GLENN YEFFETH WYBIERZ CZERWON� PIGU�K� Prze�o�y� Wojciech Derechowski Wydanie oryginalne: 2003 Wydanie polskie: 2003 POCHWA�A KSI��KI WYBIERZ CZERWON� PIGU�K� �Dr Barr zaleca wszystkim czytelnikom Wybra� czerwon� pigu�k�, je�eli chc� pog��bi� swoje rozumienie nauki, filozofii i religii, o kt�rej m�wi film Matrix. Niniejsza ksi��ka b�dzie lekarstwem i wybawieniem dla czytelnik�w n�kanych poznawczymi bol�czkami wywo�anymi przez Matrix. W ksi��ce zgromadzono eseje wielu doktor�w, kt�rzy nie s� lekarzami, lecz ekonomistami, filozofami, badaczami religii, literatury i medi�w, pisarzami science fiction, wynalazcami i technologami. Doktorzy przyrz�dzili interpretacyjny eliksir, kt�ry smakuje znakomicie.� � Dr Marleen S. Barr, badaczka feministycznej literatury science fiction i autorka rozprawy Genre Fission: A New Discourse Practice for Cultural Studies. �Wybierz czerwon� pigu�k� to inteligentny i ciekawy zbi�r esej�w, w jakich z r�nych punkt�w widzenia rozwa�any jest film, kt�ry (s�usznie lub nie) nale�y do bodaj najszerzej i najbardziej serio dyskutowanych osi�gni�� kina science fiction od czasu �owcy android�w Ridleya Scotta.� � Carl Freedman, autor pracy Critical Theory of Science Fiction. �Rok 2003 po wej�ciu na ekrany kin film�w Matrix: Reaktywacja i Matrix: Rewolucje b�dzie kolejnym rokiem Matriksa. Wychodz�ca w cztery lata po pierwszym filmie ksi��ka Wybierz czerwon� pigu�k� jest znacz�cym przyczynkiem do teorii literatury i filmu, a zarazem bardzo przyst�pnym wyborem esej�w dla niespecjalist�w, kt�rzy po prostu uwielbiaj� Matrix z jego z�o�on� i zastanawiaj�c� fabu��. Ksi��ka zawiera odpowiedzi na wiele pyta�, kt�re nasuwaj� si� po obejrzeniu filmu, przedstawia nowe i �mia�e interpretacje tego kinowego bestselleru. Niniejsza ksi��ka jest niezb�dn� lektur� dla zainteresowanych szeroko rozumian�, kulturow� i literack� analiz� jednego z najwa�niejszych film�w dwudziestego wieku, poniewa� ��czy szczeg�owe uj�cie wielu filozoficznych, literackich i ekonomicznych zagadnie� obecnych w Matriksie z jasnym i wartkim stylem.� � Dr Michael Eberle-Sinatra, za�o�yciel i wydawca elektronicznego czasopisma Romanticism on the Net oraz redaktor zbioru Mary Shelley�s Fictions: From Frankenstein to Faulkner. DAVID GERROLD WST�P Matrix, podobnie jak Gwiezdne wojny dla poprzedniego pokolenia, by� niespodziank� dla publiczno�ci kinowej z wielu zbli�onych powod�w. Mia� szybkie tempo, zdumiewaj�c� widowiskowo��, klimat mitycznej przygody i ostro�� wyrazu. Tak jak Gwiezdne wojny, otwiera� now� sfer� wyobra�ni, w tym przypadku dziedzin� egzystencji w cyberprzestrzeni, nieeksplorowan� wcze�niej przez �aden film. Podobnie do Gwiezdnych wojen, Matrix czerpa� z najtrwalszych trop�w science fiction. Czytelnicy tej literatury rozpoznawali wp�ywy George Orwella, Harlana Ellisona, Philipa K. Dicka i Williama Gibsona � opanowan� przez maszyny przysz�o��, zaludnian� przez nieuchwytne moce i kruche jednostki, pe�n� przemys�owych moloch�w przygniataj�cych ludzko�� walcem historii. Wszystko to nak�ada si� na struktur� wcze�niejszego i pot�niejszego mitu: mitu samotnego bohatera przynosz�cego wybawienie; niemal zawsze ma on jak�� nadzwyczajn� umiej�tno�� lub zdolno�� pojmowania. Opowie�� t� znamy w rozmaitych odmianach i nigdy nie mamy jej dosy�. Jest to podstawowy w�tek film�w z Jamesem Bondem i powie�ci Toma Clancy, prawie wszystkich western�w Clinta Eastwooda, takich klasyk�w jak Shane i Cz�owiek, kt�ry zabi� Liberty Valance�a, komiks�w, jak Superman i Batman, popularnych seriali telewizyjnych, jak Droga 66 i �cigany, a nawet wielu kresk�wek z kr�likiem Bugsem � ten mit okre�la si� czasem jako �ameryka�ski monomit�; jednak widzimy, �e wyra�a�y go znacznie starsze opowie�ci, takie jak The Pied Piper of Hamlin, Beowulf czy St. George and the Dragon. Odmiany tej historii mo�emy znale�� nawet w innych kulturach, przyk�adowo w filmie Yojimbo Akiry Kurosawy, lub w dawnych opowiadaniach o �redniowiecznych samurajach, jak Musaszi. Je�eli cofniemy si� jeszcze bardziej, do naszej listy mo�emy doda� Perseusza, r�wnie� Prometeusza, a mo�e nawet Orfeusza; ka�dy z nich jest samotnym bohaterem, kt�ry podejmuje niemo�liwe wyzwanie i zwyci�a, cz�sto olbrzymim kosztem. Neo faktycznie nale�y do bardzo szacownego grona. W�a�ciwym archetypem kulturowym jest oczywi�cie Chrystus. Przyby� na �wiat z nadludzkimi umiej�tno�ciami i zdolno�ciami poznawczymi. By� rozumiany opacznie. Ratowa� tych, kt�rzy pok�adali w nim ufno�� i wiar�, zosta� zdradzony przez kogo�, komu ufa�, i ukarany przez w�adz�, kt�rej rzuci� wyzwanie. Jednak przez sw�j pobyt na �wiecie zmieni� go na lepsze. Tak wi�c ka�da opowie��, kt�ra jest tego echem, musi wzbudzi� ogromny rezonans w�r�d odbiorc�w. A my�leli�cie, �e Matrix to tylko film, prawda? Matrix, jak ka�dy dobry film, jak wybitne dzie�o sztuki, wymaga obejrzenia niejeden raz; warto ponawia� to do�wiadczenie, my�le� nad jego intencjami i oddzia�ywaniem, bowiem wiele rzeczy mo�na odkry�. Mamy teraz okazj�, by nieco szerzej rozwa�y� natur� �wiata przedstawionego w filmie, traktowanym nie jako proste opowiadanie, lecz jako komentarz � zwierciad�o, w kt�rym mo�emy zobaczy� oblicze w�asnej �rzeczywisto�ci� i nas samych � co da nam mo�liwo�� zrozumienia. Zrozumienie, m�dro��, pozwala rozpoznawa� podst�py rzeczywisto�ci. Niekt�re, jak samo �ycie, s� niepowstrzymane i nieuniknione; mo�emy najwy�ej spojrze� na nie z innej strony. Rozumiej�c, zyskujemy panowanie nad sob� wobec takiego podst�pu rzeczywisto�ci. Jest to istotna funkcja filozofii oraz sztuki. A je�eli ten znakomity zbi�r esej�w pr�buje czego� dowie��, to tego, �e intencje s� podw�jne i chodzi o zderzenie sztuki i filozofii w jednym filmie. Tutaj Matrix trzymany jest pod �wiat�o i ogl�dany z r�nych stron. M�g�bym zrobi� por�wnanie ze s�oniem i sze�cioma �lepcami (nie wspomn� o tym, gdzie si�dmy �lepiec wsadzi� r�k�), chocia� w �wiecie Matriksa wszyscy jeste�my �lepcami, a reszta to s�onie � jednak ta analogia by�aby b��dna. Mo�na by r�wnie� wspomnie� o dziwnej i wyczerpanej od dawna ksi��eczce, kt�ra zrobi�a troch� szumu trzydzie�ci lat temu. Nosi�a tytu� The Pooh Perplex i by�a zbiorem esej�w na temat Kubusia Puchatka z r�nej perspektywy � politycznej, spo�ecznej, religijnej, filozoficznej. Ta ksi��ka by�a parodi� i chocia� bardzo niewiele m�wi�a o Kubusiu Puchatku, to sporo o tym, jak silne pi�tno w�asnych zamierze� i osobowo�ci jej autorzy odcisn�li na dziele o najbardziej niewinnych intencjach. Ale to por�wnanie r�wnie� by�oby z�e. Autorzy obecnych rozwa�a� podaj� nam natomiast soczewk�, przedmiot, przez kt�ry �wiat�o jest skupiane i rzucane, aby co� o�wietli� � tak �e wida� otoczenie. Czasem o�wietlamy przez filtry, niekiedy u�ywamy �wiat�a spolaryzowanego, kiedy indziej podczerwieni lub nadfioletu a nawet mikrofal lub promieni rentgenowskich; wszystko po to, by spojrze� na �wiat inaczej, a nie tylko ludzkimi oczyma. Pos�ugujemy si� wtedy okiem umys�u, nie cia�a. Autorzy tych rozwa�a� umo�liwili zobaczenie, jak jedno dzie�o sztuki wibruje na wielu poziomach, odbija si� w wielu p�aszczyznach, uderza w g��bokie struny pami�ci, sens�w i interpretacji. To, �e stwarza okazj� do badania, odkrywania i zrozumienia, �e pozwala nam w nowy spos�b my�le� o sobie i �wiecie, w kt�rym �yjemy, to w�a�nie jest sukcesem filmu (a w�a�ciwie ka�dego dzie�a). O to naprawd� chodzi w Matriksie � ludzko�� ma wyb�r, nie tylko jako ca�y rodzaj ludzki, ale r�wnie� osoby. Mo�emy pogodzi� si� z rol� niewolnik�w maszyny albo sta� si� w�adcami. Teraz ust�puj� Warn z drogi. Mo�ecie przej�� na drug� stron� lustra. READ MERCER SCHUCHARDT CZYM JEST MATRIX? Krytyk kultury i medi�w Read Mercer Schuchardt daje definitywn� odpowied� na pytanie: �Czym jest Matrix?�. Je�eli mamy czas tylko na jeden esej o Matriksie, powinni�my przeczyta� ten. PRZYPOWIE�� Chocia� podany do publicznej wiadomo�ci pow�d przyspieszenia postprodukcji i wej�cia Matriksa na ekrany to przeciwdzia�anie kampanii marketingowej Mrocznego widma, nie przypadkiem Matrix mia� premier� w ostatni wielkanocny weekend dwudziestego wieku. Jest parabol� judeo-chrze�cija�skiego pogl�du, wed�ug kt�rego znosimy niewol� w �wiecie pe�nym nieprawo�ci, bez nadziei na ocalenie i zbawienie, chyba �e zdarzy si� cud. Matrix jest nowym testamentem dla nowego milenium, religijn� przypowie�ci� o drugim przyj�ciu mesjasza w stuleciu, kt�re nie mniej ni� wszystkie inne rozpaczliwie pragnie zbawienia. Keanu Reeves gra Thomasa Andersona, programist� za dnia, sp�dzaj�cego noce w alternatywnej rzeczywisto�ci Internetu, gdzie w�r�d telekomunikacyjnych i komputerowych haker�w, ceni�cych jego umiej�tno�ci, jest znany jako Neo. Symbolicznie rola Reevsa obejmuje w filmie dwie postacie: neofity, a zarazem Chrystusa i odwo�uje si� do odwiecznej m�dro�ci ukrytej pod warstw� technologicznych analogii w najlepszym wsp�czesnym wydaniu. �Jeste� niewolnikiem� i �Rodzimy si� w niewoli� � zdania, z kt�rymi Morfeusz zwraca si� do Neo, wyra�aj� analogi� do judeo-chrze�cija�skiego rozumienia niewolnictwa jako grzechu. W zgodzie z biblijnym rozumieniem to technologiczne niewolnictwo jest naszym w�asnym dzie�em, owocem naszej wolnej woli, o czym �wiadczy rewelacja pochodz�ca od Agenta Smitha, �e jest to drugi Matrix z kolei. Pierwszy Matrix � powiada Smith � by� doskona�y, ale ludzie woleli swoj� n�dz� i nie byli w stanie go znie��. Jest to technologiczna wersja historii ogrodu Eden z Ksi�gi Rodzaju. W Ksi�dze Rodzaju widzimy, �e pierwszym zastosowaniem technologii by�o ubranie, dlatego to, �e Neo odradza si� zupe�nie nagi, jest znacz�ce. W my�l tej interpretacji Matrix opowiada o rozterkach wybra�ca, powolnym dochodzeniu do prawdy i ostatecznym odkryciu, �e on i nikt inny jest wybawc�. Anderson musi przekona� si� najpierw, �e w dziedzinie, w kt�rej wyst�puje jako Neo, mo�na na mgnienie oka dostrzec prawdziw� rzeczywisto��, a bycie Thomasem Andersonem jest fa�szyw� �wiadomo�ci�, �wiatem Matriksa, z kt�rym, jak przeczuwa, lecz nie potrafi dowie��, co� jest bardzo nie w porz�dku. Ta my�l go dr�czy, jak �zadra tkwi�ca w umy�le�. Na pocz�tku kontaktuje si� z nim Trinity, nieco androgyniczna posta� kobieca, kt�ra odpowiada m�skiej, lekko androgynicznej postaci Neo. Ona prowadzi Neo do Morfeusza. Trinity jest oczywist� aluzj� do biblijnego poj�cia jedynego Boga w trzech osobach: Ojca, Syna i Ducha �wi�tego. Ze wzgl�du na utrwalony od dawna patriarchalny obraz Boga do�� zabawnie brzmi zdanie Neo skierowane do Trinity: �Zawsze my�la�em, �e jeste� facetem�. Odnotujmy fakt, �e s�owo �tr�jca� nie pada w Biblii. W czasie drugiej rozmowy Neo z Morfeuszem, tu� po przes�uchaniu, Morfeusz ujawnia swoj� rol� Jana Chrzciciela, m�wi�c: �Ty szuka�e� mnie przez kilka lat, ja szuka�em ciebie przez ca�e �ycie�. Jednak w stosunku do Neo i reszty ma�ej grupy bohater�w Morfeusz pe�ni tak�e rol� Boga Ojca. Przez du�� cz�� filmu obja�nia Neo natur� �rzeczywisto�ci� w odr�nieniu od �wiata Matriksa. Gdy Morfeusz zostaje schwytany przez agent�w, Trinity m�wi: �Nie, jest kim� znacznie wa�niejszym. Jest dla nas jak ojciec� . Aby dzieli� z Morfeuszem i Trinity do�wiadczenie prawdziwej rzeczywisto�ci, Neo musi narodzi� si� po raz drugi. Gdy jest pod��czany do aparatury w scenie inicjacji, Cypher m�wi: �Trzymaj si� mocno Dorotko, bo w�a�nie znika Kanzas�. Posta� grana przez Reevsa dos�ownie rodzi si� na nowo podczas wyra�nie pokazanych urodzin z biotechnicznego �ona, kt�re wypluwa go jak nowo narodzone dziecko: pozbawione w�os�w, niewinne i patrz�ce oczami rozszerzonymi przez strach. Rozumie, �e on jeden spo�r�d wszystkich ludzi zamkni�tych w milionach innych �o�ysk i pod��czonych do g��wnego komputera Matriksa jak akumulatory m�g� uwolni� si� ze swojej skorupy. �o�yska s� p�prze�roczyste i ich mieszka�cy widz� przynajmniej cz�� rzeczywisto�ci, kt�ra jest ich wi�zieniem. Oznacza to, �e id�c za przyk�adem wybawcy, ka�dy mo�e by� wolny. (W tej sekwencji jest tak�e �adny wizualny cytat z Odysei kosmicznej 2001 przedstawiaj�cy dziecko z gwiazd.) Tu� przed ponownymi narodzinami Neo odwraca si� i widzi st�uczone lustro, w kt�rym p�kni�cia znikaj�, gdy na nie patrzy. Neo ma zacz�� podr� w g��b w�asnej ja�ni lub psyche, a metafor� p�kni�tego zwierciad�a �wiata pos�ugiwali si� ju� Huxley i inni. Neo wyci�ga r�k� i dotyka lustra, kt�re staje si� ca�e, co przypomina Pierwszy List do Koryntian 13:12, �Teraz widzimy jakby w zwierciadle, niejasno; wtedy za� [zobaczymy] twarz� w twarz� . Lustro zmienia si� w ciecz i zalewa prze�yk Neo, co potwierdza, �e podr� b�dzie prowadzi� w g��b. Po odrodzeniu Neo pyta, dlaczego bol� go oczy � �Bo nigdy ich nie u�ywa�e�� � odpowiada Morfeusz. Albo inaczej, jak m�wi William Blake: �Gdyby bramy percepcji zosta�y oczyszczone, wszystko by si� ukaza�o cz�owiekowi takie jakie jest � niesko�czone�. W jednej z pierwszych scen widzimy, jak Neo za dwa tysi�ce sprzedaje program komputerowy cz�owiekowi o imieniu Choi; wtedy Choi m�wi: �Jeste� moim zbawc�, cz�owieku. Moim w�asnym Jezusem Chrystusem!�. Uwaga, kt�r� robi o meskalinie podczas tej rozmowy, jest aluzj� do ksi��ki Huxleya o eksperymentach z meskalin� The Doors of Perception. Tytu� u Huxleya pochodzi od Williama Blake�a; p�niej cytat ten by� �r�d�em nazwy zespo�u Jima Morrisona The Doors. W mitologii greckiej Morfeusz by� bogiem sn�w, a jego imi� stanowi rdze� takich nazw, jak morfina (narkotyk, kt�ry wywo�uje sen i u�mierza b�l) i morfing (stosowanie techniki obliczeniowej do p�ynnej zmiany jednej rzeczywisto�ci w drug�). Wsp�gra to ze zdolno�ci� postaci granej przez Fishburna do przekszta�ce� ze �wiata snu (�wiata �realnego�) w �wiat jawy (Matriksa) i z powrotem. Morfeusz pyta: �Czy mia�e� kiedy� taki sen, Neo, �e by�e� pewien, i� to rzeczywisto��? A je�li nie m�g�by� si� z tego snu obudzi�? Jak odr�ni�by� �wiat rzeczywisty od snu?�. Film ma teraz ca�y niezb�dny sztafa�, by uto�sami� �wiat snu ze �wiatem cyfrowym, �wiatem czystej ja�ni, kt�ra istnieje w niesko�czono�ci. Takie uto�samienie mo�e si� uda�, poniewa� �ycie na ekranie jest bezcielesn� wirtualn� egzystencj�, do kt�rej nie musz� stosowa� si� regu�y �ycia spo�ecznego ani prawa fizyki i dlatego te� kontakty w sieci wywo�uj� takie uzale�nienie. Z tego powodu ko�cz� si� tak�e zupe�n� kl�sk�, gdy ludzie spotkaj� si� naprawd�. Tak jak sfilmowana ksi��ka, prawdziwa osoba stoj�ca za internetow� to�samo�ci� musi rozczarowa�, poniewa� po prostu prawa i obyczaje w danym miejscu i czasie bardzo ograniczaj� si�� wyobra�ni. Wed�ug Morfeusza nadej�cie Jedynego, jak Jezusa z Nazaretu, by�o przepowiadane od niepami�tnych czas�w. Ostateczn� prawd� wyjawia Wyrocznia pokazana z wi�kszym poczuciem humoru ni� powag� jako czarnosk�ra kucharka, kt�ra jednak daje Neo kluczow� wskaz�wk� co do istoty wolnej woli i przeznaczenia, wskaz�wk� rozstrzygaj�c� dla fina�owego zwrotu akcji. Wa�ny w teologii filmu jest tak�e fakt, �e Wyrocznia jest kobiet�. Bracia Dozer i Tank maj� sw�j biblijny pierwowz�r w aposto�ach Jakubie i Janie, kt�rzy r�wnie� byli bra�mi i nazywano ich �synami gromu�, a wsp�czesnymi, technicznymi �r�d�ami �gromu� s� przecie� buldo�er i czo�g. Jednak Matrix nie jest po prostu chrze�cija�sk� alegori�; jest z�o�on� przypowie�ci�, kt�ra czerpie z judaizmu i innych tradycji. Pierwsza rozmowa Morfeusza i Neo o Jedynym odbywa si� w ciasnym pomieszczeniu, gdzie siedz� ubrani jak wi�niowie obozu koncentracyjnego; widzimy szorstk� we�n� i po�ciel w granatowe paski. Poniewa� jednak historia �ydowska nie da�a nam jeszcze politycznego mesjasza, a zapewne i dlatego, �e sam Jezus by� �ydem, bracia Wachowscy wol� pozosta� przy historii Jezusa jako pierwowzorze. Gdy spytano kiedy�, czy E.T. nie by� pr�b� opowiedzenia dziej�w Chrystusa na nowo, Stephen Spielberg odpar�, �e �czuje si� dotkni�ty� tym por�wnaniem, poniewa� jest �ydem. By� mo�e bracia Wachowscy musieli polega� na jedynej historii zmartwychwsta�ego mesjasza, jaka jest powszechnie znana. Krytycy twierdz� jednak, �e film pozostaje pod silnym wp�ywem buddyzmu zen i mistycyzmu Wschodu. Liczne kwestie, a zw�aszcza sceny po�wi�cone sztukom walki, s� oczywistym odbiciem wp�yw�w Wschodu. Lecz cz�sto mylimy si�, s�dz�c, �e judaizm i chrze�cija�stwo s� wy��cznie �zachodnimi� religiami. Obydwie geograficznie i historycznie sytuuj� si� w Izraelu, kt�ry le�y na kontynencie azjatyckim. �wi�tym miastem obu tych religii jest Jerozolima, p�pek �wiata u zbiegu Wschodu i Zachodu. Inaczej m�wi�c, judaizm i chrze�cija�stwo s� religiami dziel�cymi wp�ywy Wschodu i Zachodu; wp�ywa�y na my�licieli Wschodu i Zachodu od niepami�tnych czas�w. Je�eli widzimy w filmie wiele w�tk�w z Supreme Identity Allana Wattsa, to zapewne tak jest. Lecz Watts nie twierdzi nic nowego, m�wi�c, �e Wsch�d i Zach�d mog� si� spotka�, wskazuje po prostu mo�liwo��, kt�ra istnia�a od zawsze. Posta� Judasza imieniem Cypher jest odtwarzana z przekonaniem przez twardziela z New Jersey, Johna Pantoliano. Jak Judasz w czasie ostatniej wieczerzy, Cypher godzi si� na rol� zdrajcy podczas posi�ku. Jak Judasz, kt�ry pi� wino z Chrystusem w czasie ostatniej wieczerzy, Cypher i Neo pij� z jednego kubka, a wtedy Cypher poddaje w w�tpliwo�� sens ca�ej krucjaty: �Czemu nie wybra�em niebieskiej pigu�ki?�. Widzimy, jak Neo odcina si� od Cyphera, oddaj�c mu niedopity kubek. Wiemy, �e Cypher ma z�e zamiary, widz�c, jak wbrew zasadom dobrego smaku, wypija po odej�ciu Neo to, co pozosta�o jeszcze w kubku. Ponadto Cypher nosi marynark� z w�owej sk�ry, co jest aluzj� do biblijnej postaci Szatana. Cypher w�tpi w przekonanie Morfeusza, �e Neo jest Jedynym (zwr��my uwag� na b�yskotliwy anagram: Neo=One, Jeden), co popycha go do zdrady, poniewa� nie jest pewien, czy walczy po w�a�ciwej stronie albo przynajmniej po stronie, kt�ra zwyci�y. W filmie jest �wietna scena posi�ku, przywodz�ca na my�l zar�wno Odysej� kosmiczn� 2001, jak i Obcego, w kt�rej Mysz filozofuje na temat natury, istoty i ostatecznej realno�ci jedzenia, co s�u�y pokazaniu, jakie trudy znosi na co dzie� ta garstka obdartych rewolucjonist�w. Scena jedzenia i rozmowa na temat kobiety w czerwonej sukni �wiadczy o tym, �e �ycie na pok�adzie Nabuchodonozora musi by� ci�kie i bardzo samotne. Jak wyznawcy ka�dej religii, nasi aposto�owie s� kuszeni przez Matrix i zdarza im si� ulega� z�udzeniu, �e niewiedza mo�e by� b�ogos�awie�stwem. Potwierdza to chrze�cija�sk� ide�, �e cz�owiek wierz�cy jest w istocie obcy na tym �wiecie, gdzie przebywa jedynie tymczasowo, przej�ciowo, jak imigrant bez sta�ej wizy. Antychrze�cija�ski filmowiec Luis Bunuel s�usznie twierdzi�: ��ci�le m�wi�c, dla chrze�cijanina nie ma �adnego miejsca na tym �wiecie�. Nowe �ycie Neo to dow�d na poparcie tej tezy. Niezwykle istotne jest to, �e kiedy podczas posi�ku Cypher zawiera umow� z agentami, g��wnym daniem jest stek. Przede wszystkim mi�so jest przeno�ni�, kt�rej bywalcy cyberprzestrzeni u�ywaj� na oznaczenie rzeczywistego �wiata: meatspace to termin, kt�ry okre�la �wiat niewirtualny; jest to metafora, kt�ra jasno wskazuje, �e wol� raczej domen� wirtualn�. Cypher powiada, �e � cho� nieprawdziwy � stek smakuje zupe�nie jak prawdziwy. P�ytko�� i g�upota tego, kto wybiera b�og� niewiedz�, zostaje obna�ona, gdy Cypher ��da, by po sprz�gni�ciu z Matriksem sta� si� kim� bogatym i �wa�nym, jak aktor�. Kwestia ta mog�aby przej�� niezauwa�ona, gdyby nie podkre�lono jej tak wyra�nie, jako zdania g�upca, kt�ry usprawiedliwia w�asn� g�upot�. Jednak mi�so jest r�wnie� przeno�ni�, kt�rej teoretyk medi�w Marshall McLuhan u�ywa� do opisania chwiejnej granicy pomi�dzy tre�ci� i form� przekazu. Jak m�wi�: �tre�� przekazu, jest jak soczysty kawa�ek mi�sa, rzucony przez w�amywacza, �eby odwr�ci� uwag� str�uj�cego psa � umys�u�. To wyja�nia, dlaczego wielu ludzi ogl�daj�cych Matrix dostrzega jedynie �tre�� scen kung-fu i cyfrowej �cie�ki d�wi�kowej, nie rozumiej�c �e wok� nich odbywa si� powa�ne kazanie. To zarazem podkre�la, co film stara si� powiedzie� o samym Matriksie, kt�ry jest pomy�lany jak �nowy wspania�y �wiat� Huxleya, nie zniewalaj�cy totalitarn� przemoc�, lecz totalitarnym b�ogostanem. Agent Smith powiada: �To geniusz. Miliardy ludzi prze�ywaj� �ycie... w nie�wiadomo�ci�. Steak jest r�wnie� has�em do witryny po�wi�conej filmowi, podanym w napisach ko�cowych, chocia� wszystkich hase�, kt�re daj� dost�p do wiadomo�ci ukrytych w tej witrynie, jest dziewi��. Poniewa� film powsta� w Hollywood, Jezus (jak w Ostatnim kuszeniu Chrystusa) musi mie� dziewczyn�, gran� fantastycznie przez ma�o znan� aktork� Carrie-Anne Moss. Kreowana przez ni� posta�, Trinity, jest po trosze Mari� Magdalen� i po trosze Duchem �wi�tym, o czym �wiadczy jej ziemski, ale i niebia�ski zwi�zek z Jedynym. Zawsze mu towarzyszy, a Wyrocznia powiedzia�a jej, �e si� w nim zakocha, a wi�c Trinity reprezentuje odwieczn�, niesko�czon� i niepowstrzyman� mi�o�� kiedy ca�uje Neo pod koniec filmu po nast�puj�cej kwestii: �Nie mo�esz umrze�, bo ci� kocham�. Kwestia ta mo�e spowodowa�, �e zaczniemy dusi� si� ze �miechu, ale chodzi o to, �e mi�o�� jest silniejsza od �mierci, a B�g jest mi�o�ci� po trzykro� i to by� po prostu najlepszy spos�b, by pokaza� cudowne podobie�stwo Neo do Chrystusa. Z pot�g� mi�o�ci Trinity, dzi�ki kt�rej Neo powraca do �ycia, troch� k��ci si� o�wiadczenie Trinity, �e jest �oficerem dowodz�cym� na okr�cie, co oznacza, �e ma nad Neo raczej pewn� w�adz�. Mi�o�� jest pot�niejsza od �mierci, lecz w filmie mo�na by�o pokaza� to lepiej, rozbudowuj�c emocjonalny zwi�zek mi�dzy nimi przez dorzucenie chocia�by pi�ciu kwestii na osob�. Z drugiej strony, je�eli planowane s� kolejne dwa filmy, by� mo�e jest jaki� sens w tym, �e ca�uj� si� r�wnie nami�tnie jak Lea i Luke w Imperium kontratakuje. Dzi�ki temu nie prze�yjemy szoku, kiedy oka�e si�, �e s� bratem i siostr� albo cz�ci� tej samej boskiej rodziny. Warto natomiast pami�ta�, �e Neo jest naprawd� martwy, po tym jak zosta� posiekany kulami trzech agent�w. Po poca�unku zmartwychwstaje przed up�ywem trzech dni, czyli w wydaniu Hollywood � mniej wi�cej trzech sekund. Po powrocie do �ycia Neo doznaje kosmicznego objawienia w�asnej to�samo�ci, podobnej, a jednak odmiennej od Supermana. Superman ma pi�t� achillesow� w postaci kryptonitu, a tak�e nie jest w stanie uratowa� ojca od �mierci mimo ca�ej swojej mocy. Natomiast Neo u�wiadamia sobie, �e nie ma �adnej s�abo�ci, �adnej �miertelnej skazy, �e faktycznie jest istot� niesko�czon�. Po oczyszczeniu bram percepcji Neo �widzi� rzeczy takimi, jakimi s� � to znaczy w postaci kodu dw�jkowego. Widzi, �e agenci na ko�cu korytarza s� ci�gami sun�cych w d� cyfr, co oznacza, �e teraz on w�a�nie mo�e przekroczy� przepa�� pomi�dzy domen� analogow� i cyfrow�, zapanowa� nad domen� cyfrow� zamiast podlega� jej w�adzy. Neo, jak poprzedni mesjasz, o kt�rym napomkn�� Morfeusz, mo�e teraz przebudowa� Matrix wedle w�asnej woli. Jest kuloodpornym Chrystusem, nie umiera za nasze grzechy i powraca, lecz umiera wskutek niewiary we w�asn� moc i powraca do �ycia dzi�ki wierze kogo� innego, po czym wzywa nas do walki u swego boku przeciw Matriksowi. Jak Jezus, jest po�rednikiem pomi�dzy �zniewolonym� i wolnym ja ka�dego z nas. Jest przyk�adem, kt�ry mamy na�ladowa�, aby zmieni� Matrix. Agent Smith mo�e by� rozumiany �yczliwie, je�eli za�o�y�, �e jego nienawi�� do rodzaju ludzkiego jest skutkiem programowania przez sztuczn� inteligencj� Matriksa. Matrix nauczy� si�, jak da� sobie rad� z technologi� AI, co nie uda�o si� ludzko�ci. Jednak�e rewelacje Agenta Smitha s� pomy�k�: cz�owiek oczywi�cie jest ssakiem. Faktycznie zwierz�ta d��� instynktownie do r�wnowagi ze �rodowiskiem. Ka�dy gatunek osi�ga t� r�wnowag� w wyniku konkurencji ze strony innych form �ycia. Ludzie s� wyj�tkiem tylko dlatego, �e jako jedyni w�r�d innych gatunk�w zdo�ali pokona� konkurencj�. Agent Smith mniej si� pomyli�, kiedy por�wna� ludzko�� do raka. Tak jak kom�rki nowotworowe s� ludzkie, tak i ludzie s� ssakami. Ponadto Agent Smith, co pokazano zupe�nie jasno, tak�e chce uciec z Matriksa. Zosta� zara�ony �wirusem� cz�owiecze�stwa i rozpaczliwie pragnie pozna� kody dost�pu do Syjonu, nie po to, by zniszczy� rewolucj�, ale po to, �eby zdoby� wolno��. Pod koniec filmu przes�anie jest jasne. Film ko�czy si� w miejscu, od kt�rego si� zacz��; widzimy kursor migaj�cy na ekranie komputera w pokoju 303. Neo wzywa wszystkich obecnych na widowni, by przyst�pili do walki z Matriksem. Podobnie do fina�owej sceny Supermana leci w g�r� i poza ekran, jakby chcia� spieszy� komu� na ratunek, da� do zrozumienia, �e on jest realn� osob�, a my naprawd� mo�emy by� wolni. By� mo�e Neo chce przez nas przelecie� jak przez Agenta Smitha, �eby, niszcz�c nasze uprzedzenia, da� nam wolno��. Aby uwolni� si� od uprzedze�, ich ogranicze� i zniewolenia, musimy wiedzie� jedn� rzecz. DO�WIADCZENIE �Mog� wyobrazi� sobie przysz�o��, w kt�rej b�dziemy dla robot�w tym, czym dla nas s� psy.� � Claude Shannon The Mathematical Theory of Communication, 1949. Czym jest Matrix? Wasze zmys�y wzroku i s�uchu b�d� w stanie permanentnego czerwonego alarmu, doznaj�c informacyjnego przeci��enia na skal� niemal niewyobra�aln�. Matrix to Marshall McLuhan z przyspieszonym przewijaniem. Ci�cia s� wizualnymi hiper��czami. Sceny walki s� wcieleniem PlayStation. Czym jest Matrix? Jest to ostateczne urzeczywistnienie spo�ecze�stwa technologicznego. To Dzisiejsze czasy Charlesa Chaplina i Metropolis Fritza Langa w wersji z dwudziestego pierwszego wieku, w kt�rym nie tylko pracujemy dla maszyny (zamiast ona dla nas), lecz ta maszyna nas tworzy, daje nam �ycie oraz u�ywa nas do swoich cel�w. Jest to wsp�czesny pastisz nowoczesnych efekt�w specjalnych rodem z Hollywood, kung-fu Johna Woo i wi�kszej ilo�ci kul, eksplozji i gotyckiego horroru, ni� m�g�by pokaza� Batman-przeciw-Bruce�owi-Lee, czemu towarzyszy nieustanny atak podrasowanej aparatury d�wi�kowej. Lecz nie dajcie si� nabra� na opakowanie. Bowiem bardziej ni� zawrotne efekty specjalne i mia�d��ca �cie�ka d�wi�kowa zdumiewaj� idee i dialog w Matriksie. Innymi s�owy, Wachowscy zdaje si� postawili sobie pytanie: Jak o powa�nych sprawach powiedzie� kulturze sprowadzonej do formatu komiks�w i gier wideo? Odpowied�: Niech powie to jedyna wyrocznia, kt�rej b�d� s�ucha�, czyli film i to w formacie komiksu i gry wideo, od kt�rego ta kultura tak bardzo si� uzale�ni�a. Inaczej m�wi�c, Matrix jest prac� semestraln� o �wiadomo�ci, przebran� w owcz� sk�r� przygody i akcji. Czy jeste� analfabet�, czy masz doktorat, znajdziesz w tym filmie co� dla siebie. S�owo �matrix� wed�ug s�ownika znaczy tyle co: 1. Macica; 2. Co�, co daje kszta�t, pocz�tek, podstaw� czemu�, co jest zamkni�te lub osadzone wewn�trz; 3. Substancja mi�dzykom�rkowa tkanki; 4. Ziemia lub ska�y, w kt�rych znajduje si� z�o�e rudy lub innego minera�u; 5. Wydr��enie na prasie zape�niane przez formowany materia�; 6. Mat., Kwadratowa tablica symboli do obliczania wyznacznika. Widzimy, �e tw�rcy Matriksa maj� na my�li prawie ka�de z tych znacze�, a przynajmniej niekt�re. Powiedzmy inaczej, �e aby zrozumie� Matrix, trzeba troch� zna� histori� i teori� komunikacji. W cytacie z Claude�a Shannona widzimy g��wn� przes�ank� Matriksa. Matrix to robot, a my s�u�ymy swym technologicznym panom jak psy. Technologia r�ni si� jednak niewiele od teologii w �wiecie, w kt�rym kartezja�skie rozdwojenie cia�a i umys�u sta�o si� jawne, namacalne i znacznie mniej skrajne. Jak Odyseja kosmiczna 2001, Terminator i RoboCop, Matrix przedstawia �wiat, w jakim sztuczna inteligencja jest nie tylko ciekawsza ni� rzeczywisto�� z krwi i ko�ci, lecz tak�e bardziej inteligentna od gatunku, kt�ry j� stworzy�. Wed�ug Morfeuszowej analogii, celem Matriksa jest zmiana ludzi w akumulatory (tzn. �r�d�a energii) dla maszyn po to, by mog�y wykonywa� swoj� prac�. Co to za praca? Utrzyma� ludzi w niewoli z�udze�, a g��wnie tego, �e technologia nas nie zniewala, ale wyzwala. Bohater Reevsa jest za dnia Thomasem Andersonem, a w nocy komputerowym hakerem �Neo�. Anderson w swoim analogowym wcieleniu jest wybitnym programist� z produkuj�cej software korporacji Meta CorTechs i pracuje w jednym z najbardziej przygn�biaj�cych pude�ek w stylu Dilberta sk�d uwalnia go dostarczona FedExem przesy�ka z ostatnim modelem telefonu kom�rkowego Nokii. Reklama produkt�w na planie filmu dzia�a tak �wietnie, �e faktycznie chce si� mie� wszystkie te rzeczy, zw�aszcza okularki Fishburna, o kt�rych w witrynie WWW m�wi si� najwi�cej. S�yszy od Morfeusza, �e tajemnica, kt�r� pr�buje wydoby�, to nie zadra, jak� mo�na wyj�� z umys�u. Oto ona: jeste� niewolnikiem. Bohater Reevsa jest niewolnikiem technologii i je�li ma oczy�ci� sw�j umys�, musi wybra� pomi�dzy czerwon� i niebiesk� pigu�k�. Pod koniec filmu ma ju� wyra�nie okre�lon� to�samo��, gdy m�wi: �Nazywam si� Neo� do swego arcywroga, Agenta Smitha, tu� przed tym, jak �zabija� go na stacji kolei podziemnej. Przez wyb�r swojej cyfrowej to�samo�ci odrzuca wszystko, co osi�gn�� jako programista; pokazuje tym, i� teraz ju� wie, �e �Matrix nie powie ci, kim jeste��. Od tej chwili szybko uczy si� pokonywa� ograniczenia pi�ciu zmys��w w Matriksie, �ama� prawa fizyki i przezwyci�a� inne niedogodno�ci analogowej egzystencji. Zatem ka�dy z nas mo�e by� Jedynym, gdy postanowi po prostu widzie�. Najbardziej oczywistym wyja�nieniem ko�cowych scen walki, w kt�rych zmys�y ulegaj� najwi�kszemu przesterowaniu, jest to, �e s� one po prostu czym�, czego domaga si� od filmu wsp�czesna widownia. Na pierwszy rzut oka wydaje si�, �e maj� s�u�y� unikni�ciu przedstawienia �g��bszej� odpowiedzi na pytania stawiane w filmie. Wielka strzelanina pod koniec robi wra�enie wykr�tu. A jednak jej zadanie polega na otworzeniu umys�u widowni na g��bsze znaczenie w bardzo przenikliwy spos�b. Najlepszy spos�b, �eby sprawdzi�, czy jeste� na dobrej drodze, to zobaczy�, dok�d ona prowadzi. W kulturze, kt�ra ��da, �eby wszystko by�o ci�gle szybsze, g�o�niejsze i bardziej wstrz�saj�ce, jedyny spos�b, to da� jej wi�cej ni� ��da. Matrix to tempo i si�a g�osu przekr�cona poza koniec skali, krzyk do zdarcia gard�a � z pytaniem, czy mo�e chcesz wi�cej. Telefon s�u�y jako punkt styku pomi�dzy obydwoma �wiatami. Ciekawe, �e do tej roli nie nadaje si� ani telefon cyfrowy, ani bezprzewodowy czy kom�rkowy, musi to by� linia analogowa. Telefon, jak powiedzia� Marshall McLuhan, jest przed�u�eniem ludzkiego g�osu. Walter Ong zwraca uwag�, �e g�os to jedyny �rodek przekazu, kt�rego nie mo�na zamrozi�; s�owa znikaj� zaraz po wypowiedzeniu. Nie jest mo�liwa �adna stop-klatka, co sprawia, �e g�os jest jedynym organicznym i �ywym medium w historii gatunku. Wyodr�bnienie g�osu spo�r�d wszystkich innych zmys��w, jakiego do�wiadczamy podczas rozmowy przez telefon, u�wiadamia nam, �e wtedy naszym najbardziej upo�ledzonym zmys�em jest dotyk. Na tej zasadzie Marshall McLuhan wymy�li� w 1979 roku slogan dla AT&T: �Wyci�gnij r�k� i kogo� dotknij�. Tak wi�c po��czenie przez analogowy telefon i g�os, kt�ry ono reprezentuje, stanowi jedyny spos�b wyci�gni�cia kogo� uwi�zionego w Matriksie. Aby uciec z Matriksa, potrzebna jest mowa i kultura m�wiona. Oto dlaczego poca�unek Trinity ratuje Neo od �mierci. Trinity m�wi i dotyka tym samym organem mowy, a tre�ci� tej wypowiedzi jest mi�o��, si�a nap�dowa wszelkiego prawdziwego porozumiewania si�. W fina�owej kwestii przekazywanej widowni przez telefon Neo pyta widz�w, czy chc� by� prawdziwi. Gdy przesuwaj� si� napisy ko�cowe, ukazuje si� jedno z dziewi�ciu hase� do witryny i mo�emy tego has�a u�y�. Je�eli podamy nasz adres pocztowy, to z konta [email protected] dostaniemy wiadomo��: �The Matrix has you�. Je�eli dostajesz e-mail, musi tak by�. Czy mo�na zaprzeczy�? PYTANIE Niezmiennie jedn� z najwi�kszych przyjemno�ci p�yn�cych z Matriksa jest fakt, �e w odr�nieniu do wi�kszo�ci film�w produkowanych w Hollywood, ten nie obra�a inteligencji widza. Wprost przeciwnie, Matrix zawsze ma co� dla Ciebie, bez wzgl�du na to, czy pojemno�� Twojego m�zgu jest wielko�ci naparstka, czy te� nie. Ta przyjemno�� ro�nie z czasem, bo widzisz w Matriksie wi�cej i wi�cej mo�esz z niego wydoby� podczas ka�dego nast�pnego ogl�dania. Innym filmem, kt�ry osi�gn�� ten poziom, by�a Gra. Celem Gry by�o odkrycie celu gry. W Matriksie zasadnicze pytanie pozostaje otwarte nawet po zako�czeniu filmu. Brzmi ono: Czym jest Matrix? Andrew Mason, kierownik produkcji, by� mo�e najlepiej obja�nia zamiary filmu wzgl�dem widowni, gdy m�wi, �e �Matrix jest jedynie zbiorem pyta�, mechanizmem, kt�ry ma pobudzi� t�pawy i niech�tny umys� do kwestionowania mn�stwa spraw�. Aby pobudzi� nas do zadawania pyta�, film przedstawia jako podstaw� swojej intrygi �wiat niemal zupe�nie nie do poj�cia dla naszego umys�u. Jest to �wiat, w kt�rym ca�� rzeczywisto�� stanowi� elektryczne sygna�y wysy�ane do naszych m�zg�w. Us�ysze� od nauczycielki: �Gdy drzewo przewraca si� w lesie i nie ma w pobli�u nikogo, kto by to us�ysza�, czy wydaje wtedy jaki� d�wi�k?� to co innego, ni� po�apa� si�, �e Neo z gniazdkiem w g�owie jest prawdziwy. Potem odbywamy podr� razem z nim, pr�buj�c zrozumie�, jak dzia�a� w �wiecie, kt�ry istnieje wy��cznie w jego umy�le. Pi�kno filmu polega na tym, �e doj�cie do tego zabiera nam prawie tyle samo czasu co samemu Neo. Je�eli Matrix pobudzi� nasz� wyobra�ni�, sp�dzimy ponad dwie godziny, szukaj�c odpowiedzi na pytania, kt�rych inaczej mogliby�my nigdy nie zada�. Po tych prze�yciach �atwo zakwestionujemy inne cz�ci �rzeczywisto�ci�, kt�re wydawa�y si� zawsze poza wszelk� dyskusj�. Jak �aden z dziesi�tk�w film�w, do kt�rych nawi�zuje lub z kt�rych czerpie swe intertekstualne odniesienia, Matrix staje si� czym� ca�kowicie wyj�tkowym w historii kina. Jest kazaniem wyg�aszanym zza ostatniego pulpitu, kt�ry jeszcze pozosta�. Wzywa do dzia�ania, do zmian, naprawy i lepszego post�powania. Czy film mo�e robi� co� takiego? Czy te�, nale��c do kinematografii ze wzgl�du na przepisy wytw�rni, konwencje i warunki rozpowszechniania, kt�re go otaczaj�, jest z konieczno�ci jeszcze jedn� cz�ci� Matriksa? Jaques Ellul powiedzia�, �e celem jednej z jego ksi��ek (The Presence of the Kingdom) by�o �wezwanie �pi�cego, aby si� obudzi��. Nie znam odpowiedzi i zapewne ostatecznie zale�y ona od stanu �wiadomo�ci poszczeg�lnych widz�w, ale je�eli film mo�e kogo� z nas obudzi�, to jest to. Matrix przedstawia post�p technologiczny w skrajnej postaci. To powinno nasun�� kilka pyta�. ? Czy to my mamy technologi�, czy ona nas? Odpowied�, kt�ra nie jest ani bezwzgl�dna, ani wi���ca nale�y do widowni. ? Co, je�li stworzymy tak dobre komputery, �e b�d� inteligentniejsze od nas? Pytanie to stawiano ju� wcze�niej, ale nigdy w tak niezwyk�y spos�b. Zamiast nas zniszczy�, komputery robi� z nas swoje pieski. ? Co, je�li technologia reprodukcji zostanie tak udoskonalona �e seks i macierzy�stwo nie b�d� ju� potrzebne? Nawet w�tek �romantyczny� jest w filmie pozbawiony erotyzmu (Neo i Trinity s� postaciami androgynicznymi), bo w przysz�o�ci seks przestanie by� potrzebny. Co nast�pi, je�eli ludzie b�d� rozmna�ani dla wygody (naszej albo komputer�w) w zamkni�tych pojemnikach na farmach hodowlanych? ? A je�li technologia b�dzie tak zaawansowana �e nas zniszczy a z obecnej pozostan� tylko systemy miejskich �ciek�w? Chocia� nie wspomina si� w filmie o broni j�drowej, zw�glone szcz�tki na powierzchni s� oczywist� aluzj� do zimy nuklearnej. Syjon le�y w pobli�u j�dra Ziemi, �gdzie wci�� jest ciep�o�. ? A gdy technologia informatyczna zajdzie tak daleko, �e informacja b�dzie dostarczana bezpo�rednio do m�zgu, z pomini�ciem zmys��w? Je�li nie my, lecz kto� inny b�dzie sterowa� przep�ywem informacji? Czym r�ni si� to od dzisiejszej telewizji? �Czym jest Matrix?� � to pytanie, kt�re zadawano zawsze, poniewa� jest tak stare, jak sama ludzko��. Od zawsze dla poprawy warunk�w �ycia stosujemy technologi�, lecz w przyj�ciu ka�dej odkrywamy klasyczny uk�ad faustowski, zdobycie jednej rzeczy za cen� drugiej, cz�sto niedostrzeganej. Ta nie zauwa�ona rzecz zaczyna w ko�cu panowa� nad naszym �yciem i wci�ga nas w tryby technicznych rozwi�za� problem�w wywo�anych przez technik�, co nie pozwala nam zakwestionowa� samej technologii. Czym jest Matrix? Kto�, kto to przeczyta� do tego miejsca, zas�uguje na odpowied�. ODPOWIED� �Nawet teraz baz� i modelem wszystkich program�w przemys�owej mechanizacji jest umiej�tno�� czytania i pisania; zarazem jednak zamyka ona zmys�y i umys� swoich u�ytkownik�w w mechanicznej i rozbitej na fragmenty matrycy, niezb�dnej do utrzymania zmechanizowanego spo�ecze�stwa w ruchu.� [podkre�lenie: Schuchardt] � Marshall McLuhan, Understanding Media, 1964. �Mimo wielkiej szybko�ci, jak� rozwija�, wszystkich rog�w i zakr�t�w, kt�re �ci�� w Nocnym Mie�cie, wci�� widzia� macierz w swoim �nie: rozjarzone kraty logiki rozpostarte nad bezbarwn� pr�ni�...� [podkre�lenie: Schuchardt] � William Gibson, Neuromancer, 1984. Lektura do tego miejsca prowadzi zapewne do wniosku, �e nie ma odpowiedzi na to pytanie, �e, podobnie jak w filmie, mo�na jedynie szuka� nowych sposob�w, by zadawa� to pytanie. C�, odpowied� istnieje, ale nie jest �atwa. Odpowied� na pytanie: �Czym jest Matrix?� trafia w sedno naszej w�asnej rzeczywisto�ci, jak u Neo, kt�ry musia� pogodzi� si� z tym, �e jego �wiat jest w wi�kszo�ci wymy�lony. Jak Neo musimy by� przygotowani na to, �e nasz �wiat zostanie wywr�cony na drug� stron�. Wed�ug przewodnika, jakiego ma nasz bohater, Matrix jest to ��wiat, kt�ry postawiono ci przed oczami, �eby� nie widzia� prawdy�. Jest to konstrukcja, jak� sta� si� �wiat, aby ukry� co�, co wiemy od samego pocz�tku: jeste�my niewolnikami si� znacznie wi�kszych ni� to, na co sami mo�emy si� zdoby�. To zbiorowe z�udzenie, kt�re sprawia, �e ludzie �yj�cy w sztucznej rzeczywisto�ci stworzonej przez maszyny s� pos�uszni i bezsilni wobec swoich zwyci�zc�w. Po prostu: Matrix jest ostatecznym urzeczywistnieniem spo�ecze�stwa technologicznego. W roku 1964 teoretyk komunikacji Marshall McLuhan napisa� swoj� wp�ywow� ksi��k� Understanding Media. Zar�wno Life, jak i Newsweek nazwa�y go wtedy �wyroczni��, a p�niej zosta� patronem magazynu Wired i wielu uniwersyteckich wydzia��w komunikacji [w U.S.A. nazwa kierunku studi�w]. Cytat przytoczony z McLuhana wymaga pewnego rozbioru i �eby McLuhana zrozumie�, warto przeczyta� ksi��k� jego mentora Harolda Innisa Bias of Communication, jego wyznawcy Waltera Onga Orality and Literacy i ksi��k� Technological Society, kt�r� napisa� jego wsp�czesny, Jaques Ellul. Prace te rzucaj� �wiat�o nie tylko na �umiej�tno�� czytania i pisania jako baz� i model dla wszystkich program�w�, lecz i na spraw� najwa�niejsz�: bracia Wachowscy maj� na my�li dok�adnie to co McLuhan rozumie przez termin �matryca�, czyli system kontroli. Inicjacja, kt�ra ma doprowadzi� Neo do zrozumienia filmowego Matriksa polega na dos�ownym wej�ciu w rozbite na fragmenty lustro, gdzie odkrywa, jak g��boka jest kontrola we wsp�czesnym spo�ecze�stwie. Matrix powstaje, kiedy maszyny jako gatunek zaczynaj� zdawa� sobie spraw� z tego, �e ludzko�� jest wirusem, kt�ry zniszczy ekologiczn� r�wnowag� �rodowiska, je�eli pozostanie bez nadzoru. Sztuczna inteligencja zniszczy nas, kiedy wyczuje, �e jeste�my zagro�eniem dla jej przetrwania. Ale inteligencja AI nie musi by� wi�ksza od naszej, �eby zapanowa� nad �yciem. Wystarczy, �e b�dziemy nadal my�le�, tak jak przez ostatnie sto lat z ok�adem, �e technologia jest rozwi�zaniem dowolnego ludzkiego problemu. Wobec tego Matrix, mimo �e zosta� pokazany jako zniewolenie rasy ludzkiej przez technologi� przysz�o�ci, wygl�da do�� podobnie do uprzemys�owionego �wiata w dniu, w kt�rym w idziemy do kina. Inaczej m�wi�c, Matrix jest pu�apk�, kt�r� sta� si� �wiat. Wyrazem ludzkiej pychy. Wszyscy czujemy instynktownie, �e technologia, chocia� daje nam prac� i pomaga p�aci� rachunki, prowadzi nas gdzie�, gdzie nie chcemy doj��. Ale jest tyle zabawy po drodze, �e wci�� pr�bujemy odpowiada� na pytanie: �Gdzie wybierzemy si� dzisiaj?�, jakby wyb�r nale�a� do nas. Elektroniczna baza kultury sprawia, �e jeste�my we wsp�czesnym spo�ecze�stwie osadzeni w Matriksie, kt�ry ma szczeg�lny i osobisty wp�yw na ka�dego, tak �e wydaje si�, i� nie mo�na od niego uciec. Podkultury takie jak Amisze, czy wsp�lnota z Bruderhofu, robi� na nas wra�enie reakcyjnych Luddyst�w, gdy�, uciekaj�c od Matriksa, nie przetworzyli kultury, lecz raczej zignorowali j� albo omin�li. A jednak nie powinni�my ich przyk�adu odrzuca� pochopnie. W ko�cu przestali ogl�da� telewizj� dopiero, gdy zdali sobie spraw�, �e ich dzieci nie �piewaj� tyle, co dawniej. Przestali u�ywa� poczty elektronicznej, gdy zauwa�yli, �e nie poprawia komunikacji i jest raczej destruktywna. Wiarygodno�� Teda Kaczynskiego te� si� sko�czy�a, gdy zacz�y wybucha� jego bomby. Chocia� nie pochwalamy zbrodni, kt�ry� z publicznie uznanych intelektualist�w powinien przyzna�, �e Kaczynski mia� wiele racji w sprawie niepowodze� spo�ecze�stwa technologicznego, gdy idzie o zapewnienie rodzajowi ludzkiemu sensownego i celowego stylu �ycia . Sensowne � jakkolwiek oburzaj�ce, je�eli to prawda � jest i to, �e jego racje nigdy by nie zosta�y wys�uchane, gdyby nie zacz�� wysy�a� swoich wybuchowych wiadomo�ci, odpowiednik�w komunikatu SYSTEM FAILURE, kt�rym ko�czy si� Matrix, a u�ywanym w magazynie Adbusters jako metafora bliskiego za�amania naszej kulturalnej trajektorii. Rozwa�my dwa �wiaty: jeden, gdzie o tym, co mamy my�le�, dowiadujemy si� z pude�ka, od kt�rego nie odrywamy wzroku przez po�ow� czasu czuwania, i drugi, w kt�rym ten sygna� dociera bezpo�rednio do m�zgu. W pierwszym �wiecie systematycznie kszta�ci si� wszystkich, tak by patrzyli na �wiat w pewien spos�b i ci, kt�rzy si� nie podporz�dkuj�, s� eliminowani z systemu szkolnictwa, przy czym twierdzi si�, �e maj� swobod� wypowiedzi. W drugim systematycznie kszta�ci si� wszystkich, tak by patrzyli na �wiat w pewien spos�b i ci, kt�rzy si� nie podporz�dkuj�, s� eliminowani, kropka; przy czym rzeczywisto�� jest tak odleg�a od tego sztucznego �wiata, �e wi�kszo�� wybra�aby raczej ten sztuczny �wiat, gdyby mia�a swobod� wyboru. W pierwszym wi�kszo�� ludzi znajduje cel, szukaj�c zatrudnienia w wielkich i bezosobowych organizacjach, kt�re widz� ich u�yteczno�� jedynie w tym, do czego ich zatrudni�y. W drugim celem ka�dego jest zatrudnienie w wielkiej i bezosobowej maszynie, kt�ra widzi ich u�yteczno�� jedynie w tym, �e s� w stanie dostarczy� energi�. We�my scen�, w kt�rej Thomas Anderson dostaje upomnienie za sp�nianie si� do pracy. Albo to, �e Trinity sta�a si� s�awna dzi�ki w�amaniu do bazy danych urz�du skarbowego. Albo wreszcie to, czym wed�ug Agenta Smitha jest �normalne� �ycie: �Pracuje pan dla szanowanej korporacji, ma pan numer ubezpieczenia spo�ecznego i p�aci pan podatki�. W filmie jest wiele wskaz�wek, �e Matrix w naprawd� jest naszym dzisiejszym �wiatem. Czy� mo�na lepiej kontrolowa� miliony ludzi, ni� wtedy gdy przekona si� ich, �e �yj� �normalnym� �yciem w 1999 roku? Morfeusz, obja�niaj�c, czym jest Matrix, m�wi do Neo: �Jest obecny, gdy ogl�dasz telewizj�. Jest, gdy idziesz do pracy. Jest, gdy idziesz do ko�cio�a. Jest, gdy p�acisz podatki�. S� to cz�ci dzisiejszego �ycia s�u��ce do sprawowania kontroli nad nami i bez trudu mog� by� nadu�ywane a� do chwili, gdy narzuc� nam niewol�. Powody, dla kt�rych godzimy si� na t� kontrol�, s� rozmaite, od ogl�dania telewizji, bo lubimy rozrywk�, do p�acenia podatk�w, bo czujemy, �e nie ma innego wyj�cia. Przes�anie Matriksa brzmi tak, �e we wsp�czesnym spo�ecze�stwie technologicznym stali�my si� pionkami i nie mamy prawie �adnego wp�ywu na �ycie wok� nas. Czy to z naszego wyboru, czy te� przez niech�� do dokonania innego, nasza technologia ma ju� nad nami kontrol�. Film, gdy pr�buje nas obudzi�, namawia do zadawania pyta� o wszystko, o to, co s�dzimy o naszym po�o�eniu. Nawet je�eli czujemy si� w nim dobrze, to czy ono jest dla nas dobre? Czy wszystko, co wydaje si� nie zale�e� od nas, jest naprawd� nietykalne? Odpowied� brzmi �tak�, je�eli nie chcemy si� obudzi�. Jednak ka�dy, kto ma zadr� w umy�le, us�yszy wezwanie, �eby otworzy� oczy i szuka� prawdziwej rzeczywisto�ci, a wreszcie uciec z Matriksa. ROBIN HANSON CZY CYPHER MIA� RACJ�? CZʌ� I: DLACZEGO �YJEMY W SWOIM MATRIKSIE? Inaczej ni� nieszcz�nicy uwi�zieni w Matriksie, jeste�my wolni. Widzimy �wiat, jakim jest, w swoich wyborach kierujemy si� naszymi warto�ciami i pragnieniami. �aden przewrotny w�adca marionetek nie jest nam panem. Zgadza si�? Ekonomista Robin Hanson jest innego zdania. Matrix to opowie��, w kt�rej bohaterowie walcz� przeciw ��wiatu, kt�ry postawiono im przed oczami, by nie widzieli prawdy�. Prawda jest taka, �e �na Ziemi s� bezkresne pola, gdzie ludzie ju� si� nie rodz�, lecz s� uprawiani� po to, by jak baterie dostarcza� energii sztucznym inteligencjom. System AI nawet umar�ych zamienia w ciecz, kt�r� karmieni s� do�ylnie �ywi. Ludzie znaj� tylko Matrix, �neurointeraktywn� symulacj�... �wiat snu generowany komputerowo, �eby utrzyma� ich pod kontrol��. Miliardy ludzi �prze�ywaj� �ycie�, nic nie wiedz�c o tych faktach, i s�dz�, �e jest rok 1999, gdy rzecz dzieje si� faktycznie oko�o 2199 roku. Kiedy� system AI stara� si�, �eby ludzie byli szcz�liwi. �Pierwsza wersja Matriksa mia�a by� doskona�ym �wiatem cz�owieka. Gdzie nikt by nie cierpia�, a wszyscy byliby szcz�liwi. To by�a katastrofa. Program by� odrzucany... Dlatego Matrix zmieni� si� w to: szczyt waszej cywilizacji�. Mimo to niekt�rzy ludzie odkryli prawd� i zbuntowali si� przeciw przychodzeniu na �wiat �w niewoli, w wi�zieniu, kt�rego nie wyczuje tw�j w�ch, smak ani dotyk... w wi�zieniu dla twojego umys�u�. Ci nieliczni s� przekonani, �e �dop�ki istnieje Matrix, ludzko�� nigdy nie b�dzie wolna�, wi�c chc� �zniszczenia Matriksa� i �wolno�ci dla ludzi�. Dalej m�wi si� o tym, �e bojownicy na og� nie wybieraj� spo�r�d starszych: �Wi�kszo�� nie jest gotowa do od��czenia. Wielu jest tak zro�ni�tych, tak beznadziejnie zale�nych od systemu, �e b�d� walczy� w jego obronie�. Jednak powsta�cy ufaj�, �e gdy m�odzi rekruci poznaj� prawd�, nie b�d� chcieli zawr�ci�. S�uszno�� ich stanowiska zosta�a podkre�lona przez moraln� n�dz� Cyphera, bohatera, kt�ry chce wr�ci� do Matriksa. Cypher jest p�ytki i g�upi, zdradza swoich koleg�w, jest rozgoryczony tym, �e odrzucono go jako kochanka i przyw�dc�, a wreszcie chce zapomnie� o wszystkim, co jest prawd�: �Nie chc� pami�ta� niczego. Niczego. Rozumie pan? I chc� by� kim� bogatym i wa�nym... jak aktor�. Wi�kszo�� widz�w tego filmu dochodzi do przekonania, �e je�eli tak przedstawia si� wyb�r, to przy��czyliby si� do powstania. Ale warto zastanowi� si� przez chwil� czy to przekonanie jest s�uszne. Ostatecznie bez powstania miliardy ludzi nadal �y�yby szcz�liwie i prawdopodobnie dotyczy to r�wnie� znacznie wi�kszej liczby maszyn AI. Post�p by�by dokonywany przez naszych zdolniejszych nast�pc�w � maszyny AI. Jak m�wi Agent Smith: �To ewolucja, Morfeuszu, ewolucja. Wyjrzyj przez okno. Wasz czas min��. Przysz�o�� to nasz �wiat. Przysz�o�� nale�y do nas�. Powsta�cza wojna z AI nara�a wszystkich tych ludzi, ich szcz�cie oraz ca�y post�p � i to w imi� czego? Widz opowiadaj�cy si� za powsta�cami musi wysoko ceni� tych, kt�rzy znaj� prawd�, nie s� cho�by i zadowolonymi niewolnikami, oraz tych ludzi, kt�rzy b�d� rz�dzi� przysz�o�ci� mimo stosunkowo ni�szych zdolno�ci. Nie zamierzam oczywi�cie twierdzi�, �e ten widz si� myli. By� mo�e istotnie stawianie czo�a prawdzie ma sens, niewolnictwo faktycznie jest z�e, za� ludzie rzeczywi�cie powinni zosta� panami przysz�o�ci. Chc� po prostu powiedzie�, �e to nie wszystko. To nie wszystko, bo dzi�, w naszym rzeczywistym �wiecie jeste�my niewolnikami obcych superrozumnych istot, kt�re tworz� dla nas �wiat snu, by odwr�ci� nasz� uwag� od faktu, �e pos�uguj� si� naszymi cia�ami dla swoich w�asnych cel�w. Prawdopodobnie nie zostaniemy panami nawet w przysz�o�ci, je�eli nadal b�dzie tak jak obecnie. Jednak, kiedy stajemy wobec tych prawd, niewielu z nas, nie wy��czaj�c m�odych, buntuje si� przeciw �wiatu snu. W rzeczywisto�ci nasi buntownicy staraj� si� raczej zachowa� go w nienaruszonym stanie. Kim wi�c s� ci, kt�rzy panuj� nad nami i czym jest �wiat snu, kt�ry s�u�y im do utrzymywania