Latifa Ukradziona twarz - mie� 20 lat w Kabulu 1. Ka�de �ycie ma sw�j kres, Nie warto by� uleg��, Je�li moje �ycie ma zale�e� od poddania, Nic mi po takim zniewolonym �yciu. Niech nawet pada z�oty deszcz, Powiem wtedy niebu: Nic mi po takim deszczu. Ksi��ka ta jest opowie�ci� o tym, co prze�y�a moja rodzina w odleg�ej i niedawnej przesz�o�ci w moim kraju, Afganistanie. Mam nadziej�, �e pos�u�y ona za klucz innym kobietom, tym, kt�rym zamkni�to usta, kt�re skrywaj� swoje prze�ycia w sercu i w pami�ci. Dedykuj� j� wszystkim afga�skim dziewcz�tom i kobietom, kt�re zachowa�y godno�� do ostatniego tchnienia. Wszystkim tym, kt�re - pozbawione nale�nych praw we w�asnym kraju - �yj� w mroku, cho� mamy XXI wiek. Wszystkim kobietom straconym podczas publicznych egzekucji na oczach dzieci i bliskich, bez lito�ci ani s�du. Ofiarowuj� j� te� mojej matce, kt�ra pomaga�a mi w ka�dej chwili, ucz�c mnie wolno�ci i oporu. LATIFA Bia�a flaga nad meczetem Dziewi�ta rano, 27 wrze�nia 1996 roku. Kto� raptownie puka do drzwi. Rodzina siedzi jak na szpilkach, bo od �witu panuje nerwowa atmosfera. Ojciec zrywa si� na r�wne nogi, a matka patrzy za nim z niepokojem; po nieprzespanej nocy rysy twarzy ma �ci�gni�te z wyczerpania. Nikt nie zmru�y� oka. Strza�y wok� miasta ucich�y dopiero o drugiej nad ranem. Ca�y czas, w ciemno�ci, z moj� siostr� Soraj� rozmawia�y�my szeptem i nawet kiedy zapad�a cisza, nie mog�y�my na dobre zasn��. A przecie� przywykli�my ju� w Kabulu do tego, �e stanowimy cel dla pocisk�w rakietowych. Chocia� mam dopiero szesna�cie lat, wydaje mi si�, jakbym je s�ysza�a od zawsze. Od tak dawna miasto jest otoczone i bombardowane, a mordercze walki zsy�aj� na nas ogie� i dym, czasem wyp�dzaj�c nas do piwnic, �e jeszcze jedna noc wype�niona tym ha�asem nie robi r�nicy! Tak by�o do dzisiaj. Tata wraca do kuchni, a za nim wchodzi nasz m�ody kuzyn Farhad, zadyszany i blady. Farhad jest ca�y rozedrgany, na jego twarzy maluje si� strach. M�wi z trudem, s�owa zderzaj� si� na jego wargach w jakiej� dziwnej czkawce. - Przyszed�em... dowiedzie� si�, co u was! Wszystko w porz�dku? Nic nie widzieli�cie? Nie wiecie? Ju� weszli! Zaj�li Kabul! Talibowie s� w Kabulu! Nie by�o ich u was? Nie za��dali broni? - Nie, nikogo nie by�o, ale zauwa�yli�my, �e bia�a flaga powiewa nad meczetem. Obawiamy si� najgorszego, Daud spostrzeg� j� rano. Oko�o pi�tej m�odszy z moich braci, Daud, zszed� jak zwykle po wod� na parter bloku, ale wr�ci� po�piesznie z pust� misk�. Chocia� brat m�wi�, �e widzia� bia�e flagi, nie chcia�am w to uwierzy�. Wola�am my�le�, �e si�y opozycyjne pewnie si� wycofa�y, �eby lepiej przygotowa� si� do walki, albo ukry�y si� na p�nocy, na innym przedmie�ciu stolicy. Mod�ahedini nie mogli zostawi� Kabulu. Tyle razy s�ysza�am zatrwa�aj�ce opowie�ci, czyta�am niepokoj�ce wiadomo�ci. Wola�am jednak ignorowa� informacje radia Kabul: �Kobiety zamykaj�... Zabraniaj� im pracowa�, chodzi� do szko�y! Nie ma dla nich �ycia, odbieraj� im c�rki, podpalaj� domy wie�niak�w, m�czyzn na si�� wcielaj� do swoich oddzia��w, talibowie chc� zniszczy� kraj!� Jeszcze wczoraj, mimo ruin i wojny domowej, w Kabulu toczy�o si� �normalne� �ycie. By�am z siostr� u krawcowej i mierzy�y�my sukienki, kt�re mia�y�my w�o�y� dzisiaj na wesele. Gra�aby muzyka, ta�czy�yby�my! �ycie nie mo�e zatrzyma� si� ot tak, jakiego� 27 wrze�nia 1996 roku! Mam dopiero szesna�cie lat i tyle jeszcze do zrobienia, przede mn� egzamin wst�pny na wydzia� dziennikarstwa... Nie, to niemo�liwe, �eby talibowie zostali w Kabulu, to tylko stan tymczasowy. S�ysz� rozmow� ojca z Daudem, ale tak jestem poruszona, �e docieraj� do mnie tylko strz�py. - Nad�ibullah jest Pasztunem jak oni! To nie do pomy�lenia, �e zabieraj� si� za Pasztun�w! W dodatku schwytali go w budynku ONZ! Powiesili go? To niewiarygodne! M�j ojciec te� jest Pasztunem, nale�y do najliczniejszej grupy etnicznej w kraju. Jak wielu innych, my�la�, �e je�li zdarzy si� nieszcz�cie i talibowie zajm� stolic�, to na pewno b�d� szuka� Nad�ibullaha, ale nie po to, �eby go powiesi�, tylko �eby go uwolni� i zaproponowa� mu udzia� w ich nowym rz�dzie! Kabulczycy nie lubili Nad�ibullaha, by�ego szefa rz�du, �atwo przechodz�cego z jednego obozu do drugiego, niczym handlarze broni� i narkotykami kr���cy po pograniczu z Pakistanem. Ojciec os�dza� go surowo i uwa�a� za zdrajc�. Nad�ibullah, skorumpowany przest�pca, kierowa� afga�skimi komunistycznymi tajnymi s�u�bami, ChAD-em, tym z�owrogim odpowiednikiem radzieckiego KGB. Po ostatnim zamachu stanu w kwietniu 1992 roku, kiedy ruch oporu zaj�� Kabul, on po prostu uciek�! Wojsko schwyta�o go na lotnisku, gdzie zamierza� wsi��� do samolotu udaj�cego si� za granic�. Zmuszony do pozostania w kraju, schroni� si� w budynkach ONZ, w pobli�u placu Ariana, sk�d nie wychodzi� a� do tego pami�tnego dnia 1996 roku. By�am jeszcze dzieckiem, kiedy ten cz�owiek, na tym samym placu, gdzie zosta� powieszony, wyg�osi� przem�wienie wzywaj�ce partie ruchu oporu do Pojednania. Je�li talibowie s� zdolni do tego, �eby by�ego prezydenta szuka� w siedzibie ONZ, to znaczy, �e rz�dzi terror i panuje chaos. Kuzyn Farhad jest nadal pod wp�ywem szoku, nie chce by� za d�ugo poza domem. - Gdyby� zamierza� wychodzi�, musisz bardzo uwa�a�, wujku! Widzia�em, jak niekt�rzy z nich bij� ludzi wielkimi r�zgami! Wygl�daj� strasznie, s� ubrani jak Pakista�czycy, w d�ugie, obszerne spodnie, je�d�� d�ipami, a kiedy si� zatrzymuj�, bij� t�um jak popadnie! Najch�tniej m�czyzn bez brody. A ty nie masz brody! On te� nie nosi brody. Czy zapuszcza si� brod�, maj�c szesna�cie lat, kiedy chodzi si� w d�insach i adidasach? Gdy s�ucha si� muzyki rockowej i marzy, ogl�daj�c sentymentalne filmy indyjskie? Kuzyn Farhad jest nadal pod wp�ywem szoku, nie chce by� za d�ugo poza domem. - Gdyby� zamierza� wychodzi�, musisz bardzo uwa�a�, wujku! Widzia�em, jak niekt�rzy z nich bij� ludzi wielkimi r�zgami! Wygl�daj� strasznie, s� ubrani jak Pakista�czycy, w d�ugie, obszerne spodnie, je�d�� d�ipami, a kiedy si� zatrzymuj�, bij� t�um jak popadnie! Najch�tniej m�czyzn bez brody. A ty nie masz brody! On te� nie nosi brody. Czy zapuszcza si� brod�, maj�c szesna�cie lat, kiedy chodzi si� w d�insach i adidasach? Gdy s�ucha si� muzyki rockowej i marzy, ogl�daj�c sentymentalne filmy indyjskie? Brody maj� wszyscy talibowie. M�wi�, �e musz� by� tak d�ugie jak d�o�. Nigdy nie wk�adaj� tradycyjnego afga�skiego beretu, pakom, kt�ry sta� si� symbolem ruchu oporu. Zreszt�, jak wiemy, nie wszyscy s� Afga�czykami ani nawet Pasztunami. Wspieraj� ich Pakista�czycy, a werbunek prowadz� w r�nych krajach. Jak mo�na by�o zobaczy� w telewizji, a potwierdzaj� to �wiadectwa ludzi z zaj�tych przez nich prowincji, w ich szeregach znajduje si� wielu Pakista�czyk�w, ale te� Arabowie z kraj�w muzu�ma�skich, w wi�kszo�ci niem�wi�cy nawet naszym j�zykiem. Ojciec obserwuje ulic� z balkonu. Nad meczetem nadal powiewa bia�a flaga, w dzielnicy panuje wzgl�dna cisza, ale w naszych g�owach szaleje burza. Patrzymy na siebie, Farhad po�piesznie wypija szklank� gor�cej herbaty. Tata wraca z balkonu, potrz�saj�c g�ow�, nie dowierza, �e talibowie powiesili Nad�ibullaha. Dzi� rano nie p�jdziemy z ojcem i naszym psem Bingo na jogging [W Afganistanie nie chodzono z psem na smyczy, pies w krajach muzu�ma�skich nie jest zwierz�ciem mile widzianym, jest zwierz�ciem rytualnie nieczystym, psa uwa�a si� niekiedy za wcielenie diab�a, si�� nieczyst�. Psy by�y hodowane do walki lub do pilnowania stada (charty) - przyp. J.S.-D.]. Dzi� rano tata zadaje sobie w milczeniu tysi�ce pyta�, kt�re zachowuje dla siebie, �eby jeszcze bardziej nie niepokoi� mamy, ju� i tak ci�ko do�wiadczonej siedemnastoma latami wojny. Ja sama od urodzenia, od 20 marca 1980 roku, pierwszego dnia wiosny, zazna�am tylko wojny. Ale nawet za Sowiet�w, nawet pod ostrza�em pocisk�w rakietowych wrogich ugrupowa�, w�r�d ruin, byli�my wolni. Jakie �ycie ojciec b�dzie teraz m�g� zapewni� bliskim? Jaki los czeka jego dzieci? Mia�am to szcz�cie, �e urodzi�am si� w kochaj�cej si�, z�ytej, pobo�nej i liberalnej rodzinie. Moja starsza siostra Szakila jest m�atk� i, zgodnie z obyczajem, po �lubie zamieszka�a u te�ci�w. Mieszka w Pakistanie i czeka, a� m�� sprowadzi j� do Stan�w Zjednoczonych. Soraja ma dwadzie�cia lat, jest pann� i ju� od trzech lat pracuje jako stewardesa w afga�skich liniach lotniczych Air Ariana. Przedwczoraj wr�ci�a z rejsowego lotu do Dubaju i mia�a znowu lecie� dzi� rano. Daud studiuje ekonomi�, a ja zda�am w�a�nie pierwszy wst�pny egzamin cz�stkowy, chc� by� chc� by� dziennikark�. Marz� o tym od zawsze. Ojciec i ca�a rodzina maj� nadziej�, �e sko�cz� studia i jako reporter b�d� je�dzi� po kraju. Czy wszystko to w jednej sekundzie zostanie przerwane? Musz� pojecha� na plac Ariana i zobaczy�, co si� tam dzieje, siostra te� chce mi towarzyszy�. Musimy si� przekona�, czy talibowie s� tam naprawd�, czy rzeczywi�cie powiesili Nad�ibullaha i jego brata, czy kl�ska, w kt�r� wczoraj nie chcia�am wierzy�, spad�a na nas rzeczywi�cie. M�j starszy brat Wahid, kt�ry s�u�y� w wojsku za okupacji radzieckiej, a p�niej przeszed� za ich namow� do oddzia��w komendanta Masuda, m�wi�, kiedy talibowie zdobywali kolejne obszary na po�udniu: �Nawet sobie nie wyobra�acie, jakie obce si�y ich wspieraj�! Nikt w Kabulu nie ma o tym poj�cia. S� pot�ni, dysponuj� nowoczesnymi �rodkami, rz�d im nie stawi czo�a!�. Wtedy uwa�ali�my go za pesymist�. Dzisiaj rozumiemy, �e mia� racj�. Aby wi�c przekona� si�, czy to prawda, chc� talib�w zobaczy� na w�asne oczy. Ojciec te�. Daud zostanie z mam�, zbyt wra�liw�, �eby ogl�da� tego rodzaju widowisko, a my we tr�jk� pojedziemy samochodem. Farhad wr�ci na swoim rowerze solidnej chi�skiej marki. Na odchodnym rzuca jeszcze ojcu: - Nie powinni�cie wychodzi�... Tak by�oby lepiej. My jednak musimy by� �wiadkami tego niewiarygodnego wydarzenia. Gdybym ju� by�a reporterem, moim obowi�zkiem by�oby dotrze� na miejsce. Nigdy nie widzia�am Nad�ibullaha, tylko kilka razy w telewizji, ale by�am wtedy taka ma�a... Ostatnio m�wi�o si�, �e pisze autobiografi�. Nie mog�am si� doczeka�, kiedy j� przeczytam. Nawet zdrajcy kraju, poplecznicy Sowiet�w, stanowi� cz�� naszej najnowszej historii. Je�li chce si� by� dziennikarzem, trzeba wszystkiego si� nauczy�, wszystko zrozumie�, wszystko wiedzie�. Obie z Soraj� przezornie w�o�y�y�my d�ugie sukienki i czadory, kt�rych w domu u�ywamy do modlitwy. Normalnie chodz� w spodniach jak do joggingu, w koszulce typu polo albo w swetrze i w adidasach. Tata idzie po samoch�d zaparkowany niedaleko domu ko�o meczetu. Farhad schodzi za nami po schodach z rowerem na ramieniu. Na dole czekamy na samoch�d. Zjawia si� jeden z s�siad�w i pyta: - Wiecie? Podobno Nad�ibullaha powiesili na placu Ariana. I co wy na to? Ojciec daje nam dyskretnie znak, �eby zachowa� ostro�no��. W Kabulu, nawet w naszej dzielnicy Mikrorajan, nigdy nie wiadomo, z kim ma si� do czynienia. Cztery nowoczesne osiedla w tej wschodniej dzielnicy miasta zbudowali Rosjanie, a tworz� one betonowe miasteczko wielkich blok�w z w�asnym centrum handlowym i szko��. Mieszka�o tu wielu funkcjonariuszy afga�skiej partii komunistycznej, osiedla uchodzi�y za luksusowe, wygodniejsze od tradycyjnych dom�w. Wi�kszo�� mieszka�c�w zna si� i my te� oczywi�cie znamy tego s�siada, ale kto wie, pod czyim sztandarem kryje si� dzi� rano? Soraja odpowiada roztropnie, ze zwyk�ym sobie spokojem i �agodno�ci�: - My te� o tym s�yszeli�my, jedziemy zobaczy�, co si� dzieje. - Moja c�rka ch�tnie by si� z wami zabra�a. Farhad szeptem radzi Sorai, �eby si� nie zgadza�a: - Lepiej nikogo nie zabiera�, kto wie, co si� tam mo�e wydarzy�. Farhad ma m�odsze siostry. Wyrobi� w sobie poczucie odpowiedzialno�ci. Dziewczyna jeszcze pr�buje, ale odmawiamy. Ruszamy w kierunku placu Ariana. Siedz� z Soraj� z ty�u i my�l� o weselu, na kt�re nie p�jdziemy. Kiedy wspomnia�am, �e mia�y�my i�� do krawcowej po sukienki, mama surowo przywo�a�a mnie do porz�dku: - Czy ty zdajesz sobie spraw� z tego, co si� dzieje, Latifo? W takiej chwili my�lisz o sukienkach i krawcowej! Wtr�ci� si� ojciec: - Odbior� je p�niej, nie martw si�. Dobrze wiem, �e jestem c�rk� zbyt wspania�omy�lnego ojca, nastolatk� rozpieszczan� przez siostry... Do tej pory ros�am na wolno�ci. Szko�a, uczelnia, basen, wypady z kole�ankami w poszukiwaniu kaset z muzyk�, film�w wideo, wieczorne czytanie powie�ci w ��ku... Mam nadziej�, �e bojownicy ruchu oporu nie zostawili nas na pastw� losu. Tata zatrzymuje samoch�d na znak naszego znajomego aptekarza. Jego brat zajmuje wysokie stanowisko w rz�dzie. - Dok�d jedziecie? Na plac Ariana? Odradzam. - Chcemy to zobaczy� na w�asne oczy... - Wobec tego p�niej co� wam opowiem, kiedy b�dziecie wraca�. B�d�cie ostro�ni. Na ulicach jest mniej ludzi ni� zwykle, wida� m�czyzn, ale bardzo ma�o kobiet. Wida�, �e ludzie s� zszokowani. Twarze, kt�re dostrzegamy po drodze, przypominaj� maski. A jednak, jak si� zdaje, wsz�dzie panuje spok�j. Po kwadransie doje�d�amy do alei biegn�cej od lotniska do placu Ariana wype�nionego ju� rz�dami samochod�w. To nowoczesne centrum miasta. Ojciec uprzedza nas, �e bardzo szybko okr��y plac i zaparkuje gdzie� dalej. Przeje�d�amy przed ambasad� Stan�w Zjednoczonych, gmachem telewizji, potem siedzib� Air Ariana. Wszystkie drzwi s� zamkni�te. Soraja ma �zy w oczach: - To tu pracuj�, widzisz? Mo�e ju� nigdy nie b�d� mog�a tu przyj��... Nawet telewizja jest zamkni�ta... Obje�d�amy plac do skrzy�owania z alej� Pokoju, gdzie wznosi si� gmach ONZ. Naprzeciw nas budynek Ministerstwa Obrony, gdzie mie�ci�o si� biuro komendanta Masuda. A tam, vis-a-vis hotelu Ariana, najbardziej luksusowego w Kabulu, zarezerwowanego w zasadzie dla turyst�w i zachodnich dziennikarzy, wyrasta co� w rodzaju wie�yczki stra�niczej, jakiej zazwyczaj u�ywaj� policjanci pilnuj�cy ministerstwa. Na tej zaimprowizowanej szubienicy wisz� oba trupy. Tata ka�e nam szybko patrze�, bo drugi raz nie b�dzie obje�d�a� placu. - Przyjrzyjcie si� dobrze twarzom, �eby�my byli pewni, �e to rzeczywi�cie Nad�ibullah i jego brat. To oni. By�y prezydent Nad�ibullah w tradycyjnym stroju afga�skim, a obok niego brat, w zachodnim garniturze. Pierwszy zawieszony na plastikowym przewodzie przeci�gni�tym pod pachami, drugi powieszony za szyj�. Twarz Nad�ibullaha daje si� rozpozna�, cho� jest sina, ca�a w krwawych wybroczynach. Prawdopodobnie zlinczowali go, a potem powiesili. Natomiast twarz brata, nietkni�ta, jest woskowo blada. W usta Nad�ibullaha napchali papieros�w, a w kieszenie banknot�w, chodzi�o najwyra�niej o to, �eby pokaza� jego chciwo��. Wygl�da, jakby wymiotowa� papierosami. Widok jest obmierz�y, tak przera�aj�cy, �e ze strachu i obrzydzenia obie z siostr� zaczynamy p�aka�. Nie potrafi� jednak oderwa� wzroku od trupa. Tata parkuje samoch�d z dala od t�umu. Wy��cza silnik i m�wi: - Ja wysi�d�, ale wy zostaniecie w samochodzie. Pami�tajcie, �eby si� st�d nie rusza�. Widzia�em aptekarza, on te� zdecydowa� si� przyjecha�, porozmawiam z nim. Zostajemy same i przytulone do siebie wpatrujemy si� zza szyby w tworz�ce si� grupki. Farhad m�wi� prawd�: talibowie wymachuj� r�zgami - a raczej czym� w rodzaju metalowych kabli - i bij� nimi przechodni�w jak popadnie, zmuszaj�c ich w ten spos�b do zgromadzenia si� na placu i ogl�dania tego potwornego widowiska. Nie mog� dok�adnie zobaczy� tej r�zgi, ale Soraja twierdzi, �e ma o�owiane ko�c�wki, ja nie jestem tego pewna. - Ale� tak, przyjrzyj si� dobrze! Tamten bije ch�opca, widzisz, jak go boli? Od samego kabla tak by nie cierpia�. Mija dziesi�� minut. Same w samochodzie, ukryte pod czadorami, z opuszczonymi g�owami, milczymy. Ka�da my�li o nieszcz�ciu, jakie na nas spad�o, i zastanawia si� z l�kiem, jaki los j� czeka. Kr��y tyle pog�osek. Nie b�d� ju� chodzi� na uczelni�. A mama? Sko�czy�a liceum Zarghuna, nie zas�ania�a twarzy, ojciec, tak jak i m�j, kupi� jej rower, �eby je�dzi�a do szko�y. �y�a w czasach, kiedy dziewcz�ta nosi�y sp�dnice do kolan, jak i ja, ko�czy�y szko�� piel�gniarsk�, pracowa�y w szpitalu, zdobywa�y dyplom lekarza ginekologii. Jeszcze teraz, w wieku czterdziestu o�miu lat, chocia� przesz�a na emerytur� i jest zm�czona, bo wychowa�a pi�tk� dzieci i ca�e �ycie pracowa�a, lecz�c kobiety, dwa lub trzy razy w tygodniu przyjmuje w domu bezp�atnie. Nasz kraj potrzebuje kobiet. To kobiety od wielu lat pracuj� w administracji, szkolnictwie, s�u�bie zdrowia. Opieki wymaga tyle wd�w i dzieci! S� potrzebne dzia�ania profilaktyczne i pilne zabiegi, codzienne zmagania z nieznajomo�ci� nowoczesnej medycyny. Mama ma tyle bolesnych prze�y�! Wkroczenie talib�w do Kabulu b�dzie dla niej dodatkowym ciosem. Wraca tata. Widzimy z daleka, jak przygarbiony zmierza do samochodu. Otwiera drzwiczki i bez s�owa siada za kierownic�, kiwaj�c g�ow�. Szanujemy jego milczenie. Potem przekr�ca kluczyk, wyprowadza samoch�d i opowiada: - Rozmawia�em z aptekarzem. Brat mu powiedzia�, �e zanim oddzia�y Masuda wysz�y z miasta, jeden z bliskich komendantowi ludzi przyszed� do Nad�ibullaha do budynku ONZ, �eby go ostrzec i zaproponowa�, �eby opu�ci� miasto razem z nimi. Nad�ibullah odm�wi�. �Pisz� ksi��k� - powiedzia� - a talibowie dadz� mi wa�ne stanowisko. Mo�e b�d� premierem. Zostaj�!� Wielu ludzi rzeczywi�cie my�la�o, �e je�li talibowie przejm� w�adz�, wr�ci kr�l, a Nad�ibullah odzyska urz�dowe stanowisko. I oto zawis� na placu Ariana! - Zosta� sam, bez �adnej ochrony, w budynku ONZ - ci�gn�� tata. - Oko�o czwartej rano zobaczy� nadchodz�cego szefa tajnych s�u�b Pakistanu. Podetkn�li mu pod nos przygotowane z g�ry porozumienie, kt�re musia� natychmiast podpisa� i na mocy kt�rego uzna� oficjalnie obecny przebieg granicy z Pakistanem, uwzgl�dniaj�cy ca�� stref� Peszawaru, nale��c� dawniej do naszego kraju. Za��dali te�, �eby im wskaza� sk�ady broni i amunicji pozostawione w Kabulu przez Sowiet�w. Poniewa� pocz�tkowo nie chcia� z�o�y� podpisu, bili go, a� go zabili, po czym powiesili na placu Ariana. Umar� tak z w�asnej winy. Z w�asnej winy... Nie wierzy�, �e talibowie o�miel� si� wtargn�� do przedstawicielstwa ONZ. No i prosz�... o�mielili si�. B�g jeden wie, do czego s� jeszcze zdolni po tym, co zrobili! Informacje przekazane przez aptekarza mo�na uzna� za pewne. Ojciec jest z nim zaprzyja�niony, cz�sto graj� razem w szachy. Maj� do siebie zaufanie. Brat aptekarza wyjecha� z miasta rano. Nie zamierza� sk�ada� broni. Wracamy do domu wolno, �eby m�c obserwowa� ulice. Kobiety nios�ce dzieci lub ci�gn�ce je za r�k� id� szybko, wracaj� do domu po wyprawie po wiadomo�ci. W mie�cie panuje taka cisza, �e s�ycha� odg�osy ich krok�w. Widzimy kilku ch�opc�w zbitych w grupk�. Rozmawiaj�, gestykuluj�c - imi� Nad�ibullaha jest na ustach wszystkich. Pr�dko wbiegamy po schodach w obawie przed pytaniami s�siad�w. Mama na nasz widok wydaje westchnienie ulgi. - No i co? Uda�o si� wam go zobaczy�, to on? Ojciec opowiada o tym, co widzia�, ja dodaj� swoje. Matka nagle musi usi���. Milcz�ca dot�d Soraja zaczyna m�wi� o r�zgach talib�w, ale tata daje jej znak, �eby zamilk�a. Lekarz zaleci�, �eby nie denerwowa� mamy, bo wstrz�sy emocjonalne s� ponad jej si�y. Blada, ze zwi�zanymi z ty�u posiwia�ymi ju� w�osami, spogl�da na nas czarnym z l�ku spojrzeniem. Tata idzie do s�siada i wraca z niczym. Telefon nadal nie dzia�a, podobnie radio. Przed wieczorem trzeba kupi� zapas baterii. Podstawowe zakupy, takie jak ry� b�d�cy najwa�niejszym sk�adnikiem naszego po�ywienia, makaron, olej i m�ka, na wypadek gdyby piekarnie przesta�y dzia�a�, zosta�y ju� zrobione. Ojciec zaj�� si� tym na pocz�tkuj tygodnia, bo przewidywa�, �e rozpoczn� si� walki i to zajad�e. Nie ma pr�du, ale do tego jeste�my przyzwyczajeni, bo w Kabulu pr�d nie jest sta�ym go�ciem. Zjawia si� o okre�lonych godzinach przez dwa, trzy dni, a potem nic, wracaj� do u�ytku lampy gazowe lub olejowe. Do gotowania i grzania wody u�ywamy kuchenki gazowej i dziesi�cio - lub czternastolitrowych butli, dost�pnych za bajo�skie sumy. Mamy �azienk�, a w niej wysch�e od dawna krany. Instalacje nie nadaj� si� do u�ytku, w naszej dzielnicy tak samo jak gdzie indziej. Prasuje si� �elazkami na w�giel drzewny. Kiedy po sko�czonym prasowaniu �elazko jest jeszcze ciep�e, proponuje sieje s�siadowi. W Kabulu wiele rzeczy dzieli si� i wymienia mi�dzy sob�, nic, co mo�e si� przyda�, nie powinno si� zmarnowa�. Wreszcie o godzinie jedenastej odzywa si� radio, nadaje stacja przechrzczona na radio Szariat. Najpierw d�ugo brzmi� �piewy religijne, potem m�ski g�os odczytuje werset z Koranu. �Prorok powiedzia� swoim uczniom, �e ich zadaniem jest przeciwdzia�anie wyst�pkowi i szerzenie cnoty. Przyszli�my, �eby przywr�ci� porz�dek. Zasady b�d� ustalane przez duchownych. Poprzedni rz�d nie szanowa� religii. Wyp�dzili�my go. Wszyscy ci, kt�rzy nale�eli do dawnego rz�du, b�d� teraz z nami bezpieczni. Wzywamy naszych braci, aby oddali nam ca�� swoj� bro�, �eby z�o�yli j� pod swoimi domami albo w meczecie. A kobiety wzywamy, �eby ze wzgl�du na bezpiecze�stwo na razie nie wychodzi�y z domu�. Po tej ostro skandowanej mowie do po�udnia s�ycha� �piewy religijne. Potem znowu cisza. Musimy poczeka� do wieczora, �eby dowiedzie� si� mo�e czego� wi�cej z nadawanych po persku audycji BBC albo G�osu Ameryki. Co robi� przez ten czas, je�li nie rozwa�a� najgorszych hipotez, rozpami�tywa� okropnych scen? Zajmuje nas to do tego stopnia, �e zapominamy o obiedzie. Kto� puka do drzwi. To zarz�dca domu; przyszed� zgodnie z rozkazami talib�w powiadomi� ojca, �e musi do najbli�szego meczetu zanie�� swoj� bro�. Nie mamy broni poza dwiema rodzinnymi relikwiami wisz�cymi na �cianie. Tata wpatruje si� w star� strzelb�, antyk pochodz�cy z lat dwudziestych, z czas�w s�u�by wojskowej jego ojca, z okresu walk z Anglikami. Zawiesi� j� z nabo�e�stwem na �cianie po �mierci dziadka. Teraz jest to przedmiot czysto dekoracyjny. Jego dope�nieniem jest szabla. Na co talibom mog�oby si� przyda� takie uzbrojenie? Po b�yszcz�cych z hamowanego wzruszenia oczach ojca widz�, �e waha si�, czy ma si� z nim rozstawa�. Ale mama nalega, b�aga, �eby by� rozs�dny: - Je�li je ukryjesz, to mo�e by� zbyt niebezpieczne w razie rewizji... G��boko zasmucony, ojciec zdejmuje wi�c ze �ciany star� strzelb�. Na �cianie pozostaje po niej niewyra�ny �lad tu� nad wspania�ym portretem mamy namalowanym przez jej brata. Jest na nim taka pi�kna, ma dwadzie�cia lat, a czarne w�osy opadaj� jej falami na ramiona, ogromne oczy roz�wietla szcz�cie. Uroda jej zosta�a, przy�mi� j� tylko troch� up�yw czasu i prze�ycia. Tata zdejmuje te� ze �ciany wielk� szabl� i w milczeniu przygotowuje pakunek. P�jdzie sam z�o�y� pami�tki w meczecie, na kt�rym zatkni�to bia�� flag�. Chce mi si� p�aka�. W naszej rodzinie nie zwykli�my afiszowa� si� z emocjami, ka�dy zachowuje zmartwienia dla siebie, bo uwa�a, �e nie nale�y zasmuca� innych swoim cierpieniem. To typowo afga�ska cecha, ta godno�� i pow�ci�gliwo�� w okazywaniu uczu� bez wzgl�du na okoliczno�ci. Jeste�my rozmowni i wylewni, kiedy chodzi o tematy oboj�tne, natomiast w milczeniu prze�ywamy w�asne cierpienia. T� godno�� spot�gowa�a jeszcze, jak s�dz�, wojna domowa. Trwamy przy �yciu, oszcz�dnie gospodaruj�c uczuciami, co jest niezb�dne, �eby nie przepa��, nie oszale� z w�ciek�o�ci lub ze strachu. Kiedy czuj�, �e cierpienie jest za ci�kie, �e narasta i grozi wybuchem w obecno�ci innych, chroni� si� w swoim pokoju, �eby wyp�aka� si� w samotno�ci, na ��ku. W ten pe�en widok�w grozy pi�tek 27 wrze�nia nie przestajemy z Soraj� rozprawia� o ostatnich wydarzeniach. Po �lubie Szakili wynios�am si� z mojego pojedynczego ��ka i �pimy razem. Do tej pory opowiada�a mi o swoich podr�ach, o kolegach z za�ogi, s�ucha�y�my muzyki, roz�miesza�a mnie, zatykaj�c mi nos, nie mog�a oddycha�. To by� nasz spos�b na znoszenie odg�osu wybuch�w wok� miasta. Brat Wahid nauczy� nas techniki, kt�r� opanowa� na froncie, kiedy by� �o�nierzem. W razie gwa�townego wybuchu trzeba otworzy� usta na ca�� szeroko��, �eby nie dopu�ci� do uszkodzenia b�benk�w. W naszym dziewcz�cym pokoju wida� �lady zainteresowa� nastolatki. Na �cianie afisz z Brooke Shields, ameryka�sk� modelk� i aktork�. Soraja roz�miesza�a mnie cz�sto, udaj�c przede mn� modelk�: w pantoflach na wysokich obcasach, z r�kami na; biodrach, umalowana, defilowa�a po pokoju, obraca�a si�, przybiera�a pozy... Ju� kiedy by�am ma�� dziewczynk�, przebiera�a si� dla mnie w sukienki i pantofle mamy. Plakat z Elvisem Presleyem, znajduj�cy si� obok zdj�cia Brooke Shields, wskazuje, jak� muzyk� lubi� najbardziej: rock. Mam sterty kaset z nagraniami i z filmami indyjskimi, kt�re Daud przynosi z miasta od ojca Farhada; korzystamy bez ogranicze� z oferty i jego sklepiku. Dzisiaj nie mam ochoty s�ucha� muzyki, nie jestem w stanie czyta�, potrzeba mi rozmowy. Soraja jest bardziej przygn�biona ni� ja. Jej pesymizm jest g��bszy. Nie przyda jej si� ju� wisz�cy; w szafie kostium stewardesy, jest tego pewna. A tak jej w nim dobrze! Przedwczoraj przyjecha�a z lotniska Bagram w tej d�ugiej bia�ej bluzce i turkusowych spodniach od mundurku linii lotniczych Ariana. Uwa�am, �e moja siostra jest pi�kna - podobna do ojca, ma bardzo czarne, p�d�ugie w�osy, pi�kne oczy i g�ste, wspania�e brwi. Tak jak Szakila, zawsze mnie rozpieszcza�a. Od dzieci�stwa troszczy si� o mnie, wykonuje za mnie prace domowe, je�li kt�rego� dnia nie mam ochoty spe�nia� swoich obowi�zk�w. Soraja jest �agodna, czu�a i �akoma, ale dzi� wieczorem nie prze�kn�a nawet odrobiny ry�u. Omawiamy wiadomo�ci, wszystko, co us�ysza�y�my w BBC o marszu talib�w do bram Kabulu, o masakrach w mie�cie Herat wiosn� 1995 roku: w telewizji pokazali zmuszone do �ebrania na ulicach wdowy w burkach zas�aniaj�cych im szczelnie oczy, bite r�zgami. Dzisiaj to ju� nie s� jakie� odleg�e obrazy, migawki telewizyjne, zdj�cia w gazetach. To rzeczywisto�� - oni s� u nas. Wczoraj po po�udniu mo�e po raz ostatni wysz�am z domu w poczuciu wolno�ci. To by� m�j ostatni dzie� studentki... T�umacz� Sorai, dlaczego tak koniecznie musia�am pojecha� na plac Ariana. - Chcia�am zobaczy� Nad�ibullaha, chcia�am zrozumie�, by�am nawet gotowa zarobi� r�zg�, gdyby to by�o konieczne, do�wiadczy� rzeczywisto�ci, �eby j� uzna�, rozumiesz, Sorajo? Chcia�am si� Przekona�... Ten obraz wisielc�w - odpowiada jak echo siostra - mam ca�y czas przed oczami i nie opuszcza mnie my�l, �e wszystko si� sko�czy�o, �e talibowie przekroczyli wszelkie granice. Wystawili nam przed oczy ten symbol, by da� do zrozumienia, i� od dzi� ka�dy mo�e umrze� z r�ki taliba. Dla nas wszystko si� sko�czy�o, Latifo. Koniec z moj� prac�, nigdy ju� nie b�d� lata�. Widzia�a� budynek linii Ariana? Zamkn�li go, telewizj� te�. �adna kobieta nie b�dzie ju� mog�a pracowa�. - Tata m�wi�, �e za kilka dni, kilka tygodni, to si� mo�e sko�czy, �e opozycja jest gdzie� na p�nocy. Wr�c� mod�ahedini, a ja wol� pociski od talib�w. - Tata zawsze chce w nas obudzi� nadziej�, alei ja w to nie wierz�. Nawet podczas najstraszniejszych walk nigdy czego� takiego nie widzieli�my. Przecie� w tysi�c dziewi��set dziewi��dziesi�tym drugimi roku nie powiesili Nad�ibullaha! Ani jego brata*] Chocia� to �a�osna posta�... Szakila, kiedy jeszcze pracowa�a w Kabulu, opowiedzia�a nam wstr�tn� histori� o Szapurze, bracie Nad�ibullaha, kt�ry mia� romans z pewn� dziewczyn�. Du�o ludzi w dzielnicy Mikrorajan domy�la�o si�, co si� dzieje. Dziewczyna mia�a na imi� Wida i mieszka�a na osiedlu numer jeden. Spotka�a kiedy� Szapura na placu i od tamtej pory przychodzi� po ni� pod szko��. Kt�rego� dnia odprowadzi� j� a� do mieszkania jej rodzic�w, podczas nieobecno�ci rodziny. Nie wiem, kto kogo zmusi� do wej�cia do mieszkania, ale nikt nie ma co do tego w�tpliwo�ci. Niestety, Wida zasz�a w ci���, kochanek powinien wi�c si� z ni� o�eni�. Ale chocia� nalega�a, on nie chcia� zgodzi� si� na �lub. Zaprosi�a go wi�c do domu na ostatni� rozmow�, a poniewa� nadal odmawia�, wyci�gn�a mu rewolwer i zabi�a si�. Pocz�tkowo nikt nie o�mieli� si� o tym m�wi�, ale potem zacz�y kr��y� pog�oski o tym, �e to Szapur jest winien �mierci Widy. Jej rodzice bardzo szybko wyjechali z kraju. Brat Nad�ibullaha by� wtedy nietykalny... - Jakich by nie dopu�ci� si� zbrodni - powiedzia�a Soraja - to spotka�a go okrutna, barbarzy�ska �mier�. Ci ludzie nie s� Afga�czykami, to niemo�liwe. Kiedy w �rod� wr�ci�am z Dubaju, m�wi�am ci, �e w nast�pnym samolocie byli Afga�czycy. Wyl�dowa� tu� po nas, a stewardesa m�wi�a mi, �e zostali wydaleni z Emirat�w, bo nie mieli paszport�w czy wizy im wygas�y, ju� dok�adnie nie pami�tam. W ka�dym razie kole�ank� uderzy�o ich zachowanie, odnosili si� niezwykle pogardliwie w stosunku do kobiet z obs�ugi... Zastanawiam si� zreszt�, czy nie przyjechali, aby Pomaga� talibom... W Kabulu nigdy nie wiadomo, kto jest kim. Jedyn� podstaw� bezpiecze�stwa jest dzielenie si� swoimi domys�ami i opiniami wy��cznie z rodzin�. Z zasady jeste�my, na ile to mo�liwe, neutralni. Jedna jedyna rzecz ��czy Afga�czyk�w mimo ich przynale�no�ci do najr�niejszych grup etnicznych, a mianowicie wrogo�� wobec obcego naje�d�cy, bez wzgl�du na to, czy jest to naje�d�ca angielski, pakista�ski czy arabski. Czy, oczywi�cie, radziecki. Przeciwko Rosjanom Afga�czycy zbuntowali si�, tworz�c zorganizowany ruch oporu, a mod�ahedini, aby wyprze� wojska radzieckie, wzniecili trwaj�c� dziesi�� lat krwaw� wojn�, gdy tymczasem zmienia�y si� kolejne, pos�uszne Moskwie rz�dy. Po wyj�ciu Rosjan, w 1992 roku, dawni bojownicy urz�dzili si� w Kabulu pod wodz� komendanta Masuda. Przez lata nasze �ycie toczy�o si� w rytm walk, jakie ten Tad�yk prowadzi� z innymi dow�dcami wojennymi, poczynaj�c od jego pasztu�skiego wroga, strasznego Golbuddina Hekmatjara, przyw�dcy Hezbe Eslami, najbardziej fundamentalistycznej partii wspieranej przez Pakistan. Ale to nie koniec historii. W�a�nie zostali�my si�� przeniesieni w now� er�, pod batem talib�w. To najstraszniejszy dzie� w moim kr�tkim �yciu. Soraja p�acze, nigdy jeszcze nie zazna�a takiej wojny. Ostatnim razem kiedy Hekmatjar ostrzela� miasto pociskami rakietowymi, 1 stycznia 1994 roku, polecia�a w rejs do Dubaju. Lotnisko w Kabulu by�o ju� zburzone, samoloty linii Ariana startowa�y i l�dowa�y na lotnisku Bagram, czterdzie�ci kilometr�w od stolicy. Nie by�o mowy, �eby teraz l�dowa� tam, gdzie tocz� si� walki. Pilot odlecia� wi�c do Delhi i Soraja utkn�a tam w hotelu na sze�� miesi�cy, ca�ymi dniami rozpaczliwie wpatruj�c si� z kole�ankami w ekran telewizora. W dniu �lubu Szakili, dwa lata temu, na miasto spad�o ponad trzysta rakiet, a u nas by�o wesele. Pami�tam, jak rodzina powtarza�a sobie uspokajaj�co przys�owie: Rado�� jest siostr� smutku. Wkr�tce po �lubie naszej siostry Wahid pojecha� do Indii, a potem osiad� w Moskwie. Kiedy mieszka� jeszcze z nami, czu�am do niego wielk� siostrzan� mi�o�� pomieszan� z l�kiem. By� bardzo rygorystyczny, je�li chodzi o przestrzeganie zasad, i to on podarowa� nam nasze pierwsze czadory, kt�re nosimy dzisiaj. - Pami�tasz, Sorajo, kiedy Wahid przyni�s� nam te czadory? By�y dla nas za du�e. - Powiedzia�am, �e przetniemy je na p�... Ojciec nie podziela� uporu brata w sprawie naszego przepisowego stroju. Nie chcia�, �eby�my odr�nia�y si� od innych uczennic w szkole. U nas czadom u�ywa si� wy��cznie do modlitwy, a modlimy si� w k�ciku, w zaciszu w�asnego pokoju. Nie nosi�y�my go na ulicy, ani my, ani mama. Ale z mi�o�ci do brata by�am gotowa go pos�ucha�. Prawi� nam mora�y z powodu d�ugo�ci sp�dnic albo dekoltu, chocia� niewinnego, w letnim podkoszulku. Szakila i Soraja puszcza�y te uwagi mimo uszu albo odpowiada�y mu ostro:: �Jestem na tyle du�a, �e wiem, jak si� ubiera� czy �To nie twoja sprawa�. My�l�, �e rodzice obawiali si� wp�ywu integryzmu I na jego charakter i po s�u�bie wojskowej i wszystkich tych walkach, w kt�rych bra� udzia�, poradzili mu, i �eby zamieszka� w jakim� kraju, gdzie panuje pok�j. Zastanawiam si�, co on teraz robi i czy kiedy� si� i o�eni. Proponowano mu ju� r�ne kandydatki na �ony, ale na �adn� si� nie zgodzi�. S�u�by w wojsku nie da si� pogodzi� z �yciem rodzinnym. Mamai woli, �eby mieszka� daleko i nie uczestniczy� w walkach, w kt�rych ju� i tak dosy� wycierpia� i bardzo zhardzia�. Daud kr�ci si� w k�ko po pokoju. On unikn�� wojska dzi�ki ochronie ca�ej rodziny i starszego brata, kt�ry uwa�a, �e �jeden w rodzinie to dosy� Czy znowu b�dzie musia� si� ukrywa�, �eby pracowa�? Po sko�czeniu studi�w ekonomicznych nie m�g� znale�� innego zatrudnienia i sprzedaje bilety w biurze linii Ariana... Ludzie m�wi�, �e na prowincji talibowie wcielaj� na si�� m�odych Afga�czyk�w, wysy�aj� ich na pierwsz� lini�, �eby burzyli wioski, podpalali domy. Dzi� po po�udniu Daud wychodzi zamiast ojca, �eby uzupe�ni� zapas baterii na wypadek stanu wyj�tkowego. Nie on jeden robi� zakupy. Po powrocie wieczorem opowiada, �e widzia�, jak du�o ludzi gromadzi zapasy. Mama nie chcia�a, �eby wychodzi�, teraz s�ysz�, jak wyrzuca mu, �e ryzykowa�: - A je�li ci� zatrzymaj�? Je�li wsadz� ci� do wi�zienia, jak komuni�ci twojego brata? Albo b�d� ci� zmusza� do zabijania? Ca�a troska o cz�onk�w rodziny spad�a na barki mojego biednego taty. Martwi si� o zdrowie mamy, boi si�, �e talibowie wezm� mu syna, �e jego c�rki b�d� skazane na �ycie w zamkni�ciu bez nadziei na prac� zawodow�. W dodatku nie ma �adnych wiadomo�ci o stanie jego sk�ad�w tekstylnych, usytuowanych, jak si� mo�na domy�li�, na drodze, kt�r� talibowie przebili si� do miasta. Raz ju� wszystko straci� w 1991 roku, podczas nieudanego zamachu stanu genera�a Tanaja. Rakiety zburzy�y wtedy doszcz�tnie jego magazyn przy alei D�ade Majwand. Wszystko posz�o z dymem. Interes szed� dobrze, tata stosunkowo dobrze zarabia�, importowa� materia�y z Japonii i ZSRR i, chocia� nie byli�my bogaci, nie byli�my te� biedni. Tamtego dnia straci� znaczn� cz�� maj�tku. Kiedy z wielkim trudem uda�o mu si� znowu postawi� na nogi firm� importow�, do nast�pnej katastrofy dosz�o w 1993 roku, podczas atak�w Hekmatjara na Kabul. Tata nie m�g� nawet zbli�y� si� do sk�adu po�o�onego w Pole Mahmud Chan, w strefie tocz�cych si� walk, nafaszerowanej minami przeciwpiechotnymi. W telewizji pokazywali dymi�ce zgliszcza. Tata pojecha� tam dopiero trzy miesi�ce p�niej. W gruzach pe�no by�o �lad�w po kulach i materia�ach wybuchowych, nie uda�o mu si� niczego uratowa�. Pojecha� odwiedzi� w szpitalu ocala�ego stra�nika, a ten opowiedzia� mu, jakie prze�y� piek�o. Kiedy pr�bowa� przekona� bojownik�w, �eby nie podpalali magazynu z miotacza ognia, zacz�li do nieszcz�nika strzela�. Strzelali nawet do ps�w! Ci�ko ranny, stra�nik uda�, �e nie �yje, i dopiero pod koniec dnia zabrali go przeje�d�aj�cy czo�giem �o�nierze si� rz�dowych. Po co pali� sk�ady towarowe, zabija� cywili, a nawet psy? To byli barbarzy�cy z oddzia��w Hekmatjara, kt�ry za�arcie d��y� do zwyci�stwa nad Masudem, �eby odebra� mu Kabul. I znowu ojciec musia� wszystko zaczyna� od zera, tym razem dzi�ki po�yczkom rz�du dla poszkodowanych handlowc�w. Zdo�a� odbudowa� firm� i sp�aci� nawet znaczn� cz�� kredytu. My�la�, �e wyszed� na prost�. Odk�d wczoraj rozgorza�y walki, sta�o si� to bardziej ni� niepewne. Nie wiem, jak zdo�a uzdrowi� swoj� sytuacj� finansow� w razie trzeciej katastrofy. Dzi� wieczorem, z uchem przy radioodbiorniku, �eby nie zaalarmowa� s�siad�w, s�uchamy wreszcie BBC. Dziennikarz nie m�wi niczego, o czym by�my jeszcze nie wiedzieli. Opowiada o walkach na obrze�ach Kabulu mi�dzy si�ami rz�dowymi komendanta Masuda i talibami. My ju� wiemy, �e nie tocz� si� �na obrze�ach�, tylko w samej stolicy, w naszym �yciu. I �e dzisiejszej nocy b�dziemy musieli stara� si� przespa� ten koszmar. Kanarek w klatce Kartka pocztowa przypi�ta przez Soraj� do �ciany w naszym pokoju przedstawia wspania�� r��; jest purpurowa na niebieskim tle. Wpatruj� si� w ni� uparcie, odk�d siostra wsta�a, �eby przygotowa� �niadanie. �wit tej soboty 28 wrze�nia 1996 roku ma smak nico�ci. Wczoraj s�siedzi dzia�ali, rozmawiali na korytarzu, pr�bowali ustali�, czy przywr�cono po��czenia telefoniczne, czy s� jakie� wiadomo�ci od rodzin mieszkaj�cych gdzie indziej. Dzisiaj s�ysz� tylko g�st� cisz�. Ojciec nie p�jdzie pobiega� dzi� rano. Talibowie na pewno nie lubi� joggingu, a on i tak ma co innego na g�owie. Banki by�y wczoraj zamkni�te jak w ka�dy pi�tek, ale dzisiaj musi i�� pobra� pieni�dze na bie��ce wydatki. Mama jeszcze �pi, powalona �rodkami nasennymi, nie s�ysz� te�, �eby z pokoju Dauda dochodzi�y d�wi�ki muzyki. Pewnie szepcze w kuchni z Soraj�, �eby ni; budzi� mamy. Nie p�jd� dzisiaj do pracy, a ja nie wybior� si� na zaj�cia. Doznaj� uczucia wielkiego zm�czenia, jakby smutek zaw�adn�� ca�ym moim cia�em, chocia� oczy mam suche. Nie jestem w stanie ruszy� si� z ��ka i przebiegam wzrokiem kolekcj� widok�wek przypi�tych przez siostr� do �ciany. Czerwony tulipan, bia�y nieznany kwiat przys�any z Delhi... W ka�dym porcie lotniczym Soraja dorzuca co� do swojego papierovego ogr�dka. W Kabulu ju� od dawna nie ma kwiat�w, opr�cz plastikowych bukiet�w przywo�onych z Tajwanu... Co tu robi�? Odm�wi�am ju� modlitw� na dywaniku przywiezionym mi przez tat� z Mekki. Mog�abym przeczyta� ostatni artyku�, jaki Saber, m�j kolega, przekaza� do naszej gazetki. Zajmujemy si� ni� z kolegami od jakich� dw�ch lat i wydajemy ka�dy numer w jednym egzemplarzu; kr��y obiegiem po ca�ej dzielnicy, przechodz�c z r�k do r�k, i potem wraca do mnie dosy� sfatygowany. Ostatni le�y u mnie w szafie, nowy jest w przygotowaniu. Ale po co komu teraz artyku�y i zdj�cia m�wi�ce o Madonnie, poezji, nowej modzie czy ostatnim filmie indyjskim? Je�li talibowie przejm� media, nie b�dzie ju� czego szuka� w prasie bo na�o�� jej kaganiec albo w og�le zlikwiduj�. W czwartek rano zda�am �piewaj�co wst�pny egzamin cz�stkowy na wydzia� dziennikarstwa. Wieczorem, kiedy Saber i jego siostra Farida martwili si�, czy aby zakuwam jak trzeba do egzaminu ko�cowego, kt�ry by� planowany na pocz�tek zimy, odpowiedzia�am, niedbale wzruszaj�c ramionami: - �atwizna! - A jaki mia�a� temat? - Trzeba by�o opracowa� wybran� przez siebie informacj� dla trzech �rodk�w przekazu: prasy pisanej, radia i telewizji. - Jak� wybra�a� informacj� wyj�ciow�? - Zasadniczo autentyczn�, chocia� jej �r�d�o jest w�a�ciwie nieznane: �Saudyjski przyjaciel talib�w, pan ben Laden, zaoferowa�, �e sam sfinansuje budow� meczet�w w naszym kraju�. S�ysza�am o tym w radiu, nie pami�tam ju� kiedy, ale to mnie uderzy�o. Za to nic prawie nie wiedzia�am o tym ben Ladenie, poza tym �e jako Saudyjczyk musi mie� du�o pieni�dzy. Dosta�am dobr� ocen�. Przed wyj�ciem Saber odda� mi ksi��k�, kt�r� mu po�yczy�am: Czerwony kwiat na moje cierpienie ira�skiego pisarza Parwiza Ghazi Saida. To smutna historia mi�osna, zaczytuje si� ni� teraz ca�a m�odzie�, i mnie si� bardzo podoba�a. - No i co o niej s�dzisz? Skrzywi� si�, bym nie pomy�la�a, �e jest sentymentalny, ale jest zakochany w dziewczynie z naszej dzielnicy. Zwierza mi si�, a ja wszystko powtarzam jego siostrze... Wiem te�, �e jego rodzice uwa�aj�, �e jest o wiele za m�ody, by z jej rodzin� zaczyna� pertraktacje zar�czynowe. Staram si� my�le� o rzeczach maj�cych zwi�zek z �yciem, b�ahych, na przyk�ad o sukience czekaj�cej u krawcowej i o tym, �e tata obieca� j� nied�ugo odebra�, cho� mama zgani�a go wzrokiem. Uwa�a, �e zbytnio dogadza moim kaprysom. Uwielbiam ojca i dostaj� od niego mniej wi�cej wszystko, czego chc�. Nawet Daud podczas studi�w ucieka� si� do mojego po�rednictwa, kiedy chcia� o co� prosi� tat�. Ilekro� prosz� o pieni�dze na kaset� albo lakier do paznokci, mama mnie strofuje: - Pomy�l o bud�ecie rodzinnym, Latifo! Nie przesadzaj! Wczoraj by�a oburzona, �e w taki dzie� mog� my�le� o sukience i weselu. Ale ja nawet jeszcze nie widzia�am tej sukienki sko�czonej... Mo�e wygl�da na to, �e jestem p�ocha, ale czuj� potrzeb� uczepienia si� �normalnej� strony �ycia m�odej dziewczyny. To m�j spos�b na niezgod� na gro��ce mi zamkni�cie. Gro��ce nam wszystkim - dziewcz�tom i kobietom. A jest nieuchronne. Mog� dalej wpatrywa� si� w t� papierow� r��, to jak obsesja, jak ci�ar le��cy mi na czole: nie p�jd� wi�cej na uczelni�... Zdany egzamin mi si� nie przyda, b�d� siedzia�a zamkni�ta w domu, bez celu i bez plan�w na przysz�o��. Jak d�ugo? Min� tygodnie, miesi�ce, zanim opozycja wyrzuci te bia�e kruki. Mo�e lata. Nikt nie wie, gdzie ukrywa si� komendant Masud i jego ludzie. �Zostali wyp�dzeni�, poda�o radio Szariat, i du�o czasu up�ynie, zanim dowiemy si� czego� wi�cej. �niadanie jemy w pos�pnych nastrojach, radio Szariat nie ma nic wsp�lnego z radiem Kabul. Nie nadaje wiadomo�ci, program zacznie si� dopiero o jedenastej, jak wczoraj, od �piew�w religijnych zalece� mu���w. Nie cierpi� tego pozbawionego sensu poranka. Jakie to by�o szcz�cie rozkoszowa� si� gor�cym chlebem i s�odk� herbat�, s�uchaj�c audycji Pajame sobhe d�ahan radia Kabul: ostatnich wiadomo�ci, poezji perskich, muzyki. Oko�o godziny �smej Daud i Soraja wychodzili do pracy, a ja na zaj�cia. Tylko mama zostawa�a w domu w towarzystwie Binga. W niekt�re dni przyjmowa�a bezp�atnie kobiety z naszej dzielnicy, kt�rych bardzo rygorystyczni m�owie nie zgadzali si�, �eby chodzi�y do szpitala, gdzie lecz� m�czy�ni. W�a�nie dlatego wi�kszo�� lekarzy w Kabulu to kobiety. Zw�aszcza ginekolodzy. Do czasu a� radiostacja Szariat zechce nas poinformowa� o rozkazach nowej w�adzy, od �smej do dziewi�tej racz� nas �piewami religijnymi, lektur� werset�w Koranu i modlitwami. Daud w��czy znowu odbiornik o sta�ej porze, na wypadek - ma�o prawdopodobny - gdyby by�o co� nowego. Wracam do swojego pokoju, aby po�o�y� si�, a Soraja zmywa naczynia. Tata spr�buje ostro�nie przej�� si� po dzielnicy, �eby zrobi� zakupy i zdoby� u znajomych jakie� strz�py przekazywanych z ust do ust informacji. Mama k�adzie si� na kanapie w salonie, wzrok ma bez wyrazu, ju� drzemie. Nawet mnie nie zbeszta�a, widz�c, �e Soraja zmywa za mnie. Wygl�da, jakby nic jej dzisiaj nie interesowa�o. Wraca tata, ma z�e wiadomo�ci. Wiele sklep�w jest zamkni�tych. Dzia�a jednak Ministerstwo Spraw Wewn�trznych i Ministerstwo Obrony. Widzia� rozbite i powyrzucane w nie�adzie, jak �mieci, telewizory, wyci�gni�te z kaset ta�my zawieszone na drzewach, powiewaj�ce na jesiennym wietrze jak pos�pne girlandy. Ludzie na ulicach s� przybici, przed nielicznymi otwartymi sklepami tworz� si� kolejki. Teraz p�jdzie do meczetu odnie�� stary rodzinny arsena�. Biedny tata, taki silny, masywny, taki godny szacunku, i takie upokorzenie! Nie ogoli� si� dzi� rano i twarz ma poszarza��, smutn�. Z zarostem na policzkach wygl�da jak chory. Godzina jedenasta. Radio Szariat wznawia emisj�, �eby og�osi�, �e premier rz�du tymczasowego, sk�adaj�cego si� z sze�ciu mu���w, zarz�dzi�, co nast�puje: �W kraju panowa� b�dzie teraz ustr�j ca�kowicie islamski. Wszyscy ambasadorzy za granic� s� z urz�du zawieszeni w czynno�ciach. Obowi�zuj� nowe, zgodne z szariatem rozporz�dzenia: Ktokolwiek posiada bro�, musi odnie�� j� na najbli�szy posterunek wojskowy. Dziewcz�ta i kobiety nie maj� prawa pracowa� poza domem. W razie konieczno�ci wyj�cia z domu, wszystkim kobietom musi towarzyszy� mahram (ojciec, brat lub m��). Komunikacja miejska wyznaczy oddzielne autobusy dla kobiet i m�czyzn. M�czy�ni musz� zapu�ci� brody i przycina� w�sy zgodnie z szariatem. M�czy�ni musz� nosi� na g�owie turban lub bia�� czapk�. Zakazuje si� noszenia garnitur�w i krawat�w. Obowi�zuje tradycyjny str�j afga�ski. Kobiety i dziewcz�ta b�d� nosi� czadri. Zakazuje si� noszenia przez kobiety i dziewcz�ta ubra� w jaskrawych kolorach pod czadri. Zakazuje si� u�ywania lakieru do paznokci i pomadek do ust oraz malowania twarzy. Ka�dy muzu�manin ma obowi�zek odmawia� modlitwy o sta�ych godzinach w miejscu, gdzie si� znajduje�. W kolejne dni, o tej samej porze, nowe dekrety p�yn� z radia, skandowane przez ten sam gro�ny g�os w imi� szariatu: �Zabronione jest wywieszanie zdj�� ludzi i zwierz�t. Kobieta nie ma prawa wsi��� do taks�wki, je�li nie towarzyszy jej mahram. �aden lekarz-m�czyzna nie ma prawa dotyka� cia�a kobiety pod pretekstem badania. Kobiety nie maj� prawa korzysta� z us�ug krawc�w m�skich. Dziewcz�ta nie maj� prawa rozmawia� z m�odzie�cami. Winni uchybienia temu zakazowi b�d� sobie niezw�ocznie po�lubieni. Rodziny muzu�ma�skie nie maj� prawa s�ucha� muzyki, nawet podczas uroczysto�ci �lubnych. Rodzinom zabrania si� fotografowania i nagrywania film�w wideo, nawet podczas �lubu. Zabrania si� zar�czonym dziewcz�tom ucz�szczania do salon�w pi�kno�ci, nawet podczas przygotowa� do �lubu. Rodzinom muzu�ma�skim zabrania si� nadawania dzieciom nieislamskich imion. Wszyscy niemuzu�manie, Hindusi i �ydzi musz� nosi� ��te ubrania lub ��t� chust�. Na domach musz� wywiesi� ��t� flag�, �eby mo�na je by�o rozpozna�. Wszystkim sprzedawcom zabrania si� sprzeda�y napoi alkoholowych. Sprzedawcom zabrania si� sprzeda�y bielizny damskiej. Kiedy policja karze kogo� za wykroczenie, nikt nie ma prawa zadawa� pyta� ani krytykowa�. Ktokolwiek dopu�ci si� wykroczenia przeciwko przepisom szariatu, zostanie ukarany na placu publicznym�. Tym razem nas, dziewcz�ta i kobiety, naprawd� zabijaj�. Zabijaj� po cichu, skrycie. Najgorsze zakazy, obowi�zuj�ce ju� na wi�kszo�ci obszaru kraju, unicestwiaj� nas, odsuwaj�c ca�kowicie od �ycia spo�ecznego. Dotyczy to wszystkich kobiet, od najm�odszych do najstarszych. Nie b�dzie ju� pracy dla kobiet, a to oznacza upadek s�u�by zdrowia i administracji. Nie b�dzie mo�liwo�ci nauki dla dziewcz�t, nie b�dzie leczenia kobiet i nigdzie nie b�dzie mo�na odetchn�� �wie�ym powietrzem. Kobiety do domu! Albo schowane pod burkami. Poza zasi�giem wzroku m�czyzn! To absolutne zaprzeczenie wolno�ci osobistej, prawdziwy rasizm p�ciowy. I jeszcze co�, co w najwy�szym stopniu uw�acza godno�ci wszystkich Afga�czyk�w, m�czyzn i kobiet: powsta�o nowe ministerstwo. Ma �mieszn� nazw�: Ministerstwo Krzewienia Cnoty i Zapobiegania Wyst�pkom, po arabsku AMR-e-Bel Ma�muf. Dzisiaj zamykam si� u siebie w pokoju, �eby popatrze� na moje rzeczy - ksi��ki, ubrania, zdj�cia, komiksy, kasety, filmy, plakaty. M�j lakier do paznokci, pomadka Sorai... Nic innego nie pozostaje, jak pouk�ada� to wszystko w pude�kach i schowa� do szafy. Jestem zdruzgotana, w�ciekam si�, a za chwil� wybucham p�aczem. Ta swoista rewizja osobista jest nie do zniesienia zar�wno dla mnie jak dla siostry i dla naszej matki. Mama te� zabra�a si� do pakowania zabronionych przedmiot�w, zdj�� rodzinnych z czas�w naszego niemowl�ctwa i ze �lub�w, swojego w�asnego i Szakili. Zdj�a ze �ciany wspania�y portret namalowany przez jej brata, przedstawiaj�cy j� jako kobiet� w rozkwicie, o twarzy tchn�cej nienawistn� dla talib�w wolno�ci�. Kiedy my z siostr� zgarniamy do szafy dziewcz�ce skarby, ona chowa na dnie kuchennej szafki swoje w�asne pami�tki studentki, m�odej kobiety, �ony i matki. Uk�adam w walizce moje naj�adniejsze sukienki, a zostawiam sobie tylko spodnie i czarne adidasy. To samo robi Soraja. Jej pi�kny mundurek linii Ariana, kr�tkie, kolorowe sp�dniczki, wiosenne bluzki, pantofle na obcasach i sweterki w zbyt �ywych kolorach s� teraz nieprzyzwoite... Potem idzie pom�c mamie w tropieniu w mieszkaniu zabronionych obraz�w: kalendarzy, plakat�w dru�yn pi�karskich i zespo��w muzycznych w pokoju Dauda... I znowu wybucham p�aczem, kiedy zostaj� w naszym pokoju, sama po�r�d ostatnich ksi��ek do zapakowania. Kr�ci mi si� w g�owie. Kiedy by�am zaj�ta pakowaniem, robi�am to tak, jakby chodzi�o o czasow� przeprowadzk�. A teraz nerwy mi puszczaj�. M�j wzrok pada na rysunek satyryczny zamieszczony w gazecie z ubieg�ego roku. Wida� na nim dw�ch pochylonych nad mikroskopem naukowc�w obserwuj�cych r�j talib�w na p�ytce laboratoryjnej. S� w k�opocie, bo nie wiedz�, co za mikroby maj� przed oczyma. A to wstr�tny mikrob, niebezpiecznie zjadliwy, rozprzestrzeniaj�cy si� i roznosz�cy gro�n� chorob�, post�puj�c� i zab�jcz� dla wolno�ci kobiet. �atwo go zaszczepi�. Wystarczy, �e talibowie og�osz� si� samozwa�czo niekwestionowanymi panami szariatu, zasad Koranu, kt�re przeinaczaj�, jak im si� podoba, bez odrobiny szacunku dla �wi�tej ksi�gi. Nasza rodzina jest g��boko religijna, tata i mama wiedz�, co dla dobrego muzu�manina oznacza szariat. A zalecenia szariatu nie maj� nic wsp�lnego ze stylem �ycia, jaki chc� nam narzuci�. Talibowie zabronili ju� posiadania zdj�� zwierz�t; nied�ugo, jestem tego pewna, zabroni� te� posiadania samych ps�w i ptak�w. Na balkonie salonu, kt�ry tata przerobi� na przeszklon� werand� chroni�c� nas przed zimnem i spojrzeniami, mamy kanarka w klatce. Tak �adnie �piewa o wschodzie s�o�ca... Po powrocie z meczetu tata znajduje mnie we �zach w moim pokoju. - Uspok�j si�, Latifo! Nie wiadomo jeszcze, jaki obr�t przyjm� sprawy, trzeba uzbroi� si� w cierpliwo��, zobaczysz, �e to nie potrwa d�ugo... - Tato, trzeba wypu�ci� kanarka. Chc�, �e