LITERATURA NA POGRANICZACH Komitet Redakcyjny [JOANNA RAPACKAl (przewodnicz�ca), JACEK KOLBUSZEWSKI, STEFAN KOZAK, LUCJAN SUCHANEK, GRA�YNA SZWAT-GY�YBOWA FUNDACJA SLAWISTYCZNA INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK STEPOWA LEGENDA Antologia ukrai�skiej ma�ej formy prozatorskiej lat 1890-1930 pod redakcj� OLI HNATIUK I LARYSY SZOST ' SLAWISTYCZNY O�RODEK WYDAWNICZY WARSZAWA 2001 Publikacj� opiniowali do druku MARIAN JURKOWSKI i MICHA� �ESI�W Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych Ok�adk� projektowa�a MONIKA HANDKE Redaktor ZENOBIA MECZKOWSKA Sk�ad i �amanie EL�BIETA AFTOWICZ ISBN 83-86619-98-8 Slawistyczny O�rodek Wydawniczy (SOW) przy Instytucie Slawistyki PAN 00-901 Warszawa PKiN skr. pocz. 19 tel. 656-62-66 Spis tre�ci Cz�� I. Ukrai�ski modernizm Uwagi wst�pne............................................................................ 9 O ukrai�skim modernizmie........................................................ 13 Kierunki literackie...................................................................... 23 Impresjonizm......................................................................... 23 Symbolizm............................................................................. 24 Neoklasycyzm....................................................................... 26 Romantyka witaizmu............................................................. 27 Ekspresjonizm....................................................................... 28 Futuryzm................................................................................ 29 Konstruktywny dynamizm.................................................... 31 Cze�� II. Portrety i teksty Olha Kobylanska........................................................................ 35 Paraska.................................................................................. 37 Mychaj�o Kociubynski................................................................ 61 Kwiat jab�oni......................................................................... 63 Intermezzo.............................................................................. 69 Wasyl Stefanyk........................................................................... 19\T Sama, samiutka...................................................................... 81 Kamienny krzy�..................................................................... 82 Spowied�................................................................................ 90 Bohdan Lepki.............................................................................. 93 Po latach wielu...................................................................... 95 Siedem szlafrok�w................................................................. 101 Marko Czeremszyna................................................................... 103 Karby..................................................................................... 104 Dziad..................................................................................... 111 Mychaj�o Jackiw......................................................................... 113 Poemat dolin.......................................................................... 115 Dziewczyna na czarnym rumaku........................................... 118 Malowany strzelec................................................................. 122 Kl�twa jelenia........................................................................ 123 Dziecko.................................................................................. 125 Le�ny dzwon........................................................................... 126 Hnat Chotkewycz........................................................................ 129 Portret.................................................................................... 130 Magiczny kostur..................................................................... 145 Wo�odymyr Wynnyczenko......................................................... 149 Male�ka blizna....................................................................... 151 Niewolnice realno�ci............................................................. 164 Hryhorij Kosynka....................................................................... 177 Ksi�ycowy �miech................................................................. 179 Wa�erjan Pidmohylny................................................................. 185 Stary Jakym........................................................................... 188 Historia pani Eugenii............................................................ 188 Iwan Bosy.............................................................................. 192 Myko�a Chwylowy..................................................................... 199 Droga i jask�ka.................................................................... 203 Ja (Romantyczno��) .............................................................. 206 Arkadij Lubczenko..................................................................... 223 Krew....................................................................................... 226 Stepowa legenda.................................................................... 233 Geo Szkurupij............................................................................. 241 Pogromca smoka................................................................... 243 Tysi�c walecznych................................................................. 250 Jurij Janowski............................................................................. 261 W listopadzie......................................................................... 264 Powr�t................................................................................... 270 Aneksy Ugrupowania i organizacje literackie......................................... 275 Tablice chronologiczne 1880-1934 (literatura-kultura)................ 281 Tablice chronologiczne 1880-1934 (historia)................................. 292 Pe�ne wydania utwor�w, polskie przek�ady oraz opracowania dotycz�ce tw�rczo�ci poszczeg�lnych pisarzy............................ 300 Bibliografia.................................................................................. 308 Nota redakcyjna.......................................................................... 310 Cz�� I UKRAI�SKI MODERNIZM Stepowa tegenda ( 1890-1930) mie�ci utwo ksi��ki - prozaik�w uk modernistycznej, oraz zz Tw�rczo�� znakomitej Polsce ze wzgl�du na b zapozna� czytelnik�w ? kich tego okresu, w zw: Iowo nie mieszcz�ce si publikowanych tekst�w ciu lat, cho� swego czas Antologia pomy�l� czona dla czytelnik�w c oryginaln� i r�norodna su. Zaprezentowano w i torski charakter w okre tak�e w opracowa� i acl modernist�w, to po to. pisarzy �post�powych" sie - socrealistycznej n nego pisarza, jak Chw} dycznego has�a �cIiw� I Jedynie wydawnictwa i r�w tej ep:-przez Inst> tul strilane hi d�em wiedz* gle funk. dem idee! UWAGI WST�PNE Stepowa legenda (antologia ukrai�skiej ma�ej formy prozatorskiej lat 1890-1930) mie�ci utwory czternastu najwybitniejszych - zdaniem redaktor�w ksi��ki - prozaik�w ukrai�skich, kt�rych tw�rczo�� mo�na okre�li� mianem modernistycznej, oraz zarysowuje t�o historyczno-literackie epoki modernizmu. Tw�rczo�� znakomitej wi�kszo�ci prezentowanych pisarzy nie jest znana w Polsce ze wzgl�du na brak przek�ad�w. Wyboru dokonano w taki spos�b, by zapozna� czytelnik�w z tekstami, charakterystycznymi dla poszukiwa� literackich tego okresu, w zwi�zku z tym czasem pomijano utwory wybitne, lecz stylowo nie mieszcz�ce si� w ramach tak zakrojonego wyboru. Wiele spo�r�d publikowanych tekst�w pojawia si� drukiem po raz pierwszy od siedemdziesi�ciu lat, cho� swego czasu zdoby�y rozg�os dzi�ki swojemu nowatorstwu. Antologia pomy�lana zosta�a przede wszystkim jako publikacja przeznaczona dla czytelnik�w o zainteresowaniach slawistycznych, pragn�cych pozna� oryginaln� i r�norodn� tw�rczo�� prozatorsk� ukrai�skich autor�w tego okresu. Zaprezentowano w niej utwory modernistyczne, kt�re ze wzgl�du na nowatorski charakter w okresie radzieckim by�y wydawane wybi�rczo. Pomijano je tak�e w opracowaniach historyczno-literackich, a je�li w og�le wspominano modernist�w, to po to, by ich �reakcyjnym" pogl�dom na sztuk� przeciwstawi� pisarzy �post�powych", ho�duj�cych realistycznej b�d� - w p�niejszym okresie - socrealistycznej manierze. Na Ukrainie Radzieckiej o istnieniu tak wybitnego pisarza, jak Chwylowy, mo�na by�o si� dowiedzie� jedynie z encyklopedycznego has�a �chwylowizm", w kt�rym pi�tnowano go jako �odszczepie�ca". Jedynie wydawnictwa emigracyjne publikowa�y utwory najg�o�niejszych autor�w tej epoki: Wo�odymyra Wynnyczenki czy Myko�y Chwytowego. Wydana przez Instytut Literacki w Pary�u znakomita antologia Jurija �awrinenki Roz-strilane widrod�ennia (1959) na d�ugie lata pozosta�a jedynym dost�pnym �r�d�em wiedzy na temat tw�rczo�ci pisarzy lat dwudziestych. W efekcie r�wnolegle funkcjonowa�y dwa kanony literatury ukrai�skiej tego okresu, pod wzgl�dem ideologicznym ca�kowicie sobie przeciwstawne. Umownie mo�na by je 10 nazwa� �komunistycznym" i �antykomunistycznym" lub - unikaj�c jednoznacznej kwalifikacji ideologicznej - kolonialnym i antykolonialnym. Tocz�ca si� obecnie dyskusja o ukrai�skim modernizmie ka�e inaczej spojrze� na ten okres literatury ukrai�skiej. Konieczne staje si� gruntowne przewarto�ciowanie kanonu, odej�cie od kryteri�w ideologicznych i powr�t do kryteri�w estetycznych. Tego przewarto�ciowania cz�ciowo dokona�y publikacje dotycz�ce represjonowanych pisarzy oraz wydania ich utwor�w, jakie ukaza�y si� na prze�omie lat osiemdziesi�tych i dziewi��dziesi�tych XX wieku. Jednak proces przywracania literaturze ukrai�skiej skazanych na zapomnienie tw�rc�w cz�sto przybiera� form� - by u�y� tu obrazowego okre�lenia - odwracania biegun�w, co przed�u�y�o istnienie dwu przeciwstawnych kanon�w. W efekcie tego wypracowywanie nowego kanonu literatury ukrai�skiej XX wieku dopiero si� zaczyna, a pierwsze pr�by syntezy zawarte w akademickich podr�cznikach historii literatury - Istoriji ukrajin�koji literatury XX stolittia (pod red. Witalija Donczyka) oraz Istoriji ukrajin�koji literatury XIX stolittia (pod redakcj� M. Jacenki), a tak�e wcze�niejszej antologii przeznaczonej do u�ytku w szko�ach �rednich {Ukrajin�ke s�owo pod redakcj� Wasyla Jaremenki) wyra�nie wskazuj� na to, �e ustalenie odpowiednich kryteri�w jest kwesti� niezwykle z�o�on�. Znamienne, �e ani w podr�czniku do historii literatury XIX wieku, ani te� w obszernym podr�czniku literatury XX wieku nie uwzgl�dniono okresu 1890-1920. W pierwszym charakterystyka zjawisk literackich ko�czy si� na realizmie i jego czo�owych przedstawicielach, a wi�c na latach osiemdziesi�tych XIX wieku, w drugim za� zaczyna si� od roku 1910, przy czym utwory powsta�e mi�dzy rokiem 1910 a 1920 zosta�y potraktowane bardzo pobie�nie - om�wiono jedynie tw�rczo�� pisarzy zwi�zanych z grup� �Mo�oda Muza" oraz wczesn�, pozostaj�c� pod wp�ywem naturalizmu, proz� Wynny-czenki. Powsta�a zatem trzydziestoletnia luka; pomini�to w ten spos�b okres . niezwykle istotny dla dwudziestowiecznej literatury ukrai�skiej. Antologia stanowi pr�b� wype�nienia tej luki. Istotnym problemem w dziejach literatury ukrai�skiej od schy�ku XIX do ko�ca XX wieku wydaje si� tak�e periodyzacja i wydzielenie okres�w literackich. Dawny podzia� na literatur� przedradzieck� i radzieck� wraz z cezur� -rokiem 1917 - nie wytrzymuje krytyki; nowego wci�� jeszcze nie dokonano. We wspomnianym najnowszym podr�czniku historii literatury ukrai�skiej XX wieku zaproponowano jedynie niewielkie zmiany w stosunku do dotychczasowej periodyzacji, uznaj�c za prze�omowe lata 1910-1920. Kierowanie si� kryteriami estetycznymi nakazywa�oby jednak wyodr�bnienie tw�rczo�ci lat 1890-1930 jako okresu modernizmu, co te� uczynili autorzy niniejszej antologii. W ma�ej formie prozatorskiej - opowiadaniach, nowelach, szkicach, obrazkach, etiudach - poszukiwania estetyczne s� szczeg�lnie widoczne. W tych w�a�nie gatunkach najsilniej przejawi�a si� wsp�lnota poszukiwa� estetycznych tw�rc�w naszego region Na pocz�tku XX wieku o�ywione, by przypomi Bohdana Lepkiego i W�; nyka patriarcha galicyjs to wyraz tak�e w liczn pojawi�y si� antologie rr g�lnych autor�w - M> Jackiwa, Bohdana �epk ten proces wzajemnego mi�dzywojennym jedyn prozy, za� po II wojnie styczny model ukrai�sk: wiaj� najnowsze dokon kontaktu z przek�adami I Utwory, kt�re znak polskim, przy czym tl XX wieku. Proponowam ce si� w nim i kierunk�w art rzy. Ca�o�ci dope�- t^� Antologia nink mi oraz autorami ka ficznego s� Ola Hr najwa�niejsze w\, rzyna Koty�ska. 7 Hnatiuk, Tatiana Hc ruk, Renata R J�drzej ewicza. V. . *j chliba, Natalii Zare 11 tw�rc�w naszego regionu Europy, zw�aszcza za� pisarzy ukrai�skich i polskich. Na pocz�tku XX wieku kontakty te, przede wszystkim w Galicji, by�y do�� o�ywione, by przypomnie� tu cho�by wsp�lne przedsi�wzi�cia wydawnicze Bohdana Lepkiego i W�adys�awa Orkana lub estym�, jak� darzy� Wasyla Stefa-nyka patriarcha galicyjskiego modernizmu, Stanis�aw Przybyszewski. Znalaz�o to wyraz tak�e w licznych przek�adach z najnowszej literatury ukrai�skiej -pojawi�y si� antologie m�odej poezji i prozy, wydawano tak�e utwory poszczeg�lnych autor�w - Mychaj�a Kociubynskiego, Wasyla Stefanyka, Mychaj�a Jackiwa, Bohdana Lepkiego. Wydarzenia I wojny �wiatowej przerwa�y jednak ten proces wzajemnego poznawania si� za po�rednictwem kultury. W okresie mi�dzywojennym jedynie okazjonalnie pojawia�y si� przek�ady ukrai�skiej prozy, za� po II wojnie �wiatowej prezentowano w Polsce g��wnie socrealistyczny model ukrai�skiej literatury. Z kolei publikacje ostatnich lat przedstawiaj� najnowsze dokonania literackie. Tak wi�c dzisiejszy czytelnik nie ma kontaktu z przek�adami ukrai�skiej prozy modernistycznej. Utwory, kt�re znalaz�y si� w tej antologii zaprezentowano w przek�adzie polskim, przy czym t�umaczenia pochodz� zar�wno z pocz�tku, jak i z ko�ca XX wieku. Proponowany opis procesu historyczno-literackiego uwzgl�dnia dokonuj�ce si� w nim transformacje, przedstawia analiz� najwa�niejszych tendencji i kierunk�w artystycznych, jak te� kre�li portrety literackie omawianych pisarzy. Ca�o�ci dope�niaj�tablice chronologiczne oraz bibliografia og�lna i szczeg�owa. *** Antologia niniejsza powsta�a w Instytucie Slawistyki PAN. Jej redaktorami oraz autorami komentarzy historyczno-literackich i opracowania bibliograficznego s� Ola Hnatiuk oraz �arysa Szost. Tablice chronologiczne, ukazuj�ce najwa�niejsze wydarzenia na Ukrainie w okresie 1880-1934 opracowa�a Katarzyna Koty�ska. T�umacze� specjalnie dla niniejszego wydania dokonali: Ola Hnatiuk, Tatiana Ho�y�ska, Katarzyna Koty�ska, Jerzy Litwiniuk, Bazyli Naza-ruk, Renata Rusnak, Larysa Szost. Wykorzystano dawne przek�ady Jerzego J�drzejewicza, Micha�a Moczulskiego, W�adys�awa Orkana, Sydora Twerdo-chliba, Natalii Zarembiny, pochodz�ce z okresu 1911-1951. Ola Hnatiuk i Larysa Szost o Modern i zrr. _�. skupionych � �odomuziwc�u". r* dernistyczneg stvvo zaprze� 7^' cze zjawiska" kwofl li ..niekt�rz> p:sjra stopniu ukaz;-Ukrainki. M\chapJ| tych tw�rc�w, kt�lj Pocz�tek dkni w 1903 r. almanadta si� wraz z w dziejacJi - *. � _ raturze ^ir utwor�w pt �uj� do �� jednym dM te� znaaei ksi��ce Ta s��w a Loi O UKRAI�SKIM MODERNIZMIE Modernizm ukrai�ski uto�samia si� dzi� najcz�ciej z tw�rczo�ci� pisarzy skupionych wok� dwu pism - �Ukrai�skiej chaty" i ��witu" - �chatian" i �rao-�odomuziwc�w", przy czym podkre�la si� wt�rno�� i niekonsekwencj� ich modernistycznego dyskursu. We wcze�niejszym okresie radzieckie literaturoznaw-stwo zaprzecza�o istnieniu modernizmu w literaturze ukrai�skiej, a �pojedyncze zjawiska" kwalifikowa�o jako przejaw reakcyjnej ideologii, kt�rej ho�dowali �niekt�rzy pisarze". Oczywi�cie starano si� w jak najbardziej ograniczonym stopniu ukazywa� wp�ywy modernizmu na tw�rczo�� czo�owych pisarzy - �esi Ukrainki, Mychaj�y Kociubynskiego, Iwana Franki - oraz umniejsza� znaczenie tych tw�rc�w, kt�rych nie mo�na by�o nazwa� �realistami". Pocz�tek ukrai�skiego modernizmu zazwyczaj wi��e si� z pojawieniem si� w 1903 r. almanachu Myko�y Woronego Znad chmar i dofyn. Ten okres ko�czy si� wraz z wybuchem I wojny �wiatowej. By�aby to wi�c najkr�tsza epoka w dziejach literatury ukrai�skiej, trwaj�ca zaledwie 11 lat. Nic wi�c dziwnego, �e - zdaniem wielu badaczy - w literaturze ukrai�skiej nie dokona�y si� zmiany, charakterystyczne dla modernizmu europejskiego. Historycy literatury do dzi� zastanawiaj� si�, czy istnia� modernizm w literaturze ukrai�skiej. Tymczasem pisarze uchodz�cy za nowoczesnych od lat sze��dziesi�tych poczynaj�c, na dziewi��dziesi�tych ko�cz�c, odwo�uj� si� do utwor�w powsta�ych na prze�omie wiek�w lub w latach dwudziestych, nawi�zuj� do modernistycznych eksperyment�w formalnych, cytuj�, parafrazuj� -jednym s�owem odnajduj� swoich poprzednik�w i nie w�tpi� w ich istnienie ani te� znaczenie dla nowoczesnej literatury ukrai�skiej. W niedawno wydanej ksi��ce Tamary Hundorowej po�wi�conej modernizmowi autorka, parafrazuj�c s�owa �esi Ukrainki o socjalizmie, stwierdzi�a: �Modernizm jest zbyt uniwersalnym ruchem, by ukrai�ska literatura mog�a si� bez niego obej��" (Proja-w�ennia s�owa, s. 9). Rzeczywi�cie, o ile literatura socrealistyczna mog�a si� 14 obej�� bez do�wiadczenia modernizmu, kt�re uwa�a�a za wr�cz szkodliwe, je�li nie zab�jcze, to dla literatury nowoczesnej to do�wiadczenie jest niezb�dne*. Trudno dzi� w spos�b pe�ny i pewny zdefiniowa� poj�cie modernizmu w literaturach europejskich. Czy istnia�o jednolite zjawisko artystyczne pod nazw� modernizm europejski, czy te� dwa jego typy - modernizm europejski i modernizm s�owia�ski, czy raczej jego r�ne odmiany w literaturach narodowych? Czy modernizm by� kr�tkotrwa�ym zjawiskiem charakterystycznym dla prze�omu wiek�w - czasu kryzysu �wiatopogl�dowego, czy te� epok� literack�, trwaj�c� do dzi�, cho� w zmodyfikowanej postaci? Jakie s� konsekwencje takiej lub innej odpowiedzi dla obrazu literatury ukrai�skiej? Przyj�cie definicji modernizmu jako jednej z nazw tendencji nowatorskich w literaturze i sztuce prze�omu XIX i XX wieku prowadzi do ograniczenia jego znaczenia dla sztuki nowoczesnej, podkre�la bowiem wy��cznie elementy nowatorstwa artystycznego i w istocie jest synonimem Modern Style, secesji, L'Art Nouveau, a wi�c stylu, nie epoki. Pr�cz tego rezultatem przyj�cia tej definicji by�oby umieszczenie tw�rczo�ci Ezry Pounda, Luigi Pirandella, Franza Kafki, Thomasa Stearnsa Eliota, Tomasza Manna - by wspomnie� tylko niekt�rych spo�r�d najwybitniejszych tw�rc�w - poza obszarem zjawisk modernistycznych, gdy� nie mie�ci si� ona w ramach czasowych tak pojmowanego modernizmu. W sztuce ukrai�skiej tak rozumiany modernizm zaistnia� na kr�tko -w okresie dzia�alno�ci mo�odomuziwc�w i chatian , lecz nie sta� si� dominuj�c� tendencj� w literaturze. Odmienna te� by�a jego posta� - formalne nowatorstwo nie stanowi�o o istocie modernizmu ukrai�skiego; st�d w�tpliwo�ci badaczy, czy w og�le istnia� modernizm ukrai�ski. Modernizm bywa tak�e rozumiany przez historyk�w literatury polskiej jako �wcze�niejsza, przygotowawcza faza tw�rczo�ci pokolenia M�odej Polski, zwi�zana z odrodzeniem metafizyki, z przesyceniem rodzaj�w literackich liryzmem i symbolik�" (Kazimierz Wyka). Tak pojmowany modernizm trwa� w literaturze polskiej od 1887 do 1903 roku. Je�li przyj�� analogiczn� definicj� dla literatury ukrai�skiej, to znaczy przez modernizm ukrai�ski pojmowa� zamykaj�ce si� w okresie 1903-1914 dzia�ania literackie pisarzy zwi�zanych z grup� MO�ODA MUZA i pismem �Ukrajin�ka chata", maj�ce na celu upr�-. womocnienie subiektywizmu i indywidualizmu, co przejawia�o si� w zwi�kszonej roli symboliki, liryzmu, zwrocie ku metafizyce, w�wczas oka�e si�, �e to, co w historii literatury polskiej uznawane jest za faz� wst�pn� epoki, w literaturze ukrai�skiej stanie si� ca�� t� epok�. Otrzymamy w efekcie -jak ujmuj� to badacze - �modernizm niepe�ny". Dojrza�ej fazy tej epoki - je�li przyj�� tak� definicj� - nie b�dzie w literaturze ukrai�skiej, czy te� - zdaniem niekt�rych historyk�w literatury stadium epoki przen 1917-1920. Zaanga�c niepodleg�o��, prze � najcz�ciej uznaj� za Najbardziej no�na ic stawicieli zarzuce� czest' i s�awu. za -ezj� satyryczn�. ** uznaje ..prac� u p i je�c�w u :_ - wowania daatali wymiar i zakooc^ Gdyb> "*<fl uzna�, �e roz�4| ��: rozpocz�� 9 czy okre�la�y przez badaoy< W awangardo*"*.! do drugiej dernizmu. Po� przejawi�o j^ wamch pr i ��i - * Ju� po przygotowaniu tej ksi��ki ukaza�a si� monografia Agnieszki Korniejenko Ukrai�ski modermzm (Krak�w 1998), w kt�rej szczeg�owo om�wiono dyskusj� o modernizmie. 15 historyk�w literatury - modernizm przejawi si� w niepe�nej formie. Wczesne stadium epoki przerwa� bieg historii - I wojna �wiatowa oraz wydarzenia lat 1917-1920. Zaanga�owanie wi�kszo�ci przedstawicieli modernizmu w walk� o niepodleg�o��, przejawiaj�ce si� r�wnie� w dzia�alno�ci literackiej, badacze najcz�ciej uznaj� za kres tendencji modernistycznych w literaturze ukrai�skiej. Najbardziej no�na idea - autonomizacji sztuki - zosta�a przez czo�owych przedstawicieli zarzucona. Myko�a Worony pisze hymn �Za Ukrajinu, za jiji wolu, za czest' i s�awu, za nar�d", O�eksandr O�e� zaczyna uprawia� zaanga�owan� poezj� satyryczn�, wielu spo�r�d cz�onk�w MO�ODEJ MUZY za najistotniejsz� uznaje �prac� u podstaw" - dzia�alno�� o�wiatow� w�r�d ukrai�skich �o�nierzy i je�c�w wojennych, Ukrai�c�w z carskiej armii. Po wojnie za� pr�by reaktywowania dzia�alno�ci MO�ODEJ MUZY mia�y jedynie historyczno-literacki wymiar i zako�czy�y si� niepowodzeniem. Gdyby wi�c przyj�� tak� definicj� ukrai�skiego modernizmu, nale�a�oby uzna�, �e rozw�j modernizmu zosta� przerwany, zanim osi�gn�� on faz� dojrza��; rozpocz�� si� nowy okres w literaturze, do niedawna przez radzieckich badaczy okre�lany �literatur� okresu budowy i umacniania socjalizmu w ZSRR", przez badaczy emigracyjnych najcz�ciej �rozstrzelanym odrodzeniem". W literaturoznawstwie anglosaskim modernizmem nazywane s� kierunki awangardowe, kszta�tuj�ce si� oko�o 1910 roku i trwaj�ce w r�nych postaciach do drugiej po�owy XX wieku, kiedy to pojawia si� sztuka i literatura postmodernizmu. Podstaw� tak rozumianego modernizmu stanowi kult nowo�ci, co przejawi�o si� w odrzuceniu tradycyjnych form literackich i warto�ci propagowanych przez dziewi�tnastowieczn� literatur�. W centrum uwagi znalaz�a si� pod�wiadomo��, wzros�a te� rola intuicji, �wiadomo�ci prymitywnej oraz mitu. Z�otym wiekiem by�y lata dwudzieste, kiedy ukaza�y si� najwa�niejsze utwory Jamesa Joyce'a (Ulisses, 1922), Franza Kafki (Proces, 1925; Zamek, 1926), Tomasza Manna (Czarodziejska g�ra, 1925), T. S. Eliota (Ziemia ja�owa, 1922), Luigi Pirandella (Sze�� postaci scenicznych w poszukiwaniu autora, 1921), Ezry Pounda (Szkic XVI Pie�ni, 1925), Williama Faulknera (Wrzask i w�ciek�o��, 1929). W ostatnich latach coraz cz�ciej ukraini�ci podejmuj� pr�by zastosowania anglo-ameryka�skiego pojmowania terminu modernizm w historii literatury ukrai�skiej. Najwa�niejsz� tak� pr�b� by�a ksi��ka Dyskurs modernizmu w ukrajin�kij literaturi So�omiji Paw�yczko, dzi�ki kt�rej nast�pi� prze�om w badaniach nad modernizmem. Ukrai�ski modernizm, b�d�cy jedn� z licznych i r�wnouprawnionych odmian modernizmu europejskiego trwa zgodnie z t� koncepcj� w przybli�eniu od lat dziewi��dziesi�tych XIX wieku, do okresu powojennego, a �ci�lej rzecz ujmuj�c - do ko�ca lat czterdziestych XX wieku, kiedy to Wiktor Domontowycz (Petrow) sformu�owa� ide� postmodernizmu. Jednak i ta definicja, cho� niezwykle atrakcyjna i npwoczesna w momencie zastosowania w periodyzacji literatury ukrai�skiej XX wieku okazuje si� u�omna, poniewa� pomija okres dominacji socrealizmu - lata 1932-1956. 16 Najrzadziej w literaturoznawstwie spotyka si� okre�lenie modernizmu jako pr�du obejmuj�cego wszelkie powsta�e w ko�cu XIX i na pocz�tku XX wieku nurty niewerystyczne w literaturze i sztuce (Jan J�zef Lipski). Poj�cie to ukuto w opozycji do weryzmu - nurtu panuj�cego w literaturze, muzyce i sztuce w�oskiej ostatniego �wier�wiecza XIX wieku, kt�ry by� form� naturalizmu, a jego estetyka opiera�a si� na mimetycznej teorii sztuki. Niewerystyczne by�yby wi�c nurty, kt�re nie d��� do stworzenia pozor�w autentyzmu w fikcji literackiej oraz nie nadaj� przewagi tematyce wzi�tej z �ycia prostego ludu. Zbli�on� definicj� zaproponowali autorzy S�ownyka literaturoznawczych terminiw, modernizmem nazywaj�c literacko-artystyczne tendencje o charakterze niemi-metycznym. Cho� mniej precyzyjne, s� to okre�lenia bardziej pojemne od om�wionych wcze�niej, gdy� nie ograniczaj� si� do pr�d�w stricte awangardowych, jak w przypadku modernizmu w rozumieniu anglo-ameryka�skim, czy te� tendencji nowatorskich, jak w pierwszej, najbardziej rozpowszechnionej w Polsce definicji. Takie pojmowanie modernizmu pozwala historykowi literatury ukrai�skiej rozstrzygn�� zasadnicze kwestie: obecno�ci modernizmu w kulturze ukrai�skiej oraz jego ram czasowych. Pozwala tak�e zrozumie�, dlaczego wsp�cze�ni pisarze nie-tradycjonali�ci odwo�uj� si� do pewnych zjawisk w kulturze ukrai�skiej. Przyj�cie takiej definicji umo�liwia poszerzenie obszaru modernizmu w literaturze ukrai�skiej. Do zjawisk modernistycznych zaliczano by w�wczas nie tylko tw�rczo�� pisarzy zwi�zanych z �Ukrai�sk� chat�" i MO�OD� MUZ�, ale i prozaik�w uznawanych dotychczas za przedstawicieli realizmu - m.in. Wo�odymyra Wynnyczenki, Wasyla Stefanyka, Mychaj�y Kociubynskiego, Wa�erjana Pidmohylnego - oraz wielu poet�w lat dwudziestych, w szczeg�lno�ci Paw�a Tyczyny, Jewhena P�u�nyka, Myko�y Ba�ana, Wo�odymyra Swidzin-skiego, a tak�e Bohdana Ihora Antonycza. Pocz�tek tak pojmowanego modernizmu przypada�by na lata dziewi��dziesi�te XIX wieku, koniec za� na lata trzydzieste XX wieku, przy czym nale�a�oby wyodr�bni� dwa okresy - wczesnego modernizmu oraz modernizmu dojrza�ego - z cezur� wyznaczon� przez lata 1914-1918. Pocz�tki modernistycznych tendencji mo�na dostrzec ju� w latach osiemdziesi�tych XIX wieku w tw�rczo�ci Iwana Franki oraz Mychaj�y Kociubynskiego; w latach dziewi��dziesi�tych staj� si� coraz wyra�niej obecne w tw�rczo�ci Olhy Kobylanskiej, uznanej niebawem przez �mo�odomuziwc�w" za prekursork� modernizmu w literaturze ukrai�skiej. Modernistyczne elementy pojawiaj� si� tak�e w tw�rczo�ci �esi Ukrainki; symbolizm przejawi� si� wyra�nie zw�aszcza w jej wczesnej dramaturgii (m.in. B�akytna trojanda, 1896) pozostaj�cej pod wp�ywem Maeterlincka. Istotne zmiany zaczynaj� by� dostrzegalne jednak nieco p�niej - pod koniec XIX wieku - kiedy to debiutowa�o m�ode pokolenie kszta�tuj�ce sw�j �wiatopogl�d filozoficzny i estetyczny w opozycji do filozofii pozytywistycznej i narodnictwa. Zakwestionowano w�wczas podstawy �wiatopogl�du pozytywistycznego - ewolucjonizm i scjentyzm. ^ostrzej pragnie Przekon* dernistyczny W�r�d c>g miast. K' jawo w ni bie �ycia �y autent> cz� z upoc1 proces .- nej rzecr wybitr fii Fn. rz�dna przez 1925 tw�rc. �ci i reahr-""1 17 Zacz�to z nieufno�ci� traktowa� nauk� jako �r�d�o poznania. Optymizm poznawczy pozytywist�w odchodzi� w przesz�o��. Krytycznie oceniano tak�e pr�by urzeczywistnienia koncepcji przemian spo�ecznych;Uderzenie idea��w" pozytywizmu z rzeczywisto�ci� wykaza�o niemo�no�� dokonania zmian." Powszechne sta�o si� poczucie kryzysu kultury, religii, filozofii, przekonanie o upadku ducha, a wraz z nim tak�e sztuki. Przejawi�o si� to w postawach dekadenckich - przekonaniu o kresie cywilizacji i pesymistycznej wizji cz�owiecze�stwa. Wzorcem osobowym artysty sta� si� cz�owiek u�omny, nie przystosowany 4o bytowania w �wiecie i przekonany o w�asnej s�abo�ci. Pod�o�em filozoficznym tych postaw by�y pisma Schopenhauera, przedstawiaj�ce egzystencj� ludzk� naznaczon� pi�tnem cierpienia. Aktywno�ci cz�owieka, zdeterminowanej przez pop�dy towarzyszy poczucie ci�g�ego niedosytu i strach przed �mierci�. �Egzystencja ku �mierci" to najkr�tsze okre�lenie postaw dekadenckich, kt�re najwyra�niej przejawi�y si� we Francji. W Galicji - Krakowie i Lwowie - rozpowszechni�y si� pod wp�ywem dzia�alno�ci translatorskiej i krytycznej Miriama - Przesmyckiego oraz pism Stanis�awa Przybyszewskiego. Skrajnym przejawem dekadentyzmu by� �rozpaczliwy hedonizm" - poszukiwanie zapomnienia w erotyce, alkoholu, narkotykach - i ten w�a�nie przejaw najostrzej atakowali krytycy, w szczeg�lno�ci Iwan Franko, cho� dekadentyzm w Galicji wyra�a� si� najcz�ciej w pasywizmie - nastrojach katastroficznych, pragnieniu unicestwienia w nirwanie lub przez �mier�. Dla przyk�adu mo�na tu przywo�a� debiutancki tomik o jednoznacznie brzmi�cym tytule - Z teky sa-mowbywci (1899) Petra Karmanskiego. W podobnej tonacji utrzymany by� zbiorek poezji Ahatanhe�a Krymskiego Palmowe hilla (1901) i Wasyla Paczow-skiego Rozsypani per�y (1900). Przekonanie o kryzysie warto�ci i ca�ej cywilizacji przejawi�o si� w modernistycznym buncie przeciw zastanym formom rzeczywisto�ci i kultury. W�r�d cyganerii artystycznej Pary�a, Berlina, a tak�e spokojnych galicyjskich miast, Krakowa i Warszawy powszechne by�o manifestowanie odrazy do przejaw�w mieszcza�skiej moralno�ci i kultury. Demaskowano zak�amanie w obr�bie �ycia rodzinnego i spo�ecznego. Fa�sz stosunk�w rodzinnych zamieni� mia�y autentyczne nieformalne zwi�zki, co arty�ci wcielali w �ycie obserwuj�c z upodobaniem wynikaj�ce z tego powodu skandale obyczajowe._W_literaturze proces ten mia� formy bardziej abstrakcyjne - najcz�ciej demaskacji zak�amanej rzeczywisto�ci dokonywano po�rednio - przez ukazywanie losu jednostki wybitnej na tle otoczenia. Pod wp�ywem niezwykle popularnej w Galicji filozofii Friedricha Nietzschego jednostce, zw�aszcza tw�rczej, przyznano racje nadrz�dne. W�r�d �wyznawc�w" zapanowa� kult tw�rczej indywidualno�ci i sztuki przezwyci�aj�cej rozpacz istnienia. W p�niejszym okresie - mi�dzy 1910 a 1925 rokiem - wzrasta popularno�� pogl�d�w Nietzschego z ostatniego okresu tw�rczo�ci, akcentuj�cych w�tki wolicjonalne {Poza dobrem i z�em, Wola mocy). G�oszono potrzeb� aktywnego �ycia, przezwyci�ania tradycyjnej moralno�ci i realizowania bezwzgl�dnych warto�ci �ycia (opowiadania i dramaty Wyn- 18 nyczenki, proza Szkurupija, wczesne utwory Chwylowego). Afirmacja �ycia w jego dynamiczno�ci i zmienno�ci jako procesu �trwania" - tak charakterystyczna dla tw�rczo�ci futuryst�w (Semenko, Szkurupij) i ekspresjonist�w (poezja Ba�ana z drugiej po�owy lat dwudziestych) - �wiadczy o wyra�nych inspiracjach filozofi� Henri Bergsona. Mimo bezpo�rednich zwi�zk�w tw�rczo�ci Chwylowego z bergsonowskim witalizmem - afirmacja �ycia, podkre�lan� w wypowiedziach programowych i utworach literackich, pisarz ten odcina� si� od biologizmu, przeciwstawiaj�c witalizmowi romantyk� witaizmu. Bergso-nowska koncepcja wolno�ci cz�owieka, kieruj�cego si� wy��cznie uczuciami uleg�a w interpretacji Chwylowego znacznemu przekszta�ceniu. Na plan pierwszy wysun�y si� elementy wolicjonalne, cho� ruch, dynamika i �ycie nadal pozostawa�y istotnymi kategoriami. Zasadnicza r�nica polega�a na tym, �e tam, gdzie Bergson m�wi� o cz�owieku, Chwylowy i zwolennicy jego estetyki woleli m�wi� o narodzie, obdarzonym niezwyk�� energi� �yciow� i niezniszczalnym duchem. Pocz�tek wieku XX przyni�s� wi�c g��bokie zmiany w koncepcji podmiotowo�ci. Miejsce pozytywistycznego podmiotu uprzedmiotowionego zaj�o ,ja" obdarzone z jednej strony poczuciem indywidualizmu, z drugiej za� �wiadome kryzysu, jakiemu podlega. Nie by� to ju� podmiot w znaczeniu romantycznym -odr�bna, niezale�na i trwa�a ja��, lecz podmiotowo�� zdezintegrowana, zaj�ta poszukiwaniem w�asnej to�samo�ci. By�a to rewolucja w stosunku do poprzedniej epoki, w kt�rej ��dano ca�kowitego podporz�dkowania jednostki interesom zbiorowo�ci w imi� wy�szych cel�w - patriotyzmu i s�u�by spo�ecznej. Postawy indywidualistyczne spotka�y si� z niezwykle ostr� reakcj� ze strony krytyk�w starszego pokolenia - Iwana Franki i Serhija Jefremowa. Na prze�omie wiek�w ukaza�a si� seria artyku��w, walcz�cych z �chorob� wieku". Nietzscheanizm i dekadentyzm w oczach tych niezwykle wp�ywowych krytyk�w uros�y do roli grzech�w g��wnych m�odego pokolenia literackiego. W cyklu artyku��w Wpoiskach nowoj krasoty Jefremow oskar�y� Hnata Chotkewycza i Olh� Kobylansk� o ho�dowanie zgubnym wp�ywom, symbolizmowi i dekadentyzmowi. Za bardziej szkodliw� spo�ecznie uzna� krytyk tw�rczo�� Kobylanskiej; Chotkewycz jako -jego zdaniem - pisarz pozbawiony talentu by� mniej gro�ny. M�odym pisarzom opr�cz aspo�eczno�ci, przejawiaj�cej si� w kulcie sztuki czystej oraz wyniesieniu jednostki ponad og� zarzucono tak�e ukazywanie zwierz�cych instynkt�w i wr�cz uprawianie pornografii. Podobne zarzuty spotka�y kilka lat p�niej Wo�odymyra Wynnyczen-k�: �Dobrodzieja Wo�odymyra Wynnyczenk� mo�na zaliczy� do erotyst�w, do pisarzy-erotoman�w, podobnie jak Maupassanta, Verlaine'a, Baudelaire'a czy Oscara Wilde'a. Jego erotomania przypomina tak�e dekadenck� erotomani� Fiodora So�oguba, Leonida Andriejewa i Kamenskiego" - pisa� pisarz starszego pokolenia, przedstawiciel etnograficznego realizmu, Iwan Neczuj-�ewycki. I nie by� w swych pogl�dach odosobniony; czytelnicy pism �Rada" i Literatur- no-Naukowego Wis powodu �nieprzyzwi Rola, jak� prz>] p�dowi seksualnemi p�ciowo�ci do liten instynkt�w. Tematyl kewycza, zw�aszcza (1905) Ahatanhe�a Wynnyczenki, w ut niekonsekwencj� tv w formie aluzji lub (m.in. Pryroda), ul Sigmunda Freuda ( pojawi�y si� dopier bylanskiej, s� im b konflikt mi�dzy �t ska). Kobylansk� wn�trzn� istot�, odi zy spo�eczne, szczi obdarzonej siln� w �ci snutej w obecn sta�o zderzenie dw sztucznej formy. Pi typy postaw ludzk zr�wnowa�one, za wznosz�cego si� p< jest warto�ci� wi�l tzschem przewag� runek umo�liwiaj; walk� tocz�c� si� nych temat�w mcx �ci i naiwno�ci, cl tomiast do romant raj�cy si� o bosk� lizacja staje si� pr ralnego porz�dku ( Moderni�ci z mat seksu, nie�be Mniej rewo�ucyjn cho� to modern i �c giczny portret w i �nianie ludzkiego miast wewn�trzne 19 no-Naukowego Wistnyka" zasypywali redakcje listany pe�nymi oburzenia z powodu �nieprzyzwoitych utwor�w" Wynnyczenki. Rola, jak� przypisywali moderni�ci instynktom cz�owieka, a zw�aszcza pop�dowi seksualnemu, w istocie by�a ogromna. To oni wprowadzili tematyk� p�ciowo�ci do literatury, wskazuj�c na biologiczn� istot� cz�owieka i g��bi� instynkt�w. Tematyka ta zaj�a pierwszoplanowe miejsce w prozie Hnata Chot-kewycza, zw�aszcza w powie�ci Kaminna dusza, w powie�ci Andrij �ahowski (1905) Ahatanhe�a Krymskiego, w opowiadaniach i dramatach Wo�odymyra Wynnyczenki, w utworach Mychaj�a Jackiwa, a tak�e - co mo�e wyda� si� niekonsekwencj� tw�rcz� - w p�nej poezji Franki. W�tki te pojawiaj� si� w formie aluzji lub przez u�ycie symbolu w opowiadaniach Olhy Kobylanskiej (m.in. Pryroda), ukryte niejako pod powierzchni� tekstu. I cho� koncepcje Sigmunda Freuda (w szczeg�lno�ci rozprawa Kultura jako �r�d�o cierpienia) pojawi�y si� dopiero na pocz�tku XX wieku, niekt�re obrazy, zw�aszcza u Kobylanskiej, s� im bliskie. Nierozwi�zywalny - wed�ug Freuda - ontologiczny konflikt mi�dzy ��yciem" a �kultur�" jest tematem noweli Nekulturna (Para-ska). Kobylanska ukazuje bohaterk�, usi�uj�c� �y� w zgodzie ze sw� wewn�trzn� istot�, odrzucaj�c� kultur� pojmowan� jako zewn�trzne normy i nakazy spo�eczne, szczeg�lnie represyjn� wobec kobiety. Historia �ycia bohaterki obdarzonej siln� wol� i poczuciem niezale�no�ci uj�ta zosta�a w ramy opowie�ci snutej w obecno�ci przedstawicielki cywilizacji, przez co uwydatnione zosta�o zderzenie dwu �wiat�w - nieposkromionej energii �ycia i u�adzonej acz sztucznej formy. Pobrzmiewa tu echo filozofii Nietzschego z podzia�em na dwa typy postaw ludzkich - apolli�sk� i dionizyjsk�. Pierwsza ceni sobie to, co zr�wnowa�one, zamkni�te i doskona�e, druga za� - pe�ni� i p�odno�� �ycia, wznosz�cego si� ponad granice, obalaj�cego wszelkie prawa, kt�rego dynamika jest warto�ci� wi�ksz� od doskona�o�ci i harmonii. Kobylanska w �lad za Nie-tzschem przewag� nadaje tej drugiej postawie, a blisko�� naturze uznaje za warunek umo�liwiaj�cy samorealizacj� {Pryroda). Ukazuje tak�e bezwzgl�dn� walk� tocz�c� si� mi�dzy cywilizacj� a natur� (Bytwa). By� to jeden z ulubionych temat�w modernist�w, kt�rych wizja natury pozbawiona jest sielankowo-�ci i naiwno�ci, charakterystycznej dla przedstawicieli realizmu; zbli�a si� natomiast do romantyczno-mistycznych wyobra�e�. Nie jest to jednak �wiat ocieraj�cy si� o bosk� tajemnic� istnienia, lecz �wiat porzucony przez Boga. Cywilizacja staje si� przekle�stwem, a natura b�aga o zemst� na burzycielach naturalnego porz�dku (O�e�prok�ynaje Mychaj�a Jackiwa). Moderni�ci zrewolucjonizowali wi�c literatur�, wprowadzaj�c do niej temat seksu, nieobecny lub zepchni�ty na margines we wcze�niejszej literaturze. Mniej rewolucyjne by�y zmiany w ukazywaniu �ycia psychicznego cz�owieka, cho� to moderni�ci w�a�nie zacz�li ukazywa� rol� pod�wiadomo�ci. Psychologiczny portret w modernistycznym stylu wyklucza� typowe dla realizmu wyja�nianie ludzkiego zachowania w kategoriach prawid�owo�ci. Ukazywano natomiast wewn�trzne rozterki, zg��biano psychologi�, irracjonalne pobudki; miej- 20 sce racjonalnej motywacji post�powania bohater�w zaj�o ukazywanie podyktowanych pod�wiadomo�ci� impuls�w w ludzkim zachowaniu. Wprowadzono technik� narracyjn� opart� na �a�cuchu skojarze� w postrzeganiu (Kociubynski, Chotkewycz, Wynnyczenko, O�e�), kt�ra z czasem przeistoczy�a si� w technik� znan� pod nazw� �strumienia �wiadomo�ci". Przejawi�a si� ona jednak dopiero w latach dwudziestych w zarodkowej formie w opowiadaniach Chwylowego i Jurija Janowskiego, a tak�e w prozie Wa�erjana Pidmohylnego. Indywidualna wolno�� podmiotu opiera si� na zwi�kszonym stopniu jego wewn�trznej izolacji, co pr�bowano odda� za pomoc� nowej poetyki. Eksperymenty formalne futuryst�w (np. Mij Kobzar Mychajla Semenki) uwidaczniaj� to w spos�b najbardziej jaskrawy, cho� nadmierne akcentowanie samoekspresji w pewnym stopniu unicestwia cel - izolacja podmiotu wydaje si� tu skonstruowana sztucznie. Tragiczny rozd�wi�k mi�dzy �wiatem wewn�trznym i bytem czy te� rzeczywisto�ci� zewn�trzn� ukazuje wielu autor�w bardziej tradycyjnie, czego przyk�adem mog� by� utwory dramatyczne �esi Ukranki Kaminnyj hospodar, Lisowa pisnia {Pie�� lasu). Dopiero jednak impresjonistyczna technika narracyjna Mychaj�y Kociubynskiego pozwoli�a w pe�ni ukaza� psychologiczn� samoobserwacj� bohater�w oraz os�abienie ich zwi�zk�w z otoczeniem. Pod koniec XIX wieku rozpocz�y si� te� debaty nad kwestiami kluczowymi dla epoki prze�omu - miejscem literatury i sztuki w �yciu spo�ecznym oraz rol� tw�rcy. Linia podzia�u mi�dzy zwolennikami sztuki wolnej od roli spo�ecznej a rzecznikami'zaanga�owania tw�rcy w �ycie narodu nie przebiega�a , jednak w spos�b wyra�ny mi�dzy �realistami" a modernistami czy te� mi�dzy pokoleniem starszych pisarzy a m�odym pokoleniem. Zwolennicy sztuki jako warto�ci autonomicznej byli w mniejszo�ci nawet w okresie najwi�kszej popularno�ci �sztuki dla sztuki", co wynika�o z sytuacji politycznej, w jakiej znajdowa�a si� Ukraina. Imperatywem by�a w�wczas walka o wolno��. Dla wi�kszo�ci badaczy fakt ten �wiadczy o po�owicznym charakterze ukrai�skiego modernizmu i stanowi podstaw� do stwierdzenia, i� prze�om modernistyczny nie dokona� si� w literaturze ukrai�skiej; po nie�mia�ych pr�bach rzecznicy odnowienia czy �uzdrowienia" literatury ojczystej przez wyzwolenie jej z obowi�zk�w spo�ecznych powr�cili -jedni po 1905 roku, inni podczas I wojny �wiatowej - do tradycyjnej, spo�ecznej roli sztuki. Historycy literatury polskiej podkre�laj�, �e po okresie wczesnego modernizmu, kiedy popularno�ci� cieszy�a si� sztuka niezaanga�owana, nadszed� czas, w kt�rym czo�owi tw�rcy epoki -Wyspia�ski, �eromski - dali wyraz swemu zaanga�owaniu w sprawy narodowe i spo�eczne. Nast�pi�o to po rewolucji 1905 roku. W literaturze ukrai�skiej nie istnieje podobnie wyrazista cezura, cho� istotnie po pora�ce rewolucji silniejsze staj� si� elementy zaanga�owania w literaturze. Wtedy to w�a�nie powsta� cytowany cz�sto wiersz O�eksandra O�esia Jaka krasa widrod�ennia krajiny oraz wiele utwor�w bezpo�rednio zwi�zanych z tematyk� rewolucyjn� (m.in. utwory dramatyczne �esi Ukrainki, Hnata Chotkewycza Na zaliznyci, �ycholittia. 1905 r., Wony, Spyrydona Czerkasenki Churtowyna, Lubowi Janowskiej 21 W peredrozswitniomu tumani, opowiadanie Win ide, druga cz�� Fata morgany Kociubynskiego), w kt�rych pisarze ukazywali rozbudzone przez rewolucj� nadzieje narodowe i spo�eczne. Dyskusje prowadzone na temat roli sztuki i pisarza przez krytyk�w jednej i drugiej strony na �amach pism literackich oraz spo�eczno-politycznych (�Lite-raturno-Naukowyj Wisnyk", �Di�o", ��wit", �Kijewskaja starina", �Ukrajin�ka chata") przenios�y si� tak�e na stronice utwor�w literackich. Charakterystyczne, �e wypowiedzi krytyczne i teoretyczno-literackie modernist�w by�y znacznie bardziej radykalne ni� praktyka tw�rcza (zwr�ci�a na to uwag� So�omija Paw�yczko). Znana polemiczna wypowied� poetycka O�esia: �mij dru�e, ja krasu lublu jak ridnu Ukrajinu" - dobitnie �wiadczy o r�wnowa�nym traktowaniu warto�ci estetycznych i obowi�zk�w patriotycznych. Badacz kanadyjski, Maksym Tarnawski zwr�ci� uwag� na polemik�, jak� przeprowadzi� Chotkewycz w mikropowie�ci Awiron (1917) z poematem Moj�esz Iwana Franki. Chotkewycz usi�owa� podwa�y� przekonanie o korzystnym dla spo�ecze�stwa wp�ywie sztuki wyst�puj�cej w s�u�ebnej roli, w istocie jednak nie proponowa� niczego nowego. I O�eksandr O�e�, i Hnat Chotkewycz, jak te� i inni przedstawiciele ukrai�skiego modernizmu byli zwolennikami autonomizacji sztuki, czemu dawali wyraz zar�wno w dyskusjach literackich, jak i w praktyce tw�rczej. A jednak mi�dzy tez� o sztuce, maj�cej na celu tworzenie nowych warto�ci estetycznych i etycznych a jej praktycznym wcieleniem istnia� rozd�wi�k. Dopiero w latach dwudziestych tw�rcom uda�o si� go przezwyci�y�. *** Wydaje si�, �e sp�r o modernizm w literaturze ukrai�skiej zaledwie si� zaczyna. Wiele wskazuje na to, �e modernizm nie zosta� w pe�ni zaakceptowany jako ruch estetyczny na Ukrainie. Ksi��ka ta si�� rzeczy staje si� jednym z g�os�w w dyskusji tocz�cej si� - z d�ugimi przerwami - od pocz�tku wieku. Ola Hnatiuk Impresj( oaniwem ta poznania i I wiaj� si� sr wi�ce rdzef Orienta czu�, wyra �rednictv> a To spowo uog�lnie� j�cej am chowego 1 tury, kont na celu I przybli�ei noznaczn raz�w ki� su i ograi o charak Tok opoi swoje da po�wi�ci zajmuje nie nast kowo n< ska: no% Kr� jest ok Kociub KIERUNKI LITERACKIE Impresjonizm Impresjonizm by� pod wieloma wzgl�dami zjawiskiem przej�ciowym, ogniwem ��cz�cym realizm drugiej po�owy XIX w. z jego wiar� w mo�liwo�ci poznania i wyja�nienia �wiata w spos�b racjonalny, z okresem, w kt�rym pojawiaj� si� style i kierunki idealistyczno-subiektywne oraz awangardowe, stanowi�ce rdze� przemian modernistycznych rzutuj�cych na ca�y wiek XX. Orientacja na utrwalenie pierwszego momentalnego wra�enia (�widzie�, czu�, wyra�a�" - braci Goncourt) mia�a przybli�y� do rzeczywisto�ci bez po�rednictwa norm podyktowanych tradycj� czy do�wiadczeniem intelektualnym. To spowodowa�o, i� sztuka impresjonistyczna daleka by�a od typizacji czy uog�lnie� - opisu najbardziej poszerzonych i charakterystycznych cech otaczaj�cej rzeczywisto�ci - ale tak�e, a mo�e nawet przede wszystkim - �wiata duchowego bohatera. Postrzeganie i wyra�anie pi�kna istniej�cego w �wiecie natury, kontemplacja wra�e� wzrokowych, s�uchowych i dotykowych nie mia�y na celu wiernego odzwierciedlenia rzeczywisto�ci, lecz stanowi�y pr�b� jej przybli�enia do wewn�trznego rytmu cz�owieka, do jego emocjonalnej niejednoznaczno�ci. St�d, mi�dzy innymi, bior� si� kontrasty - przeciwstawienie obraz�w klarownych i zaciemnionych, dynamicznych i monumentalnych, bezkresu i ograniczono�ci. Zwi�kszenie zainteresowania dok�adn� analiz�, najcz�ciej o charakterze psychologicznym, sz�o w parze ze zmianami natury formalnej. Tok opowie�ci, jako powi�zany logicznie �a�cuch wydarze� zewn�trznych, traci swoje dawne znaczenie. Charakterystyczna dla szko�y realist�w szeroko�� opisu po�wi�cona zostaje na rzecz wyodr�bnienia detalu. Miejsce fabularnej ci�g�o�ci zajmuje konstrukcja wielowarstwowa, w kt�rej znacz�c� rol� odgrywa tworzenie nastroju, skierowana na wzbogacone elementami malarskimi. Nieprzypadkowo najwa�niejszym gatunkiem dla tego nurtu staje si� kr�tka forma prozator-ska: nowela, szkic, etiuda, obrazek. Kr�g pisarzy, przyci�gaj�cych uwag� badaczy ukrai�skiego impresjonizmu, jest okre�lony. O estetycznym i �wiatopogl�dowym nowatorstwie Mychaj�y Kociubynskiego, Hryhorija Kosynki i Myko�y Chwylowego, by wspomnie� 24 tylko najbardziej znanych przedstawicieli tego kierunku, pisano ju� na pocz�tku XX wieku (krytycy: Myko�a Sriblanski, Myko�a Zerow, O�eksandr Bi�ecki). Jednak pierwsze wp�ywy tego kierunku, zaznaczone zar�wno w tematyce (zwrot ku przejawom �ycia psychicznego), jak i w kompozycji - fragmentarycznej, pozbawionej dok�adnych charakterystyk oraz �ci�gni�tej czasowo (ograniczonej cz�sto do jednego wydarzenia), odzwierciedli�y si� w tw�rczo�ci mniej znanych pisarzy (Natalia Kobrynska, Dniprowa Czajka) ju� na pocz�tku lat 90 XIX w. O wp�ywie poetyki impresjonistycznej mo�na m�wi� r�wnie� w przypadku Olhy Kobylanskiej; dotyczy to zw�aszcza jej lirycznych etiud (Ro�i), pisarstwa Iwana Franki (Ziwja�e �ystia, 1896) i Wasyla Stefanyka {Moje s�owo). Wp�ywom tego kierunku poddawali si� r�wnie� p�niejsi poeci i prozaicy, m. in. Paw�o Tyczyna (1891-1967), Andrij Ho�owko (1897-1972), Wasyl Czumak (1900-1919), Iwan Kruszelnycki (1905-1934) i in. Impresjonizm jako tendencja stylowa, jak zauwa�a Myko�a Ilnycki, �wyczerpa� si� w literaturze ukrai�skiej w latach dwudziestych, nie znikaj�c jednak bez �ladu, jego zdobycze wzbogaci�y inne kierunki, pog��biaj�c plastyczno�� i muzyczno�� obraz�w". Symbolizm Kierunek ten traktuje si� jako szerokie zjawisko artystyczne, kt�re wyst�- . powa�o na przestrzeni wielu wiek�w, osi�gaj�c sw�j szczyt, rozumiany jako ustalenie konkretnego, ca�o�ciowego programu, na prze�omie wieku XIX i XX. Przyjmuje si� r�wnie�, �e w swej formie dojrza�ej wynik� na p�aszczy�nie konfliktu ustalonego przez poj�cia idealizmu i realizmu, czego konsekwencj� sta� si� �wiatopogl�d, traktuj�cy znak i znaczenie jako warto�ci niezale�ne. Symbolizm narodzi� si� razem z kultur� mieszcza�sk� stoj�c w opozycji do propagowanych przez ni� postulat�w utylitarno-dydaktycznych oraz sk�onno�ci do stosowania �agodnych, cz�sto pozbawionych wyrazu �rodk�w artystycznych. Nast�pstwem przyj�cia postawy negatywnej staje si� tendencja programowo akcentuj�ca antytezy, wizjonersko-mitologiczna, oparta o �wiat naturalnych ludzkich emocji. Najbardziej popularna i najciekawsza w literaturze ukrai�skiej by�a tendencja, kt�r� ukszta�towa�a ewokacyjno-nastrojowa funkcja j�zyka oraz zasada intuicjonizmu, �ci�le zwi�zane z poj�ciem indywidualizmu. Z mitu jednostki wywodz� si� wizje bohater�w - charakterystyczna dla tego czasu posta� �femme fatale", �wi�ci, herosi, jednostki nieprzeci�tne. Hiperbolizowana rola jednostki wymusi�a r�wnie� nacisk na sfer� tematyczn�, w kt�rej jedn� z najbardziej popularnych sta�a si� p�aszczyzna emocjonalna. ��czy�a ona w�tki pesymistyczne, charakterystyczne dla �fin de siecle", z radykalizmem epoki ewoluuj�cej ku �wyzwoleniu", odwracaj�cej zale�no�ci - kl�ska jako warunek zwyci�stwa (Bytwa Olhy Kobylanskiej), mi�o�� pomimo �mierci (Diwczyna na 25 czornomu koni Mychaj�a Jackiwa, Portret Hnata Chotkewycza) i in. Z rol� indywiduum wi�za�o si� cz�ste u symbolist�w zjawisko rozmycia kontur�w, zatarcia granic �wiata realnego czy te� przedstawienie wycinkowe, kt�re ukrywa�o logiczne zwi�zki pomi�dzy poszczeg�lnymi elementami. Skupienie si� na poj�ciu znaku odzwierciedla�o nie tylko potrzeb� ucieczki przed dos�owno�ci�, ale r�wnie� ch�� ukazania r�norakich zale�no�ci czy kontekst�w my�lowych w �wiadomym b�d� nie�wiadomym kojarzeniu idei i obraz�w, wzbogacaj�cym czy wyja�niaj�cym rzeczywisto�� ludzk�. Z tych za�o�e� wyp�ywa� wewn�trzny dualizm symbolizmu, jeden nurt polegaj�cy na niszczeniu kryteri�w estetyc�^"" nych i �wiatopogl�dowych, drugi za� na tworzeniu projektu rzeczywisto�ci po-zazmys�owej. Symbolizm tworzy� mit, daj�c odbiorcy sposobno�� ucieczki od rzeczywisto�ci obiektywnej w �wiat marze�, utopii, legendy czy ba�ni. Symbolizm, mimo i� w pierwszej fazie nie by� propagowany jako program artystyczny, sta� si� na prze�omie XIX i XX w. wiod�cym kierunkiem literackim, a jako technika by� dostrzegalny niemal u wszystkich znanych tw�rc�w. Wprowadzenie tej tendencji do literatury ukrai�skiej wi��e si� z tw�rczo�ci� Olhy Kobylanskiej, �esi Ukrainki i Myko�y Woronnego. Z poetyki symbolizmu korzysta� r�wnie� Iwan Franko, Mychaj�o Kociubynski, Wasyl Stefanyk i in. We wczesnej fazie modernizmu, jedynym ugrupowaniem okre�lonym programowo by�a MO�ODA MUZA (1907-1909), do kt�rego nale�eli Petro Karman-ski, Bohdan Lepki, Ostap �ucki, Wasyl Paczowski, Mychaj�o Jackiw, reprezentuj�ce odga��zienie bliskie dekadentyzmowi, w kt�rym dominowa�y utwory liryczne. Podobny kierunek wybrali r�wnie� pisarze skupieni wok� czasopisma �Ukr�jin�ka chata" (1909-1914) Hry�ko Czuprynka, Myko�a Filanski i in. Na tym etapie symbolizm ukrai�ski w��czy� do p�aszczyzny estetyczno-�wiato-pogl�dowej elementy romantyzmu - postrzeganie �wiata jako dynamicznego, wielowymiarowego organizmu, poznawalnego w akcie wyobra�ni i intuicji; dekadentyzmu, wyra�aj�cego si� w przyj�ciu postawy pesymistycznej i indywidualistycznej oraz antyklasycyzmu, rozumianego jako programow