Strona 1 ^-» '^ 'Fi*-*' Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 POLSKIE LOGOS A ETHOS Strona 6 Strona 7 FELIKS KONECZNY POLSKIE LOGOS A ETHOS ROZTRZSANIE O ZNACZENIU I CELU POLSKI TOM II. POZNA 1921 WARSZAWA KS1I;GARNIA W. WOJCIECHA Strona 8 hi -L'Z 90fi25'/ \ NA YCZENIE AUTORA KSIGARNIA r%W. WOJCIECHA STWIERDZA. E K-.KOHIS ODDANY BYI. 1)0 DRUKU W CA.OJiCI W PIERWSZE.I PO- IOWIE PADZIERNIKA 1920 ROKU CZCIONKAMI DRUKARNI !^W. WOjCinCIIA Strona 9 CZSC III. POWSZECHNO SPRAWY POLSKIEJ. Rozdzia VIII. - • Denia do syntezy Zachodu a Wschodu. W rozdziale wstpnym zwróciem uwag, jako ludz- ko si na cywilizacje, które odrónia naley dzieli wedug pewnych cech zasadniczych, z pomoc szeregu cech znamiennych. Niema adnej cywilizaicji ogólno- ludzkiej, ani te jakiego ogólno-ludzkiego pochodu cy- wilizacyjnego w tern znaczeniu, iby kada spoeczno cywilizujca si musiaa przechodzi przez takie same szczeble rozwoju takie same objawy ycia indywi- i dualnego zbiorowego; przeciwnie, pochód rozwojowy i kadej cywilizacji jest odrbny. Cywilizacje mog mieci si na osobnych obsza- rach, a mog tezachodzi na siebie geograficznie mie- i ci si po dwie, a nawet wicej na tym samym obsza- rze. Np. cywilizacja ydowska mieci si obok kadej innej, a miasta orientalne, np. Kairo, istnemi rojowi-s skami rozmaitych cywilizacyj. Stykajc si z sob, czy to stale geograficznie, czy te za porednictwem wojny, handlu, pimiennictwa t. p., oddziaywuj i na siebie wzajemnie cywilizacje, w stopniu przerónym, mniejszym lub wikszym. Czasem mieszaj si z sob w sposób wi- doczny. Czy zmierzaj do syntezy? Jeeli tak, natenczas naley w zasadzie przypuci moebno jakiej arcycywilizacji, jako syntezy wszyst- Polskie Logos a Ethos. Tom II. 1 Strona 10 kich Spróbujmy rozway spraw na cywilizacyj... przykadzie zaczerpnitym z zakresu tego, co Europej- czyk zowie cywilizacj Zachodu a Wschodu, który to przedmiot wchodzi wanie w sam istot tematu, jakie- mu powicone jest niniejsze dzieko. Sprawa^) siga daleko w gb dziejów staroytnych. Zaraz po wojnach perskich objawiy si wród Helle- nów próby zblienia si do cy.wilizacji perskiej, gdy po- tga polityczna perska przestaa ju by niebezpieczna dla niepodlegoci greckiej. Wybitni mowie hellescy emigrowali do „króla", przybierali perski obyczaj, przy- wdziewali perskie szaty; przechodzili w sfer innej cy- wilizacji, próbujc czy kultur umysow hellesk z persk kultur siy. Ksenofon nie waha si wystawia Persów Hellenom za wzór pod niejednym wzgldem, a greccy zacini su perskim celom. Zaczyna si pierwszy okres de do syntezy Europy Azji, i de coraz usilniejszych, a wyday, one owoc: wyprawy Aleksandra Wielkiego, majce speni orem marzenia intelektu greckiego o syntezie dwóch cywilizacyj. Od nawizywania stosunków kulturalnych pomi- dzy (jrecj a Persj zaczyna si nasz przegld faktów, bo trwale podoe wogóle, w dostpnych kulturalne naszej wiedzy czasach obszarach dziejów powszechnych, I poczyna si od dwóch cywlHzacyj penych: iraskiej i helleskiej. Iraska, reprezentowana dugo gównie przez F^ersów, mieszaa si z pierwiastkami chamickie- mi semickiemi, nabierajc coraz wicej cech semic- i kich (od czego te upada). W mieszunin irasko-se- mick uderzyy wyprawy Aleksandra Wielkiego na- i stpia pierwsza próba syntezy Zachodu Wschodu. i Wytworzy si z tego hellenizm zbarbaryzowany, t. zw. kultura hellenistyczna, rozlana szeroko po Samarkand a I jcranrcc Indyj. Niebajwem wziy w hellenistycznoci ')Ko/dziat niniejszy jest rozszerzeniem wykadu in<iu((tiracyj- urno nu katedrze histurji WACliodnicj T.uropy w luiiwcrsytccio Stc- .if<a Ilalorcuo. wyyljs/fMuj/o w Wiliiir i\ 20 pa/d/icniiUa loio r. Strona 11 gór pierwiastki wschodnie, tolerujc tylko formy helleni- styczne, a wytwarzajc w istocie rzeczy zwyrodnienie hellenizmu. Nie brak w Syrji zabytków pikna, ale po- mimo rozwoju sztuki có mia w sobie z Ateczyka czy Spartanina Syryjczyk diadochów? I czy zostao nam z cale] hellenistycznoci cho jedno wielkie nazwi- sko uczonego lub artysty? Natomiast druga ekspansja hellenizmu, ku Zachodo- si w jasne slupy wielkiej cywilizacji, go- wi, obrócifa, rejce dotychczas. Zespó Aten Rzymu zrodzi t „kla- i syczno", która staa si jakby wrodzon cech czo- wieczestwa w Europie, bo bez niej niema Europejczyka cywilizowanego. My wszyscy dziemi tej cywilizacji, która staa si nastpnie chrzecijasko-klasyczn, ale z czasów jeszcze przedchrzecijaskich wywodzi trzy swoje cechy zasadnicze: odrbno prawa publicznego (od prywatnego), od- rbno organizacji spoecznej (od pastwowej) i poczu- cie narodowoci. Miny wieki, i wlad za orem rzymskim rozpo- cz si pochód cywilizacyjny na Wschód azjatycki. Wszak byy tam kultury riellenistyczne; lecz kiedy do- tar tam klasycyzm hellesko-romaski, okazao si, e kraje tamte i ludy s mu kulturalnie zupenie obcemi. Có miaa Kybele do Junony?! I znowu powtarza si objaw taki sam, jak za nastpców Aleksandra Wielkiego: w mia- r jaj< panowanie rzymskie posuwa si w gb Azji Mniej- szej, nabiera Wschód ledwie form mniej wicej napó klasycznych, to tylko w pewnych objawach ycia, pod- i czas gdy sama cywilizacja klasyczna nabiera coraz moc- niejnaleciaoci orientalnych, a po pewnym czasie przej- muje si niemi dosadnie. Nie zromanizowaa si Azja Mniejsza, ale Rzym zorjentalizowa si ostatecznie. Po- konao si Antjocha, ale bogowie azjatyccy poprzenosili si do Rzymu. Irnperjum rzymskie wyonio, si ewolucyjnie z re- publikanizmu greckiego rzymskiego, lecz rozwój jego i 1* Strona 12 zaama w krotce pod wpywem orjentalizmu zamie- sig i ni! si on w aziatyclvi despotyzm. ^Ieron detlamuje Ho- mera,, lecz spoecznie jest zupenym Azjat, a w dwa wie- lbi po mierci Augusta zostaje nastpc jego Elagabai kapan soca z syryjsl<iej Emezy. Pojcia pastwowe rzymskie doznaj istnego przewrotu. Okoo cesarskiego tronu rzymskiego odbywaa si walka Zaciodu ze Wsciodem na kilka zawodów, a co- raz- pomylniejsza dla Wsciodu. Pod koniec wieku III rzdzi wiatem Dioklecjan z bityiiskiej Nikomedji, ze • swego dworu urzdzonego zupenie na sposób orjental- uy, odtd prd orjentalny zyskuje coraz wybitniejsz i przewag. Podzia cesarstwa, ponowne zrastanie si no- i we' znowu podziay — to wszystko byo tylko objawerr i stwierdzeniem tego stanu rzeczy, i zachodzio zmaga- nie si dwóch cywilizacyj e Zachód broni si od prze- i wagi Wschodu. Ostatecznie utrwali si rozdzia pa- stwowa. Ogoszone od r. 350 „Nowym Rzymem" Bizancjum byo zrazu niewtpliwie wyszem cywilizacyjnie uwa- i ao si dugo susznie za gówne ognisko cywilizacji klasycznej, lecz wród ponownej naway wpywów or- jenialnych, które rozpanoszyy si tam w strzpach tr.\- bunatu, konsulatu, imperatorstwn, schodzi Bizancjum co- raz niej, na jakie karykaturalne odbicie wiata klasycz- nego w zwierciadle orjentalizmu. Zatracono pojcie na- rodowoci; pastwowo za bizantyska, to „autokrator- samowadztwo absolutne, powstae z mieszani- .slwo**, ny pastwowoci rzymskiej a orjentalnej. Niema tani poddastwa azjatyckiego, isUiieje prawo publiczne for- i my obywatelskie, ale karno rzymskiego urzdnika za- iTiienila si w sualczo, uznawan w|)rost za zasad IK>rzidku publiczneg(v Powany „magistratus** wyro- <Jzi si«; w trywialnego biurokrat. Organizacja spoecz- na nie bya wprawdzie oparta na pastwowej, ale od |)astwa i jeg" iii^ivtucyj wielce zalena. Strona 13 Tak bizantynizin sta si powtórn prób syntezy Wschodu a Zachodu, sta si nastpc kultury diadochów, a bezporednim cigiem dalszym despocj zorjentalizo- wanych imperatoi"ó\v rzymskich. Oto owoc pomieszania pierwiastków klasycznych, rzymsko-helleskich, z azjatyckiemi. Tek tedy sama ju staroytna historia poucza, e z zetknicia dwóch cywilizacyj, z tak zwanego krzyo- wania kulturalnego, bywaj skutki czasem dobroczyn- ne (jak np. z poczenia hellenizmu la.tynizmu), a cza- i sem szkodliwe, nieraz wprost zabójcze dla rozwoju cy- wilizacji. Hellenistyczno pozbawiona bya siy twórczej, a podobnie bizantynizm. Niekada mieszanina jest syntez! W wiekach rednich istniay wzdu dugiego zwa- u ldów Europy Azji trzy pene cywilizacje, których i ogniskimi Rzym, Bagdad, Pekin, a pomidzy niemi kli- nem wbite dwa mieszace uomne: kapice od zota Bi- zancjum, iKarakorum nad Orchonem, w dorzeczu je- ziora Bajk skiego, zoone z lepianek glinianych, obwa- rowanycn waem, stoeczne obozowisko kaganów Azji rodkowej, nastpnie stolica dingishanów. Ze wszyst- kich tych ognisk kultur orientalnych wychodziy prdy, popier:ne czstokro orem, b^' rozszerza si ku za- chodowi. Islam wywiera wpyw na bakaski bizantynizm od szeciu wieków, zanim pojawili si Turcy na europejskim brzegu morza Egejskiego. Orjent okaza si odrazu sil- niejszym. Nie udzielio si islamowi malarstwo religij- ne, lecz w cerkwi bizantyskiej nastao obrazoburstwo (na dwa zawody, w latach 717—780 813—842), nie i uzupenia si tedy w niczem cywilizacja muzumaska, ale kurczya si bizantyska, chrzecijaska. Bagdad promieniowa dziwnie daleko na zachód: wszak (poprzez szereg porednich przse) wpywy je- Strona 14 go signy a do Sycylji Miszpanji, gdzie nastpstwa i pobytu „Saracenów" zosta-ly nawet po zamaniu icli pa- nowania. A bya to najprzedniejsza ga cywilizacji mu- zumaskiej, niezaraona turasl\oci; lvalifat kordow- s\ stanowi te obo-k bagdadzkiego najwysz wspania- o islamu w i ma zaszczytn kart w rozwoju sztuk nauk, a jednak nie doprowadzi zacji, i dziejach cywili- ^do syntezy dwóci wiatów na Iberyjskim pówyspie. Jak niegdy Hellenowie przejmowali si kultur persk, .greckie wiata wzajemnie poród Persów rozpalajc podobnie Hiszpanie ^bezskutecznie)., Maurowie prze- i gsto z jednej strefy cywilizacyjnej w drug, chodzili zwaszcza e maestwa mieszane byy pospolite. Liczni „renegados" przyjmowali nawet islam, a oto nowsze ba- dania wykryy, e „renegados" przyczynili si wanie najbardziej do ...rozstroju upadku kultury kordowskiej i imuzumastwa hiszpaskiego wogóle, bardziej ni „mo- zarabowie" (chrzecijanie pod panowaniem islamu). Z acin rywalizowa jzyk arabski, bdcy równie jzy- kiem tylko ksikowym; rywalizowa skutecznie: chrze- cijanie posugiwali si w naukach arabszczyzn, podczas gdy wyitkowo który Maur zna acin, a jednak nie powstao z tego mieszania si nic trwaego. Fakty te wiod tylko do wniosku, jaki narzuca si ju przy hi- storii staroytnej, e na deniach do syntezy Zachodu i Wschodu wychodzi zawsze lepiej Wschód, zyskujc przewag nad pierwiastkami zachodniemi, a przewaga ta mieci w sobie wanie zarodki rozstroju upadku i C'd\ c j... mieszaniny, nie dajcej si sprowadzi do wspólnego mianownika. Zachód promieniowa wzajenmie ku Wschodowi, a przede wszystkiem gówna jego sia moc: chrzeci-i jastwo. Im gfbicj sigao do Azji, tern bardziej wyra- dzano si, tworzc sekty, które zawieray w sobie co- raz nmicj chrystjanizmu. Ju w VIII w. by ncstorjanizm a w Chinach, rozwija si tani dugo wietnie. Wypa- i czy si Jednak dorcszty na zetkniciu z cywilizacj tu- Strona 15 ransk; chrzecijastwo azjatyckie bowiem, zamiast opanowa turaszczyzn, stao si wzgldem niej ustpliwem, zmierzajc do syntezy. Na obszarach ludów mongolskich tureckich w Azji i rodkowej istniaa odwieczna cywilizacja turaska, któ- rej cechami zasadniczemi: lokalizm brak pojcia religijny, narodowoci, budowa pastwa oparta na prawie prywat- nem wycznie wojenna organizacja spoeczna. Wszyscy i Turacy zorganizowani byli po wojskowemu, z dokad- noci niejednakow atoli, odpowiednio do stopnia ich cywilizajcji; najdokadniej wykonali to póniej dopiero Mongoowie, gdy przejli si cywilizacj turaska, a do- dali do niej co z chiskiej. Po Mongoach kontynuowali i organizacj militarn na wielk skal Tatarzy, bdcy Turacami z niewielk domieszk pierwiastka mongol- skiego; po nich zia spoeczno Osmanlisów, uwaana mylnie za narodowo tureck. Ani Tatarzy, ni Mongoo- wie, ni Turcy nie byli nigdy narodem, nie posiadajc w swej umysowoci zgoa tego pojcia. Wród Turaców moe lud utraci nawet cakowi- ciejzyk ojczysty, a jednak nie przestaje by sob, t sam spoecznoci. Tak np. potomkowie owych Mon- goów, którzy zdobyli Ru w XIII wieku, mówi na- rzeczami tureckiemi, turecka za grupa jzykowa nie ma etnograficznie nic wspólnego z mongolszczyzn... Waciwie nie byo nigdy jakiej etnograficznej spo- ecznoci huskiej, madiarskiej, mongolskiej, mandur- skiej lub tureckiej. Byy to zwizki polityczne rozmai- tych ludów, wystpujce pod owemi nazwami, a zoo- ne pod wzgldem etnograficznym wielce niejednolicie. W chaosie ludów azjatyckich mona grupowa tylko j- zyki; same za ludy — o ile nie ugrzzy w bycie pier- wotnym, lecz wystpoway czynnie na widowni dziejów, s grupami wycznie politycznemi. Hasa, pod któremi dokonyway si w Azji formacje spoeczestw, byway ekonomiczne spoeczne; wródi ludów cywilizacji turaskiej ekonomiczne dziaaiy silniej. Strona 16 Na pierwszy plan wysun si wród Turaców wlaci- wycli i wród Mongoów, nalecych do cywilizacji tu- pewien rodzaj wallvi o byt, znany w Europie .rajiskiej, zaledwie w miniaturze: utrzymywanie si z rzemiosa wojennego, co w Azji stao si pierwszorzdnym czynni- kiem twórczym spoeczestw pastw. Wyobramy so- i bie kondotjerstwo zacine najmictwo, ogarniajce ca- i e narody. A najbardziej odznaczay si wtym kierunku ludy tureckie. Te ludy — to p u k i; przybieraj te czsto nazwy od wodzów (np. Osman). T cecli ituraszczyzny doprowadzili do najwy- szego s'zczebla nie waciwi (etnograficzni) Turacy, lecz Mongoowie, odkd przyjli cywilizacj turask. Kiedy w Xlii wieku powstao uniwersalne pastwo mon- golskie, nestorjanizm, nalea do jego pierwiastków twór- czych; ywio chrzecijaski sprzyja bowiem podbojom Temudina jak najgorcej, upatrujc w jego pastwie ochron przed zalewem muzumaskim. Ale chrzeci- janie ci wschodni pomagali z zapaem niszczy chrze- cijan zachodnich: w bitwie pod Lignic (1241 r.) odzna- czyy si puki uestorjaskie, walczce pod sztandarami znaczonemi skonym krzyem w. Jdrzeja. Istnieje okres chrzecijaski w polityce mongolskiej. W poowie Xlii wieku dingishan Hulagu by synem nesiorjanki ncstorjank mia za on. Nastaj czasy i „krucjat mongolskich", bez porównania wikszych po- i tniejszych, ni katolickie europejskie. r. 1252 ru- W n kalifat bagdadzki. Wodzem naczelnym tej wyprawy by Naimanc Kut Buka, nestorjanin, który paajc nie- mniej od europejskiego rycerstwa pragnieniem odebra- nia Ziemi witej z rk niewiernych, doprowadzi po wiciu staraniach do tego, i go wyprawiono na zdobycie Palestyny. Zainteresowany tem przedsiwziciem ce- sarz Chin, Kuhilaj, pragn dziaa wspólnie z królem francusklnj, Ludwikiem w., odstpujc mu zgóry ca Syrjc. Niedosze kombinacje skoczyy si atoli klsk tak katolików, jako te ncstorjanów. Zwy.ciyli nieba- Strona 17 wem muzumanie. Ten sam Bondokdar, który by] zwy- cizc Ludwika w. zdobywc ostatnich warowni i ciirzecijaskich w Azji Mniejszej, zada te Mongoom pierwsz klsk (1260) kaza zburzy wszystkie ko- i cioy w Palestynie. Agenci jego szerzyli islam wród Mongoów, a dingishanowie wahali si. Jeszcze Sartak, wadca Kipczaku (syn Batego) by nestorjaninem, lecz jego modszy brat nastpca, Berek, przeszed w r. 1262 i na islam. Tak skoczyo sw rol dziejow chrzecijastwo mongolskie, którego dziaalno polegaa na tern, eby pomaga Mongoom w niszczeniu cywilizacji chrzecija- skiej! Przystosowanie si chrzecijastwa do chiszczyz- ny i mongolstwa w nestorjaskiej sekcie wyszo jedynie na szkod chrzecijastwa.^) Tymczasem w Europie zachodniej szerzy si bizan- tynizm. Ekspansja ta sigaa daleko gboko, a gdziekol- i ') Nestor, prezbiter antiocheski, a w r. 428 patrjarcha caro- grodzki, naucza, e natury ludzka a boska pozostay w Chry- stusie- zupenie oddzielone, odrbne (wysnuwa z tego np. wnio- sek, e N. Marja Panna, bdc matk Chrystusa, nie bya jednak matk. Bo).' Potpiony przez sobór efeski 431 r., znalaz zwo- Icnnilfów w Syrji, skd sekta szerzya si pod nazw chrzecijan ,, chaldejskich". Nie czcz obrazów nie yiymagaj celibatu od du-i chowiestwa. Drobna cz nestforjanów przyja unj z Rzymem w drugiej poowie Nestorjanizm dyzunicki, rozwijajc 16 wieku. si dalej odrzuci cztery sakramenty, uznajc tylko spowied, sa- krament kapastwa czciowo, gdy bez transsubstancjacji. Sa- i krament Otarza. Nestorjanizm wywar wielki wpyw na rozwój (czy raczej na skostnienie) cerkwi wschodnio-sowiaskiej, czem jednake — nikt dotychczas nie zajmowa si. Hanowie tatarscy, zwierzchnicy Moskwy, nie odróniali zgoa „pr^wowierja", t. ]. cerkwi grecko- sowiaiiskiej, od nestorjanizmu. Biskup „eparchji serajskiej", rezy- dujcy stale przy hanie kipczackim, jako przedstawiciel cerkwi, i"ieprzeczy widocznie temu nieporozumieniu; by moe, wy- e zyskiwa je um.ylnie dla celów cerkwi. Duo objawów z dziejów metropolji „Kijowa wszystkiej Rusi" tumaczyoby si jasno i wpywami nestorjaskiemi, ale niesposób wdawa si w to bliej, przy dzisiejszym stanie nauki. Strona 18 10 wiek signa, odzna.czaa si wszechstronnoci, od wp>'v/ów w dziedzinie sztuls:i a do poi pastwowych. Woln od wpywów bizantyskich bya zachodnia So- wiaszczyzna,^) Skandynawia, tudzie ta pónocno-za- chodnia cz Europy, która poddan zostaa wpywom skandynawskim (normandzkim). Bizantynizm sign po- przez Illiricutn Dalmacj do Italji; przewaa tam na i poudniu, mala ku pónocy nigdy od strony woskiej i Alp nie przekroczy. Znalaz si na pónocy Alp inn drog, wprowadzony a do Niemiec bezporednio z Ca- rogrodu. Rodzon siostr ksiny kijowskiej, Anny W^odzi- mierzowej, bya synna w dziejach Teofanja, polubio- na w r. 972 Ottonowi II, nastpnie regentka za maolet- noci swego syna, Ottona III, do r. 991. Ta nie tylko wprowadzia obyczaj dworski bizantyski do Niemiec, ale wraz z gronem wybitnych bizantyskich uczonych i statystów wytworzya rodowisko bizantyskiej idei politycznej, która przyja si w Niemczech do tego stopnia, i stanowi odtd istotn cech dziejów niemiec- kich naley do niemieckiej kultury. Nigdzie na caym i wiecie nie osadzi si bizantynizm tak mocno jak w Niemczech, tak i powsta niemiecki rodzaj bizanty- nizmu, istniejcy jeszcze do dnia dzisiejszego. Mona •miao mówi o kulturze bizantyskiej w Niemczech. Na pomyce polega zaliczanie do bizantyskiej ekspansji *) misjiw, Cyryla MetodcKo na Morawach, a porednio, przez ucz- i niów, w Czechach w Maopolsce (Wilica). Jakkolwiek aposto- i owie sowiascy z IJakanu pochodzili ze wschodniej wyszli cer- i kwi, jednake zerwali z ni cakowicie, przyj«,-li sami obrzdek r;-ymski utworzyli ncjwc jcKO rozRaczienic: obrz.idek rzymsko- i ftlowiaski, zwany te Kagólickim od pisma, wynalezionego przez iw. Cyryla, K^Kolicy. Obrzdek ten istnieje dotychczas w l»trji I w niektórych ({minach Dalmacji. Ze Sowiaszczyznij wschodni Cyryl nij^dy w, Metody nic mieli i sto adnych sunków; cyrylica (od której pt)chodzi uradanka) jest wyna- za l9zkicni nic tego iw. Cyryla, lecz Cyryla z Tresawia. mnicha bu itamkicgo. za czaaów cara .Symc-'' (««»-«»•::> /:.t.iu in> pn ;< mierci iw. Cyryla (t 869), Strona 19 11 Cesarstwo redniowieczne niemieckie nie od nastp- ców Kajola Wielkiego si wywodzi, bo Karolingowie zbyt niewiele mieli sposobnoci oprze si o Niemcy, ani te nie utrzymaa si w Niemczech nawet tradycja dynastii Karolingów. Niemieckie „wite cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego" nie ma genetycznego ani ideowego zwizku z problematem wskrzeszenia do uyt- ku chrzecijastwa" wadzy godnoci rzymskich ceza- i rów, z problematem cesarstwa Karola W., wywodzcego si z Rzymu papieskiego. Niemieckie cesarstwo wywodzi si przez dwór Teofanji bezporednio od bizantyskich ..kajzarów'", przejmujc nawet ich nazw. Zachodnia Sowiaszczyzna, jakkolwiek naraona na^ ni-emieckie wpywy, wesza jednak w krg bizan- nie tyskich poj pastwowych, poniewa zorganizowaa si w pastwa chrzecijaskie przy pomocy papiestwa, zwalczajcego ju te bi'zantyskie macki, wysunite w Zachód. Ani te w Niemczech samych nie mia bizan- tynizm zupenie wolnego pola, lecz musia stacza walki zacite a dugfe z papiestwem. Walka dwóch cywilizacyj w Niemczech, aciskiej a bizantyskiej, wypenia cae dzieje niemieckie; pod rozmaitemi postaciami powraca wci trwa dotychczas, jeszcze nie rozstrzygnita zwy- i cistwem stanowczem, nieodwoalnem. t.Wzw. refor- macji peno pierwiastków kultury bizantysko-niemiec- nastpnie w józefinizmie, wreszcie w „idei Hohenzol- kiej, lernów" widzimy kwiat bizantynizmu, rozkwitego w Niemczech tak póno po upadku Bizancjum. Zobaczy- my, e nie by to zreszt jedyny pogrobowy kwiat bi- zantynizmu. Cywilizacja bizantyska, zakorzeniwszy si w Niem- czech, miaa tam czasu niemao do „syntezy", a jednak nie doszo do niej nigdy, lecz zawsze rozrónia tam mona obydwa prdy cywilizacyjne obok siebie, sobie przeciwstawione, bynajmniej niesprzone w ja- kkolwiek jedno. Zawsze walczyy z sob. Czy ko- rzystnem to byo dla rozwoju narodu niemieckiego, e Strona 20 12 w ost^tnich pokoleniacli prd bizantyski (uosobiony w Prusiech) mia tak znaczn przewag, o tern wypowie dopiero sd liistorja. Bizantynizm obchodzi si bez pojcia narodowoci. Tyle wieków „cywilizuje" si Bakan od „latarni" Fa- naruO, a poiowa jego prawosawnych mieszkaców dzi- siaj jeszcze nie wie, do jakiej naley narodow^oci, pod- czas gdy katolicy bakascy od dawien nie maj co do tego adnych wtpliwoci. We Woszech zaznacza si przebysk pierwszych jakoby przeczu idei narodowej wtedy, gdy kultur bizantysk wypchnito z pówyspu Apeniskiego. Jakie to znamienne, humanizm rozkwit- e n z pomoc bizantyskich uczonych, ale wtedy dopiero, kiedy ci znaleli si poza Bizancjum, Bo duch bizanty- ski nie tylko niesprzyja wskrzeszeniu ducha helleniz- mu, ale wrogim. Bizantynizm nie móg by mu wrcz zrozumie owego prdu ku róniczkowaniu si, waci- wego Hellenom, a który jakby iskr z pod popioów roz- dmuchali na nowo humanici, z czego wyoni si miaa nowoytna idea narodowa. Bizantynizm pojmowa uni- wersalno tylko jako ujednostajnienie, jako zapanowa- nie pewnego typu na jak najwikszym obszarze, a zatem jako przewag typu panujcego, przewag opart choby na przemocy, o starczyy do tego siy. Róniczkowanie ile uchodzi w bizantynizmic nie tylko za zbrodni przeciw- ko pastwu, ale zarazem za kierunek antykulturalny. Misja cywilizacyjna bizantyska identyczna jest z, przeprowa- dzaniem jcdnostajnoci; nie rozumie bowiem jednoci imiesza te dwa pojcia w siwsób taki, i wynikaj z te- go skutki ujemne dla rozwoju kulturalnego. Czy cechy te nie wystpuj wybitnie w pewnym prdzie dziejów niemieckich przez cae stulecia, a od re- formacji coraz wybitniej? Czy nie w fanatyzmie jcdnostaj- noci ródo i wojen religijnych, w Niemczech najsro- •) F'':m.'ir -- lutariiia: ii.izwa paacu palrjar.szoKi. u