JERZY OCHMA�SKI HISTORIA LITWY WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPE�NIONE WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK � ��D� ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1982 Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI � Copyrighl by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo. Wroc�aw 1982 Printed in Poland ISBN 83-04-00886-6 PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA R�KOPIS pierwszego wydania Historii Litwy by� gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku ksi��ki do pierwotnego tekstu wniesione zosta�y drobne raczej poprawki i uzupe�nienia. Od tego czasu w historiografii Litwy dokona� si� znaczny post�p. Stwierdzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie radzieckiej, kt�ra mo�e si� poszczyci� zar�wno czwartym tomem Lietwos TSR istorija (1975), obejmuj�cym lata 1940� 1958, jak i wieloma gruntownymi i odkrywczymi monografiami pi�ra B. Dundulisa, M. Ju�asa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevi�iusa i innych. R�wnie� pracuj�cy poza Litw� lituani�ci wnie�li w tym okresie niema�y wk�ad w badania nad przesz�o�ci� narodu litewskiego. Obecne wydanie Historii Litwy musia�o oczywi�cie uwzgl�dni� najistotniejsze przynajmniej osi�gni�cia historiografii za ostatnie dwana�cie lat (do 1976 r.). Wypad�o te� zado�� uczyni� s�usznym postulatom, zg�aszanym przez znawc�w przedmiotu zar�wno w drukowanych recenzjach, jak i w korespondencji do autora. W toku bada� w�asnych okaza�o si� te�, �e niekt�re dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wydaniu, s� przestarza�e b�d� niepe�ne, wobec czego nale�a�o je u�ci�li�. Wreszcie, stary tekst zawiera� pomy�ki, kt�re nie zosta�y podczas korekty sprostowane. St�d drugie wydanie Historii Litwy musia�o zosta� nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Og�lna koncepcja dziej�w litewskich pozosta�a nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezygnowa� z dat rocznych w rozdzia�ach V i VI (1440-1548, 1548-1648), zast�puj�c je bardziej og�lnym, a przez to bli�szym chyba zasadzie rekonstrukcji historycznej poj�ciem czasowym. Najwi�cej uzupe�nie� wprowadzono do rozdzia��w o pocz�tkach Litwy i o Republice Litewskiej, zreszt� ka�dy rozdzia� zosta� wzbogacony o nowe tre�ci. Kronik� wa�niejszych wydarze� po 1940 r. doprowadzono do 1977 r. (w wydaniu I zamkni�to j� na 1960 r.). Przytoczone w niej zosta�y r�wnie� co istotniejsze fakty z historii stosunk�w Litwy radzieckiej z Polsk� Ludow�. Bibliografi� uzupe�niono celniejszymi pozycjami, jakie ukaza�y si� do 1976 r. Podobnie wzbogacono szat� graficzn�, w��czaj�c do ksi��ki nowe ilustracje o wi�kszej warto�ci poznawczej oraz posiadaj�ce warto�� naukow� mapy, dot�d publikowane tylko w monografiach i artyku�ach. Mi�o�nikom historii Litwy nie wypada przypomina�, ale przyst�puj�cym dopiero teraz do jej poznawania warto i nale�y poda� trzy informacje bibliograficzne. Ot� w 1971 r. na rynku ksi�garskim znalaz� si� oczekiwany rocznik historii Litwy � �Lietuvos istorijos metrastis" (dot�d cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Obok dzia�u rozpraw i artyku��w, recenzji, bibliografii, kroniki �ycia naukowego przynosi on r�wnie� publikacje �r�de�. Dawne dzie�a historyczno-lituanistyczne wydawane s� od 1966 r. w niezmiernie po�ytecznej �Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r. ukazuje si� nieregularnie wydawnictwo ci�g�e Acta historica Lituanica, kt�re przynosi mniejsze obj�to�ciowo rozprawy i �r�d�a historyczne w opracowaniu badaczy litewskich. Wreszcie, za granic� (Chicago� Roma) wydawane jest od 1964 r. czasopismo �Lietuviu Tautos Praeitis" (dot�d 11 zeszyt�w, do t. II wy��cznie jako �Tautos Praeitis"). W tym miejscu pragn� jak najserdeczniej podzi�kowa� moim litewskim przyjacio�om i tym wszystkim, kt�rzy �yczliwie pomagaj� mi w studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynn�, dla mnie jak�e cenn� pomoc w otrzymywaniu niezb�dnej literatury do dziej�w litewskich. Pozna�, w kwietniu 1977 r. PRZEDMOWA HISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim ma przedstawi� dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne pr�cz Litwin�w ludy zamieszkiwa�y, ile niezwyk�� i wielk� przesz�o�� samego narodu litewskiego. Nar�d ten, chlubi�cy si� swoj� staro�ytn�, najbardziej archaiczn� w Europie mow�, do�� p�no, bo dopiero w 1009 r., ukaza� si� na widowni historycznej. Skazany na zag�ad� ze strony Krzy�ak�w, stworzy� pot�ne pa�stwo, ocali� rozleg�e po�acie Rusi od mongolskiego jarzma, da� Polsce wielk� dynasti� Jagiellon�w, a �wiatu wielu wybitnych m��w stanu, uczonych i artyst�w. Rozpad�y p�niej na dwie cz�ci � spolonizowane klasy wy�sze i poni�any przez nie litewski lud � zagro�ony te� w swym bycie przez rusyfikacj�, nie tylko odrodzi� si� jako nar�d, ale i stworzy� w�asne niepodleg�e pa�stwo, po czym odrzuci� faszyzm i wybra� socjalizm. Dziejami Litwy, kt�re obecnie najpe�niej i najlepiej sami Litwini badaj�, zajmowa�a si� historiografia wielu kraj�w. Oczywi�cie historia Litwy przyci�ga�a uwag� badaczy z tych pa�stw i narod�w, kt�re w biegu dziej�w z racji bezpo�redniego z tym krajem s�siedztwa mia�y z Litw� najbli�sz� styczno��, a nawet � jak Polska � wsp�lne dzieje. Studiom nad przesz�o�ci� Litwy po�wi�cili si� wi�c przede wszystkim historycy polscy, rosyjscy i niemieccy. Polska nauka historyczna podejmowa�a badania nad histori� Litwy od dawna, cz�sto i ch�tnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ci�gu blisko 500 lat (1386-1863) splot�y si� tak silnie, �e -w XIX w. i p�niej uwa�ano Litw� za nieod��czn� cz�� Polski, a Litwin�w za Polak�w inaczej m�wi�cych. S�dzono tak, bo Litwa szlachecka sta�a si� z j�zyka i kultury cz�stk� narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie wa�ono si� nazwa� narodem. Pierwszym Polakiem, kt�ry opisa� dzieje Litwy od czas�w legendarnych a� po sobie wsp�czesne, by� Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586), autor Kromki polskiej, litewskiej, �mudzkiej i wszystkiej Rusi (1582). Up�yn�o z g�r� trzy i p� stulecia, zanim pojawi�a si� nowa historia Litwy w j�zyku polskim. Autorem jej by� Teodor Narbutt (1784�1864), pisz�cy po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie, lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewi�ciu tomach (1835�1841) doprowadzone zosta�y do 1572 r. Niezale�nie od Narbutta og�osi� sw� Histori� Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786-1861) w 1839 r. Wkr�tce te� ukaza�a si� Litwa. Staro�ytne dzieje (2 t., 1847, 1850) J�zefa Ignacego Kraszewskiego (1812� 1887) oraz Wielkie Ksi�stwo Litewskie (1850) Micha�a Bali�skiego (1794� 1864). Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), t�umaczone te� na litewski, og�osi�a Konstancja Skirmuntt (1865� 1934). Zwi�z�� Histori� Litwy (1895, 1917) napisa� Boles�aw Limanowski (1835- 1935). Tre�ciwy wyk�ad dziej�w Litwy da� Leon Wasilewski (1870� 1936) w ksi��ce Litwa i Bia�oru� (1912, 1925). Po I wojnie �wiatowej ukaza�y si� Dzieje Litwy w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874� 1938) oraz Dzieje Litwy poga�skiej do r. 1386 (1930) Stanis�awa Zaj�czkowskiego (ur. 1890). Nie uko�czone zosta�y Dzieje Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego Ludwika Kolankowskiego (1882� 1956), gdy� autor opracowa� tylko jeden tom, obejmuj�cy okres .1377-1499 (w 1930). Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy s� ju� mocno przestarza�e i si�� rzeczy nie mog� wystarczy� jako �r�d�o wiedzy o przesz�o�ci tego kraju i narodu. Zwykle zreszt� przedstawia�y one litewski proces historyczny w spos�b jednostronny, ogranicza�y wyk�ad do dziej�w politycznych, a co wi�cej � bywa�y wyra�nie tendencyjne, nie dostrzega�y ludu litewskiego, w�a�ciwego tw�rcy historii Litwy. Tak si� z�o�y�o, �e historiografia polska, kt�ra zdoby�a si� na znakomite niekiedy dzie�a monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka �owmia�skiego (ur. 1898) Studia nad pocz�tkami spo�ecze�stwa i pa�stwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdo�a�a opracowa� i wyda� �adnej zadowalaj�cej syntezy dziej�w litewskich. Potrzeba takiego podr�cznika historii Litwy jest oczywista. Oczekuj� na� nie tylko mi�o�nicy historii, ale i sami historycy, kt�rzy z powodu nieznajomo�ci j�zyka litewskiego nie mog� si�gn�� do literatury historycznej litewskiej. Dot�d bowiem nie ma, wyj�wszy podr�czniki litewskie, �adnego powa�niejszego zarysu historii Litwy w �adnym z j�zyk�w europejskich. Jest, co prawda, w j�zyku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948), ale opracowana przez Litwina K. Jurgel� i zawieraj�ca dzieje polityczne do 1918 r. W samej Litwie wydano dot�d kilka zaledwie podr�cznik�w. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w og�le napisano po litewsku, zosta� u�o�ony przez Simanasa Daukantasa (1793�1864) i wydany po jego �mierci w dw�ch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytu�em Lietwos istorija. Omawia�a ona dzieje Litwy do 1569 r. w spos�b niekrytyczny. Autorem pe�niejszej historii Litwy by� Antanas Alekna (1872�1930). Jego Lietwos istorija mia�a kilka wyda� (1911, 1923) i s�u�y�a za podr�cznik szkolny. W 1936 r. ukaza�a si� obszerna Lietwos istorija napisana przez zesp� autor�w pod redakcj� Adolfasa Sapoki (1906� 1961). Zalet� tego podr�cznika pozostaje do dzi� dobry, cho� czasami tendencyjny wyk�ad historii politycznej. Z kilku podr�cznik�w, wydanych w Litwie radzieckiej, wyr�nia si� trzytomowa Lietwos TSR istorija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963, 1965. Opracowa� j� zesp� autorski z�o�ony z najpowa�niejszych historyk�w litewskich (Juzozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Jablonskis, Me�ys Ju�as i inni) pod redakcj� Juozasa �iug�dy. Autorzy w�o�yli powa�ny wysi�ek pisarski i badawczy staraj�c si� mo�liwie wszechstronnie przedstawi� histori� swego narodu. Wiele problem�w, nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywa� od podstaw, inne ukazali w zupe�nie nowym �wietle. S�ab� stron� tego zarysu jest jednak powierzchowne uj�cie stosunk�w polsko-litewskich (wyj�wszy zagadnienia unii), jak r�wnie� pozostawienie na uboczu szeregu wa�nych kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podr�czniku bowiem nie zosta�y om�wione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie � najistotniejszy element si� wytw�rczych, struktura stanowo-klasowa spo�ecze�stwa, wielka w�asno�� itp. Dzi� ju� przy omawianiu takich problem�w nie wystarczy pos�u�y� si� opisem s�ownym, konieczne s� dane liczbowe. Historia Litwy w wysi�ku i rozumieniu autora stanowi opracowanie oparte na literaturze historycznej i badaniach w�asnych, prowadzonych od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. dr� Henryka �owmia�skiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nie s� one zwyk�ym przej�ciem fakt�w, tez i pogl�d�w dotychczasowej historiografii Litwy, gdy� autor w miar� mo�no�ci pr�bowa� da� w�asny pogl�d, oparty na kontroli �r�d�owej, a w niejednym wypadku wysuwa� ca�kowicie nowe rozwi�zanie problemu, np. kwestii pocz�tk�w Litwy. R�wnie� przyj�ta periodyzacja r�ni si� od podzia�u historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietwos TSR istorija czy te� w innych podr�cznikach. Za podstaw� periodyzacji historii Litwy wzi�te zosta�y przemiany nie tylko gospodarcze i spo�eczne, ale i polityczne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uwa�aj� np., �e prze�omowy w dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to mia�y si� pojawi� na Litwie stosunki feudalne, i �e okres od IX do po�owy XIII w., tj. do powstania pa�stwa, stanowi jedn� ca�o��. Zdaniem autora okres do XII w. w��cznie nale�y do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Je�li nawet w IX�X w. pojawi�y si� na Litwie pewne cechy feudalizmu, by�y to tylko zwiastuny nowego ustroju, zal��ki tak s�abe, �e nie mog�y one zawa�y� na zmianie ustroju spo�ecznego. Podobnie by�o p�niej, gdy� elementy kapitalizmu pojawi�y si� na Litwie na d�ugo przed 1861 r. (zniesienie podda�stwa), a przecie� historycy nie w��czaj� pierwszej po�owy XIX w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za dat� graniczn� uwa�a te� autor okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdy� po niej nast�pi�y donios�e zmiany spo�eczne i ustrojowe, kt�re doprowadzi�y do ostatecznego wykszta�cenia si� feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy daty tej nie uznaj�. Dalsza powa�na r�nica mi�dzy perio-dyzacj� autora a periodyzacj� Lietwos TSR istorija dotyczy czas�w najnowszych. Historycy Litwy mniemaj�, i� nowy okres dziej�w Litwy zaczyna si� z pocz�tkiem XX w. i dopatruj� si� na Litwie istnienia imperialistycznego stadium kapitalizmu. Je�li jednak bada� histori� Litwy w my�l leninowskich kryteri�w imperializmu, to okazuje si�, �e w pocz�tku XX w. na Litwie nie by�o koncentracji produkcji i kapita�u, nie powsta�y monopole, nie wywo�ono kapita�u, nie nast�pi�o zespolenie kapita�u przemys�owego z bankowym w kapita� finansowy. Na Litwie pojawi�o si� tylko kilka sp�ek akcyjnych, lecz nie by�y to monopole, s�owem � Litwa wcale nie wesz�a w okres imperializmu. Za dat� prze�omow� uwa�aj� historycy litewscy r�wnie� 1917 r. Jednak�e Wielka Socjalistyczna Rewolucja Pa�dziernikowa w 1917 r. nie wywar�a jeszcze bezpo�redniego wp�ywu na dzieje Litwy. Dopiero w ko�cu 1918 r. dosz�o do utworzenia w�adzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcze�niej) do powstania bur�uazyjnego pa�stwa litewskiego. Zwrot w historii Litwy nast�pi� wi�c wyra�nie w 1918 r. Kilku wyja�nie� wymaga pisownia litewskich nazw osobowych i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna, a nie fonetyczna, tote� dla nie znaj�cych j�zyka litewskiego stwarza pewne trudno�ci. We wsp�czesnym alfabecie litewskim, ustalonym stosunkowo p�no, bo dopiero ko�o 1920 r., wyst�puje szereg liter nie znanych polskiemu. Litery z ogonkiem �, �, ;, u oznaczaj� d�ugie samog�oski, a zarazem wskazuj� na zanik�e nos�wki, przez co maj� znaczenie etymologiczne. Poza tym wyst�puj� w litewskim: �= cz, e = d�ugie e, s= sz, v= w, z = z; l przed a, o ma warto�� /, za� przed e, i, y, u wymawiane bywa jako /. Bardzo wiele litewskich nazw osobowych i miejscowych pisze si� w j�zyku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagie��o, a nie Jogaila, Witold, a nie Yytautas, Wilno, a nie Yilnius, Kowno, a nie Kaunas. W Polsce dopiero od kilkudziesi�ciu lat zacz�to podawa� nazwiska wsp�cze�nie dzia�aj�cych Litwin�w w brzmieniu litewskim, ale fonetycznie, np. Cziurlonis (Giurlionis, i nie Mikalojus ale Miko�aj!). Autor przyj�� zasad�, �e wszystkie nazwy miejscowe nale�y pisa� w postaci spolszczonej:, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. r�wnie� (o ile, rzecz jasna, s� to Litwini, a nie obcy), natomiast pocz�wszy od XIX w. wed�ug pisowni litewskiej, chyba 10 �e dane osoby same u�ywa�y polskiego imienia i nazwiska, np. Maciej Wo�onczewski (lit. Motiejus Yalan�ius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geogra�cznych wszystkie nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci historycznych przytoczone zosta�y w nawiasach w brzmieniu litewskim. Historia Litwy zosta�a zaopatrzona w do�� obszern� bibliografi�, licz�c� oko�o 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii by�o wskazane ze wzgl�d�w praktyczne-naukowych. Litwa bowiem dot�d nie posiada w�a�ciwie �adnej bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwojennymi opracowaniami za poszczeg�lne lata wydawnicze. A bez bibliografii trudno przecie� nie tylko zach�ci� mi�o�nik�w historii do czytania monografii historycznych, wskaza� im potrzebn� ksi��k�, ale i ci�ko jest prowadzi� badania naukowe. Pocz�tkuj�cy zw�aszcza badacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na zdobywanie podstawowych, niezb�dnych informacji, kt�rych uzyskanie i zebranie jest tym trudniejsze i uci��liwsze, �e szuka� ich trzeba przede wszystkim w �r�d�ach obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor stara� si� zgromadzi� najwarto�ciowsze, zar�wno dawniejsze, jak i najnowsze opracowania monograficzne, celniejsze artyku�y oraz wydawnictwa �r�d�owe. Bibliografia posiada jeden powa�ny, lecz nie zawiniony przez autora brak: nie podaje �adnego wsp�cze�nie ukazuj�cego si� czasopisma po�wi�conego historii Litwy, nie podaje go dlatego, �e go po prostu nie. ma! W toku pisania Historii Litwy autor dozna� �yczliwej pomocy, tak w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu os�b w kraju i za granic�, za co winien jest im serdeczn� wdzi�czno��. Ko�cz�c swoj� przedmow� autor wyra�a nadziej�, �e praca jego spe�ni swoje zadanie, je�li wzbudzi w�r�d mi�o�nik�w historii pragnienie g��bszego poznania dziej�w bratniej Litwy. Pozna�, w maju 1966 r. I. LITWA I JEJ �RODOWISKO GEOGRAFICZNE L, POCHODZENIE I ZNACZENIE T NAZWY LITWA Litwa zwie si� po litewsku Lietuva, jej mieszkaniec za� Litwin � lietuvis (w dawnej litewszczy�nie &?M-vinmkas). Etymologia nazwy Litwa nie jest dot�d nale�ycie wyja�niona. Ostatnio nazw� t� j�zykoznawca J. Otr�bski wywodzi� od rzeki Leita:Lieta. Nazwa tej rzeki zosta�a urobiona prawdopodobnie od czasownika lieti, znacz�cego po s�owia�sku liti, lic, la�. Lietuva znaczy wi�c tyle co kraj nad rzek� Lieta, Leita! Na Litwie znajduj� si� trzy rzeczki, kt�rych nazwy zawieraj� pierwiastek leit-. S� to: Leita, dop�yw Graumeny, wpadaj�cej do Niemna, Leite i jej dop�yw Leitale, uchodz�ca do odnogi Niemna przy jego uj�ciu, zwanej Rusne. Trudno jednak od kt�rejkolwiek z nich bezpo�rednio wyprowadzi� nazw� Litwy, gdy� wszystkie te rzeczki p�yn� na obszarze le��cym daleko na zach�d od dawnej ziemi litewskiej. Pierwotna Litwa, zdaniem H. �owmia�skiego, mia�a bowiem znajdowa� si� na terytorium mi�dzy Niemnem, Wili� a Mereczank�. J. Otr�bski utrzymuje wprawdzie, �e ongi� nazw� Leita nosi� Niemen, czego �ladem ma by� nazwa miasta Olita (lit. A�ytus), ale nie ma �adnych dowod�w na poparcie swej hipotezy. Ostatnio badacz litewski K. Kuza-vinis nawi�zuje nazw� Lietuva do rzeczki Lietauka, zwanej te� Li-tavka, Letavka lub nawet Letava, kt�ra wyp�ywa z b�ota tej nazwy ko�o wsi Kei�oniai i wpada do Wilii z prawej strony niedaleko od miejsca, gdzie z lewej strony uchodzi do Wilii rzeczka Loumena. Dwadzie�cia kilka kilometr�w na wsch�d od rzeczki Lietuka nad Wili� le�y Kiern�w (Kernave), zwany litewsk� Troj�, najdawniejsza znana stolica Litwy i ksi�stwa kiernowskiego. Czy�by wi�c ksi�stwo kier-nowskie by�o dawn� ziemi� litewsk�? Wniosek taki, zdaje si�, by�by przedwczesny. Oto bowiem w 1542 r. w aktach s�dowych Metryki Litewskiej wymieniona zosta�a sporna siano��� �na rzece Leytie", w dawnym powiecie trockim. Poniewa� gdzie� w pobli�u tej siano-��ci p�yn�a rzeczka Soma (lit. Same), wpadaj�ca do rzeki znanej obecnie pod nazw� Yerkne (dop�yw Niemna), wolno wi�c przypu�ci�, �e zaginiona nazwa Leyta (= Leita) by�a dawn� nazw� rzeki Verkne. 12 Wczesno�redniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie W ten spos�b daje si� stwierdzi�, i� na obszarze dawnej ziemi litewskiej ongi� rzeczywi�cie jedna z rzek zwa�a si� Leita i �e od niej pochodzi nazwa po�o�onej nad ni� krainy. Raz po raz powtarzana od czas�w T. Narbutta i J. Lelewela hipoteza o pochodzeniu nazwy Litwa od bogini wolno�ci zwanej Lietua jest zwyk�ym wymys�em nie�wiadomych rzeczy badaczy. �redniowieczna Litwa wcale takiej bogini nie zna�a, zmy�li� j� dopiero sam Narbutt, daj�c zupe�nie fa�szywy obraz mitologii litewskiej na podobie�stwo greckiego Olimpu bog�w i boginek. W bajdy Narbutta uwierzy� ostatnio J. Venclova i rozwin�� jego pseudoetymologi� o pochodzeniu nazwy Litwy od imienia tej rzekomej boginki (1972). Zwraca uwag�, �e w czasach s�ynnego �bicza bo�ego" Attyli (IV w. n.e.) i p�niej istnia�a jeszcze druga Litwa. By� to kraj Litovia nad rzek� Leita, lewym dop�ywem Dunaju, tocz�c� swe wody przez dzisiejsz� Austri� i W�gry. Od rzeki Lieta (lub Leita), Lietava wzi�li te� sw� nazw� dawni Letgalowie, od kt�rych wywodzi si� nazwa �otwa: Latvija. Letgalo-wie wyst�puj� pocz�tkowo pod nazw� Letgola lub Lethi vel Letthi-gallii � �qui proprie dicuntur Letthigallii". P�niejsze �r�d�a od XIII w. u�ywaj� ju� formy Lotygo�a, co odpowiada �otewskiemu Latgale, pierwotnie Lietgale. Nazwa Litwa bywa u�ywana w dwojakim znaczeniu: w w�szym stosuje si� do kraju zamieszkanego przez Litwin�w; jest to Litwa 13 w�a�ciwa (Litnania propria). W szerszym znaczeniu Litwa oznacza�a kiedy� ca�e Wielkie Ksi�stwo Litewskie w granicach po 1569 r., tj. odnosi�a si� do Litwy i Bia�orusi; by�a to Litwa historyczna. Litwa etniczna rozpada si� znowu na dwie Litwy: Wielk� i Ma��. Litwa Wielka (Didzioji Lietuva), zwana Litw� w�a�ciw� {Lituania propria), obejmuje w zasadzie wsp�czesn� Litw� etnograficzn�. Litwa Ma�a (Mazoji L.) to tzw. Litwa pruska, czyli wschodnia cz�� dawnych Prus, kiedy� zamieszkana przez Litwin�w. Litwa Wielka dzieli si� na dwie krainy: �mu(j)d� (Zemaitijd) i Auksztot� (Aukstaitija). S� to poj�cia geograficzne, pod kt�rymi, by� mo�e, kiedy� kry�y si� nazwy plemienne, na co by wskazywa� przyk�ad �otewskiej Semigalii: Zemgale, czyli �niski kraj" (zems � niski, gale � kraj). Nazw� �niski kraj" nosi te� �mud� (od s�owa zemas � niski, to samo co �otewskie zems). By� mo�e �mudzini i Zemgalowie, podobnie jak Litwini i Letgalowie, tworzyli kiedy� wsp�lne jedno plemi�. Auksztota to �kraj wy�szy" (od auks-tas � wysoki). Dzi� krainy �mud� i Auksztota niezbyt odpowiadaj� swoim nazwom. �mud� bowiem zajmuje w du�ej mierze tereny wy�ynne. Tote� w nauce biedzono si� nad tym, jak pogodzi� nazw� �mudzi z faktem, �e le�y ona na wy�ynie, i snuto domys�, i� �mud� nazw� sw� zawdzi�cza temu, �e znajduje si� nad dolnym Niemnem, a odpowiednio Auksztota nad g�rnym biegiem tej rzeki. Mo�na jednak temu pogl�dowi przeciwstawi� inny: nazwa �mud� mog�a bowiem powsta� w tych czasach, kiedy �mudzini rzeczywi�cie siedzieli na nizinie. By�a to pewnie nizina nad rzek� Niewia��. Na tereny wy�ynne �mudzini przybyli nie wcze�niej ni� w IX w., wypieraj�c z nich plemi� Kursz�w (Kur�w), zachowali jednak nazw� �mud�. Nazwa Auksztota r�wnie� najprawdopodobniej nie pochodzi od tego, �e kraina ta znajdowa�a si� nad g�rnym Niemnem. Kraina ta raczej rozci�ga�a si� na wy�ynie oszmia�skiej od Wilna po Krewo, niegdy� w ca�o�ci przez Litwin�w zaludnionej. Trzeci� krain� litewsk�, powsta�� najp�niej, jest Zaniemenie, dawna ziemia ja�wieska. PO�O�ENIE LITWY �Tak Litwini za�, jak i �mudzini zamieszkali w krainie mro�nej, po najwi�kszej cz�ci ku p�nocy zwr�conej" � stwierdza� najwi�kszy w �redniowieczu polski dziejopis i geograf Jan D�ugosz (1415� 1480). Jednak�e Litwa z uwagi na sw�j klimat i ro�linno�� nie nale�y do kraj�w p�nocnoeuropejskich. Po�o�ona w dorzeczu Niemna nad Ba�tykiem, Litwa zalicza si� do kraj�w �rodkowo-wschodnio-euro-pejskich. Od p�nocy Litwa graniczy z �otw�, od wschodu i po�udnia 14 z Bia�orusi�. Na kr�tkim odcinku po�udniowo-zachodnim styka si� dzi� Litwa z Polsk�. Na zachodzie dawnym s�siadem Litwy by�y Ja�wie� i Prusy, a obecnie jest nim okr�g kaliningradzki (kr�lewiecki) nale��cy do ZSRR. Przed�u�eniem zachodniej granicy Litwy jest Morze Ba�tyckie. Przyroda nie wytkn�a �adnych naturalnych granic mi�dzy Litw� a jej s�siadami. Le�a�a te� Litwa d�ugo na uboczu od g��wnych o�rodk�w cywilizacji, z dala od wielkich pot�g politycznych, co mia�o dobre i z�e strony. Z�em by�o op�nienie cywilizacyjne Litwy, wynikaj�ce z jej oddalenia od wielkich o�rodk�w kulturalnych, dobrem � utrzymanie niezawis�o�ci, gdy� najbli�sze i nie pozbawione zaborczo�ci organizmy pa�stwowe � Ru� i Polska, w zaraniu dziej�w litewskich nie by�y w stanie podj�� skutecznej ekspansji na dalek� i trudno dost�pn� Litw�. RZE�BA POWIERZCHNI Kiedy w XV tysi�cleciu p.n.e. ostatni lodowiec sp�yn�� z terytorium Litwy na p�noc, ods�oni� ukszta�towan� przez siebie i swoich poprzednik�w powierzchni� tego kraju. Spod lod�w wy�oni�a si� najpierw wy�yna oszmia�ska. Ci�gnie si� ona od Krewa a� po Wilno i dalej do rzek Niemna i �wi�tej. Najwy�sze wzniesienie na tej wy�ynie i w og�le na ca�ej dawnej Litwie znajduje si� pod Krewem i si�ga 320 m n.p.m. Po�udniowo-zachodni skrawek Litwy wchodzi Pi�kalnia w Daniliszkach pod Trokami w sk�ad pojezierza i grz�dy suwalskiej, wyniesionej do 287 m n.p.m. Nad �rodkowym i dolnym Niemnem roztacza si� rozleg�a nizina nadnieme�ska. Przy uj�ciu Niemna do Ba�tyku nizina ta ��czy si� z przyleg�� do morza nizin� pomorsk�. Przez zachodni� Litw� ci�gnie si� od p�nocy na po�udnie wy�yna �mudzka. Pasmo wzniesie� �mudzkich przekracza gdzieniegdzie wysoko�� 200 m. S�ynna g�ra Szatria, na kt�rej wed�ug poda� ludowych niegdy� czarownice-ragany sabat odprawia�y, ma 227 m. Z niej roztacza si� wspania�y widok na rozleg�e obszary �mudzi ��wi�tej". Przez �rodek Litwy ci�gnie si� d�uga dolina nadniewiaska wzd�u� rzeki Niewie�y, g�o�nej st�d, �e ongi� �mud� od Litwy odgranicza�a. Dolina nadniewiaska na p�nocy ��czy si� z nizin� rzek Muszy i �aweny. P�nocno-wschod-nia Litwa to kraina wielkich jezior � pojezierze i grz�da bras�awsko-�wi�cia�ska. Wzniesienia dochodz� tu do 285 m. Tak ukszta�towana powierzchnia Litwy � rozleg�e niziny i �agodne, niewysokie wzniesienia � nie stwarza�a �adnych wi�kszych trudno�ci dla osadnictwa i dzia�alno�ci gospodarczej cz�owieka. RZEKI I JEZIORA Litwa, kraj pag�rk�w le�nych i ��k zielonych, jak j� zapami�ta� Adam Mickiewicz, jest krain� w�d. Na terytorium dzisiejszej Litwy p�ynie ponad 7 tys. rzek, kt�re odprowadzaj� lub zasilaj� wody przesz�o 4 tys. jezior. Wszystkie rzeki litewskie s� nizinne i nale�� do zlewiska Ba�tyku. Najwi�ksz� rzek� Litwy jest Niemen. �r�d�a jego znajduj� si� daleko poza Litw� w �rodkowej Bia�orusi. P�yn�c poprzez ziemie bia�oruskie, i litewskie, Niemen pokonuje 937 km (Wis�a 1090) i zgarnia po drodze liczne, przewa�nie prawoboczne, dop�ywy. Pod Birsztanami tworzy Niemen s�ynne meandry na kszta�t �semki, kt�rej kra�ce s� oddalone od siebie zaledwie o 4,6 km, podczas gdy pot�na rzeka pokonuje na tym kr�tym odcinku a� 48 km! Na terenie Litwy uchodz� do Niemna: Mereczanka, Wilia, zwana te� przez Litwin�w Neris, najwi�ksza po Niemnie rzeka litewska d�ugo�ci 509 km, bior�c sw�j pocz�tek te� na Bia�orusi; wi�kszymi dop�ywami Wilii s� �ejmiana, �wi�ta i Szyrwinta. Pod Kownem, w miejscu, gdzie widniej� ruiny starego zamczyska. Wilia wpada do Niemna. Za Wili� uchodz� do Niemna kolejno: Niewia�a, Szuszwa, Dubisa, Mitwa, Jura, Szeszuwa.i Minia. Bezpo�rednio do Ba�tyku sp�ywaj� wody dw�ch wi�kszych rzek: �wi�tej i Bartwy. W dorzeczu p�yn�cej na p�noc Wenty (Windawy), maj�cej 350 km d�ugo�ci, znajduje si� jedna wi�ksza rzeka Wirwita. Osobne dorzecze tworzy Musza, r�wnie� p�yn�ca na p�noc, kt�ra 16 ma 284 km d�ugo�ci. Jej g��wne dop�ywy to �awena, Piwiesa i Niemenek. Najmniejsze jest litewskie dorzecze D�winy, kt�r� �otysze zowi� Daugava. Z terenu Litwy toczy do niej swe wody tylko jedna wi�ksza rzeka Dzisna. Na Litwie wyst�puj� dwa g��wnie typy jezior: rowy jeziorne, pod�u�ne i w�skie, jak Lokaje Bia�e i Czarne czy Dubinki na pojezierzu �wi�cia�skim, kt�re zosta�y wy��obione przez topniej�cy lodowiec; drugi typ stanowi� jeziora morenowe, zaokr�glone, cz�sto o licznych zatokach, jak Rekiwa pod Szawlami czy Du� pod Simnem. Najwi�ksze z jezior dawnej Litwy, Narocz (przesz�o 82 km2 powierzchni), znajduje si� obecnie poza jej granicami na Bia�orusi. Tysi�cem przesz�o jezior usiane jest pojezierze �wi�cia�sko-bras�awskie. Na jego p�nocno-wschodnim kra�cu znajduj� si� wielkie jeziora Dry�wiaty (Druksza), Dzisna, �odzie, Sarty, Owile, a na po�udniowym zachodzie urocze Dubinki, nad kt�rymi w po�owie XVI w. przebywa�a czas jaki� g�o�na pi�kno�� litewska Barbara Radziwi���wna, umi�owana �ona Zygmunta Augusta. Na Litwie po�udniowej obok jezior Du� i Daugi (czyli: Wielkie) wyr�nia si� grupa jezior troc-kich. Na jednym z nich, zwanym Galve, stoi odbudowany obecnie zamek Witoldowy. Na �mudzi jeziora s� rzadsze. Najwi�ksze z jezior �mudzkich to P�ot&le, potem �ukszta i Bir�ule. Jeziora, przewa�nie w�r�d las�w i wzg�rz po�o�one, uwa�ane s� za najwi�ksz� ozdob� krajobrazu litewskiego. Du�ym urokiem odznaczaj� si� te� i ma�e jeziora, np. s�ynne Jeziora Zielone ko�o Rzeszy pod Wilnem. Wielka obfito�� w�d, kt�re z jednej strony s� sprzymierze�cem, a z drugiej wrogiem cz�owieka, bo woda jest si�� �yciodajn� i �ywio�em trudnym do poskromienia jeszcze dzi�, stwarza�a pomy�lne na og� warunki dla rozwoju osadnictwa na Litwie: dawa�y po�ywienie w postaci ryb, s�u�y�y jako drogi komunikacyjno-handlowe, broni�y przed nieprzyjacielem. Wsp�cze�nie wody Litwy staj� si� bezcennym surowcem dla przemys�u i zaczynaj� s�u�y� jako �r�d�a energii elektrycznej. GLEBY Gleby litewskie s� na og� raczej ubogie. Ogromna ich wi�kszo�� nale�y do drobnoziarnistych, jak i�y, gliny i bielice. Gleby gruboziarniste, jak �wirki i szczerki, s� rzadsze. Gleby drobnoziarniste maj� z�� struktur� fizyczn�, pozbawione s� wapnia i wietrzej� trac�c cenne sk�adniki mineralne. Czarnoziem bagienny, najbardziej urodzajna gleba, wyst�puje czasem w dolinach, w nizinie nadnie- 2 Historia Litwy 17 wiaskiej, w dorzeczach Muszy i Niemenka, w p�nocnym Zanieme-niu. Z krain litewskich stosunkowo najlepsze warunki glebowe posiada �mud�, najgorsze za� Wile�szczyzna. Ziemie uprawne zajmuj� obecnie oko�o 42% powierzchni Litwy; w 1925 r. odsetek ziem uprawnych Litwy w jej nieco innych ni� dzisiejsze granicach wynosi� ponad 47; w Polsce tereny uprawne wynosz� wsp�cze�nie 50%. Gleby litewskie, cho� ubogie, stanowi� dla ludno�ci Litwy g��wny przedmiot dzia�alno�ci gospodarczej i zapewniaj� jej dostateczn� ilo�� chleba, wyj�wszy oczywi�cie lata nieurodzajne. LASY I ��KI Dawn� Litw� g�sto pokrywa�y wielkie, trudne do przebycia puszcze, rozleg�e moczary i bagna. Litwa s�yn�a przepastnymi krainami swoich puszcz i mateczni K�W. Bory �wierkowe, sosnowe, cz�sto mieszane iglasto-li�ciaste, w kt�rych ros�y osika, jesion, lipa, d�b, czasem grab, a rzadko cis, ci�gn�y si� dziesi�tkami mil. �S� tu � pisa� w pocz�tku XVI w. polski uczony, geograf i historyk Maciej Miechowita � wielkie ost�py le�ne, puszcze zupe�nie nie zamieszkane, ci�gn�ce si� na przestrzeni 10, a czasami 15 i 25 mil. Na skraju las�w dopiero s� wioski i ludzie". Puszcza Birszta�ska jeszcze w po�owie XVI w. mia�a 20 mil (mila = 7,5 km) d�ugo�ci i 5 mil szeroko�ci, a stanowi�a ona przecie� tylko cz�� niezmiernej puszczy mi�dzy �rodkowym Niemnem a Prusami. Jej przed�u�eniem by�y puszcze: Kowie�ska, Wilkijska, Wielo�ska, Skirstymo�ska, Jurborska i inne, kt�re okala�y szerokim pasmem ca�� dawn� zachodni� granic� Litwy i ci�gn�y si� a� pod Szkudy na granicy �otewskiej. Na p�nocy od Wenty poprzez dorzecze dolnej Muszy a� do Jezioros na wschodzie i dalej ros�y nie mniejsze puszcze. Od Jezioros i Bras�awia przez �yngmiany a� po samo Wilno, pod sio�o Skojstery, gdzie Jagie��o mia� ulubione �owy, znowu rozpo�ciera�y si� nieprzebyte puszcze. Za Wilnem wielka Puszcza Rudnicka przechodzi�a w �Rusk� puszcz�" (gudii giria), dochodz�c� Niemna, za kt�rym zaczyna�a si� Puszcza Zanieme�ska. Rozleg�e bory znajdowa�y si� nad Berezyn� nieme�sk� oraz Is�ocz�, za kt�r� le�a�a wielka, do dzi� zachowana Puszcza Nalibocka. Nie brak�o las�w i we wn�trzu Litwy. Na �mudzi wyst�puj� g��wnie lasy jod�owo-�wierkowe, nad morzem sosnowe; w Litwie �rodkowej spotyka si� d�biny, na p�nocy gaje brzozowe i osinowe; na po�udniu i wschodzie przewa�a sosna. Niegdy� lasy pokrywa�y wi�kszo�� ziemi litewskiej i by�y jej g��wnym bogactwem, kt�re urzeka�o cudzoziemc�w i zarazem pobudza�o chciwo�� kupc�w. Drzewo przerabiane na smo��, popi�, z kt�rego wy- 18 rabiano dziegie�, u�ywane na budulec okr�towy, sta�o si� pilnie poszukiwanym towarem. W XVI w. rozpoczyna�a si� wi�c rabunkowa eksploatacja las�w litewskich przez feuda��w, a p�niej przez kapitalist�w. Masowo wyr�bywane, rzed�y puszcze litewskie. Miary spustoszenia w drzewostanie dope�ni�y niemieckie wojska okupacyjne podczas liii wojny �wiatowej. W ko�cu XIX w. lasy zajmowa�y tylko 26,4% powierzchni Litwy, w 1925 r. zaledwie 16%. Obecnie obszar le�ny Litwy w zmienionych granicach wynosi tyle� co w Polsce: nieco ponad 25%. ��ki i pastwiska zajmuj� wsp�cze�nie ponad 15% powierzchni Litwy. Tereny ��kowe, nieodzowne dla hodowli byd�a, powsta�y z regu�y na nizinach, zalewanych przez wody rzek i jezior i dlatego nie poros�y lasem. W czasach historycznych obszar ��k rozszerza� si� poprzez karczowanie las�w. ��ki litewskie s� dwojakiego rodzaju: suche i podmok�e. ZWIERZ�TA �wiat zwierz�cy Litwy od czas�w historycznych uleg� znacznym, nie zawsze korzystnym zmianom. Tur, przodek dzisiejszego byd�a domowego, zosta� doszcz�tnie wyt�piony przez feuda��w ju� w XVI w. �ubry brodzi�y stadami po puszczach jeszcze do XVIII w., a jele� szlachetny nawet do pocz�tku XIX w. Spotka� je jednak ten sam los co tura, nied�wiedzia-meszk� i rosomaka. Uchroni�y si� od zag�ady nieliczne �osie, bobry, gronostaje. Wsp�cze�nie na Litwie wyst�puj�: rzadki �o� i jele�, cz�stsza sarna, dzik, wydra, borsuk, gronostaj, lis, kuna, wiewi�rka, zaj�c, a z drapie�nik�w wilk, �bik i ry�, ale w znikomych ilo�ciach. Z ptak�w obok pospolitych wr�bli, wron, jastrz�bi, kuku�ek, spotyka si� �ab�dzia, or�a bielika, soko�a, czapl�, ��rawia, cietrzewia, bociana i wiele innych, w�r�d nich s�owika, za kt�rego �piewem przepada� Jagie��o. W�r�d gad�w, kt�re (zw�aszcza w�e) otaczano znaczn� czci� za czas�w poga�skich na Litwie, wyst�puje �mija, padalec, zaskroniec, jaszczurka, ��w b�otny i inne. Z bardziej znanych ryb w wodach litewskich �yje szczupak, sum, leszcz, oko�, karp, sielawa, a tak�e w�gorz, jesiotr oraz szlachetny �oso�. KLIMAT Na obszarze Litwy �cieraj� si� dwa czynniki klimatyczne: morze i kontynent. Powoduj� one szkodliwe dla wegetacji ro�lin gwa�towne zmiany temperatury. W zimie nast�puj� kolejno okresy silnych mro- 19 z�w i nag�ych odwil�y. �nieg w�wczas topnieje, gleba odmarza. Nowa fala mroz�w �cina lodem zalane wod� pola i powoduje zmarzni�cie ozimin. Wiosn� przymrozki, wywo�ane przez wiatry wschodnie, szerz� spustoszenie w kwitn�cych sadach i na polach. Na prze�omie lata i jesieni d�ugotrwa�e och�odzenia powoduj�, �e ro�liny motylkowe, jak groch, wyka, a czasem i zbo�a jare, nie dojrzewaj�. Spostrzeg� to ju� D�ugosz, kt�ry donosi�, �e Litwini niekiedy �zmuszeni s� zbo�a niedosta�e w cieple osusza�". �rednia temperatura roczna na Litwie wynosi + 6� i jest nieco ni�sza ni� w Polsce (oko�o 7�). Zim� temperatura spada nawet do � 40" (do tylu� dochodzi wyj�tkowo w Polsce), a latem osi�ga +33�, w Polsce +40�. Pokrywa �nie�na trzyma si� na ziemiach litewskich przeci�tnie 135 dni w roku, w Polsce pr�cz g�r 80�90 dni. Okres wegetacyjny wynosi 169 dni na wybrze�u, a 199-202 dni w Litwie �rodkowej, w Polsce 160�225 dni. Rozk�ad opad�w jest dla Litwy niepomy�lny. Rocznie spada na Litw� do 650 milimetr�w opad�w (Polska ma 450� 600, a w g�rach nawet do 1200 mm), co stanowi du�� dawk� wilgoci dla gleby i ro�lin. Jednak�e w okresie wegetacyjnym ro�lin (kwiecie�maj) opad�w jest ma�o, a w czasie zbior�w za du�o. Tote� �niwa, odbywane w ko�cu lipca i sierpniu, przypadaj� na najbardziej d�d�yst� por� roku, przez co przynosz� gorsze plony. Najwi�ksze opady maj� miejsce na po�udniu (do 800 mm), najmniejsze na �mudzi (do 576 mm), kt�ra te� posiada najlepsze warunki dla rolnictwa. BOGACTWA NATURALNE Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne. Nie znaleziono we wn�trzu jej ziemi nie tylko szlachetnych kruszc�w (kt�re posiada�a np. �redniowieczna Polska), ale nawet soli, w�gla, siarki, rud metali czy ropy naftowej *. Jedyne bogactwo Litwy to torfy, wapienie zdatne do wypalania wapna, gliny i i�y nadaj�ce si� do wyrobu naczy�, piaski zdatne do produkcji szk�a oraz �r�d�a mineralne o w�a�ciwo�ciach leczniczych. Przyroda nie posk�pi�a Litwie pi�knego krajobrazu, ale te� nie okaza�a si� dla tej ziemi �askawa, czyni�c j� jednym z najubo�szych kraj�w Europy. Jednak�e lud, kt�ry Litw� od wiek�w zamieszkuje, swoj� wytrwa�� prac� i walk� o niepodleg�o�� uczyni� sw� ojczyzn� nie tylko bogatsz�, ale i g�o�n� w �wiecie. W 1967 r. odkryto na Litwie pok�ady ropy naftowej w okolicach K�ajpedy. II. POCZ�TKI LITWY Z ZAGADKA POCHODZENIA LITWIN�W Zagadk� pochodzenia Litwin�w usi�owali rozwi�za� ju� �redniowieczni uczeni. Polski dziejopis Jan D�ugosz w trzeciej �wierci XV w. zanotowa� w swych Rocznikach, czyli kronikach stawnego Kr�lestwa Polskiego, �e �Mowa Litwin�w jest �aci�ska, z ma�ymi tylko odmianami". Na tej podstawie on, lub raczej jacy� jego informatorzy, mo�e krakowscy studenci Litwini, stworzyli teori� rzymskiego pochodzenia Litwin�w. Od czas�w D�ugosza domniemana w�dr�wka Rzymian na Litw� znalaz�a powszechne niemal uznanie w�r�d kronikarzy i cieszy�a si� wielkim powa�aniem Litwin�w, jako �e schlebia�a ich dumie narodowej. Litwini, mog�c si� wykaza� tak znakomitymi i staro�ytnymi przodkami, nie bez poczucia wy�szo�ci spogl�dali na szlacht� polsk� i jej herby. Wszyscy te� latopisarze litewscy zaczynali sw� opowie�� o dziejach Litwy od przybycia Rzymian na Litw�. Zmienia� si� tylko opis, coraz bogatszy w szczeg�y, i czas pojawienia si� Rzymian na Litwie. Gdy D�ugosz waha� si� jeszcze co do czasu pojawienia si� rzymskich protoplast�w Litwin�w w ich p�niejszej ojczy�nie i datowa� je na I w. p.n.e. lub I w. n.e., to p�niejsi kronikarze, jak A. Rotundus (1564), odnosili je do epoki g�o�nego tyrana Klaudiusza Nerona (I w. n.e.) lub, jak M. Stryjkowski (1582), k�adli na czasy �bicza bo�ego" Attyli (IV w. n.e.). Nie brak�o oczywi�cie w �redniowieczu i innych teorii. Tak wi�c pisz�cy po D�ugoszu F. Kalii mach-Buonaccorsi (1480) wywodzi� Litwin�w od Celt�w lub Bosforan�w, czyli Litifan�w. K. Stella zn�w upatrywa� przodk�w Litwin�w w Alanach-Litalanach (1518), za� K. Hartknoch wyprowadzi� ich od Fin�w (1679). Teoria rzymska panowa�a jednak a� do XIX w. W pocz�tku XIX w. wielkiego rozg�osu nabra�a teoria herulska, wysuni�ta wprawdzie jeszcze dawniej przez W. Wijuka-Koja�owicza (kt�ry szlacht� litewsk� wywodzi� od Rzymian, za� lud prosty od Herul�w), ale uzasadniana dopiero przez K. Bohusza. Uczony ten, maj�c pod r�k� wydrukowany w XVI w. pacierz Ojcze nasz, napi- 21 sany rzekomo w j�zyku Herul�w, germa�skiego plemienia znanego w III�IV w. n.e., spostrzeg� jego bliskie podobie�stwo do litewskiego. St�d prosty wysnu� wniosek, �e Herulowie to przodkowie Litwin�w. Dowodzenie Bohusza zdawa�o si� na tyle powa�ne, �e przyj�li je za pewnik g�o�ni pod�wczas historycy Litwy: T. Narbutt, J. Jaroszewicz, I. Dani�owicz, a nawet krytyczny J. Lelewel po okresie waha� sk�oni� si� do teorii herulskiej. S�ynny mi�o�nik staro�ytno�ci litewskich D. Poszka, bior�c germa�skiego Odoakra (wodza tych plemion germa�skich, kt�re w 476 r. obali�y cesarstwo rzymskie) za Herula-Litwina, opiewa� wesp� ze swym r�wie�nikiem S. Yaliunasem czasy, �kiedy panowa� �mujdzin nad Rzymem". P�niej dopiero wysz�o na jaw, i� �w rzekomy pacierz herulski u�o�ony zosta� w rzeczywisto�ci po �otewsku, �e Bohusz pad� ofiar� nieporozumienia. Sta�o si� jasne, �e germa�scy Herulowie nie maj� nic wsp�lnego z Litwinami. Jeszcze w pocz�tkach XX w. niekt�rzy uczeni b��dzili po manowcach w poszukiwaniu przodk�w Litwin�w. Historyk W. Kamieniecki wysun�� w 1915 r. hipotez� o przy�eglowaniu Litwin�w zza morza do ich dzisiejszej ojczyzny, za� w kilka lat potem (1921) uczony-amator J. Basanavi�ius uto�samia� pra-Litwin�w ze staro�ytnymi Trakami, maj�cymi osiedli� si� w Litwie w IV w. p.n.e. Jego teoria zosta�a oczywi�cie wy�miana przez K. Bug�, j�zykoznawc� z prawdziwego zdarzenia, i podobnie jak poprzednie, przesz�a do archiwum osobliwo�ci. NAJDAWNIEJSZE LUDY I KULTURY NA LITWIE O dziejach ziem litewskich w staro�ytno�ci �r�d�a pisane � podstawowe dla poznania dziej�w ka�dego kraju i ludu � nic nie m�wi�. Historyk zatem, chc�c wy�wietli� najdawniejsz� przesz�o�� Litwy, musi wi�c pos�u�y� si� w swej pracy badawczej innym tworzywem. Materia��w do rekonstrukcji proces�w historycznych w odleg�ej przesz�o�ci, pozbawionej �r�de� pisanych, dostarczaj� wykopaliska archeologiczne i dane j�zykowe. Archeologia odkrywa dwojakiego rodzaju zabytki: szcz�tki ludzkie, kt�re s� przedmiotem bada� paleoantro-pologii, oraz wytwor�w pracy r�k ludzkich, czyli danych o kulturze materialnej, kt�re s� w�a�ciwym przedmiotem docieka� archeolog�w. J�zykoznawstwo natomiast zajmuje si� badaniem zachowanych szcz�tk�w j�zyka danego ludu, jakimi s� g��wnie nazwy wodne, i usi�uje okre�li� jego stosunek do j�zyk�w innych, lepiej lub gorzej znanych lud�w. Ale �r�d�a archeologiczne s� nieme, gdy� nie potrafi� przecie� odpowiedzie� na pytanie, jakim j�zykiem m�wi� lud, kt�ry wytworzy� dan� kultur� archeologiczn�, je�li nie rozporz�dza si� w tym wypadku 22 Skarb srebrny z miejscowo�ci Stokliszki z XIV w. danymi �r�de� pisanych. Wnioskowanie za� wsteczne o historii etnicznej danego kraju na podstawie stosunk�w p�niejszych jest tym bardziej zawodne, im dawniejsza jest okre�lona kultura. Przecie� w ci�gu kilku tysi�cy, lat nast�pi� mog�a niejedna przemiana etniczna, niejedna inwazja, niejedna zmiana, niejedna tragedia jakiego� ludu, kt�ry znikn�� bezpowrotnie ze sceny historycznej, a jego miejsce zaj�� inny, nie r�ni�cy si� zasadniczo sw� kultur� materialn� od poprzednika. Tote� wa�nym �r�d�em do poznania dziej�w etnicznych jakiego� terytorium w czasach przedhistorycznych s� nazwy w�d, czyli hydro-nimia. Ka�dy bowiem lud na ziemiach przez niego zaj�tych pozostawi� po sobie �lady swego j�zyka nazywaj�c po swojemu niekt�re przynajmniej rzeki i jeziora. Jednak s�ab� stron� bada� j�zykoznawczych jest to, �e nie mog� one okre�li� �ci�lej chronologii danej nazwy lub warstwy nazw hydronimicznych. C� z tego, �e j�zykoznawcy zgodnie orzekli, i� litewski nale�y do rz�du najbardziej staro�ytnych j�zyk�w indoeuropejskich, skoro nie potrafi� oni wyznaczy� dok�adniej czasu i miejsca, w jakich ten j�zyk powsta�? Najdawniejsz� kultur� archeologiczn� na ziemiach litewskich by�a tzw. kultura narewska, istniej�ca w IV�III tysi�cleciu p.n.e. Wyst�powa�a ona na po�udnie od jeziora �adoga obejmuj�c p�nocn� Bia�oru�, �otw�, Estoni�, si�ga�a zbiegu Wilii i Niemna, a na zachodzie przekracza�a Prego�� w Prusach. Ludno��, kt�ra wytworzy�a kultur� narewska, przedstawia�a pod wzgl�dem antropologicznym typ europoidalny. Kultura narewska w III tysi�cleciu p.n.e. zderzy�a si� z przyby�� ze wschodu kultur� jamowo-grzebykow� i uleg�a jej. Kultura jamowo-grzebykowa zosta�a przyniesiona przez ludno�� typu mongoloidal-nego. Istnia�a ona na Litwie w okresie od III tysi�clecia p.n.e. do oko�o 1800 p.n.e., a obejmowa�a te� ziemie �otwy, Estonii i po�ud- 23 niowej Finlandii z Kareli�. Pod wzgl�dem etnicznym przedstawia�a ona ugrofi�sk� grup� j�zykow�. Jej �ladem na Litwie obok zabytk�w materialnych jest ca�y szereg nazw wodnych fi�skiego pochodzenia, kt�re przej�li nast�pni mieszka�cy Litwy, a kt�re nawet utrwalili jej historyczni mieszka�cy � Litwini. W grupie tych nazw mieszcz� si� np. fin. Koksza : lit. Kuksa, fin. Mosza : lit. Mo�ia, fin. Karma : lit. Karm�, fin. Syvari: lit. Svyriai (�wir), fin. Vonga: lit. Yanga i wiele innych. Plemiona tej kultury trudni�y si� my�listwem i rybo��wstwem. Ugrofinowie nie zdo�ali zupe�nie wyprze� ludno�ci kultury na-rewskiej, kt�rej cz�� przetrwa�a podobno a� do czasu przybycia na te obszary nowej fali ludno�ci ze wschodu. Byli to Indoeuropejczycy, a w�r�d nich podobno przodkowie Litwin�w. Na prze�omie III i II tysi�clecia p.n.e. na rozleg�ych przestrzeniach Europy wschodniej i �rodkowej pojawi�a si� tzw. kultura ceramiki sznurowej i kamiennych topor�w bojowych. Ludy tej kultury wypar�y na p�noc Ugro-fin�w, gdy� by�y liczniejsze i nios�y z sob� wy�sz� kultur�. Ci nowi przybysze, kt�rych mo�na nazwa� sznurowcami, znali ju� prymitywne rolnictwo, umieli hodowa� zwierz�ta domowe, �yli jednak g��wnie z my�listwa i rybo��wstwa. W pracy d�ugo pos�ugiwali si� narz�dziami z kamienia, gdy� dopiero od XVI w. p.n.e. pocz�li u�ywa� narz�dzi z br�zu i odkryli sztuk� wytapiania tego metalu. Czy w�r�d przyby�ych do Europy Indoeuropejczyk�w znajdowali si� przodkowie Litwin�w? Odpowied� by�aby prosta, gdyby nie odkrycie nowej kultury o znacznym zasi�gu terytorialnym, jaka pojawi�a si� mniej wi�cej w XII w. p.n.e., a rozprzestrzeni�a na obszary p�lnocno-zachodniej Bia�orusi, Litwy, �otwy, Estonii i przenikn�a nawet do Prus. Znana ona jest pod nazw� kultury ceramiki kreskowanej. Z kim zatem � ze �sznurowcami" czy z �kreskowcami" � ��czy� genez� Ba�t�w, a wi�c i Litwin�w? SPORNE POCZ�TKI BA�T�W Niekt�rzy archeolodzy s�dz�, �e od czas�w pojawienia si� kultury ceramiki sznurowej na terytorium Litwy istnia�a nieprzerwana ci�g�o�� osadnictwa, �e Litw� a� do czas�w historycznych zamieszkiwa�a i zamieszkuje ta sama etnicznie ludno��. Niestety, problemy etnicznej przynale�no�ci kultur archeologicznych rozpatruj� oni tylko w oparciu o �niemy" materia� wykopaliskowy i�co wi�cej � nie bior� pod uwag� osi�gni�� j�zykoznawstwa. A jak inni zapatruj� si� na problem etnogenezy Ba�t�w? Zar�wno teoria rzymska, jak i herulska, mimo swej fa�szywo�ci, opiera�a si� na trafnym za�o�eniu m�wi�cym, �e etnogenez� Litwi- 24 n�w mo�na wy�wietli� za pomoc� bada� por�wnawczych nad j�zykami europejskimi. Jednak�e naukowa metoda j�zykoznawstwa por�wnawczego powsta�a dopiero w pierwszej po�owie XIX w. Jeden z najwybitniejszych j�zykoznawc�w tego stulecia, A. Schleicher, por�wnuj�c j�zyki germa�skie, s�owia�skie i inne z grek� i sanskrytem, doszed� w 1861 r. do przekonania, �e wszystkie one wywodz� si� ze wsp�lnego praj�zyka, zwanego przeze� indogerma�skim, a obecnie indoeuro-pejskim. Do rozwa�a� swych Schleicher jako pierwszy wci�gn�� r�wnie� j�zyk litewski jako najbardziej archaiczny ze wsp�czesnych j�zyk�w indoeuropejskich. Od czas�w Schleichera teoria indoeuro-pejska, mimo oporu niekt�rych uczonych, powszechnie przyj�a si� w nauce i odkry�a zupe�nie nowe horyzonty w badaniach nad etno-genez� dawnych i wsp�czesnych lud�w europejskich. Do wielkiej rodziny tych lud�w, obok Grek�w, Rzymian, German�w, S�owian i innych, zaliczaj� si� r�wnie� Litwini. Wesp� z �otyszami, dawnymi Prusami i Ja�wi�gami tworz� oni z racji swego bardzo bliskiego pokrewie�stwa j�zykowego wsp�ln� grup� okre�lan� za G. Nessel-mannem (1845) mianem Ba�t�w. W poszukiwaniu dawnych siedzib I ndoeuropejczyk�w j�zykoznawcy pocz�li badci� nazwy drzew, zwierz�t, a szczeg�lnie nazwy wodne, jako najbardziej trwa�e. W oparciu o nazwy rzek wybitny j�zykoznawca litewski K. Buga dowi�d�, �e w zamierzch�ej przesz�o�ci Ba�towie (zwani przez niego Aistami) zajmowali o wiele obszerniejsze terytorium ni� to, kt�re zaludniali w czasach historycznych. Mieszkali bowiem na p�noc od Prypeci w dorzeczu g�rnego Dniepru a� po Ba�tyk. We wschodniej cz�ci tego obszaru �yli Litwini, kt�rzy w VI� VII w. mieli przesun�� si� na swe obecne ziemie. Nast�pni badacze, g��wnie M. Vasmer, a ostatnio V. Toporov i O. Truba�ew (1961� 1962), wykazali, �e siedziby Ba�t�w si�ga�y znacznie dalej na wsch�d obejmuj�c dorzecze Oki. W ten spos�b wsp�czesne j�zykoznawstwo rozwi�za�o zagadk� pochodzenia Litwin�w, wyprowadzaj�c ich, podobnie jak i inne ludy indoeuropejskie, ze step�w �rodkowoazja-tyckich. Pozosta�a do rozstrzygni�cia tylko kwestia, kiedy Ba�towie zaj�li swe historyczne siedziby? Niedawno bowiem j�zykoznawca A. Krahe (1949� 1955) wykaza�, �e indoeuropejskie nazwy wodne na terenie Europy sk�adaj� si� z dw�ch warstw: starszej i m�odszej. Warstwa starsza, czyli staroeuropejska, to nazwy tego typu, jak: Alunta, Neris, Viesinta, spotykane na obszarze Europy, za� m�odsza to nazwy wyst�puj�ce tylko na pewnych terytoriach. Poniewa� mia�y miejsce dwie fazy tworzenia si� indoeuropejskiej hydronimii, historyk H. �owmia�ski przyjmuje (1963), �e w przesz�o�ci nast�pi�a niejedna, jak dot�d uwa�ano, ale dwie migracje I ndoeuropejczyk�w do Europy. W kt�rej z nich wzi�li udzia� Ba�towie? Zdaniem H. �owmia�skiego 25 na terenie Polski, a tak�e Litwy i przyleg�ych obszar�w, przed nadej�ciem S�owian i Ba�t�w, zamieszkiwa� staroindoeuropejski lud Wened�w. Lud ten zosta� wch�oni�ty lub cz�ciowo wyt�piony przez S�owian i Ba�t�w, lecz pozosta�a po nim jego nazwa. Nazw� t� przyj�li Germanie i Finowie, kt�rzy swych s�siad�w S�owian, zajmuj�cych dawne ziemie wenedzkie, pocz�li okre�la� mianem Wened�w, Wenden, Vene, Venaja. Zwr�cono uwag�, �e terytorium kultury �sznurowc�w" pokrywa si� w zasadzie z zasi�giem tzw. �ilirsko-ba�tyckiej" hydronimii. S� to mianowicie nazwy wodne, kt�re powtarzaj� si� w r�nych cz�ciach Europy wschodniej, �rodkowej i po�udniowej, wyst�puj� te� na Litwie. Tak wi�c litewska rzeka Alunta ma sw�j odpowiednik we w�oskiej Alento, kaukaskiej Alonta, niemieckiej Alantia; lit. Aime : niem. Aime; lit. Alanga : niem. Alonga; lit. Alsa : wenecka i austriacka Alsa; lit. Dravine: s�owia�ska Drawa, iliryjska Dravos, pruska Drawa; lit. Nieda: s�owia�ska Nida, niem. Nidda; lit. Plavys: ilir. Plavis; lit. Sylys:ilir. Silis; lit. Valka : ilir. Volkos. Tego typu nazwy, powtarzaj�ce si� w co najmniej kilkudziesi�ciu wypadkach na obszarze od Renu po Bajka�, mog�y zosta� urobione tylko przez lud m�wi�cy jednym j�zykiem. Jest raczej wykluczone, by powstawa�y one w r�nych ju� indoeuropejskich grupach etnicznych i niezale�nie od siebie. To, �e j�zykoznawcy uwa�aj� te nazwy za paralele ilirsko-ba�tyjskie, nie musi oznacza�, by wytworzyli je tylko Ilirowie i Ba�towie, gdy� wtedy powinni oni by zajmowa� ca�e to olbrzymie terytorium. Mo�na natomiast przyj��, �e zosta�y one przeniesione przez lud kultury ceramiki sznurowej, kt�ry nie by� jeszcze zr�nicowany na grupy j�zykowe. Przodk�w Litwin�w i w og�le Ba�t�w trzeba zatem upatrywa� w innej, m�odszej kulturze archeologicznej, tej, kt�ra mog�a po sobie pozostawi� czysto ba�tyjsk� warstw� hydronimiczn�. Wolno s�dzi�, �e etnicznie ba�tyjsk� by�a kultura ceramiki kreskowanej, jaka pojawi�a si� w XII w. p.n.e. R�ni�a si� ona od kultury �sznurowc�w" nie tylko innym ornamentem na naczyniach glinianych, ale i zwyczajem grzebania umar�ych. �Sznurowcy" stosowali inhumacj� zw�ok, st�d pozosta�y po nich groby szkieletowe. �Kreskowcy" natomiast palili swych zmar�ych, st�d groby cia�opalne. Odmienny obrz�dek grzebalny ka�e domy�la� si�, �e mi�dzy �sznurowcami" a �kreskowcami" istnia�a r�wnie� r�nica w zakresie wierze�. Archeolodzy litewscy s�dz� tymczasem, �e zmiana obrz�dku grzebalnego dokona�a si� pod wp�ywem przemian ideologicznych, a wi�c w wyniku przekszta�cania si� �wiatopogl�du. Nie licz� si� oni jednak z tym, �e na pewnych obszarach � we wschodniej Litwi