowane jest czynnikami dziedzicznymi. W naszym 18 przypadku wy��czn� przyczyn� wszelkich specyficznych zjawisk psychicznych u niewidomych mia�aby by� �lepota. A wi�c nie dostrzegano tutaj wp�ywu innych czynnik�w (por. rozdz. III, l i 2). Na b��dne pogl�dy na temat niewidomych mia� tak�e wp�yw brak wychowania i rehabilitacji os�b dotkni�tych �lepot�. Zaniedbania �rodo-' wiskowe i izolacja spo�eczna powodowa�y to, �e wi�kszo�� niewidomych nie mia�a warunk�w do osi�gni�cia przeci�tnego rozwoju psychicznego i spo�ecznego, a cz�sto nawet fizycznego. Niekorzystna sytuacja ludzi pozbawionych wzroku powodowa�a w dawnych czasach to, �e mog�y wyst�pi� istotne r�nice w sensie ujemnym w por�wnaniu z widz�cymi. Dlatego te� od pocz�tk�w psychologii niewidomych jednym z zasadniczych problem�w by�a sprawa odr�bno�ci niewidomych. Tyfiopsycholo-gowie z XIX, a zw�aszcza z XX wieku starali si� rozstrzygn�� ten zasadniczy problem, czy psychika niewidomych jest r�na od psychiki widz�cych, jakie s� odr�bno�ci strukturalne, czy niewidomy jest innym typem itd. Wielu z nich wypowiada�o si� pozytywnie w tej sprawie. Dla przyk�adu mo�na wymieni� W. Steinberga (1917), kt�ry pisa�: "Niewidomy jest raz na zawsze typem odr�bnym. Oko jest najwa�niejszym narz�dem poznania �wiata zewn�trznego, a poniewa� spostrze�enia wchodz� jako element sk�adowy z�o�onych zjawisk psychicznych, ma ono r�wnie� znaczenie dla og�lnego �ycia psychicznego. Wp�yw braku wzroku si�ga a� do czynno�ci czysto intelektualnych" (cyt. za: K. Burklen, 1924, s. 6). Podobnie K. Burklen (1924, s. 8) twierdzi�, �e "Niewidomy jak to "bezsprzecznie wynika z naszych rozwa�a� jest typem odr�bnym. Raz, �e brakuje mu spostrze�e�, na kt�rych opiera si� �ycie psychiczne cz�owieka normalnego, poza tym, poniewa� ca�kowicie odmienne wra�enia przekazane przez pozosta�e zmys�y graj� t� sam� rol� w kszta�towaniu osobowo�ci, jak wra�enia wzrokowe". Zagadnienia odr�bno�ci czy r�nic psychicznych u niewidomych i widz�cych formu�owano te� jako g��wny przedmiot i uzasadnienie dla psychologii niewidomych (tyfiopsychologii). I tak wymieniony ju� niewidomy psycholog z Lipska W. Steinberg (1917)^twierdzi�: "Celem psychologii niewidomych jest zbadanie typowych, specyficznych form �ycia du- �chowego tej kategorii jednostek, form dlatego typowych, �e wynikaj�cych z braku widzenia, a kt�rych r�norodne i powik�ane po��czenia �z najrozmaitszymi czynnikami psychicznymi sk�adaj� si� na wytworzenie osobowo�ci niewidomego" (cyt. za: M. Grzegorzewska, 1926, s. 7). W 1917 roku r�wnie� L. Cohn pisa� o psychologii niewidomych w spos�b nast�puj�cy: "Szczytowym osi�gni�ciem psychologii niewidomych ma by� odpowied� na pytanie, w jakim zakresie i w jakim stopniu jest mo�liwe stworzenie dla niewidomych namiastki brakuj�cego wzroku oraz. 'takie ukszta�towanie jego �ycia wewn�trznego, aby powr�ci�a r�wnowaga duchowa mocnoi zachwiana, przez utrat� wzroku" (wg K. Burklen, 1924, s. '5). �� 19 R�wnie� sam K. Blirklen (1924, s. 12), autor powa�nego podr�cznika psychologii niewidomych, pisze, �e: "Tyfiopsychologi� nale�y rzeczywi�cie teoretycznie i praktycznie uzna� i stosowa� j� jako co�, czym jest ona ze swej istoty, a mianowicie jako odr�bny dzia� psychologii wyznaczony przez �lepot� [. . .] Do jej zada� nale�y wykrycie r�nicy mi�dzy rozwojem niewidomego z rozwojem widz�cego i przeprowadzenie granicy mi�dzy jednym a drugim". W sprawie psychologii niewidomych wypowiedzia�o si� tak�e kilku polskich psycholog�w. Wymieniana ju� M. Grzegorzewska (1926, s. 6 i 7) w nast�puj�cy spos�b uzasadnia psychologi� niewidomych: "Nie przes�dzaj�c tutaj spornego zagadnienia, czy psychiczna struktura niewido-.mych jest zasadniczo r�na od naszej (widz�cych - przyp. autora), tj. czy te� r�nice strukturalne s� mniej g��bokie i niewidomi tylko innymi �rodkami osi�gaj� te same cele co widz�cy, sam fakt istnienia r�nic �strukturalnych {co do kt�rych nie mo�e by� w�tpliwo�ci), wykazuje ca�� prawomocno�� specjalnej psychologii niewidomych, b�d�cej przeto jednym z dzia��w psychologii r�niczkowej. Celem, do kt�rego d��y psychologia niewidomych, jest poznanie osobowo�ci niewidomych, co nie sprzeciwia l si� uzasadnionemu pogl�dowi bli�szego zbadania cech psychicznych - struktur albo nawet ich derywat�w, czyli element�w psychicznych". Podobnie J. Mendru� (1967, s. 95), wychodz�c z bezspornych r�nic mi�dzy widz�cymi i niewidomymi, pisze: "Zadaniem tak poj�tei tyfiopsychologii by�oby szczeg�owe okre�lenie i opisanie istniej�cych i r�nic, obiektywna ich ocena i na podstawie tych fakt�w przeciwstawienie si� fa�szywym poj�ciom tak w�r�d widz�cych, jak i samych niewido-, mych". Faktycznie, ujmuj�c zagadnienie historycznie trzeba stwierdzi�, �e badania psychologiczne nad niewidomymi g��wnie koncentrowa�y si� na wykrywaniu r�nic w ich strukturze psychicznej w por�wnaniu z osobami widz�cymi. Ten komparatystyczny kierunek utrzymuje si� nadal \ tak�e dzisiaj. Przeprowadza si� dalej liczne badania por�wnawcze i formu�uje si� r�ne wnioski w tym zakresie. Tak wi�c nale�y przyj��, �e . .podstaw� i uzasadnieniem dla tyfiopsychologii s� wyst�puj�ce r�nice, .b�d�ce konsekwencjami �lepoty (utraty wzroku) lub niedowidzenia. J Mendru� (1967, s. 95) pisze, �e: "Zacieranie r�nic pomi�dzy widz�cymi a niewidomymi jest bezcelowe, poniewa� one istniej� i s� oczywiste". .M�wi�c o r�nicach jako g��wnym przedmiocie tyfiopsychologii trzeba jednak dok�adniej okre�li� jakiego s� one rodzaju i jakich zjawisk psychicznych {proces�w, cech) dotycz�. Albowiem mog� tutaj wyst�pi� r�nice: l. Jako�ciowe - gdy dane zjawisko psychiczne wyst�puje u. niewidomych czy niedowidz�cych, a nie wyst�puje u widz�cych lub odwrotnie. Tego typu r�nica wyst�puje jedynie w sferze poznania, a m�wi�c dok�adniej w sferze percepcji i tylko w przypadku ca�kowitej �lepoty. .20 A wi�c ma ona miejsce wy��cznie u ca�kowicie 'niewidomych, u kt�rych proces percepcji rzeczywisto�ci opiera si� na zupe�nie innych zmys�ach ni� u widz�cych. Inna jako�ciowa, istotna r�nica wyst�puje u ca�kowicie niewidomych od urodzenia, u kt�rych struktura psychiczna - tre�� wewn�trznej reprezentacji rzeczywisto�ci .(spostrze�enia, wyobra�enia) pozbawiona jest ca�kowicie element�w wzrokowych. 2. Ilo�ciowe - gdy dane zjawisko wyst�puje cz�ciej lub intensywniej w Jednej grupie ni� w drugiej. Tego rodzaju r�nice wyst�puj� w percepcji u niewidomych z resztkami wzroku i s�abowidz�cych. Oznacza to, �e percepcja wzrokowa nie jest u nich ca�kowicie zniesiona, lecz �e jej rola zostaje sprowadzona do roli drugorz�dnej lub znacznie ograniczona. W wyniku tego wewn�trzna reprezentacja rzeczywisto�ci nie zostaje ca�kowicie pozbawiona tre�ci wizualnych, lecz ulegaj� one w wi�kszym lub mniejszym stopniu zmniejszeniu., W�a�ciwie zdecydowana wi�kszo�� r�nic mi�dzy niewidomymi czy niedowidz�cymi a widz�cymi ma charakter ilo�ciowy. Dalszymi przyk�adami mo�e tutaj by� ni�sza sprawno�� motoryczna, zaw�enie zainteresowa�, intensywniejsze reakcje emocjonalne na sytuacje trudne czy przewaga my�lenia poj�ciowego nad konkretnym u niewidomych w por�wnaniu z widz�cymi. Z punktu widzenia rozwojowego mo�na ponadto m�wi� o r�nicach: 1. Temporalnych (w czasie) - gdy dane zjawisko wyst�puje p�niej lub wcze�niej w grupie dzieci niewidomych czy niedowidz�cych ni� widz�cych. U dzieci z defektami wzroku stwierdzamy np. op�niony rozw�j motoryczny, mowy, wyobra�e� przestrzennych. Odwrotnie, wcze�niej zaczynaj� u nich kszta�towa� si� poj�cia abstrakcyjne. 2. W sposobie rozwoju danego zjawiska. U dzieci niewidomych np. poj�cia kszta�tuj� si� tylko na podstawie danych uzyskanych z pozosta�ych zmys��w, a wi�c bez udzia�u element�w wzrokowych. Podobnie przywi�zanie dziecka niewidomego do matki rozwija si� na bazie dozna� dotykowych i s�uchowych, a 'nie jak to bywa u dziecka widz�cego na bazie wra�e� wzrokowych. Oczywi�cie tyfiopsychologia nie zaw�a swego przedmiotu wy��cznie do r�nic w sferze psychicznej b�d�cych skutkami defektu wzroku, lecz obejmuje tak�e ca�� problematyk� zwi�zan� z ich likwidacj� lub redukcj�. W tym zakresie do istotnych zagadnie� nale�y kompensacja, a wi�c zast�pienie funkcji brakuj�cego lub powa�nie uszkodzonego wzroku przez inne zmys�y. Ka�dy organizm dysponuje du�ymi mo�liwo�ciami kompensacyjnymi; ma mo�liwo�� uruchomienia pewnych mechanizm�w kompensacyjnych, kt�re w znacznym stopniu zast�puj� utracon� funkcj� wzroku. W naszym przypadku chodzi g��wnie o kompensacj� percepcyjn� poprzez inne, pozosta�e zmys�y, a tak�e inne funkcje psychiczne, g��wnie mow� (kompensacja werbalna). 21 Innym zagadnieniem jest sprawa psychicznej adaptacji do nowych sytuacji i warunk�w os�b, 'kt�re utraci�y wzrok. Jest to zagadnienie bardzo z�o�one i posiada wiele aspekt�w. Adaptacja psychiczna ociemnia�ych jako pewien proces przemian - przystosowania dokonuje si� zar�wno w sferze intelektualnej, emocjonalnej, jak te� behawioralnej. Bardzo z�o�one i trudne zagadnienie stanowi tak�e diagnostyka tyfio-psychologiczna - badania psychologiczne os�b z defektami wzroku, a tak�e stosowanie r�nych zabieg�w psychokorekcyjnych. S� to zagadnienia nale��ce do psychologii stosowanej. Precyzuj�c dok�adniej przedmiot tyfiopsychologii trzeba podkre�li�, �e sk�adaj� si� na niego: - zagadnienia swoiste wyst�puj�ce wy��cznie u niewidomych czy niedowidz�cych i wskazuj�ce na r�nice w stosunku do os�b widz�cych, np. specyficzne skutki psychiczne �lepoty (utraty wzroku) czy'niedowidzenia, zjawisko "zmys�u przeszk�d", schematy dotykowe w procesie percepcji dotykowej it,d., - zagadnienia, kt�re wyst�puj� r�wnie� w innych grupach os�b niepe�nosprawnych (inwalid�w), np. zjawisko kompensacji, akceptacja kalectwa, reakcje emocjonalne (psychiczne) na kalectwo, stosowanie psychologicznych metod diagnostycznych czy psychoterapeutycznych itd. Jednak�e g��bsza analiza zagadnie� drugiej grupy wskazuje na to, �e maj� one charakter wsp�lnych tylko w�wczas, gdy rozwa�a si� je w formie og�lnej. Natomiast przy szczeg�owej analizie okazuje si�, �e u niewidomych czy niedowidz�cych maj� one r�wnie� swoj� specyfik�. Jako przyk�ad mo�e pos�u�y� zjawisko kompensacji. U niewidomych ma ono g��wnie charakter kompensacji percepcyjnej i werbalnej, a wi�c innej ni� u inwalid�w z uszkodzeniem narz�du ruchu czy g�uchych. Podobnie przedstawia si� sprawa stosowania tych samych psychologicznych metod diagnostycznych w odniesieniu zar�wno do os�b niewidomych czy niedowidz�cych, jak te� os�b widz�cych. Niestety wielu metod, np. niekt�rych test�w, nie mo�na w og�le stosowa� do badania niewidomych i niedowidz�cych lub mo�na je stosowa� dopiero po ich adaptacji. Og�lnie trzeba wi�c stwierdzi�, �e skutki defektu wzroku stwarzaj� wiele swoistych i specyficznych zagadnie� psychologicznych odr�bnych od tych, jakie wynikaj� z innych defekt�w czy jakie wyst�puj� u ludzi widz�cych. Jednak tyfiopsychologia nie stanowi samodzielnej dyscypliny psychologicznej, lecz jest dzia�em psychologii defektologicznej. Zajmuje si� ona swoistymi (specyficznymi) zagadnieniami wynikaj�cymi ze �lepoty i niedowidzenia oraz adaptacj� psychiczn� do �ycia w warunkach �lepoty albo znacznie ograniczonej funkcji wzroku. Jest ona zar�wno nauk� teoretyczn� (wiedzotw�rcz�), jak te� praktyczn� (stosowan�). 'Cz�� tematyczna ma za zadanie: l) poznanie (ustalenie, opis, kwalifikacj�): - wszystkich psychicznych skutk�w defekt�w wzroku zar�wno w sfe- 22 rze poznania .(skutk�w pierwotnych), jaik te� w innych sferach (skutk�w wt�rnych), - mechanizm�w kompensacyjnych w procesie percepcji oraz w rozwoju psychicznym dzieci niewidomych i niedowidz�cych; 2) ustalenie rodzaju i zakresu r�nic psychicznych u niewidomych i niedowidz�cych w por�wnaniu z widz�cymi, a wi�c prawid�owo�ci i specyfiki zjawisk psychicznych u os�b z defektami wzroku. Cz�� praktyczna ma za zadanie wykorzystanie wiedzy tyfiopsycho-logicznej do usuni�cia lub zredukowania w mo�liwie najwy�szym stopniu psychicznych skutk�w �lepoty (utraty wzroku) i niedowidzenia poprzez uruchamianie mechanizm�w kompensacyjnych i adaptacyjnych. W tym zakresie powi�zana jest ona z kszta�ceniem, wychowaniem i rehabilitacj� 1 niewidomych i niedowidz�cych. Wymienione zadania tyfiopsychologii w spos�b zr�nicowany odnosz� si� do r�nych grup os�b z defektami wzroku. Dla dzieci niewidomych pozbawionych wzroku od urodzenia lub wczesnego dzieci�stwa zadania te b�d� zwi�zane z rozwojem, stworzeniem optymalnych warunk�w do jego przebiegu bez udzia�u bod�c�w wzrokowych. Dotycz� one odpowiedniego post�powania rewalidacyjnego, kt�re pozwoli na unikni�cie przede wszystkim wt�rnych skutk�w defektu wzroku i doprowadzi do pe�nego rozwoju osobowo�ci {por. M. I. Ziemcowa, 1976, s. 183). Dla dzieci nie-vvidomych z resztkami wzroku i niedowidz�cych dodatkowym zadaniem b�dzie sprawa maksymalnego wykorzystania zachowanych sprawno�ci; wzroku w rozwoju i rewalidacji. W przypadku os�b ociemnia�ych na pierwszy plan wysuwa si� natomiast sprawa psychicznej adaptacji do nowych sytuacji i warunk�w po utracie wzroku. Wymienione wi�c grupy os�b z defektem wzroku stwarzaj� cz�ciowo odr�bne zagadnienia, tworz�c oddzielne dzia�y tyfiopsychologii. 4. Tyfiopsychologia a psychologia defektologiczna Jak ju� zaznaczono, tyfiopsychologia jest dzia�em psychologii defektologicznej, kt�ra zajmuje si� specyficzn� problematyk� psychologiczn� '.wynikaj�c� i zwi�zan� z defektami fizycznymi i psychicznymi, a wi�c ich wp�ywem na rozw�j i funkcjonowanie psychiki. Nale�� do nich defekty sensoryczne - uszkodzenia wzroku i s�uchu, umys�owe upo�ledzenie, de- 1 W odniesieniu do dzieci z defektami (niepe�nosprawnych) zamiast terminu rehabilitacja cz�ciej stosuje si� termin rewalidacja. Zachowuj�c pewn� tradycj�, w dalszej cz�ci pracy w zale�no�ci od tego, czy sprawa b�dzie dotyczy� dzieci czy doros�ych niewidomych i niedowidz�cych, b�d� u�ywane terminy: rewalidacj� lub rehabilitacja. 2a fekty w zakresie mowy, r�ne dysfunkcje narz�du ruchu. Defekt w tym .przypadku ma charakter zmiany ustabilizowanej, trwa�ej, raczej nieodwracalnej i z trudno�ci� poddaj�cej si� leczeniu. Dotyczy to samego defektu, a nie konsekwencji, jakie poci�ga on za sob� w sferze psychicznej i innych. W ramach tradycyjnej psychologii defektologicznej wyr�nia si� m. in. takie jej dzia�y, jak: 1) psychologi� niewidomych i niedowidz�cych, 2) psychologi� g�uchych i niedos�ysz�cych, 3) psychologi� umys�owo upo�ledzonych. Psychologia defektologiczna powsta�a z oddzielnych studi�w nad wymien