Strona 1 STANISAW POLACZEK W* leo POWIAT CHRZANOWSKI W W. KS. KRAKOWSKIEM MONOGRAFIA HISTORYCZNO-GEOGRAFICZNA z 25 widokami, 3 rysunkami, planem zwalisk zamku tczyskiego i mapk powiatu chrzanowskiego. W KRAKOWIE. 1914. CENA EGZEMPLARZA 3 K 50 h. I Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 Strona 6 Strona 7 STANISAW POLACZEK. CHRZANOWSKI W W. KS. KRAKOWSKIEM. MONOGRAFIA HISTORYCZNO GEOGRAFICZNA. - Praca odznaczona zaszczytn wzmiank na konkursie ^Muzeum im. Dzieduszyckich« we Lwowie r. 1894. WYDANIE DRUGIE ROZSZERZONE oraz uzupenione przez Bronisawa Gustawicza, emer. dyrektora szkoy realnej, czonka komisyi fizyograficznej antropologicznej Akademii Umiejtnoci i w Krakowie c. k. i Towarzystwa zoologiczno - botanicznego w Wiedniu. Z 10 widokami, 3 rysunkami, planem zwalisk zamku Tyczyskiego i mapk powiatu chrzanowskiego. W KRAKOWIE. NAKADEM WVDZIAU RADY POWIATOWEJ CHRZANOWSKIE]. Czcionkami drukarni Zwizkowej w Krakowie, ul. Mikoajska, pod zarzdem A. Szyjewskiego. 1914. Strona 8 Strona 9 Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto Strona 10 ANDRZEJ Hr. POTOCKI * 10 czerwca 1861 t 12 kwietnia 1908. Myl deniemi ]ego bya cz- no w trudzie, dwigajcym Ojczy- zn, i czno mioci chrzecijaskiej, która trud ten wspomaga i osadza*. (Z Andrzejowej Potockiej listu hr. do Dzienników krajowych). Strona 11 witej i dla kadego 'Polaka drogiej pa- mici Pndzeja h 'Potockiego, 'fftafezaa 7^adg powiatowe/, 'Posa ziemi chrzanowskiej na Sejm kfajowy i do T^ady pastwa, "FCajwytszego iDo- stojnilca w fyaju, Obywatela gorco miujcego ziemi Godzinn w uczuciu hodu i gbokiej czci pt ac 9 t powica auto Strona 12 3>K SOO Strona 13 : SOWO WSTPNE. Z okazyi Powszechnej Wystawy krajowej we Lwowie r. 1894 Muzeufri im. Dzieduszyckich ogosio konkurs na historyczno - geo- graficzny opis któregokolwiek powiatu w kraju i wydao do lu- — dowego nauczycielstwa w pierwszym rzdzie nastpujc odezw Szkoa ludowa jest u nas bardzo wanym czynnikiem; ;> — w niej za równie do bardzo wanych zada naley rozbudzanie i utrwalanie znajomoci i przywizania do rodzinnego kraju, rodzin- nej ziemi, rodzinnej wioski, do ojcowizny. I wadze nasze szkolne, a przedewszystkiem Rada Szkolna krajowa, uczuy wag tej ca prawdy, i si to kocha i miuje najbardziej, co si od dziecistwa zna, wród czego si yje, z czem si dziecinne wspomnienia. cz Atoli dowiadczenie nas uczy, e przedmioty, na które codziennie patrzymy, podwójnej nabieraj wagi, jeeli uwaga nasza w sposób waciwy jest na tu wadz szkolnych zasuga, i nie zwrócona. I nauk zaczyna ka od ojcowizny dziecka. Opis szkoy, wsi tej rodzinnej, nauczycielowi nie nasuwa trudnoci; ale i z budynku szkolnego ze wsi trzeba i wyj choby tylko do ssiednich wsi, do powiatowego miasteczka. Tu najgorliwszy nauczyciel znajdzie i si w najwikszym kopocie, bo z wielk trudnoci bdzie móg dzieciom opowiedzie co o najbliszej okolicy, a ju nic o drugim kocu powiatu. Opisów powiatów, dajcych nawet sabe wyobraenie o tyche, zaledwo kilka wynaleby si dao tu uczuwamy wielki ; i brak monoci poznania powiatu pod kadym wzgldem. Powiat, jako taki, by w przeszoci naszej jest obecnie i wan jednostk w rozwoju ycia publicznego. Zdrowy rozwój caego orga- nizmu spoecznego jest zaleny od prawidowego funkcyonowania jego czci. Dokadna znajomo stosunków ekonomicznych etno- i graficznych wasnego powiatu jest rzecz niezbdn do skutecznej pracy w instytucyach gminnych powiatowych, a poczucie przyna- i lenoci powiatowej jest silnym bodcem do zajmowania si spra- wami publicznemi w tym zakresie cianiejszym, który bywa zwykle take szko pracy obywatelskiej na szerszem, ogólniejszem polu. wic znajomoci powiatu daje si uczu w skromnej Brak i szkóce ludowej w powiecie, a bardzo czsto poza powiatem«- i i Tak rzeczywicie! Ten brak znajomoci powiatu jest odczuem niejednokrotnie sam, jako pocztkujcy nauczyciel ludowy ; dlatego te przy wspópracownictwie starszych Kolegów i Koleanek jem Strona 14 — 6 — si owego historyczno-geograficznego opisu naszego powiatu z ca wiadomoci trudnego zadania, ale i szlachetnego celu. Monografia powiatu — jakkolwiek nieudolna jeszcze w rkopisie, zdobya uzna- nie sdu konkursowego, a w dniu 19 marca 1898 roku przy duej pomocy Profesora Bronisawa Gustawicza, subwencyi Wydziau Rady powiatowej i finansowem poparciu ze strony Ks. Kan. Józefa ob- czowskiego, proboszcza w Rudawie — opucia pras w pierwszem wydaniu. Od owej chwili mino lat 16. Stosunki w tym niewielkim okresie czasu ulegy radykalnej zmianie. Powiat nasz pod wzgldem szkolnictwa i owiaty, a przede- wszystkiem wielkiego fabrycznego przemysu i handlu roz- zmnia i win si tak, jak aden moe inny powiat w naszym kraju. Nakad pierwszego wydania monografii zosta wyczerpany. Z wielu stron zachcano mnie do przedsiwzicia drugiego wydania. Na dobrych chciach mi nie zbywao. Paraliowa je brak fun- duszów, do podjcia wydawnictwa potrzebnych. prze- Powan t szkod usun Wydzia Rady powiatowej chrzanowskiej, postana- wiajc na sesyi w dniu 12 wrzenia b. r. wyda niniejsz mono- grafi wasnym nakadem. W poczuciu szczerej za to wdzicznoci owiadczam, Mu e dzieko skadam z dniem dzisiejszym na wasno, zrzekajc si to do na przyszo wszelkich praw- Upraszam Go zarazem, aby przy uwzgldnieniu zmiany sto- sunków w powiecie, wzgldnie wyczerpania nakadu, raczy nastpne wydania podejmowa co szereg lat wedle Swego uznania. Oddaj ostatni w imieniu wasnem) tedy dzisiaj (po raz drugi i monografi t w rce Wnego Duchowiestwa, Obywatelstwa, Nau- czycielstwa i wszystkich mieszkaców powiatu — z prob o ocen wyrozumia, ale sprawiedliw. Pracy w tej formie, w jakiej ukazuje si dzisiaj, nie podoa- bym sam. Z wydatn pomoc pospieszy mi znowu Dyrektor Bro- nisaw Gustawicz, czowiek nie ustajcy nigdy w pracy, który ze znan powszechnie u Niego sumiennoci znajomoci przedmiotu i zaj si uzupenieniem pierwszego wydania. Jeeli tedy ocena tej pracy ze strony P. T. Czytelników bdzie przychyln, sowa uznania nale si Dyrektorowi Gustawiczowi. Odpowiedzialno za braki i bdy — mnie niechaj przypadnie w udziale. Jakkolwiek si stanie — mnie za nagrod starczy przekona- nie, em obowizek swój chcia speni dobrze. Krzeszowice, dnia 11 listopada 1913 r. Stanisaw Polaczek kierownik szkoy ludowej. Strona 15 Jeeli moesz, wspominaj przygody Twojej przeszoci, by nie zaginy, Potomno twoja znajdzie w nich dowody, Czy one cnocie, czy zbrodni suyy. I. Pooenie, rozlego, granice. Powiat chrzanowski, czstka dawnej Biaej Chrobacyi, póniej Maopolski, od r. 1815 Wolnej Rzeczypospolitej, od r. 1846 cz Wielkiego Ksistwa Krakowskiego, ley w pó- nocno-zachodnim zaktku Galicyi obejmuje 720*909 km 2 (prze- i 1 szo 13 mil geograficznych kwadratowych) powierzchni. Gra- niczy na zachód ze lzkiem pruskim, na pónoc pónocny i wschód z Królestwem Polskiem (powiat bdziski olkuski), i na wschód z powiatem krakowskim, a na poudnie z powia- tami owicimskim wadowickim. i Naturalne jego granice tworz od pónocy rzeczka Przem- sza Biaa, od zachodu Przemsza Czarna, a od poudnia Wisa. II. Ksztat powierzchni, zewntrzna jej posta i flora. Wzgórzysta kraina po pónocnej stronie Wisy, wanie w owej pónocno - zachodniej koczynie Galicyi, w której po- wiat chrzanowski ley, tworzy tak pod wzgldem ksztatu po- wierzchni jej fizyognomii, jak i swej budowy geologicznej, i 1 Mila geogr. = 7420"4 m ; mila austr. = 758594 m ; mila geogr. kwadr. —550623 km' czyli 550623 ha ; mila austr. kwadr. = 57*5465 km* czyli 575465 ha. Strona 16 ; — 8 — osobn cao. Przedstawia ona bowiem odnóa wyyny tar- nowickiej (na lzku pruskim) olkuskiej (w Królestwie Pol- i skiem), które rozgaziajc si ku poudniowi, spitrzaj miej- scami sam brzeg Wisy. rednie wzniesienie tej krainy wzgórzystej wynosi od 250 do 350 m npm. ; ale tu i owdzie, i to dosy czsto, wystrzeliy w gór znaczniejsze wyniosoci, juto jako potniejsze dziay górskie, jute jako strome, skaliste ciany i zbocza, a gbokie i wzkie dolinki, liczne rzeczki i potoki o urwistych stokach, które pruj spaszczone tej okolicy grzbiety, ukadaj si ra- zem w krajobrazy bardzo urocze i malownicze. Pod wzgldem zewntrznej fizyognomii mona W. Ks. Krakowskie, do którego naley nasz powiat, podzieli na dwie poaci, wschodni zachodni, a porównywajc je ze sob, i atwo dostrzeemy, e przestrze ta ley niejako na rozgrani- czu dwóch dziaów, przechodzc ze strony wschodniej w grunta gliniaste, a ze strony zachodniej w wielkie usypiska piaskowe. Granic pomidzy temi dwiema czciami tworzy wanie za- pado krzeszowicka (266 m), która wznoszc si ku wyynie nowogórskiej (449 m) na Ostrnic (450 m) Lgot (458 m), i doszedszy w Ostrej górze wysokoci npm., a obnia- 481 m jc si ku Pokom Karniowicom (420 m) Moszowej (428 ni), i (373 /??), zatrzymuje jeszcze natur gruntu czci wschodniej posuwajc si za ku poudniowi przez Frywad (277 777), Sank (370 777) i Rybn (262 777), dzieli kraj ten wistocie na dwie czci i przechodzi ze strony wschodniej nagle w niziny, odsaniajc tym sposobem wielkie urwiska strome, skay, jak i np. w powiecie krakowskim koo Aleksandrowie, Mnikowa, Zabierzowa, Bolechowie i Kobylan. Przestrze wschodnia tworzy z maymi wyjtkami do równy, mniejwicej jednej na- kraj tury, któryzatem nie zwraca tak dalece na siebie uwagi. Wiksze rónice przedstawia pod tym wzgldem cz zachodnia, bliej nas obchodzca. Wzgórze, przebiegajce od pónocy ku poudniowi, tj. od Czerny, przez Czatkowice Krze- i szowice ku Frywadowi, Sance Rybnej, wysya na zachód i dwa prawie równolege ramiona, które obniaj si zwolna i do agodnie. Jedno z nich, tj. pónocne, cignie si wzdu granicy Królestwa Polskiego przez Wietrznik (403 777) nad Ra- dwanowicami, ary (Cisowa, 472 777), Paczotowice (393 777), Strona 17 - 9 — Czerne (434 m), Lgot (438 m), Czyówk (Skaki, 413 m), Wodn (379 m),Góry Luszowskie (373 m), Cikowice (Przy- go, 358 m), Szczakow (309 m) ku Jaworznu (321 m) D- i browie (Szczotki, 282 m)\ drugie za, tj. poudniowe, przechodzi przez Nielepice (Chem, 374 m\ Nawojow Gór (Porbki, 362 m), Tczynek (Buczyna, 339 m), Rudno (zamek, 403 m), Bolcin (354 m), Pi Kocieleck (282 m\ Kocielec {294 m), Balin (Wianek, 361 m) ku Rudnej (309 m) Glinnej górze i (276 m) nad jeleniem, a poudniowe jego stoki oparszy si bezporednio o Wis w powiecie krakowskim w Czernicho- wie, w Rusocicach iw Kamieniu, zwracaj si std ku pó- nocnemu zachodowi w powiecie chrzanowskim przez Porb egoty (273 m), Alwerni (317 m\ Paz (406 m), Lipowiec (362 m), elatow (397 m) nad Zagórzem a do Libia (316 m). Te dwa ramiona wzgórzysie tworz niejako dwa silne supy, na których rozwieszaj si wielkie usypiska piaskowe, zapeniajc wszystkie doliny kotliny, a nawet pokrywajc i przewanie grzbiety samych wzgórzy. Gdzieniegdzie tylko wy- dobywa si z nich skaa, a wtenczas tworzy ona prawdziw oaz dla rolinnoci, miejscami bardzo charakterystycznej. Taki ukad, jakote taka natura gruntu sprawiaj nie- i prawidowy rozkad wilgotnoci, zbyteczne i nage osuszenie w warstwach wyszych, gdy tymczasem niej, zwaszcza w za- mknionych kotlinach i dolinach, zbieraj si obfite wody. Te stosunki umie bardzo dobrze wyzyska rodzaj torfowca (Spha- gnum), który w takich miejscach nagromadza si obficie, two- rzc tak zwane torfowiska. Ze swej strony atoli oddzia- ywa on tylko korzystnie na otoczenie, albowiem ju budowa anatomiczna najlepiej usposabia go do tego, moe przyj e na siebie niejako rol naczy woskowatych, tym sposobem i przyczynia si raz do podniesienia wilgotnoci okolicy, z dru- giej za strony chroni wod od nagego wyparowania. Piaski, o których powyej wspomniano, zalegaj ca do- lin Checha od Regulic poczwszy, przez Bolcin, Pi Ko- i cielec, przechodz w rozleg równin a do brzegów Przem- szy, i tu z jednej strony okraj wzgórza Libia zwra- i caj si ponad Wis, gdzie nie znajdujc zapory, przeduaj si a do Przegini, Nowejwsi Szlacheckiej dalej z drugiej i ; za strony brzegiem Przemszy zwracaj si ku pónocy na Je- Strona 18 — 10 — le, Dbrow, Dugoszyn, Szczakow, Cikowice, Siersz, Czy- ówk, urywajc si pod Pokami, gdzie przewaa ju natura gruntu czci wschodniej. Natura i wilgotno tych stoków nie jest bynajmniej je- dnakowa, zaley od wikszej lub mniejszej pochyoci lecz gruntu. W najkorzystniejszych jeszcze warunkach znajduje si Powile; tu bowiem wzgórza si kocz nagle opadaj tak, i e u stóp ich rozwija si obszerna równina, obejmujca okolice Bobrka, Mtkowa Jankowie; przerwana za wielkiemi usy- i piskami piasku koo Rozkochowa i Porby egoty przechodzi zwolna w grunta uprawne ku Przegini. Do jeszcze znone warunki przedstawia dolina Checha, aczkolwiek tylko stoki jej nisze;wysze bowiem wzgórza, po czci ogoocone z lasów, jak koo Zagórza Bolcina, przed- i stawiaj tylko biae wydmy piasków, stawiajcych zapor wszel- kiej rolinnoci. Dolina ta przeduajc si dalej, rozszerza si w znaczn równin koo Byczyny, Chemka, Dbu Jelenia i a do brzegów Przemszy Czarnej, gdzie zamykaj j bardzo rozwinite torfowiska. Wreszcie stok nadprzemszaski, który pocign mona brzegiem Przemszy od Jelenia a po Poki, przedstawia obraz najuboszej wegetacyi. Jego wako, znaczne podniesienie i nagy spadek pozbawiaj go wszelkiej wilgotnoci. Stok ten przedstawia wic przewanie ziemie nieuprawne, które, cho zmienione w czci w grunta orne, jak n. p. koo Czyówki, wydaj liche plony, nie opacajc trudu czowieka. Szczciem jeszcze cay ten pat pokryty jest jakimtakim lasem, inaczej mógby ulec takiemu losowi, jakiemu podpady okolice Szcza- kowej i Granicy, gdzie rozlege wydmy piaskowe za kadym silniejszym powiewem wiatru przedstawiaj obraz nader smu- tny i przygnbiajcy. Wkocu doda jeszcze wypada, e sztuczne odwodnienie i odcicie y wodnych przez pompowania przy kopalniach, jak np. w Dbrowie, Jaworznie na Wodnej, równie nie moe i by bez wpywu na warstwy górne. Przy takim skadzie rzeczy take rolinno czci za- chodniej jest znacznie ubosz co do liczby gatunków od cz- ci wschodniej naszego powiatu. Objaw ten wystpuje w czci zachodniej ju w samym gruncie uprawnym, gdzie rozmaito Strona 19 — 11 — uprawy tam ograniczy si musi nieledwie do trzech artyku- ów, mianowicie yta, ziemniaków prosa (po i miejscach wil- gotniejszych). Inne zasiewy s rzadkoci. ki, które gdzie- indziej ciesz si bujn rolinnoci, w tych piaszczystych oko- licach zastpione s przez miejsca ponne nieuytki, w cz- i ci za zastpuj je torfowiska, które do znacznych dochodz obszarów nad Przemsz Czarn koo Dbu, Cikowic, By- czyny, Bobrka, Brode Wodnej. i Flor powiatu chrzanowskiego, a temsamem krakowskiego, zajmowa si w latach 1809—1822 Dr. 1 1 W b a d B e s s e r, i i 1 znakomity botanik profesor liceum w Krzemiecu, wreszcie i uniwersytetu w Kijowie, potem Dr. Stanisaw Dembosz, fizyk powiatowy (1841), Dr. Feliks Berdau, profesor bo- taniki lenictwa w instytucie agronomicznym w Puawach, i Dr. Antoni Rehman, docent uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, potem profesor geografii w uniwersytecie we Lwowie, Krupka, a w ]. ostatnich 35 latach (1877—1912) Bronisaw Gustawie z, profesor gimnazyalny w Krako- wie, potem dyrektor szkoy realnej w ywcu. Z obszernej pracy tego, pozostajcej w rkopisie, podajemy poniej wykaz wa- niejszych rolin, dziko w naszym powiecie rosncych. Drzewa pomijamy, gdy o nich indziej jest mowa. Rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegifolium L), przy- laszczka trojanek (Mepatica nobilis Schr.), sasanka dzwonko- wata {Pulsatilla uulgaris Mili.) zwisa (P. pratensis Mili.), i zawilec leny (Anemone siluestris L), gajowy (A. nemorosa L.) óty (A. ranunculoides L), wosienicznik otwarty (Ba- i trachium dwaricatum Wimm.), jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus L) wielokwiatowy (R. poluanthemus L), knie i botna (Caltha palustris L), penik kulistawy {Trollius euro- paeus L), zdrój ówka rut wko wata (Isopyrum thalictroides L), orlik pospolity (Aquilegia uulgaris L), tojad pónocny (Aconi- tum septentrionale Koelle), czerniec kosowy (Actaea spicata L), pluskwica lena (Cimicifuga foetida L, rzadka), gorczycz- nik sztywny (Barbaraea stricta Andrzj.), gsiówka piaskowa (Arabis arenosa Scop.) i Hallera (A. Halleri L), rzerzuszka skoczek (Cardamine impatiens L), lena (C siluatica L.) i gorzka czyli potocznik (C. amara L), ywiec gruczoonony (Dentaa glandulosa WK.), wieczornik pospolity (Hesperis Strona 20 — 12 — matronalis L), stulisz sztywny (Sisymbrium strictissimum L.) i gazisty (S. Thalianum Gauci.), smagliczka kielichowa (Alys- sum calycinum L.), pszonak wschodni (Conringia orientalis Andrzj., bardzo rzadki), wiosnówka pospolita (Erophila uerna E. Mey.), chroszcz nagi (Teesdalia nudicaulis RBr.), rezeda óta {Reseda lutea L.) i farbierska (R. luteola L, b. rzadka), fijoek botny (\Jiola palusts L), piaskowy {V. arenaria DC), osobliwy (V. mirabilis L.) bratek (l/. tricolor L), rosiczka i krgolistna (Drosera rotundifolia L), dziewiciornik botny {Parnassia palusts L.), godzik gówkowaty {Dianthus pro- lifer L.) kartuzek (D. Carthusianorum L), lepnica francuska i (Silene gallica L), godzienek czerwony (Melandrium rubrum Gcke), karmik wzowaty Sagina nodos?. Fenzl), sporek may (Spergula pentandra L), muszotrzew czerwony (Spergularia rubra Pers.), moylinek trójnerwowy (Moehringia trineruia gwiazdownica gaj owa (Stellaria nemorum L.), wielo- Clairv.), kwiatowa (St. Holostea L.) bagnowa (St uliginosa Murr.), i rogownica skupiona (Cerastium glomeratum Thuill.), nadwo- dnik szecioprecikowy {Elatine hexandra DC), dziurawiec czworoboczny (Hypericum uadrangulum L.) kosmaty. (i. i hirsutum L), bodziszek aobny {Geranium phaeum L), bo- tny ((j. palustre L.) i krwisty (G- sanguineum L), niecierpek pospolity (Impatiens noii tangere L), trzmielina brodawko- wata (Euom/mus uerrucosa Scop.), arnowiec miotlasty (Saro- thamnus scoparius Wimm.), janowiec kosmaty {Genista pilosa L.) i ciernisty (G. germanica L), szczodrzenica czarniawa (Cy- tisus nigricans L.), wilyna ciernista (Ononis spinosa L), tra- ganek szerokolistny (Astragallus glycyphyllus L), wyka wz- kolistna (Wicia tenuifolia Rth.), soczewica lena (Eruum sil- uaticum Peterm.), groszek leny (Lathyrus siluester L.) botny i (L. paluster L), drzewigroszek wiosenny (Orobus uernus L.) i bulwkowy (O. tuberosus L), tawua drobnokwiatowa (Spi- raea Aruncus L), malina kosmata (Rubus uillicaulis Koehl.), kamionka (/?. saxatilis L.), malina pospolita (/?. Idaeus L.) i jeyna (/?. fruticosus L), poziomka wysoka (Eragaria ela- tior Ehrh.) zwyczajna (Er- uesca L), paecznik botny (Co- i marum palustre L., rzadki), piciornik norweski {Potentilla noruegica L), siwy (P. canescens Bess.), pagórkowaty (P. col- lina Wib.) szarawy (P. incana Mnch.), wierzbówka botna i