JERZY OCHMAŃSKI HISTORIA LITWY WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK • ŁÓDŹ ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1982 Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI © Copyrighl by Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo. Wrocław 1982 Printed in Poland ISBN 83-04-00886-6 PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA RęKOPIS pierwszego wydania Historii Litwy był gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku książki do pierwotnego tekstu wniesione zostały drobne raczej poprawki i uzupełnienia. Od tego czasu w historiografii Litwy dokonał się znaczny postęp. Stwierdzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie radzieckiej, która może się poszczycić zarówno czwartym tomem Lietwos TSR istorija (1975), obejmującym lata 1940— 1958, jak i wieloma gruntownymi i odkrywczymi monografiami pióra B. Dundulisa, M. Jućasa, J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevićiusa i innych. Również pracujący poza Litwą lituaniści wnieśli w tym okresie niemały wkład w badania nad przeszłością narodu litewskiego. Obecne wydanie Historii Litwy musiało oczywiście uwzględnić najistotniejsze przynajmniej osiągnięcia historiografii za ostatnie dwanaście lat (do 1976 r.). Wypadło też zadość uczynić słusznym postulatom, zgłaszanym przez znawców przedmiotu zarówno w drukowanych recenzjach, jak i w korespondencji do autora. W toku badań własnych okazało się też, że niektóre dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wydaniu, są przestarzałe bądź niepełne, wobec czego należało je uściślić. Wreszcie, stary tekst zawierał pomyłki, które nie zostały podczas korekty sprostowane. Stąd drugie wydanie Historii Litwy musiało zostać nie tylko przejrzane, ale i rozszerzone. Ogólna koncepcja dziejów litewskich pozostała nie zmieniona. Co do periodyzacji, to autor zrezygnował z dat rocznych w rozdziałach V i VI (1440-1548, 1548-1648), zastępując je bardziej ogólnym, a przez to bliższym chyba zasadzie rekonstrukcji historycznej pojęciem czasowym. Najwięcej uzupełnień wprowadzono do rozdziałów o początkach Litwy i o Republice Litewskiej, zresztą każdy rozdział został wzbogacony o nowe treści. Kronikę ważniejszych wydarzeń po 1940 r. doprowadzono do 1977 r. (w wydaniu I zamknięto ją na 1960 r.). Przytoczone w niej zostały również co istotniejsze fakty z historii stosunków Litwy radzieckiej z Polską Ludową. Bibliografię uzupełniono celniejszymi pozycjami, jakie ukazały się do 1976 r. Podobnie wzbogacono szatę graficzną, włączając do książki nowe ilustracje o większej wartości poznawczej oraz posiadające wartość naukową mapy, dotąd publikowane tylko w monografiach i artykułach. Miłośnikom historii Litwy nie wypada przypominać, ale przystępującym dopiero teraz do jej poznawania warto i należy podać trzy informacje bibliograficzne. Otóż w 1971 r. na rynku księgarskim znalazł się oczekiwany rocznik historii Litwy — “Lietuvos istorijos metrastis" (dotąd cztery tomy), wydawany przez Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Obok działu rozpraw i artykułów, recenzji, bibliografii, kroniki życia naukowego przynosi on również publikacje źródeł. Dawne dzieła historyczno-lituanistyczne wydawane są od 1966 r. w niezmiernie pożytecznej “Lituanistine Biblioteka" w Wilnie. Od 1967 r. ukazuje się nieregularnie wydawnictwo ciągłe Acta historica Lituanica, które przynosi mniejsze objętościowo rozprawy i źródła historyczne w opracowaniu badaczy litewskich. Wreszcie, za granicą (Chicago— Roma) wydawane jest od 1964 r. czasopismo “Lietuviu Tautos Praeitis" (dotąd 11 zeszytów, do t. II wyłącznie jako “Tautos Praeitis"). W tym miejscu pragnę jak najserdeczniej podziękować moim litewskim przyjaciołom i tym wszystkim, którzy życzliwie pomagają mi w studiach nad dziejami Litwy, za ich uczynną, dla mnie jakże cenną pomoc w otrzymywaniu niezbędnej literatury do dziejów litewskich. Poznań, w kwietniu 1977 r. PRZEDMOWA HISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim ma przedstawić dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne prócz Litwinów ludy zamieszkiwały, ile niezwykłą i wielką przeszłość samego narodu litewskiego. Naród ten, chlubiący się swoją starożytną, najbardziej archaiczną w Europie mową, dość późno, bo dopiero w 1009 r., ukazał się na widowni historycznej. Skazany na zagładę ze strony Krzyżaków, stworzył potężne państwo, ocalił rozległe połacie Rusi od mongolskiego jarzma, dał Polsce wielką dynastię Jagiellonów, a światu wielu wybitnych mężów stanu, uczonych i artystów. Rozpadły później na dwie części — spolonizowane klasy wyższe i poniżany przez nie litewski lud — zagrożony też w swym bycie przez rusyfikację, nie tylko odrodził się jako naród, ale i stworzył własne niepodległe państwo, po czym odrzucił faszyzm i wybrał socjalizm. Dziejami Litwy, które obecnie najpełniej i najlepiej sami Litwini badają, zajmowała się historiografia wielu krajów. Oczywiście historia Litwy przyciągała uwagę badaczy z tych państw i narodów, które w biegu dziejów z racji bezpośredniego z tym krajem sąsiedztwa miały z Litwą najbliższą styczność, a nawet — jak Polska — wspólne dzieje. Studiom nad przeszłością Litwy poświęcili się więc przede wszystkim historycy polscy, rosyjscy i niemieccy. Polska nauka historyczna podejmowała badania nad historią Litwy od dawna, często i chętnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ciągu blisko 500 lat (1386-1863) splotły się tak silnie, że -w XIX w. i później uważano Litwę za nieodłączną część Polski, a Litwinów za Polaków inaczej mówiących. Sądzono tak, bo Litwa szlachecka stała się z języka i kultury cząstką narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie ważono się nazwać narodem. Pierwszym Polakiem, który opisał dzieje Litwy od czasów legendarnych aż po sobie współczesne, był Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586), autor Kromki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi (1582). Upłynęło z górą trzy i pół stulecia, zanim pojawiła się nowa historia Litwy w języku polskim. Autorem jej był Teodor Narbutt (1784—1864), piszący po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie, lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewięciu tomach (1835—1841) doprowadzone zostały do 1572 r. Niezależnie od Narbutta ogłosił swą Historię Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786-1861) w 1839 r. Wkrótce też ukazała się Litwa. Starożytne dzieje (2 t., 1847, 1850) Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812— 1887) oraz Wielkie Księstwo Litewskie (1850) Michała Balińskiego (1794— 1864). Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), tłumaczone też na litewski, ogłosiła Konstancja Skirmuntt (1865— 1934). Zwięzłą Historię Litwy (1895, 1917) napisał Bolesław Limanowski (1835- 1935). Treściwy wykład dziejów Litwy dał Leon Wasilewski (1870— 1936) w książce Litwa i Białoruś (1912, 1925). Po I wojnie światowej ukazały się Dzieje Litwy w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874— 1938) oraz Dzieje Litwy pogańskiej do r. 1386 (1930) Stanisława Zajączkowskiego (ur. 1890). Nie ukończone zostały Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwika Kolankowskiego (1882— 1956), gdyż autor opracował tylko jeden tom, obejmujący okres .1377-1499 (w 1930). Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy są już mocno przestarzałe i siłą rzeczy nie mogą wystarczyć jako źródło wiedzy o przeszłości tego kraju i narodu. Zwykle zresztą przedstawiały one litewski proces historyczny w sposób jednostronny, ograniczały wykład do dziejów politycznych, a co więcej — bywały wyraźnie tendencyjne, nie dostrzegały ludu litewskiego, właściwego twórcy historii Litwy. Tak się złożyło, że historiografia polska, która zdobyła się na znakomite niekiedy dzieła monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka Łowmiańskiego (ur. 1898) Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdołała opracować i wydać żadnej zadowalającej syntezy dziejów litewskich. Potrzeba takiego podręcznika historii Litwy jest oczywista. Oczekują nań nie tylko miłośnicy historii, ale i sami historycy, którzy z powodu nieznajomości języka litewskiego nie mogą sięgnąć do literatury historycznej litewskiej. Dotąd bowiem nie ma, wyjąwszy podręczniki litewskie, żadnego poważniejszego zarysu historii Litwy w żadnym z języków europejskich. Jest, co prawda, w języku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948), ale opracowana przez Litwina K. Jurgelę i zawierająca dzieje polityczne do 1918 r. W samej Litwie wydano dotąd kilka zaledwie podręczników. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w ogóle napisano po litewsku, został ułożony przez Simanasa Daukantasa (1793—1864) i wydany po jego śmierci w dwóch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytułem Lietwos istorija. Omawiała ona dzieje Litwy do 1569 r. w sposób niekrytyczny. Autorem pełniejszej historii Litwy był Antanas Alekna (1872—1930). Jego Lietwos istorija miała kilka wydań (1911, 1923) i służyła za podręcznik szkolny. W 1936 r. ukazała się obszerna Lietwos istorija napisana przez zespół autorów pod redakcją Adolfasa Sapoki (1906— 1961). Zaletą tego podręcznika pozostaje do dziś dobry, choć czasami tendencyjny wykład historii politycznej. Z kilku podręczników, wydanych w Litwie radzieckiej, wyróżnia się trzytomowa Lietwos TSR istorija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963, 1965. Opracował ją zespół autorski złożony z najpoważniejszych historyków litewskich (Juzozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Jablonskis, Mećys Jućas i inni) pod redakcją Juozasa Źiugźdy. Autorzy włożyli poważny wysiłek pisarski i badawczy starając się możliwie wszechstronnie przedstawić historię swego narodu. Wiele problemów, nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywać od podstaw, inne ukazali w zupełnie nowym świetle. Słabą stroną tego zarysu jest jednak powierzchowne ujęcie stosunków polsko-litewskich (wyjąwszy zagadnienia unii), jak również pozostawienie na uboczu szeregu ważnych kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podręczniku bowiem nie zostały omówione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie — najistotniejszy element sił wytwórczych, struktura stanowo-klasowa społeczeństwa, wielka własność itp. Dziś już przy omawianiu takich problemów nie wystarczy posłużyć się opisem słownym, konieczne są dane liczbowe. Historia Litwy w wysiłku i rozumieniu autora stanowi opracowanie oparte na literaturze historycznej i badaniach własnych, prowadzonych od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. drą Henryka Łowmiańskiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Nie są one zwykłym przejęciem faktów, tez i poglądów dotychczasowej historiografii Litwy, gdyż autor w miarę możności próbował dać własny pogląd, oparty na kontroli źródłowej, a w niejednym wypadku wysuwał całkowicie nowe rozwiązanie problemu, np. kwestii początków Litwy. Również przyjęta periodyzacja różni się od podziału historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietwos TSR istorija czy też w innych podręcznikach. Za podstawę periodyzacji historii Litwy wzięte zostały przemiany nie tylko gospodarcze i społeczne, ale i polityczne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uważają np., że przełomowy w dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to miały się pojawić na Litwie stosunki feudalne, i że okres od IX do połowy XIII w., tj. do powstania państwa, stanowi jedną całość. Zdaniem autora okres do XII w. włącznie należy do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Jeśli nawet w IX—X w. pojawiły się na Litwie pewne cechy feudalizmu, były to tylko zwiastuny nowego ustroju, zalążki tak słabe, że nie mogły one zaważyć na zmianie ustroju społecznego. Podobnie było później, gdyż elementy kapitalizmu pojawiły się na Litwie na długo przed 1861 r. (zniesienie poddaństwa), a przecież historycy nie włączają pierwszej połowy XIX w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za datę graniczną uważa też autor okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdyż po niej nastąpiły doniosłe zmiany społeczne i ustrojowe, które doprowadziły do ostatecznego wykształcenia się feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy daty tej nie uznają. Dalsza poważna różnica między perio-dyzacją autora a periodyzacją Lietwos TSR istorija dotyczy czasów najnowszych. Historycy Litwy mniemają, iż nowy okres dziejów Litwy zaczyna się z początkiem XX w. i dopatrują się na Litwie istnienia imperialistycznego stadium kapitalizmu. Jeśli jednak badać historię Litwy w myśl leninowskich kryteriów imperializmu, to okazuje się, że w początku XX w. na Litwie nie było koncentracji produkcji i kapitału, nie powstały monopole, nie wywożono kapitału, nie nastąpiło zespolenie kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy. Na Litwie pojawiło się tylko kilka spółek akcyjnych, lecz nie były to monopole, słowem — Litwa wcale nie weszła w okres imperializmu. Za datę przełomową uważają historycy litewscy również 1917 r. Jednakże Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w 1917 r. nie wywarła jeszcze bezpośredniego wpływu na dzieje Litwy. Dopiero w końcu 1918 r. doszło do utworzenia władzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcześniej) do powstania burżuazyjnego państwa litewskiego. Zwrot w historii Litwy nastąpił więc wyraźnie w 1918 r. Kilku wyjaśnień wymaga pisownia litewskich nazw osobowych i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna, a nie fonetyczna, toteż dla nie znających języka litewskiego stwarza pewne trudności. We współczesnym alfabecie litewskim, ustalonym stosunkowo późno, bo dopiero koło 1920 r., występuje szereg liter nie znanych polskiemu. Litery z ogonkiem ą, ę, ;, u oznaczają długie samogłoski, a zarazem wskazują na zanikłe nosówki, przez co mają znaczenie etymologiczne. Poza tym występują w litewskim: ć= cz, e = długie e, s= sz, v= w, z = z; l przed a, o ma wartość /, zaś przed e, i, y, u wymawiane bywa jako /. Bardzo wiele litewskich nazw osobowych i miejscowych pisze się w języku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagiełło, a nie Jogaila, Witold, a nie Yytautas, Wilno, a nie Yilnius, Kowno, a nie Kaunas. W Polsce dopiero od kilkudziesięciu lat zaczęto podawać nazwiska współcześnie działających Litwinów w brzmieniu litewskim, ale fonetycznie, np. Cziurlonis (Giurlionis, i nie Mikalojus ale Mikołaj!). Autor przyjął zasadę, że wszystkie nazwy miejscowe należy pisać w postaci spolszczonej:, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. również (o ile, rzecz jasna, są to Litwini, a nie obcy), natomiast począwszy od XIX w. według pisowni litewskiej, chyba 10 że dane osoby same używały polskiego imienia i nazwiska, np. Maciej Wołonczewski (lit. Motiejus Yalanćius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geograńcznych wszystkie nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci historycznych przytoczone zostały w nawiasach w brzmieniu litewskim. Historia Litwy została zaopatrzona w dość obszerną bibliografię, liczącą około 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii było wskazane ze względów praktyczne-naukowych. Litwa bowiem dotąd nie posiada właściwie żadnej bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwojennymi opracowaniami za poszczególne lata wydawnicze. A bez bibliografii trudno przecież nie tylko zachęcić miłośników historii do czytania monografii historycznych, wskazać im potrzebną książkę, ale i ciężko jest prowadzić badania naukowe. Początkujący zwłaszcza badacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na zdobywanie podstawowych, niezbędnych informacji, których uzyskanie i zebranie jest tym trudniejsze i uciążliwsze, że szukać ich trzeba przede wszystkim w źródłach obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor starał się zgromadzić najwartościowsze, zarówno dawniejsze, jak i najnowsze opracowania monograficzne, celniejsze artykuły oraz wydawnictwa źródłowe. Bibliografia posiada jeden poważny, lecz nie zawiniony przez autora brak: nie podaje żadnego współcześnie ukazującego się czasopisma poświęconego historii Litwy, nie podaje go dlatego, że go po prostu nie. ma! W toku pisania Historii Litwy autor doznał życzliwej pomocy, tak w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu osób w kraju i za granicą, za co winien jest im serdeczną wdzięczność. Kończąc swoją przedmowę autor wyraża nadzieję, że praca jego spełni swoje zadanie, jeśli wzbudzi wśród miłośników historii pragnienie głębszego poznania dziejów bratniej Litwy. Poznań, w maju 1966 r. I. LITWA I JEJ ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE L, POCHODZENIE I ZNACZENIE T NAZWY LITWA Litwa zwie się po litewsku Lietuva, jej mieszkaniec zaś Litwin — lietuvis (w dawnej litewszczyźnie &?M-vinmkas). Etymologia nazwy Litwa nie jest dotąd należycie wyjaśniona. Ostatnio nazwę tę językoznawca J. Otrębski wywodził od rzeki Leita:Lieta. Nazwa tej rzeki została urobiona prawdopodobnie od czasownika lieti, znaczącego po słowiańsku liti, lic, lać. Lietuva znaczy więc tyle co kraj nad rzeką Lieta, Leita! Na Litwie znajdują się trzy rzeczki, których nazwy zawierają pierwiastek leit-. Są to: Leita, dopływ Graumeny, wpadającej do Niemna, Leite i jej dopływ Leitale, uchodząca do odnogi Niemna przy jego ujściu, zwanej Rusne. Trudno jednak od którejkolwiek z nich bezpośrednio wyprowadzić nazwę Litwy, gdyż wszystkie te rzeczki płyną na obszarze leżącym daleko na zachód od dawnej ziemi litewskiej. Pierwotna Litwa, zdaniem H. Łowmiańskiego, miała bowiem znajdować się na terytorium między Niemnem, Wilią a Mereczanką. J. Otrębski utrzymuje wprawdzie, że ongiś nazwę Leita nosił Niemen, czego śladem ma być nazwa miasta Olita (lit. Ałytus), ale nie ma żadnych dowodów na poparcie swej hipotezy. Ostatnio badacz litewski K. Kuza-vinis nawiązuje nazwę Lietuva do rzeczki Lietauka, zwanej też Li-tavka, Letavka lub nawet Letava, która wypływa z błota tej nazwy koło wsi Keiźoniai i wpada do Wilii z prawej strony niedaleko od miejsca, gdzie z lewej strony uchodzi do Wilii rzeczka Loumena. Dwadzieścia kilka kilometrów na wschód od rzeczki Lietuka nad Wilią leży Kiernów (Kernave), zwany litewską Troją, najdawniejsza znana stolica Litwy i księstwa kiernowskiego. Czyżby więc księstwo kier-nowskie było dawną ziemią litewską? Wniosek taki, zdaje się, byłby przedwczesny. Oto bowiem w 1542 r. w aktach sądowych Metryki Litewskiej wymieniona została sporna sianożęć “na rzece Leytie", w dawnym powiecie trockim. Ponieważ gdzieś w pobliżu tej siano-żęci płynęła rzeczka Soma (lit. Same), wpadająca do rzeki znanej obecnie pod nazwą Yerkne (dopływ Niemna), wolno więc przypuścić, że zaginiona nazwa Leyta (= Leita) była dawną nazwą rzeki Verkne. 12 Wczesnośredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie W ten sposób daje się stwierdzić, iż na obszarze dawnej ziemi litewskiej ongiś rzeczywiście jedna z rzek zwała się Leita i że od niej pochodzi nazwa położonej nad nią krainy. Raz po raz powtarzana od czasów T. Narbutta i J. Lelewela hipoteza o pochodzeniu nazwy Litwa od bogini wolności zwanej Lietua jest zwykłym wymysłem nieświadomych rzeczy badaczy. Średniowieczna Litwa wcale takiej bogini nie znała, zmyślił ją dopiero sam Narbutt, dając zupełnie fałszywy obraz mitologii litewskiej na podobieństwo greckiego Olimpu bogów i boginek. W bajdy Narbutta uwierzył ostatnio J. Venclova i rozwinął jego pseudoetymologię o pochodzeniu nazwy Litwy od imienia tej rzekomej boginki (1972). Zwraca uwagę, że w czasach słynnego “bicza bożego" Attyli (IV w. n.e.) i później istniała jeszcze druga Litwa. Był to kraj Litovia nad rzeką Leita, lewym dopływem Dunaju, toczącą swe wody przez dzisiejszą Austrię i Węgry. Od rzeki Lieta (lub Leita), Lietava wzięli też swą nazwę dawni Letgalowie, od których wywodzi się nazwa Łotwa: Latvija. Letgalo-wie występują początkowo pod nazwą Letgola lub Lethi vel Letthi-gallii — “qui proprie dicuntur Letthigallii". Późniejsze źródła od XIII w. używają już formy Lotygoła, co odpowiada łotewskiemu Latgale, pierwotnie Lietgale. Nazwa Litwa bywa używana w dwojakim znaczeniu: w węższym stosuje się do kraju zamieszkanego przez Litwinów; jest to Litwa 13 właściwa (Litnania propria). W szerszym znaczeniu Litwa oznaczała kiedyś całe Wielkie Księstwo Litewskie w granicach po 1569 r., tj. odnosiła się do Litwy i Białorusi; była to Litwa historyczna. Litwa etniczna rozpada się znowu na dwie Litwy: Wielką i Małą. Litwa Wielka (Didzioji Lietuva), zwana Litwą właściwą {Lituania propria), obejmuje w zasadzie współczesną Litwę etnograficzną. Litwa Mała (Mazoji L.) to tzw. Litwa pruska, czyli wschodnia część dawnych Prus, kiedyś zamieszkana przez Litwinów. Litwa Wielka dzieli się na dwie krainy: Żmu(j)dź (Zemaitijd) i Auksztotę (Aukstaitija). Są to pojęcia geograficzne, pod którymi, być może, kiedyś kryły się nazwy plemienne, na co by wskazywał przykład łotewskiej Semigalii: Zemgale, czyli “niski kraj" (zems — niski, gale — kraj). Nazwę “niski kraj" nosi też Żmudź (od słowa zemas — niski, to samo co łotewskie zems). Być może Żmudzini i Zemgalowie, podobnie jak Litwini i Letgalowie, tworzyli kiedyś wspólne jedno plemię. Auksztota to “kraj wyższy" (od auks-tas — wysoki). Dziś krainy Żmudź i Auksztota niezbyt odpowiadają swoim nazwom. Żmudź bowiem zajmuje w dużej mierze tereny wyżynne. Toteż w nauce biedzono się nad tym, jak pogodzić nazwę Żmudzi z faktem, że leży ona na wyżynie, i snuto domysł, iż Żmudź nazwę swą zawdzięcza temu, że znajduje się nad dolnym Niemnem, a odpowiednio Auksztota nad górnym biegiem tej rzeki. Można jednak temu poglądowi przeciwstawić inny: nazwa Żmudź mogła bowiem powstać w tych czasach, kiedy Żmudzini rzeczywiście siedzieli na nizinie. Była to pewnie nizina nad rzeką Niewiażą. Na tereny wyżynne Żmudzini przybyli nie wcześniej niż w IX w., wypierając z nich plemię Kurszów (Kurów), zachowali jednak nazwę Żmudź. Nazwa Auksztota również najprawdopodobniej nie pochodzi od tego, że kraina ta znajdowała się nad górnym Niemnem. Kraina ta raczej rozciągała się na wyżynie oszmiańskiej od Wilna po Krewo, niegdyś w całości przez Litwinów zaludnionej. Trzecią krainą litewską, powstałą najpóźniej, jest Zaniemenie, dawna ziemia jaćwieska. POŁOŻENIE LITWY “Tak Litwini zaś, jak i Żmudzini zamieszkali w krainie mroźnej, po największej części ku północy zwróconej" — stwierdzał największy w średniowieczu polski dziejopis i geograf Jan Długosz (1415— 1480). Jednakże Litwa z uwagi na swój klimat i roślinność nie należy do krajów północnoeuropejskich. Położona w dorzeczu Niemna nad Bałtykiem, Litwa zalicza się do krajów środkowo-wschodnio-euro-pejskich. Od północy Litwa graniczy z Łotwą, od wschodu i południa 14 z Białorusią. Na krótkim odcinku południowo-zachodnim styka się dziś Litwa z Polską. Na zachodzie dawnym sąsiadem Litwy były Jaćwież i Prusy, a obecnie jest nim okręg kaliningradzki (królewiecki) należący do ZSRR. Przedłużeniem zachodniej granicy Litwy jest Morze Bałtyckie. Przyroda nie wytknęła żadnych naturalnych granic między Litwą a jej sąsiadami. Leżała też Litwa długo na uboczu od głównych ośrodków cywilizacji, z dala od wielkich potęg politycznych, co miało dobre i złe strony. Złem było opóźnienie cywilizacyjne Litwy, wynikające z jej oddalenia od wielkich ośrodków kulturalnych, dobrem — utrzymanie niezawisłości, gdyż najbliższe i nie pozbawione zaborczości organizmy państwowe — Ruś i Polska, w zaraniu dziejów litewskich nie były w stanie podjąć skutecznej ekspansji na daleką i trudno dostępną Litwę. RZEŹBA POWIERZCHNI Kiedy w XV tysiącleciu p.n.e. ostatni lodowiec spłynął z terytorium Litwy na północ, odsłonił ukształtowaną przez siebie i swoich poprzedników powierzchnię tego kraju. Spod lodów wyłoniła się najpierw wyżyna oszmiańska. Ciągnie się ona od Krewa aż po Wilno i dalej do rzek Niemna i Świętej. Najwyższe wzniesienie na tej wyżynie i w ogóle na całej dawnej Litwie znajduje się pod Krewem i sięga 320 m n.p.m. Południowo-zachodni skrawek Litwy wchodzi Piłkalnia w Daniliszkach pod Trokami w skład pojezierza i grzędy suwalskiej, wyniesionej do 287 m n.p.m. Nad środkowym i dolnym Niemnem roztacza się rozległa nizina nadniemeńska. Przy ujściu Niemna do Bałtyku nizina ta łączy się z przyległą do morza niziną pomorską. Przez zachodnią Litwę ciągnie się od północy na południe wyżyna żmudzka. Pasmo wzniesień żmudzkich przekracza gdzieniegdzie wysokość 200 m. Słynna góra Szatria, na której według podań ludowych niegdyś czarownice-ragany sabat odprawiały, ma 227 m. Z niej roztacza się wspaniały widok na rozległe obszary Żmudzi “świętej". Przez środek Litwy ciągnie się długa dolina nadniewiaska wzdłuż rzeki Niewieży, głośnej stąd, że ongiś Żmudź od Litwy odgraniczała. Dolina nadniewiaska na północy łączy się z niziną rzek Muszy i Ławeny. Północno-wschod-nia Litwa to kraina wielkich jezior — pojezierze i grzęda brasławsko-święciańska. Wzniesienia dochodzą tu do 285 m. Tak ukształtowana powierzchnia Litwy — rozległe niziny i łagodne, niewysokie wzniesienia — nie stwarzała żadnych większych trudności dla osadnictwa i działalności gospodarczej człowieka. RZEKI I JEZIORA Litwa, kraj pagórków leśnych i łąk zielonych, jak ją zapamiętał Adam Mickiewicz, jest krainą wód. Na terytorium dzisiejszej Litwy płynie ponad 7 tys. rzek, które odprowadzają lub zasilają wody przeszło 4 tys. jezior. Wszystkie rzeki litewskie są nizinne i należą do zlewiska Bałtyku. Największą rzeką Litwy jest Niemen. Źródła jego znajdują się daleko poza Litwą w środkowej Białorusi. Płynąc poprzez ziemie białoruskie, i litewskie, Niemen pokonuje 937 km (Wisła 1090) i zgarnia po drodze liczne, przeważnie prawoboczne, dopływy. Pod Birsztanami tworzy Niemen słynne meandry na kształt ósemki, której krańce są oddalone od siebie zaledwie o 4,6 km, podczas gdy potężna rzeka pokonuje na tym krętym odcinku aż 48 km! Na terenie Litwy uchodzą do Niemna: Mereczanka, Wilia, zwana też przez Litwinów Neris, największa po Niemnie rzeka litewska długości 509 km, biorąc swój początek też na Białorusi; większymi dopływami Wilii są Żejmiana, Święta i Szyrwinta. Pod Kownem, w miejscu, gdzie widnieją ruiny starego zamczyska. Wilia wpada do Niemna. Za Wilią uchodzą do Niemna kolejno: Niewiaża, Szuszwa, Dubisa, Mitwa, Jura, Szeszuwa.i Minia. Bezpośrednio do Bałtyku spływają wody dwóch większych rzek: Świętej i Bartwy. W dorzeczu płynącej na północ Wenty (Windawy), mającej 350 km długości, znajduje się jedna większa rzeka Wirwita. Osobne dorzecze tworzy Musza, również płynąca na północ, która 16 ma 284 km długości. Jej główne dopływy to Ławena, Piwiesa i Niemenek. Najmniejsze jest litewskie dorzecze Dźwiny, którą Łotysze zowią Daugava. Z terenu Litwy toczy do niej swe wody tylko jedna większa rzeka Dzisna. Na Litwie występują dwa głównie typy jezior: rowy jeziorne, podłużne i wąskie, jak Lokaje Białe i Czarne czy Dubinki na pojezierzu święciańskim, które zostały wyżłobione przez topniejący lodowiec; drugi typ stanowią jeziora morenowe, zaokrąglone, często o licznych zatokach, jak Rekiwa pod Szawlami czy Duś pod Simnem. Największe z jezior dawnej Litwy, Narocz (przeszło 82 km2 powierzchni), znajduje się obecnie poza jej granicami na Białorusi. Tysiącem przeszło jezior usiane jest pojezierze święciańsko-brasławskie. Na jego północno-wschodnim krańcu znajdują się wielkie jeziora Dryświaty (Druksza), Dzisna, Łodzie, Sarty, Owile, a na południowym zachodzie urocze Dubinki, nad którymi w połowie XVI w. przebywała czas jakiś głośna piękność litewska Barbara Radziwiłłówna, umiłowana żona Zygmunta Augusta. Na Litwie południowej obok jezior Duś i Daugi (czyli: Wielkie) wyróżnia się grupa jezior troc-kich. Na jednym z nich, zwanym Galve, stoi odbudowany obecnie zamek Witoldowy. Na Żmudzi jeziora są rzadsze. Największe z jezior żmudzkich to Płot&le, potem Łukszta i Birżule. Jeziora, przeważnie wśród lasów i wzgórz położone, uważane są za największą ozdobę krajobrazu litewskiego. Dużym urokiem odznaczają się też i małe jeziora, np. słynne Jeziora Zielone koło Rzeszy pod Wilnem. Wielka obfitość wód, które z jednej strony są sprzymierzeńcem, a z drugiej wrogiem człowieka, bo woda jest siłą życiodajną i żywiołem trudnym do poskromienia jeszcze dziś, stwarzała pomyślne na ogół warunki dla rozwoju osadnictwa na Litwie: dawały pożywienie w postaci ryb, służyły jako drogi komunikacyjno-handlowe, broniły przed nieprzyjacielem. Współcześnie wody Litwy stają się bezcennym surowcem dla przemysłu i zaczynają służyć jako źródła energii elektrycznej. GLEBY Gleby litewskie są na ogół raczej ubogie. Ogromna ich większość należy do drobnoziarnistych, jak iły, gliny i bielice. Gleby gruboziarniste, jak żwirki i szczerki, są rzadsze. Gleby drobnoziarniste mają złą strukturę fizyczną, pozbawione są wapnia i wietrzeją tracąc cenne składniki mineralne. Czarnoziem bagienny, najbardziej urodzajna gleba, występuje czasem w dolinach, w nizinie nadnie- 2 Historia Litwy 17 wiaskiej, w dorzeczach Muszy i Niemenka, w północnym Zanieme-niu. Z krain litewskich stosunkowo najlepsze warunki glebowe posiada Żmudź, najgorsze zaś Wileńszczyzna. Ziemie uprawne zajmują obecnie około 42% powierzchni Litwy; w 1925 r. odsetek ziem uprawnych Litwy w jej nieco innych niż dzisiejsze granicach wynosił ponad 47; w Polsce tereny uprawne wynoszą współcześnie 50%. Gleby litewskie, choć ubogie, stanowią dla ludności Litwy główny przedmiot działalności gospodarczej i zapewniają jej dostateczną ilość chleba, wyjąwszy oczywiście lata nieurodzajne. LASY I ŁĄKI Dawną Litwę gęsto pokrywały wielkie, trudne do przebycia puszcze, rozległe moczary i bagna. Litwa słynęła przepastnymi krainami swoich puszcz i mateczni KÓW. Bory świerkowe, sosnowe, często mieszane iglasto-liściaste, w których rosły osika, jesion, lipa, dąb, czasem grab, a rzadko cis, ciągnęły się dziesiątkami mil. “Są tu — pisał w początku XVI w. polski uczony, geograf i historyk Maciej Miechowita — wielkie ostępy leśne, puszcze zupełnie nie zamieszkane, ciągnące się na przestrzeni 10, a czasami 15 i 25 mil. Na skraju lasów dopiero są wioski i ludzie". Puszcza Birsztańska jeszcze w połowie XVI w. miała 20 mil (mila = 7,5 km) długości i 5 mil szerokości, a stanowiła ona przecież tylko część niezmiernej puszczy między środkowym Niemnem a Prusami. Jej przedłużeniem były puszcze: Kowieńska, Wilkijska, Wielońska, Skirstymońska, Jurborska i inne, które okalały szerokim pasmem całą dawną zachodnią granicę Litwy i ciągnęły się aż pod Szkudy na granicy łotewskiej. Na północy od Wenty poprzez dorzecze dolnej Muszy aż do Jezioros na wschodzie i dalej rosły nie mniejsze puszcze. Od Jezioros i Brasławia przez Łyngmiany aż po samo Wilno, pod sioło Skojstery, gdzie Jagiełło miał ulubione łowy, znowu rozpościerały się nieprzebyte puszcze. Za Wilnem wielka Puszcza Rudnicka przechodziła w “Ruską puszczę" (gudii giria), dochodzącą Niemna, za którym zaczynała się Puszcza Zaniemeńska. Rozległe bory znajdowały się nad Berezyną niemeńską oraz Isłoczą, za którą leżała wielka, do dziś zachowana Puszcza Nalibocka. Nie brakło lasów i we wnętrzu Litwy. Na Żmudzi występują głównie lasy jodłowo-świerkowe, nad morzem sosnowe; w Litwie środkowej spotyka się dębiny, na północy gaje brzozowe i osinowe; na południu i wschodzie przeważa sosna. Niegdyś lasy pokrywały większość ziemi litewskiej i były jej głównym bogactwem, które urzekało cudzoziemców i zarazem pobudzało chciwość kupców. Drzewo przerabiane na smołę, popiół, z którego wy- 18 rabiano dziegieć, używane na budulec okrętowy, stało się pilnie poszukiwanym towarem. W XVI w. rozpoczynała się więc rabunkowa eksploatacja lasów litewskich przez feudałów, a później przez kapitalistów. Masowo wyrębywane, rzedły puszcze litewskie. Miary spustoszenia w drzewostanie dopełniły niemieckie wojska okupacyjne podczas liii wojny światowej. W końcu XIX w. lasy zajmowały tylko 26,4% powierzchni Litwy, w 1925 r. zaledwie 16%. Obecnie obszar leśny Litwy w zmienionych granicach wynosi tyleż co w Polsce: nieco ponad 25%. Łąki i pastwiska zajmują współcześnie ponad 15% powierzchni Litwy. Tereny łąkowe, nieodzowne dla hodowli bydła, powstały z reguły na nizinach, zalewanych przez wody rzek i jezior i dlatego nie porosły lasem. W czasach historycznych obszar łąk rozszerzał się poprzez karczowanie lasów. Łąki litewskie są dwojakiego rodzaju: suche i podmokłe. ZWIERZĘTA Świat zwierzęcy Litwy od czasów historycznych uległ znacznym, nie zawsze korzystnym zmianom. Tur, przodek dzisiejszego bydła domowego, został doszczętnie wytępiony przez feudałów już w XVI w. Żubry brodziły stadami po puszczach jeszcze do XVIII w., a jeleń szlachetny nawet do początku XIX w. Spotkał je jednak ten sam los co tura, niedźwiedzia-meszkę i rosomaka. Uchroniły się od zagłady nieliczne łosie, bobry, gronostaje. Współcześnie na Litwie występują: rzadki łoś i jeleń, częstsza sarna, dzik, wydra, borsuk, gronostaj, lis, kuna, wiewiórka, zając, a z drapieżników wilk, żbik i ryś, ale w znikomych ilościach. Z ptaków obok pospolitych wróbli, wron, jastrzębi, kukułek, spotyka się łabędzia, orła bielika, sokoła, czaplę, żórawia, cietrzewia, bociana i wiele innych, wśród nich słowika, za którego śpiewem przepadał Jagiełło. Wśród gadów, które (zwłaszcza węże) otaczano znaczną czcią za czasów pogańskich na Litwie, występuje żmija, padalec, zaskroniec, jaszczurka, żółw błotny i inne. Z bardziej znanych ryb w wodach litewskich żyje szczupak, sum, leszcz, okoń, karp, sielawa, a także węgorz, jesiotr oraz szlachetny łosoś. KLIMAT Na obszarze Litwy ścierają się dwa czynniki klimatyczne: morze i kontynent. Powodują one szkodliwe dla wegetacji roślin gwałtowne zmiany temperatury. W zimie następują kolejno okresy silnych mro- 19 zów i nagłych odwilży. Śnieg wówczas topnieje, gleba odmarza. Nowa fala mrozów ścina lodem zalane wodą pola i powoduje zmarznięcie ozimin. Wiosną przymrozki, wywołane przez wiatry wschodnie, szerzą spustoszenie w kwitnących sadach i na polach. Na przełomie lata i jesieni długotrwałe ochłodzenia powodują, że rośliny motylkowe, jak groch, wyka, a czasem i zboża jare, nie dojrzewają. Spostrzegł to już Długosz, który donosił, że Litwini niekiedy “zmuszeni są zboża niedostałe w cieple osuszać". Średnia temperatura roczna na Litwie wynosi + 6° i jest nieco niższa niż w Polsce (około 7°). Zimą temperatura spada nawet do — 40" (do tyluż dochodzi wyjątkowo w Polsce), a latem osiąga +33°, w Polsce +40°. Pokrywa śnieżna trzyma się na ziemiach litewskich przeciętnie 135 dni w roku, w Polsce prócz gór 80—90 dni. Okres wegetacyjny wynosi 169 dni na wybrzeżu, a 199-202 dni w Litwie środkowej, w Polsce 160—225 dni. Rozkład opadów jest dla Litwy niepomyślny. Rocznie spada na Litwę do 650 milimetrów opadów (Polska ma 450— 600, a w górach nawet do 1200 mm), co stanowi dużą dawkę wilgoci dla gleby i roślin. Jednakże w okresie wegetacyjnym roślin (kwiecień—maj) opadów jest mało, a w czasie zbiorów za dużo. Toteż żniwa, odbywane w końcu lipca i sierpniu, przypadają na najbardziej dżdżystą porę roku, przez co przynoszą gorsze plony. Największe opady mają miejsce na południu (do 800 mm), najmniejsze na Żmudzi (do 576 mm), która też posiada najlepsze warunki dla rolnictwa. BOGACTWA NATURALNE Litwa nie obfituje w bogactwa naturalne. Nie znaleziono we wnętrzu jej ziemi nie tylko szlachetnych kruszców (które posiadała np. średniowieczna Polska), ale nawet soli, węgla, siarki, rud metali czy ropy naftowej *. Jedyne bogactwo Litwy to torfy, wapienie zdatne do wypalania wapna, gliny i iły nadające się do wyrobu naczyń, piaski zdatne do produkcji szkła oraz źródła mineralne o właściwościach leczniczych. Przyroda nie poskąpiła Litwie pięknego krajobrazu, ale też nie okazała się dla tej ziemi łaskawa, czyniąc ją jednym z najuboższych krajów Europy. Jednakże lud, który Litwę od wieków zamieszkuje, swoją wytrwałą pracą i walką o niepodległość uczynił swą ojczyznę nie tylko bogatszą, ale i głośną w świecie. W 1967 r. odkryto na Litwie pokłady ropy naftowej w okolicach Kłajpedy. II. POCZĄTKI LITWY Z ZAGADKA POCHODZENIA LITWINÓW Zagadkę pochodzenia Litwinów usiłowali rozwiązać już średniowieczni uczeni. Polski dziejopis Jan Długosz w trzeciej ćwierci XV w. zanotował w swych Rocznikach, czyli kronikach stawnego Królestwa Polskiego, że “Mowa Litwinów jest łacińska, z małymi tylko odmianami". Na tej podstawie on, lub raczej jacyś jego informatorzy, może krakowscy studenci Litwini, stworzyli teorię rzymskiego pochodzenia Litwinów. Od czasów Długosza domniemana wędrówka Rzymian na Litwę znalazła powszechne niemal uznanie wśród kronikarzy i cieszyła się wielkim poważaniem Litwinów, jako że schlebiała ich dumie narodowej. Litwini, mogąc się wykazać tak znakomitymi i starożytnymi przodkami, nie bez poczucia wyższości spoglądali na szlachtę polską i jej herby. Wszyscy też latopisarze litewscy zaczynali swą opowieść o dziejach Litwy od przybycia Rzymian na Litwę. Zmieniał się tylko opis, coraz bogatszy w szczegóły, i czas pojawienia się Rzymian na Litwie. Gdy Długosz wahał się jeszcze co do czasu pojawienia się rzymskich protoplastów Litwinów w ich późniejszej ojczyźnie i datował je na I w. p.n.e. lub I w. n.e., to późniejsi kronikarze, jak A. Rotundus (1564), odnosili je do epoki głośnego tyrana Klaudiusza Nerona (I w. n.e.) lub, jak M. Stryjkowski (1582), kładli na czasy “bicza bożego" Attyli (IV w. n.e.). Nie brakło oczywiście w średniowieczu i innych teorii. Tak więc piszący po Długoszu F. Kalii mach-Buonaccorsi (1480) wywodził Litwinów od Celtów lub Bosforanów, czyli Litifanów. K. Stella znów upatrywał przodków Litwinów w Alanach-Litalanach (1518), zaś K. Hartknoch wyprowadził ich od Finów (1679). Teoria rzymska panowała jednak aż do XIX w. W początku XIX w. wielkiego rozgłosu nabrała teoria herulska, wysunięta wprawdzie jeszcze dawniej przez W. Wijuka-Kojałowicza (który szlachtę litewską wywodził od Rzymian, zaś lud prosty od Herulów), ale uzasadniana dopiero przez K. Bohusza. Uczony ten, mając pod ręką wydrukowany w XVI w. pacierz Ojcze nasz, napi- 21 sany rzekomo w języku Herulów, germańskiego plemienia znanego w III—IV w. n.e., spostrzegł jego bliskie podobieństwo do litewskiego. Stąd prosty wysnuł wniosek, że Herulowie to przodkowie Litwinów. Dowodzenie Bohusza zdawało się na tyle poważne, że przyjęli je za pewnik głośni podówczas historycy Litwy: T. Narbutt, J. Jaroszewicz, I. Daniłowicz, a nawet krytyczny J. Lelewel po okresie wahań skłonił się do teorii herulskiej. Słynny miłośnik starożytności litewskich D. Poszka, biorąc germańskiego Odoakra (wodza tych plemion germańskich, które w 476 r. obaliły cesarstwo rzymskie) za Herula-Litwina, opiewał wespół ze swym rówieśnikiem S. Yaliunasem czasy, “kiedy panował Żmujdzin nad Rzymem". Później dopiero wyszło na jaw, iż ów rzekomy pacierz herulski ułożony został w rzeczywistości po łotewsku, że Bohusz padł ofiarą nieporozumienia. Stało się jasne, że germańscy Herulowie nie mają nic wspólnego z Litwinami. Jeszcze w początkach XX w. niektórzy uczeni błądzili po manowcach w poszukiwaniu przodków Litwinów. Historyk W. Kamieniecki wysunął w 1915 r. hipotezę o przyżeglowaniu Litwinów zza morza do ich dzisiejszej ojczyzny, zaś w kilka lat potem (1921) uczony-amator J. Basanavićius utożsamiał pra-Litwinów ze starożytnymi Trakami, mającymi osiedlić się w Litwie w IV w. p.n.e. Jego teoria została oczywiście wyśmiana przez K. Bugę, językoznawcę z prawdziwego zdarzenia, i podobnie jak poprzednie, przeszła do archiwum osobliwości. NAJDAWNIEJSZE LUDY I KULTURY NA LITWIE O dziejach ziem litewskich w starożytności źródła pisane — podstawowe dla poznania dziejów każdego kraju i ludu — nic nie mówią. Historyk zatem, chcąc wyświetlić najdawniejszą przeszłość Litwy, musi więc posłużyć się w swej pracy badawczej innym tworzywem. Materiałów do rekonstrukcji procesów historycznych w odległej przeszłości, pozbawionej źródeł pisanych, dostarczają wykopaliska archeologiczne i dane językowe. Archeologia odkrywa dwojakiego rodzaju zabytki: szczątki ludzkie, które są przedmiotem badań paleoantro-pologii, oraz wytworów pracy rąk ludzkich, czyli danych o kulturze materialnej, które są właściwym przedmiotem dociekań archeologów. Językoznawstwo natomiast zajmuje się badaniem zachowanych szczątków języka danego ludu, jakimi są głównie nazwy wodne, i usiłuje określić jego stosunek do języków innych, lepiej lub gorzej znanych ludów. Ale źródła archeologiczne są nieme, gdyż nie potrafią przecież odpowiedzieć na pytanie, jakim językiem mówił lud, który wytworzył daną kulturę archeologiczną, jeśli nie rozporządza się w tym wypadku 22 Skarb srebrny z miejscowości Stokliszki z XIV w. danymi źródeł pisanych. Wnioskowanie zaś wsteczne o historii etnicznej danego kraju na podstawie stosunków późniejszych jest tym bardziej zawodne, im dawniejsza jest określona kultura. Przecież w ciągu kilku tysięcy, lat nastąpić mogła niejedna przemiana etniczna, niejedna inwazja, niejedna zmiana, niejedna tragedia jakiegoś ludu, który zniknął bezpowrotnie ze sceny historycznej, a jego miejsce zajął inny, nie różniący się zasadniczo swą kulturą materialną od poprzednika. Toteż ważnym źródłem do poznania dziejów etnicznych jakiegoś terytorium w czasach przedhistorycznych są nazwy wód, czyli hydro-nimia. Każdy bowiem lud na ziemiach przez niego zajętych pozostawił po sobie ślady swego języka nazywając po swojemu niektóre przynajmniej rzeki i jeziora. Jednak słabą stroną badań językoznawczych jest to, że nie mogą one określić ściślej chronologii danej nazwy lub warstwy nazw hydronimicznych. Cóż z tego, że językoznawcy zgodnie orzekli, iż litewski należy do rzędu najbardziej starożytnych języków indoeuropejskich, skoro nie potrafią oni wyznaczyć dokładniej czasu i miejsca, w jakich ten język powstał? Najdawniejszą kulturą archeologiczną na ziemiach litewskich była tzw. kultura narewska, istniejąca w IV—III tysiącleciu p.n.e. Występowała ona na południe od jeziora Ładoga obejmując północną Białoruś, Łotwę, Estonię, sięgała zbiegu Wilii i Niemna, a na zachodzie przekraczała Pregołę w Prusach. Ludność, która wytworzyła kulturę narewska, przedstawiała pod względem antropologicznym typ europoidalny. Kultura narewska w III tysiącleciu p.n.e. zderzyła się z przybyłą ze wschodu kulturą jamowo-grzebykową i uległa jej. Kultura jamowo-grzebykowa została przyniesiona przez ludność typu mongoloidal-nego. Istniała ona na Litwie w okresie od III tysiąclecia p.n.e. do około 1800 p.n.e., a obejmowała też ziemie Łotwy, Estonii i połud- 23 niowej Finlandii z Karelią. Pod względem etnicznym przedstawiała ona ugrofińską grupę językową. Jej śladem na Litwie obok zabytków materialnych jest cały szereg nazw wodnych fińskiego pochodzenia, które przejęli następni mieszkańcy Litwy, a które nawet utrwalili jej historyczni mieszkańcy — Litwini. W grupie tych nazw mieszczą się np. fin. Koksza : lit. Kuksa, fin. Mosza : lit. Mośia, fin. Karma : lit. Karmę, fin. Syvari: lit. Svyriai (Świr), fin. Vonga: lit. Yanga i wiele innych. Plemiona tej kultury trudniły się myślistwem i rybołówstwem. Ugrofinowie nie zdołali zupełnie wyprzeć ludności kultury na-rewskiej, której część przetrwała podobno aż do czasu przybycia na te obszary nowej fali ludności ze wschodu. Byli to Indoeuropejczycy, a wśród nich podobno przodkowie Litwinów. Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. na rozległych przestrzeniach Europy wschodniej i środkowej pojawiła się tzw. kultura ceramiki sznurowej i kamiennych toporów bojowych. Ludy tej kultury wyparły na północ Ugro-finów, gdyż były liczniejsze i niosły z sobą wyższą kulturę. Ci nowi przybysze, których można nazwać sznurowcami, znali już prymitywne rolnictwo, umieli hodować zwierzęta domowe, żyli jednak głównie z myślistwa i rybołówstwa. W pracy długo posługiwali się narzędziami z kamienia, gdyż dopiero od XVI w. p.n.e. poczęli używać narzędzi z brązu i odkryli sztukę wytapiania tego metalu. Czy wśród przybyłych do Europy Indoeuropejczyków znajdowali się przodkowie Litwinów? Odpowiedź byłaby prosta, gdyby nie odkrycie nowej kultury o znacznym zasięgu terytorialnym, jaka pojawiła się mniej więcej w XII w. p.n.e., a rozprzestrzeniła na obszary pólnocno-zachodniej Białorusi, Litwy, Łotwy, Estonii i przeniknęła nawet do Prus. Znana ona jest pod nazwą kultury ceramiki kreskowanej. Z kim zatem — ze “sznurowcami" czy z “kreskowcami" — łączyć genezę Bałtów, a więc i Litwinów? SPORNE POCZĄTKI BAŁTÓW Niektórzy archeolodzy sądzą, że od czasów pojawienia się kultury ceramiki sznurowej na terytorium Litwy istniała nieprzerwana ciągłość osadnictwa, że Litwę aż do czasów historycznych zamieszkiwała i zamieszkuje ta sama etnicznie ludność. Niestety, problemy etnicznej przynależności kultur archeologicznych rozpatrują oni tylko w oparciu o “niemy" materiał wykopaliskowy i—co więcej — nie biorą pod uwagę osiągnięć językoznawstwa. A jak inni zapatrują się na problem etnogenezy Bałtów? Zarówno teoria rzymska, jak i herulska, mimo swej fałszywości, opierała się na trafnym założeniu mówiącym, że etnogenezę Litwi- 24 nów można wyświetlić za pomocą badań porównawczych nad językami europejskimi. Jednakże naukowa metoda językoznawstwa porównawczego powstała dopiero w pierwszej połowie XIX w. Jeden z najwybitniejszych językoznawców tego stulecia, A. Schleicher, porównując języki germańskie, słowiańskie i inne z greką i sanskrytem, doszedł w 1861 r. do przekonania, że wszystkie one wywodzą się ze wspólnego prajęzyka, zwanego przezeń indogermańskim, a obecnie indoeuro-pejskim. Do rozważań swych Schleicher jako pierwszy wciągnął również język litewski jako najbardziej archaiczny ze współczesnych języków indoeuropejskich. Od czasów Schleichera teoria indoeuro-pejska, mimo oporu niektórych uczonych, powszechnie przyjęła się w nauce i odkryła zupełnie nowe horyzonty w badaniach nad etno-genezą dawnych i współczesnych ludów europejskich. Do wielkiej rodziny tych ludów, obok Greków, Rzymian, Germanów, Słowian i innych, zaliczają się również Litwini. Wespół z Łotyszami, dawnymi Prusami i Jaćwięgami tworzą oni z racji swego bardzo bliskiego pokrewieństwa językowego wspólną grupę określaną za G. Nessel-mannem (1845) mianem Bałtów. W poszukiwaniu dawnych siedzib I ndoeuropejczyków językoznawcy poczęli badcić nazwy drzew, zwierząt, a szczególnie nazwy wodne, jako najbardziej trwałe. W oparciu o nazwy rzek wybitny językoznawca litewski K. Buga dowiódł, że w zamierzchłej przeszłości Bałtowie (zwani przez niego Aistami) zajmowali o wiele obszerniejsze terytorium niż to, które zaludniali w czasach historycznych. Mieszkali bowiem na północ od Prypeci w dorzeczu górnego Dniepru aż po Bałtyk. We wschodniej części tego obszaru żyli Litwini, którzy w VI— VII w. mieli przesunąć się na swe obecne ziemie. Następni badacze, głównie M. Vasmer, a ostatnio V. Toporov i O. Trubaćew (1961— 1962), wykazali, że siedziby Bałtów sięgały znacznie dalej na wschód obejmując dorzecze Oki. W ten sposób współczesne językoznawstwo rozwiązało zagadkę pochodzenia Litwinów, wyprowadzając ich, podobnie jak i inne ludy indoeuropejskie, ze stepów środkowoazja-tyckich. Pozostała do rozstrzygnięcia tylko kwestia, kiedy Bałtowie zajęli swe historyczne siedziby? Niedawno bowiem językoznawca A. Krahe (1949— 1955) wykazał, że indoeuropejskie nazwy wodne na terenie Europy składają się z dwóch warstw: starszej i młodszej. Warstwa starsza, czyli staroeuropejska, to nazwy tego typu, jak: Alunta, Neris, Viesinta, spotykane na obszarze Europy, zaś młodsza to nazwy występujące tylko na pewnych terytoriach. Ponieważ miały miejsce dwie fazy tworzenia się indoeuropejskiej hydronimii, historyk H. Łowmiański przyjmuje (1963), że w przeszłości nastąpiła niejedna, jak dotąd uważano, ale dwie migracje I ndoeuropejczyków do Europy. W której z nich wzięli udział Bałtowie? Zdaniem H. Łowmiańskiego 25 na terenie Polski, a także Litwy i przyległych obszarów, przed nadejściem Słowian i Bałtów, zamieszkiwał staroindoeuropejski lud Wenedów. Lud ten został wchłonięty lub częściowo wytępiony przez Słowian i Bałtów, lecz pozostała po nim jego nazwa. Nazwę tę przyjęli Germanie i Finowie, którzy swych sąsiadów Słowian, zajmujących dawne ziemie wenedzkie, poczęli określać mianem Wenedów, Wenden, Vene, Venaja. Zwrócono uwagę, że terytorium kultury “sznurowców" pokrywa się w zasadzie z zasięgiem tzw. “ilirsko-bałtyckiej" hydronimii. Są to mianowicie nazwy wodne, które powtarzają się w różnych częściach Europy wschodniej, środkowej i południowej, występują też na Litwie. Tak więc litewska rzeka Alunta ma swój odpowiednik we włoskiej Alento, kaukaskiej Alonta, niemieckiej Alantia; lit. Aime : niem. Aime; lit. Alanga : niem. Alonga; lit. Alsa : wenecka i austriacka Alsa; lit. Dravine: słowiańska Drawa, iliryjska Dravos, pruska Drawa; lit. Nieda: słowiańska Nida, niem. Nidda; lit. Plavys: ilir. Plavis; lit. Sylys:ilir. Silis; lit. Valka : ilir. Volkos. Tego typu nazwy, powtarzające się w co najmniej kilkudziesięciu wypadkach na obszarze od Renu po Bajkał, mogły zostać urobione tylko przez lud mówiący jednym językiem. Jest raczej wykluczone, by powstawały one w różnych już indoeuropejskich grupach etnicznych i niezależnie od siebie. To, że językoznawcy uważają te nazwy za paralele ilirsko-bałtyjskie, nie musi oznaczać, by wytworzyli je tylko Ilirowie i Bałtowie, gdyż wtedy powinni oni by zajmować całe to olbrzymie terytorium. Można natomiast przyjąć, że zostały one przeniesione przez lud kultury ceramiki sznurowej, który nie był jeszcze zróżnicowany na grupy językowe. Przodków Litwinów i w ogóle Bałtów trzeba zatem upatrywać w innej, młodszej kulturze archeologicznej, tej, która mogła po sobie pozostawić czysto bałtyjską warstwę hydronimiczną. Wolno sądzić, że etnicznie bałtyjską była kultura ceramiki kreskowanej, jaka pojawiła się w XII w. p.n.e. Różniła się ona od kultury “sznurowców" nie tylko innym ornamentem na naczyniach glinianych, ale i zwyczajem grzebania umarłych. “Sznurowcy" stosowali inhumację zwłok, stąd pozostały po nich groby szkieletowe. “Kreskowcy" natomiast palili swych zmarłych, stąd groby ciałopalne. Odmienny obrządek grzebalny każe domyślać się, że między “sznurowcami" a “kreskowcami" istniała również różnica w zakresie wierzeń. Archeolodzy litewscy sądzą tymczasem, że zmiana obrządku grzebalnego dokonała się pod wpływem przemian ideologicznych, a więc w wyniku przekształcania się światopoglądu. Nie liczą się oni jednak z tym, że na pewnych obszarach — we wschodniej Litwie, obrządek szkieletowy ustąpił ciałopaleniu szybko, właściwie nagle, tak że trzeba by 26 właściwie przyjąć, iż w sferze świadomości ówczesnych mieszkańców Litwy nastąpiła jakaś gwałtowna rewolucja. Brak jest dowodów na to, by kultura ceramiki kreskowanej była tylko kontynuacją kultury sznurowców. Obie te kultury czas dłuższy współistniały obok siebie aż po epokę rzymską — i — IV w. n.e. W okresie od V do VIII w. n.e. groby szkieletowe utrzymywały się już tylko pomiędzy Windawą a górną Muszą, gdzie występowały do XII—XIII w. n.e. Utrzymanie się na Litwie obrządku szkieletowego przez trzy tysiące lat pozwala przypuszczać, że “sznurowcy" — ta pierwsza wielka fala Indoeuropejczyków — nie wyginęli w zupełności. Oto w kronice Henryka Łotewskiego z początku XIII w. opisane zostały krótko dziwne a tragiczne dzieje jednego małego ludu na pograniczu li-tewsko-łotewskim. Plemię zwane Vindi — powiada kronikarz pod 1206 r. — było (już) wówczas mało znaczne i ubogie. Wypędzeni znad rzeki Winda (od której chyba wzięli swą nazwę), zamieszkali na miejscu, gdzie później Rygę wzniesiono. Ale i tu nie zaznali spokoju, gdyż napadli na nich Kurszowie (jedno z plemion bałtyj-skich) i przegnali, wielu zabijając. Resztki Windów zbiegły wtedy do ziemi Lettów (Letgalów) i mieszkając wśród nich doczekały się przybycia kapłanów chrześcijańskich i przyjęły chrzest. Pozostał tam po nich gród Ventspils, czyli gród Windów-Wentów. Znamienne, że na obszarze, skąd zostali wypędzeni pod Rygę czyli nad Windawą, utrzymała się do tych właśnie czasów kultura grobów szkieletowych. Czy w takim razie Windi-Wentowie nie są potomkami starożytnych Wenetów nad Bałtykiem? Przeciwko przybyciu Bałtów na ich historyczne ziemie i utożsamieniu ich z “kreskowcami" z XII w. p.n.e. zdają się przemawiać względnie obfite paralele tracko-litewskie w słownictwie. Dowodzą one, że oba te ludy — Trakowie i Litwini — żyły w dość bliskim sąsiedztwie. A jak wiadomo, Trakowie pojawili się na terenach późniejszej Tracji, Mezji i Dacji (dziś Bułgaria i Rumunia) w początkach II tysiąclecia p.n.e., czyli równocześnie z kulturą “sznurowców". Dopiero w XIII w. p.n.e. pod naciskiem Ilirów zmuszeni byli przesunąć się do Azji Mniejszej. Ale przesiedlili się nie wszyscy, część ich pozostała w dawnych siedzibach. Tak więc kontakty litewsko-trackie wcale nie muszą się datować z III tysiąclecia p.n.e., jak sądzą niektórzy językoznawcy, lecz mogły pochodzić przynajmniej ze schyłku II tysiąclecia p.n.e., czyli z czasów, kiedy napłynęli do Europy “kreskowcy". Hipoteza o tożsamości Bałtów i “kreskowców" wymaga jeszcze sprawdzenia od strony antropologicznej. Otóż najnowsze badania wskazują, iż typ antropologiczny “sznurowców" — dolichokrania, średnioszeroka i średniowysoka twarz, silnie wysunięty nos — odpo- 27 wiadał typowi antropologicznemu mieszkańców Letralii i Żmudzi. Znaczyłoby to, że istniała genetyczna ciągłość między “sznurowcami" a Letgalami i Żmudzinami. Ale z drugiej strony nie wiadomo nic o antropologii “kreskowców", gdyż ci palili zmarłych. Trzeba tutaj jednak wziąć pod uwagę fakt różnic antropologicznych między Litwinami a Żmudzinami. Jednych i drugich cechuje dolichokrania, ale Litwin posiada twarz wąską, dość wysoką, niskie orbity oczu i silnie wysunięty nos, podczas gdy Żmudzin twarz ma wprawdzie wysoką, ale szeroką (szerszą o 6 mm), mocno wystający i szeroki nos. Wyjaśnienie tych różnic może być tylko jedno: na antropologię Żmudzinów wpłynęło ich zmieszanie się ze “sznurowcami", podczas gdy Litwini przedstawiają — przypuszczalnie — typ genetycznie wywodzący się od “kreskowców". W konkluzji wypada teraz przyjąć, że przodkami Litwinów byli “kreskowcy", przybyli na ziemie historycznej Litwy w XII w. p.n.e. i częściowo zmieszani z wcześniejszymi mieszkańcami tych terenów, ze “sznurowcami". KWESTIA WSPÓLNOTY BAŁTO-SŁOWIANSKIEJ Zdaniem poważnej części językoznawców, jak N. van Vijk, V. Georgev, J. Otrębski, T. Lehr-Spławiński, w przeszłości Bałtowie i Słowianie stanowili jedną grupę językową, istniała wspólnota bałto-słowiańska. Na jej istnienie wskazywałaby dość jednolita kultura materialna obu tych grup etnicznych w II i I tysiącleciu p.n.e., a następnie niezwykle bogate, wspólne Bałtom i Słowianom słownictwo z zakresu podstawowych dziedzin życia społecznego i gospodarczego, np. nazwy członków rodziny: ojciec (ociec) : tevas, macierz : moters, syn : sunus, brat : brolis—broterelis, siostra : sesuo, żona : zmona, zięć : :entas; nazwy części ciała: glowa : galva, ręka : ranka, oko : akis, nos : nosis, uszy : ausys, serce (serdce) : sirdis, nazwy zwierząt: wilk : vilkas, wydra : udrą, krowa : karve, jeleń : einias, kot : katinas; nazwy ptaków: wrona : varna, sroka : sarka, zezula : geguze, gegule, orzeł: arę lis, cietrzew : tetervinas; nazwy drzew: lipa : liepa, brzoza : berias, jodła : egie, jabłoń : obelis; nazwy roślin i zbóż: mięta .meta, reż {ryż) : rugiai, owies : avizos, rzepa : ropę, konopie : kanapes; nazwy minerałów i metali: kamień : akmuo, jantar : gintaras, żelazo : gelezis, węgiel : anglis; nazwy zajęć i urządzeń gospodarczych: kowal : kalvis, rata] : artojas, radio : arklas, oś : asis, wrota : vartai; pożywienia: jad-to : edalas—edis, krupy : kruopos, ikra : ikrai, miód : midus— medus, ser : suris; z opisu świata i zjawisk przyrody: ziemia : żerne, morze : mares, jezioro : ezeras. gwiazda : zyaigzde, mgła : migla, rosa : rasa, 28 śnieg : sniegas, piorun : perkunas; nazwy liczebników: dwa : dvi, trzy : trys, cztery : keturi itd.; nazwy pór doby i roku: dzień : diena, noc : naktis, zima: ziewa; pojęć abstrakcyjnych: dola: dalia, śmierć : mirtis, druh : draugas, miłość : meile. Wspólnota bałto-słowiańśka miała się rozpaść ostatecznie w drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. Nastąpiło to w epoce wczesnego żelaza, termin żelazo : geleźis bowiem należy do ostatnich z rzędu wspólnie urobionych pojęć. Później słownictwo jednej i drugiej grupy etnicznej rozwijało się w zasadzie niezależnie od siebie, choć pod działaniem sąsiedztwa oba ludy wzajemnie zapożyczały wiele terminów i wzbogacały tą drogą swoje słownictwo. Jednak szereg uczonych, jak A. Meillet, S. Bernstein, wątpi w istnienie wspólnoty bałto- -słowiańskiej. Powiadają oni, że zbieżności w zakresie słownictwa można równie dobrze wytłumaczyć tym, iż Bałtowie i Słowianie czerpali ze wspólnego substratu indoeuropejskiego bądź też, że wynikły one na tle długotrwałego sąsiedztwa obu ludów. Przeciwko teorii o wspólnocie bałto-słowiańskiej stanowczo wypowiada się część archeologów. Najwybitniejszy z polskich prełusto-ryków J. Kostrzewski stwierdził wręcz: “istotnego okresu wspólnoty bałto-słowiańskiej nigdy nie było", gdyż musiałaby istnieć jakaś kultura, dająca się wyodrębnić spośród innych kultur, która obejmowałaby ogromne terytoria, zasiedlone w przeszłości przez Bałto- -Słowian. Ale z kolei inny polski archeolog, W. Hensel, oświadczył, że “źródła archeologiczne nie sprzeciwiają się istnieniu wspólnoty bałto-słowiańskiej". Jak z tego widać, problem wspólnoty bałto-słowiańskiej pozostaje w nauce nadal otwarty i wysoce dyskusyjny. PODZIAŁ BAŁTOW Bałtowie, sądząc po zasięgu ceramiki kreskowej i nazwach rzek, tworzyli wielką grupę plemion, która zajmowała nader obszerne terytorium między ujściem Wisły i Bałtykiem na zachodzie, Prypecią na południu, dorzeczem górnej Wołgi i Oki na wschodzie oraz dolną Dżwiną na północy. Rozgałęziali się oni prawdopodobnie na trzy odłamy: wschodni między Oką—Wołgą a Dnieprem, środkowy na terenie dzisiejszej Białorusi i zachodni nad Bałtykiem. Wspomnieć tu należy, że nazewnictwo bałtyjskie na obszarze Białorusi występuje obficiej dopiero na północ od linii Prużana—Słuck—Rohaczew— Kostiukowicze. Od połowy l tysiąclecia n.e. rozwój Bałtów potoczył się już odmiennymi drogami. Tereny bowiem górnych dorzeczy Dniepru, Wołgi i Oki stały się obiektem ekspansji osadniczej Słowian wschodnich. 29 Słowianie ciągnąc na północ, w kierunku przyszłego Nowogrodu Wielkiego, przerwali na początku drugiej polowy I tysiąclecia n.e. pasmo osadnictwa bałtyjskiego, odcinając jego odłam wschodni od grupy środkowych Bałtów. W VII—VIII w. n.e. Krywicze połoccy zajęli ziemie nad środkową Dźwiną i jej dopływem Połotą. W tym samym czasie drugi odłam Krywiczów zaludnił ziemię smoleńską, Dregowicze zaś skolonizowali terytoria na północ od Prypeci. Pod naporem żywiołu słowiańskiego ginęło powoli osadnictwo bałtyjskie na tych terenach, a częściowo ulegało slawizacji. Tylko niektóre grupy, jak lud Goijad nad górną Protwą, zachowały swą odrębność, ale i one w połowie XII w. zostały podbite i zruszczone. Dawni mieszkańcy tych ziem między Oką a Dnieprem i Dźwiną — Bał-towie, pozostawili na utraconych terenach dość skąpą spuściznę w postaci ubogich i trudno czytelnych zabytków archeologicznych i licznych nazw wodnych o bałtyjskim brzmieniu. Zgoła inaczej przebiegały za to dzieje zachodnich Bałtów, z których na przełomie I i II tys. n.e. wyłoniły się plemiona Prusów, Jaćwięgów, Litwinów i Łotyszów. BAŁTOWIE ZACHODNI W PIERWSZEJ POŁOWIE I TYSIĄCLECIA N.E. Dzięki znajdowanemu w ich krajach, głównie nad brzegami Bałtyku, wielce cenionemu w starożytnym świecie śródziemnomorskim złocistemu jantarowi zachodni Bałtowie dość wcześnie ukazali się na widowni historycznej. Być może, starożytni Grecy wiedzieli coś niecoś o Bałtach już w V w. p.n.e. Żyjący bowiem w tym stuleciu słynny historyk grecki Herodot, a po nim podróżnik Piteas (IV w. p.n.e.) wymieniali jako jeden z dziwów świata — jantar. Jest rzeczą możliwą, że wspomnień! przez Piteasa Ostiaioi to zwani później Aistowie — ludy bałtyjskie. O ludzie tym doniósł głośny historyk rzymski Tacyt, piszący około 98 r., że na prawym brzegu Morza Suebskiego (Bałtyku) żyją “Aestiorum gentes". Toczony od dawna w nauce spór o to, co oznacza ta nazwa, czy Bałtów, tj. Prusów i Litwinów, czy też fińskie plemię Estów, zdaje się rozstrzygnąć podana przez Tacyta wzmianka o znajdowanych przez Aestiów nad brzegiem morza jantarze, zwanym przez nich glaesum. Ponieważ największe znaleziska jantaru i monet rzymskich, którymi kupcy rzymscy płacili za jantar, występują od czasów Tacyta na terenie pruskiej Sambii i pobrzeżu Kłajpedy—Połągi, a w Estonii trafiają się znacznie rzadziej, przeto wolno twierdzić, iż Aestii to Bałtowie. Obecność Bałtów między dolną Wisłą a Niemnem poświadczył później geograf 30 Zasięg osadnictwa bałtyjskiego w I tys. n.e. grecki Ptolemeusz (około 161—182 r. n.e.). Dowiedział się on widocznie od kupców jantaru, że na południowy wschód od Wisły, za Wenedami (Słowianami) żyją plemiona Galindai i Soudinoi. W ludach tych nauka upatruje późniejsze (XII—XIII w.) pruskie plemię Galindów i jaćwieskie Suduwów, które na tym obszarze, gdzie ich umieścił Ptolemeusz, przetrwały do XII—XIII w. Historyk grecki Jordanes, opowiadając około r. 550 o zwycięskich walkach króla Gotów Hermanaryka (351—376) r.) ze Słowianami zapewniał, że właśnie ten podbił też pokojowy naród Aestiów, którego siedziby (w czasach Jordanesa oczywiście) ciągnęły się za rzeką Wisłą od brzegów oceanu (czyli Bałtyku) na południe aż po lud Acatziri. Jordanes wymienił pod tą nazwą turskie plemię Akaciri, które w V w. pojawiło się w stepach nadczarnomorskich na północ od Morza Azowskiego. Z pism Cassiodora, żyjącego w VI w. n.e., wiadomo, że między 523 a 526 r. do króla ostrogockiego Teodoryka przybyło poselstwo od żyjących nad brzegami Bałtyku Aestów i przyniosło mu w darze jantar oraz ofiarowało sojusz. 31 ZAJĘCIA GOSPODARCZE BAŁTÓW W PIERWSZEJ POŁOWIE I TYSIĄCLECIA N.E. Wiadomości pisarzy starożytnych o Bałtach są nadzwyczaj ułamkowe. Stosunkowo najwięcej informacji zebrał o nich Tacyt, który pozostawił też krótką charakterystykę tego ludu. Aestiowie, wedle Tacyta, czczą matkę bogów, rzadko używają żelaza, częściej drewna. Zboża i inne płody uprawiają z większą pieczołowitością niżeli leniwi Germanie. Na brzegu morskim znajdują jantar, lecz będąc barbarzyńcami nie znają ani jego pochodzenia, ani wartości i ze zdziwieniem przyjmują zań zapłatę od obcych. Przekazany przez Tacyta opis bytu gospodarczego Bałtów jest zgodny ze źródłami archeologicznymi. Z wykopalisk wiadomo, że Bałtowie od kilku już stuleci posługiwali się wyrabianymi przez siebie lub nabywanymi od obcych kupców narzędziami z żelaza, jak siekiery, noże, groty. Prawdą jest, że żelaza było u Bałtów dość niewiele, jako że kraje ich nie obfitowały w złoża rudy żelaza. Umieli jednak Bałtowie wydobywać żelazo z ubogich pokładów miejscowej rudy błotnej. Znaleziska żelaznych sierpów i kos z I—IV w. n.e. potwierdzają pochlebną opinię historyka rzymskiego o stosunkowo wysokim poziomie rolnictwa u Bałtów, którzy przewyższali w tym względzie Germanów. W czasach Tacyta rolnictwo stało się już podstawowym zajęciem Bałtów. Ziemię wówczas, jak i przez całe niemal I tysiąclecie, uprawiano systemem wypaleniskowo-odłogowym, tzw. lidymami. Za pomocą żelaznych siekier wyrębywano kawał lasu i wypalano. Na spopielonej, wzruszonej motykami glebie wysiewano zboża: pszenicę, proso, jęczmień, żyto, owies, a także groch, len, konopie. Przez kilka lat osiągano dość dobre urodzaje, a kiedy ziemia wyjałowiała i poczęła zarastać chwastami, pozostawiano ją dyrwanem (odłogiem) i przysposabiano pod uprawę nowy wyrąb, zmieniając pewnie przy tym miejsce pobytu. Dość powszechna była też hodowla bydła domowego, która — sądząc po danych archeologicznych - w I-IV w. n.e. odgrywała w gospodarstwie domowym znacznie większą rolę niż łowiectwo. W rozległych puszczach polowano nie tylko na grubego zwierza, jak: żubr, niedźwiedź, łoś, jeleń, ale i na cenne dla swoich futerek zwierzątka, jak: wiewiórka, lis, kuna, bóbr. Łowiono też ryby w rzekach i licznych jeziorach. Dość prymitywne i nie oddzielone od rolnictwa rzemiosło dostarczało prawie wszystkich najważniejszych przedmiotów codziennego użytku, w tym płótna na odzież, obuwia, ręcznie lepionych garnków glinianych; koło garncarska pojawiło się u Bałtów-Litw i nów bardzo późno, dopiero w średniowieczu. W pierwszych wiekach naszej ery rozwinął się handel dalekosiężny 32 z imperium rzymskim. Obcy kupcy, przybywający na Litwę i do Prus znad Morza Czarnego, znad Dunaju i z Italii, nabywali od Bałtów jantar, a w zamian pozostawiali różne brązowe i nieliczne srebrne ozdoby oraz monety. W Prusach znaleziono kilka tysięcy różnych monet rzymskich, na Litwie, głównie w okolicach Kłajpedy i Połągi, ponad 600 monet. Pochodzą one przeważnie z II w. n.e., co — doliczając kilkudziesięcioletni okres potrzebny na ich dotarcie nad Bałtyk, wskazuje, że główne natężenie handlu jantarowego Litwy z prowincjami rzymskimi przypadło na II—III w. W IV w. nastąpiło załamanie tego handlu, gdyż monety rzymskie nad Bałtykiem z tego okresu stają się rzadkością. Przerwanie handlu spowodowane zostało pewnie wielką wędrówką ludów, która pod koniec IV w. doprowadziła do najazdu ludów barbarzyńskich. Germanów i Hunów, na Rzym i do upadku tego potężnego imperium światowego. Okres wielkiej wędrówki ludów znamionuje się na Litwie dość zagadkowymi przemianami kulturowo-etnicznymi. Sporadycznie występujące przed naszą erą groby szkieletowe, nagle w II—IV w. n.e. zdobywają sobie na Litwie panujące miejsce na cmentarzyskach, a wraz z nimi zjawia się ceramika chropowata. -W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. obrządek szkieletowy i ceramika chropowata stają się coraz rzadsze i ustępują pierwszeństwa nieprzerwanemu zresztą, bałtyjskiemu obrządkowi ciałopalenia i ceramice gładkiej. Wreszcie w IX—XII w. groby szkieletowe utrzymują się tylko na prawym brzegu Windawy. Czyżby to był nawrót resztek Staroindoeuropej-czyków — Wenetów? Ich wtargnięcie na Litwę jakoś dziwnie zbiega się w czasie z wędrówką Gotów, którzy na przełomie II i III w. n.e. wyruszyli znad dolnej Wisły w kierunku Morza Czarnego. Być może, na szlaku swej wędrówki Goci natknęli się na szczątki Wenetów, którzy pod ich naporem szukali schronienia na Litwie, z której później, w V-VI II w., też zostali wyparci przez Bałtów na linię Windawy. ROZWÓJ GOSPODARKI l RÓŻNICOWANIE MAJĄTKOWE BAŁTÓW W DRUGIEJ POŁOWIE I TYSIĄCLECIA N.E. Powolny, przez setki lat prawie niewidoczny rozwój sił wytwórczych, poprzez wynalezienie najpierw brązowych (XVI—VI w. p.n.e.), potem już żelaznych narzędzi (od V w. p.n.e.), rozkwit handlu jantarowego w pierwszych wiekach naszej ery, prowadził do poważnych przekształceń stosunków społecznych. Żelazne narzędzia umożliwiły większą wydajność pracy. Skutkiem tego wielki patriachalny ród w epoce żelaza zaczął się rozpadać na mniejsze rody, które dysponując ulepszonymi metalowymi narzędziami mogły już prowadzić 3 Hisloria Limy 33 samodzielną gospodarkę. W miejsce panujących dotąd zbiorowych pochówków w pierwszych wiekach naszej ery pojawiają się pojedyncze groby, które stanowią dowód wydzielania się poszczególnych rodzin z wielkiego rodu. Zaczęła się też ujawniać nierówność majątkowa, niektórzy bowiem zmarli byli grzebani razem z koniem, przy szczątkach kobiecych zaś spotykane są czasem liczne ozdoby brązowe, a wyjątkowo nawet srebrne. Wybijający się członkowie rodów gromadzili znaczne — jak na bałtyjskie stosunki — bogactwa, np. w postaci skarbu składającego się z 30—40 monet rzymskich. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. w życiu gospodarczym Bał-tów zaszła jedna, ale istotna zmiana. Gdzieś w VII—VIII w. pojawiło się, a na przełomie I i II tysiąclecia upowszechniło prymitywne rolnictwo orne. Do uprawy ziemi poczęło służyć drewniane radio (arklas), ciągnione przez woły, rzadziej chyba przez konia. Prawdopodobnie w końcu I, lub raczej na początku II tysiąclecia na Litwie począł się przyjmować archaiczny, trójpolowy system uprawy ziemi. W systemie tym ziemia uprawna dzieliła się na szereg rozrzuconych pól, z których większa część leżała przez kilka lat ugorem, a na pozostałych zasiewano zboża ozime, w tym coraz więcej żyta, oraz zboża jare. Nadal jednak trzebież lasów pod okresową i stałą uprawę miała duże zastosowanie i miejscami, w ośrodkach bardziej zacofanych, zapewne przeważała. W innych dziedzinach gospodarki postęp był niewielki. Ulepszały się jednak niektóre narzędzia, np. sierpy, kosy, a także siekiery, które w większym stopniu zostały przystosowane do ciesiołki. Poważne zmiany nastąpiły w uzbrojeniu i ozdobach. Obok znanych dawniej oszczepów o krótkim i długim żelaznym grocie pojawiły się żelazne tarcze. Przede wszystkim jednak weszła w użycie nader droga i groźna broń: żelazny miecz, długi dwusieczny i krótki jednosieczny. Dość bogate — w porównaniu z dawniejszymi czasami — ozdoby kobiece, jak nakrycia głowy, nieraz okraszone srebrem, naszyjniki brązowe, a czasem srebrne, zapinki, szpilki, obrączki, paciorki szklane, odznaczają się nie tylko lepszym wykonaniem. Coraz częściej trafiają się wśród nich przedmioty srebrne, co świadczy o wzroście zamożności niektórych jednostek, a także o kontaktach handlowych Litwy z sąsiednimi krajami słowiańskimi, głównie z Rusią, z których srebro za pośrednictwem kupców docierało do nie posiadającej tego kruszcu Litwy. Wzrost zamożności uwidacznia się również w coraz częstszych i bogatszych pochówkach mężczyzn-wojowników z końmi. Pochówki z koniem w pierwszej połowie I tysiąclecia n.e. zdarzają się wyjątkowo i zwykle obok szkieletu mężczyzny znajdował się jeden koń. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. stają się one liczniejsze, zwłaszcza na terenie Litwy środkowej i wschodniej. Obok szczątków zmarłego 34 trafiają się szkielety 2—5 koni. Na cmentarzysku w Versvai pod Kownem odkryto nawet dwa groby, w których znajdowało się po osiem koni, pogrzebanych razem ze zmarłymi gdzieś w XI—XII w. Należy się domyślać, że im znaczniejszą osobą był zmarły, z tym większą okazałością wyprawiano mu pogrzeb, kładąc do grobu również jego ulubione przedmioty oraz konie. Wiadomo bowiem, że zwyczaj ten panował jeszcze w XIV w., gdyż wielki książę Olgierd został w 1377 r. pochowany razem z 18 końmi. Wolno przeto twierdzić, że pochówki z końmi, spotykane w drugiej połowie I tysiąclecia n.e., były grobami wybitniejszych członków rodu, którzy poczęli tworzyć warstwę arystokracji rodowej. Warstwa ta poczęła się wykształcać w drugiej połowie I tysiąclecia n.e., a przejawem jej istnienia są obok pochówków z końmi także niektóre drogie przedmioty, jak żelazne miecze i kosztowności w postaci srebrnych ozdób. Z biegiem czasu warstwa możnych zaczęła się przeobrażać w klasę społeczną. POCZĄTKI SPOŁECZEŃSTWA KLASOWEGO U BAŁTOW W VIII-XII WIEKU Wiadomo, że ludzie bardziej uzdolnieni i przedsiębiorczy potrafią w takich samych co i ogół warunkach uzyskać lepsze rezultaty w pracy i tą drogą polepszyć swój byt, osiągnąć znaczną czasem zamożność. W ten sposób rozwinęła się zapewne warstwa możnych. Jednakże zdobyć bogactwo, wielki majątek można tylko wtedy, jeśli się korzysta z cudzej pomocy i cudzej pracy. Toteż klasa wyższa na Litwie, jak i u innych ludów, będzie się tworzyć dopiero wtedy, kiedy jedna grupa społeczna — ta oznaczająca się większą niż ogół zamożnością — będzie w sposób mniej lub bardziej zorganizowany, ale systematyczny, przywłaszczać sobie część dóbr materialnych wytwarzanych przez inną grupę tego samego społeczeństwa. To stałe przywłaszczanie sobie części płodów cudzej pracy jest możliwe tylko wtedy, gdy gospodarka danego społeczeństwa osiągnęła taki poziom rozwoju, że umożliwia uzyskiwanie nadwyżek, produktu dodatkowego. Nadwyżki produkcyjne pozwalają pewnym jednostkom na całkowite zaniechanie pracy fizycznej i zajęcie się innymi czynnościami, na pędzenie innego trybu życia. U ludów rolniczych — do których należeli Bałtowie — produkt dodatkowy pojawia się na stałe dopiero w okresie upowszechnienia się ornej uprawy ziemi, która na ziemiach litewskich występuje nie wcześniej niż w VII—VIII w. W tym czasie na powierzchnię życia społecznego poczęła wyraźnie już wypływać warstwa możnych i przekształcać się w klasę społeczną. Z opowieści kupca anglosaskiego Wulfstana, który w końcu IX w. 35 Bałtowie u schyłku epoki plemiennej w XII w. gościł w kraju Prusów (Aestland) wynika, że wówczas w łonie tego ludu istniała już klasowa struktura społeczna. Wulfstan bowiem opowiadał, że w kraju Prusów są liczne grody, po których siedzą kuni-gasi i piją kumys, podczas gdy pospólstwo i niewolnicy raczą się miodem. Relację Wulfstana uzupełniają i potwierdzają późniejsze źródła z końca X, początku XI w., zwłaszcza żywoty św Wojciecha 36 i św. Brunona, które wymieniają przedstawicieli arystokracji rodowej i starszyzny plemiennej. Ponieważ Litwa przebywała ten sam proces rozwojowy co Prusy, wolno sądzić, że w społeczeństwie litewskim również około VIII—IX w. wystąpiły oznaki niewolnictwa. Wojny bowiem toczone w tym okresie dostarczały Litwinom nie tylko łupów w postaci kosztowności, ale przynosiły też brańców wojennych. Co zamożniejsi zatrudniali pewnie tych jeńców w swoim gospodarstwie. W ten sposób niewolna czeladź powiększała siłę liczebną i gospodarczą rodu, zapewniając mu w dalszej kolejności większe znaczenie w życiu społeczno-politycznym. Możni wykorzystali też rozwój stosunków społeczno-gospodarczych, wzrost produkcji, do zmiany stosunków własnościowych. Niegdyś ziemię — ten podstawowy środek produkcji — dzielono co pewien czas między poszczególne rody drogą losowania, tak że co jakiś czas zmieniała ona swego użytkownika. Już w Xl w. — jak wynikałoby z informacji polskiego kronikarza Galia Anonima o Prusach — dawne działy losowe przekształciły się w dziedziczne źrebią (działki), tylko lasy, łąki i inne użytki rolne pozostawały we wspólnym władaniu. W warunkach postępów techniki gospodarowania, przejścia do ornej uprawy roli, kiedy ziemia zaczęła dawać więcej plonów, niż tego wymagało spożycie, dla wielu członków rodu korzystniejsze było wydzielenie się ze wspólnoty wiejskiej i przyjęcie ziemi w dziedziczne użytkowanie. Możliwości te wyzyskiwali w pierwszym rzędzie możni i przy pomocy zagarnianych na wojnach brańców powiększali swoje gospodarstwa. ORGANIZACJE PLEMIENNE NA LITWIE W DRUGIEJ POŁOWIE I I POCZĄTKU II TYSIĄCLECIA N.E. W toku przemian gospodarczo-społecznych w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. poczęła się tworzyć organizacja plemienna. Zamieszkałe w polach, tj. na małych terytoriach typu wsi, rody zaczęły się dla lepszego bezpieczeństwa łączyć najpierw w niższego rzędu związki terytorialne, we włości. Jednakże wyprawy na sąsiadów, będące okazją do wzbogacenia się, a przede wszystkim potrzeba obrony przed nieprzyjacielem zewnętrznym, skłaniały poszczególne rody i włości do nawiązania trwałego porozumienia w sprawach własnego bezpieczeństwa i wystąpień zbrojnych na zewnątrz. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. terytorium Litwy rozpadło się na dwa główne kręgi kulturowe: l. zachodni, późniejszy żmudzki, w którym istniały cmentarzyska płaskie z obrządkiem szkieletowym, i 2. wschodni, późniejszy auksztocki, gdzie występowały cmentarzyska kurhanowe z obrządkiem ciałopalnym, który w IX—XII w. rozprzestrzenił się i na zachodnią Litwę. 37 Na terenie żmudzkiego obszaru kulturowego w V—VIII w., jak i później, w IX—XII w., wydzielały się dość zwarte skupiska osadnicze, a mianowicie: l. upicko-wiłkomierskie między Niewiażą a Świętą, z którego w XIII w. wyłoniły się ziemie Upita i Dzia-wołtwa; 2. kroksko-datnowskie między Dubisą a Niewiażą; 3. sza-welskie w dorzeczu górnej Wenty i Muszy, przyszła ziemia Szawle, XIII w.; 4. szwekszneńskie między Minią a Jurą, późniejsza ziemia Korszów, XIII—XIV w.; 5. krożsko-wornieńskie między Jurą a Dubisą, z którego wytworzyła się w przyszłości ziemia Miedniki (Wornie), XIII-XIV w. Poza obrębem etnicznym litewskim znajdował się wówczas okręg płotelski, zamieszkany przez Kurów, zwany w XIII w. ziemią Ceclis. Również pomorze litewskie w części kłajpedzkiej zaludnione było przez pruskich Skalowów, Połąga zaś należała do Kuronii. Sprawa przynależności etnicznej obszarów plemiennych Nadrowii i Skalowii (Skol-wy), które kronikarz krzyżacki Piotr Dusburg uznał za pruskie, pozostaje w nauce otwarta. Jedni opowiadają się za pruskością tych plemion, inni sądzą, iż w rzeczywistości ziemie te od dawna zamieszkiwała ludność litewska. Na obszarze kulturowym auksztockim wybijały się w zasadzie trzy terytoria osadnicze: l. uciańskie między Świętą a Wilią, czyli ziemia Nalszczany, XIII w.; 2. trockie między Wilią, Niemnem a Mereczanką, znane później jako Litwa właściwa, ziemia litewska; 3. oszmiańsko-gieranońskie między Mereczanką, Niemnem, Berezyną i Wilią; wyżynne; być może, ta ziemia nosiła nazwę Auksztoty, którą by uzasadniało ukształtowanie jej powierzchni. SKUPIENIE WŁADZY POLITYCZNEJ PRZEZ WIESZPACÓW NA PRZEŁOMIE I I II TYSIĄCLECIA N.E. Na Litwie istniało więc w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. około ośmiu rejonów osadniczych, przedzielonych wododziałami rzek i pasmami puszczy. Na obszarze tych rejonów osadniczych, z których każde różniło się jeszcze swoim narzeczem, przynajmniej od IX—X w., jeśli nie wcześniej, poczęła się wytwarzać organizacja plemienna. Głównym zadaniem plemienia, będącego już organizacją polityczną, było zapewnienie bezpieczeństwa swej ziemi przy użyciu wojskowej siły ludności. Plemię rządziło się przy pomocy wiecu ludowego, który decydował o sprawach wojny i pokoju, w sporach z sąsiednim plemieniem i wybierał naczelnika — wieszpaca (paca). Wieszpac (lit. viespats — pan włości) pełnił swą władzę tylko na czas trwania stanu wojennego; prowadził wtedy wojsko i układał się o pokój. Aczkolwiek w wiecu brali udział wszyscy mężczyźni plemienia, to 38 jednak możni miewali pomiędzy sobą odrębne narady i wywierali przemożny wpływ na przebieg obrad i uchwały wiecu. Toteż wiesz-pacem obwoływano nie tylko tego, który był mądry w radzie i dzielny w boju, ale zwykle tego, który obok tych przymiotów wyróżniał się jeszcze ponad ogół swoją zamożnością. Stopniowo wieszpacowie zaczęli dążyć do przedłużenia okresu swej władzy, do uczynienia jej dożywotnią, a potem i dziedziczną. Wykorzystywali więc ku temu swoje wpływy, bogactwa, którymi zjednywali sobie stronników, i wreszcie poczęli tworzyć podległą sobie stałą siłę zbrojną w postaci drużyny, złożonej z przyjaciół, krewnych i zwolenników. Drużyna — draugija — pojawiła się najpóźniej w XII w., kiedy Litwini poczęli podejmować dalekie nieraz, łupieskie wyprawy na sąsiednie ludy, zdobywając na nich łupy i brańców. NAJAZDY WIKINGÓW NA ZIEMIE LITEWSKIE W KOŃCU I TYSIĄCLECIA N.E. W Europie przez długi czas głucho było o Litwie. Kraj ten był bowiem jakby zapadłym kątem świata. Nie słynął z bogactw naturalnych, które mogły nęcić obcych, nie przechodziły też przezeń jakieś ważniejsze szlaki handlowe. Nic dziwnego, że na zachodzie Europy w czasach Karola Wielkiego, na przełomie VIII i IX w., wiedziano o krajach nadbałtyckich nie więcej niż w starożytności. Słyszano wprawdzie o Polsce, o tym, że nad Bałtykiem żyją Słowianie i Aistowie oraz inne różne ludy. Źródło niemieckie z połowy IX w., zwane Geografem Bawarskim, spośród tych ludów wymieniło jedynie lud Bruzi, tj. Prusów. Natomiast w tych czasach Litwa już była dobrze znana Skandynawom. W VIII - IX w. skandynawscy Wikingowie rozwinęli niezwykle prężną i częstotliwą akcję łupieską plądrując po całej niemal Europie. Ońarą ich dokuczliwych i zaborczych najazdów morskich stała się Brytania, Francja, Ruś i inne kraje, wśród nich ziemie pruskie i litewskie. Litwini usiłowali stawić tym groźnym napastnikom opór. Coraz większa ilość i lepsza jakość broni, jej nowe rodzaje, jak miecze, następnie powstawanie grodów coraz lepiej umocnionych, nie zamieszkanych, ale służących ludności za schronienie w razie niebezpieczeństwa, świadczą, że w okresie normańskiej agresji nastały dla Litwy niespokojne czasy. Wiadomo, że wikingowie w pierwszej połowie IX w. zmusili do uległości i płacenia daniny zamieszkujących w północno-zachodniej części Litwy Kurszów. Również król duński Regnar Lodbrok miał w tymże okresie wyprawiać się na pruskich Sambów oraz na Kurszów. W 853 r. podczas wielkiej wyprawy na Kuronię wikingowie zdobyli podstępnie potężny gród Apulię i wymu- 39 sili od jego mieszkańców haracz. W walce z normańskimi najeźdźcami mieszkańcy Litwy zdołali jednak obronić swoją niepodległość. LITWA NA WIDOWNI HISTORYCZNEJ W 1009 ROKU Europa zachodnia po raz pierwszy dowiedziała się o istnieniu Litwy zupełnie przypadkowo w 1009 r. W tym roku nazwa Litwa pojawiła się po raz pierwszy na kartach źródeł historycznych. Stało się to w wyniku tragicznej śmierci biskupa Brunona, który w porozumieniu z władcą Polski Bolesławem Chrobrym udał się do kraju Prusów pragnąc nakłonić ich do przyjęcia chrześcijaństwa. Podczas swej misji został jednak zamordowany wraz ze swymi 18 towarzyszami “in confinio Rusciae et Lituae", na granicy Litwy i Rusi, prawdopodobnie w kraju Jaćwieży. Ponieważ nazwa Litwa zapisana została w wyraźnie ruskiej postaci: Litva, przeto wolno wyciągnąć wniosek, że Litwa znana była Rusi na długo przed 1009 r. Znamienne jest milczenie sag skandynawskich o Litwie, mimo iż drapieżni i zdobywczy wikingowie znali we wczesnym średniowieczu wybrzeża właściwie całej Europy. Wiedzieli dobrze o Liwonii, Sambii, Warmii, ale ponieważ na wybrzeżu litewskim spotykali żyjących tam wówczas Kurszów, wymieniali tylko nazwę K-uronii. NAJAZDY RUSKIE I DUŃSKIE NA LITWĘ W X XI WIEKU Najdawniejsze, znane ze źródeł pisanych, stosunki litewsko-ruskie rozwijały się pod znakiem wojny. Powstałe w X w. państwo staroruskie wcześnie zaczęło narzucać swe władztwo sąsiednim ludom i przymuszać je do składania dani. W ciągu X—XI w. cały szereg plemion ugrofińskich, jak Czudź, Mera, Weś, Mordwa, Peczora, Jam, Liw, a także bałtyjskich, jak Żemigoła, Łotygoła, Kuronia, płaciło Rusi trybut. Również i Litwa w zaraniu swoich dziejów historycznych, w X—XI w., miała być krajem płacącym dań Rusi. Już bowiem w 983 r. wielki książę kijowski Włodzimierz podjął wyprawę na Jaćwież i zmusił ją do uległości. Los Jaćwieży podzieliła prawdopodobnie i Litwa, bowiem Ilia Muromiec, bohater staroruskiej byliny, przechwalał się, że za kniazia Włodzimierza (980—1015) co trzy lata wybierał w Litwie daninę. Zwierzchnictwo Rusi nad Litwą i Jaćwieżą nie zdołało się utrwalić, gdyż następca Włodzimierza, wielki książę Jarosław Mądry, w 1038 r. podjął nową próbę zhołdowania Jaćwieży, ale bez większego powodzenia. Kiedy w dwa lata później Jarosław uderzył na Litwę (1040 r.), latopis ruski skrzętnie przemilczał rezultat pochodu, który 40 widocznie nie przyniósł pożądanego skutku. Nie wiodły się wyprawy także następcom Jarosława. Gdy w bez mała sto lat później książę kijowski Mścisław podjął wielką wyprawę na Litwę od strony Izasławla (Zasławia), zimą 1131/32 r., nie dała mu ona spodziewanych korzyści. Rusini zdołali tylko spustoszyć kraj i uprowadzić jeńców. Podczas odwrotu część ich wojska, Kijowianie, ciągnęła osobno z tyłu za księciem. Ten oddział został dopadnięty przez pogoń litewską i rozgromiony. W próbach podboju Litwy rywalizowała z Rusią Dania. Królowie duńscy Kanut Wielki (1014-1035) oraz Kanut IV (1080-1086) najeżdżali ziemie Bałtów pragnąc poddać je swemu władztwu i narzucić im trybut. W księdze danin płaconych Danii przez ziemie pruskie, łotewskie i estońskie widnieje również “Littonia". Zwierzchnictwo duńskie nad Litwą musiało być wszakże przejściowe i krótkotrwałe, gdyż w XII w. nie daje się stwierdzić panowania Duńczyków na Litwie. ŁUPIESKIE NAPADY LITWINÓW NA RUŚ W XII WIEKU W ciągu pierwszych wieków swej działalności na widowni historycznej naród litewski, “Chorobra Litwa" — jak głosi staroruska bylina — pełen poczucia własnej niezawisłości, nigdy nie ukorzył się przed żadnym najeźdźcą i śmiało stawiał mu czoło. Od połowy XII w., korzystając z osłabienia Rusi, wywołanego feudalnym rozdrobnieniem tego do niedawna potężnego państwa, Litwini zaczęli przechodzić już do działań zaczepnych. Ich oddziały bojowe jęły przekraczać linię granicznych strażniczych grodów ruskich: Grodno—Nowogródek— Horodec nad Berezyną—Izasławl—Mińsk—Borysów, Łohojsk—Bra-sław. Zwalczający się wzajemnie książęta ruscy nie byli w stanie stawić im skutecznego oporu, a nawet szukali u Litwinów oparcia i pomocy w bratobójczych wojnach. Kiedy w 1162 r. księcia horo-deckiego Wołodara obiegł w Horodcu książę połocki Rohwołod, Wołodar wypadł nocą z Litwinami na jego drużynę i zadał swemu przeciwnikowi ciężkie straty. Z pomocy Litwinów korzystali też w 1180 r. książęta połoccy. Ludna i bogata ziemia połocka, zamożny Połock nad Dźwiną, który wyrósł na handlu bałtyckim, stała się wkrótce pożądliwym obiektem litewskich najazdów. Przed 1187 r. oddziały litewskie panowały już nad żywotną dla Połocka arterią handlową nad środkową Dźwiną i zagrażały samemu Połockowi. W walce z Litwinami zginął Izasław Wasilkowic, wnuk sławnego księcia połockiego Wsiesława. Barwnie opisane są te boje w Słowie o pułku Igora, staroruskim bohaterskim eposie. 41 Slowo, wspominając niedawną jeszcze przewagę Rusi nad Litwą, kiedy to Litwini i Jaćwięgowie “sulice swoje porzucili i głowy pokłonili przed stalowymi mieczami" księcia włodzimierskiego Romana, ubolewało: I Dźwina błotem ciecze pod onym Krzykiem pohańców, Połoczanom groźnym. Jeden że Izasław, syn Wasilkowy, Swymi ostrymi mieczami Zadzwonił o litewskie szlomy, Sławę dziada swego Wsiesława zaćmiwszy, A sam pod czerwonymi szczyty Na skrwawionej trawie litewskimi mieczami pocięty Wkrótce najazdy Litwinów przechodząc ziemie Letgalów zaczęły sięgać daleko na północ od Rusi, do bogatego Pskowa. Już zimą 1183/84 r. Pskowianie toczyli ciężkie walki z Litwinami “i wiele zła stało się Pskowianom" — żalił się latopis ruski. Niebawem Litwini poczęli zagrażać samemu Nowogrodowi. Ta potężna “Wenecja północy", jak zwano na Zachodzie Nowogród, czując się zagrożoną, osadziła w 1198 r. w Łukach księcia .Izasława dla obrony przed Litwą. Izasław zmarł jednak niespodziewanie wiosną tegoż roku, a już jesienią zjawili się pod Łukami Litwini z Połoczanami, którzy snadź uznali, że lepiej dla nich będzie, jeśli się narażą swoim wchodząc w pewniejszy związek z Litwą, która mogła im zagwarantować swobodę handlu na Dźwinie. Nowogrodzka zastawa w Łukach okazała się wkrótce niedostateczną zaporą dla wszędobylskich Litwinów. W 1200 r. ich drużyny grasowały już w głębi ziemi nowogrodzkiej nad rzekami Łowat, Poła i dotarły aż do grodów Swinort, Naliucz. W drodze powrotnej dopędzili ich jednak Nowogrodzianie i zadali znaczne straty. Książęta ruscy starali się przeciwdziałać temu niezwykłemu rozmachowi łupieskich pochodów Litwy i próbowali wypraw odwetowych. Dwukrotnie zamierzał najechać Litwę książę kijowski Ruryk, ale pierwszym razem, w 1190 r., zbyt długo zabawił na weselu księcia Jarosława w Pińsku, śniegi stajały i drogi na Litwę okazały się nie do •przebycia. Za drugim razem, w 1193 r., wstrzymała Ruryka groza połowiecka na wschodzie Rusi. Również książę nowogrodzki Jarosław zamierzał w 1191 r. wyprawić się na Litwę albo na estońską Czudź, w końcu jednak po namyśle wybrał łatwiejszego przeciwnika — Czudź. Książęta ruscy najwyraźniej nie czuli się na siłach poskromić rozzuchwalone watahy litewskie, które łupiły i niszczyły ich kraj. Tymczasem ośmieleni powodzeniem Litwini całym szeregiem swych łupieskich pochodów przygotowywali sobie grunt pod przyszłe zdobycze terytorialne na Rusi. 42 LITWINI W WALCE Z AGRESJĄ NIEMIECKĄ NAD BAŁTYKIEM NA PRZEŁOMIE XII I XIII WIEKU Litwini, nie zmniejszając rozmachu swych działań na Rusi, u schyłku XII w. zwrócili baczniejszą uwagę na ziemie swych pobratymców — Żemigołę i Łotygołę. W krainach tych bowiem zaczęli się pojawiać i usadawiać niemieccy kupcy i feudałowie. Już około 1186 r. napływający nad ujście Dźwiny Niemcy przystąpili do zakładania swych kolonii w tym kraju i pod pretekstem nawracania łotewskich pogan na chrześcijaństwo usiłowali zagarnąć ich ziemie. Litwini dojrzawszy w niemieckich przybyszach agresywnego przeciwnika wypowiedzieli im walkę. Przed 1188 r. uderzyli oni — wspólnie, zdaje się, z Połoczanami — na kontrolowane przez Niemców tereny łotewskie wyrządzając im duże szkody. Że Niemcy dotkliwie odczuli ten najazd, świadczy wyprawione przez nich poselstwo do Rzymu w 1188 r., w którym brał udział liwoński wielmoża Caupo. Złożył on papieżowi obszerną relację o licznych stratach i bezeceństwach wyrządzanych chrześcijanom przez “wielce potężną" Litwę. Na przełomie XII i XIII w. znowu słychać o wielkiej bitwie stoczonej przez Litwinów z Niemcami pod Koknese. Najeźdźcy ponieśli wówczas tak ciężką klęskę, że “trzy setki chrześcijan" legły na placu boju. Nic dziwnego, że po takim ciosie, kiedy w 1201 r. Litwini zaofiarowali Niemcom ryskim pokój, ówczesny kronikarz, zniemczony Łotysz Henryk uznał posunięcie litewskie za prawdziwe “zrządzenie Boga". LITWA WOBEC POLSKI W ZARANIU SWOICH DZIEJÓW W XI—XII w. Litwini zetknęli się również z Polską, której władcy, Kazimierz Odnowiciel w 1048 r., Bolesław Krzywousty w latach 1102—1113, a potem Kazimierz Sprawiedliwy w 1192 r., wiedli walki z Prusami i Jaćwięgami. Do pierwszych starć polsko-litewskich doszło prawdopodobnie już za panowania Bolesława Śmiałego (1058—1079). Minęły jednak długie lata, zanim Litwini ponownie zbrojnie zjawili się na ziemiach polskich, ,gdyż dopiero w 1159 r. słychać o ruskim księciu Wołodarze z Horodca nad Berezyną, który “chodził pod Litwą w Lasiech", tj. do Polski, Lachów. Jakby w odwecie za złupienie przez Kazimierza Sprawiedliwego kraju Jaćwięgów w 1192 r., Litwini najechali Polskę gdzieś na przełomie XII i XIII w. Poważne wyczyny militarne Litwinów w drugiej połowie XII w., ich zmagająca się działalność łupieska na Rusi, próby wypraw na Polskę, zwalczanie agresji niemieckiej na ziemi łotewskiej wskazują, że w tych czasach na Litwie musiały się dokonywać poważne zmiany w życiu społeczno-politycznym. 43 III. PAŃSTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU PRZESŁANKI ZJEDNOCZENIA "K y PAŃSTWOWEGO LITWY Na przełomie XII i XIII w. Litwa wkroczyła w nowy okres swoich dziejów — w okres tworzenia państwa. Państwo jako organizacja polityczna klasy panującej, wyposażona w aparat przymusu mający na celu ochronę interesów tej klasy, może pojawić się wówczas, kiedy zaistnieją odpowiednie warunki gospodarcze, umożliwiające powstanie społeczeństwa klasowego. Niezbędną przesłanką do tego jest u ludów rolniczych przejście od rolnictwa wypaleni skowo-odłogowego do ornego, które dostarcza stałych nadwyżek zbożowych, koniecznych do utrzymania kosztownego aparatu państwowego. Taki poziom sił wytwórczych osiągnęła Litwa już na przełomie I i II tysiąclecia n.e. W zorganizowaniu państwa zainteresowani byli w pierwszym rzędzie możni — wieszpacowie, posiadający znaczne niekiedy i trwałe majątki w postaci dóbr ziemskich z niewolną ludnością, kosztowności i stad bydła. Bogactwa te uprawniały ich do spełniania kierowniczej roli w społeczeństwie. Byli więc wieszpacowie nosicielami idei państwotwórczej i jej realizatorami, którzy wykorzystali dążenia szerokich mas ludowych do zapewnienia krajowi bezpieczeństwa przed nieprzyjaciółmi z zewnątrz. Poprzez stworzenie własnego narodowego państwa wieszpacowie spodziewali się rozszerzyć swe bogactwa i utrwalić kierownicze stanowisko w społeczeństwie. Mogło to nastąpić albo poprzez podporządkowanie i eksploatowanie własnego społeczeństwa, albo poprzez przejście od dorywczych, łupieskich najazdów na ziemie obcoplemieńców do podbojów terytorialnych, które by zapewniły ciągłość eksploatacji ludów sąsiednich. Zmuszenie do uległości własnego społeczeństwa nie było rzeczą łatwą, prowadziło bowiem do ostrych konfliktów klasowych. Korzystniejsze wydawały się zdobycze terytorialne, gdyż w tym wypadku można było posłużyć się siłami swego społeczeństwa i w toku akcji wojennej narzucić mu określone obowiązki fiskalne na rzecz państwa. W epoce plemiennej bowiem ludność pełniła jedynie pewne świadczenia na rzecz obronności swego terytorium, jak budowa i naprawa grodów, mostów 44 oraz dróg, wreszcie brała udział w pogoni za nieprzyjacielem. Te nieliczne ciężary publiczne miały zostać przez organizację państwową rozwinięte w cały złożony system powinności na rzecz państwa i panującego. Tworzeniu się państwa litewskiego sprzyjała pomyślna dla Litwy sytuacja międzynarodowa. Ruś, która niegdyś usiłowała zniewolić Litwę, od połowy XII w. weszła w okres długotrwałego rozbicia dzielnicowego, a po straszliwym najeździe mongolskim 1237—1240 r. uległa dalszemu, wielkiemu osłabieniu i rozprzężeniu politycznemu. Od Polski, która również przeżywała chwile upadku i feudalnego rozdrobnienia, oddzielały Litwę ziemie jaćwieskie, tak że Litwini z tej strony nigdy nie byli niepokojeni. Na północy wprawdzie, na ziemiach łotewskich, zaczęli się usadawiać Niemcy od schyłku XII w., ale Litwa nad nimi zdecydowanie górowała. W tych sprzyjających okolicznościach Litwa już od końca XII w. zaczęła przejawiać niezwykle ożywioną działalność militarną i dyplomatyczną. Prowadzone pod przewodnictwem wieszpaców akcje łu-pieskie na ziemie łotewskie, ruskie i polskie w początku XIII w. nabierały ogromnego rozmachu. W latach 1201—1236 Litwini podjęli co najmniej 40 najazdów na swoich sąsiadów, w tym 22 na podbijane przez Niemców ziemie łotewskie, 14 na Ruś i 4 na Polskę. “Bezbożna Litwa" — tak wymyślały jej latopisy ruskie — ze zmiennym szczęściem łupiła swoich wschodnich sąsiadów. W 1213 r. Litwini ograbili nawet silny i bogaty Psków, spalili go, a potem bezkarnie uciekli. Napastowani zaś nie czuli się na siłach do podjęcia wypraw odwetowych. Toteż powstałe przed połową XIII w. Slowo o upadku ziemi ruskiej z tęsknym żalem wspominało dawne, ale pamiętne jeszcze czasy, kiedy to “Litwa z błot swoich nie wyłaziła". POWSTANIE ZWIĄZKU PLEMION LITEWSKICH W POCZĄTKU XIII WIEKU Duża siła uderzeniowa napadów litewskich oraz ich częstotliwość wskazują, że pochody litewskie nie były przedsiębrane przez pojedynczych tylko wieszpaców. Już w 1207 r. w najeździe na ziemie łotewskie brały udział wojska zwołane z całej Litwy. Podobnie w 1219 r. posłowie litewscy udawali się do książąt halicko-włodzi-mierskich, wielkiej kniahini Romanowej i Daniela, w imieniu całej Litwy, nawet książąt żmudzkich, którzy z. Rusią nie mieli bliżej do czynienia. Widocznie więc w latach 1207, 1219 władający poszczególnymi ziemiami kunigasji, czyli potężniejsi wieszpacowie, wchodzili w porozumienie i uzgadniali między sobą swą politykę zewnętrzną. Umowy między kunigasami dowodzą, że w pierwszej ćwierci XII w. 45 organizacja plemienia na Litwie poczęła się przekształcać w związek plemienny, który wprawdzie jeszcze dość luźno jednoczył ziemie litewskie pod względem politycznym, ale stanowił ważny krok na drodze do wytworzenia organizacji państwowej. Na czele litewskiego związku plemiennego stała wówczas grupa pięciu książąt “starszych", których latopis halicki wymienił w następującej kolejności: “Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, brat jego Mi[n]dog, brat Dowiatów Wilikaił". Za nimi postępowała grupa książąt “młodszych", czyli — w myśl terminologii ruskiej — zależnych, w liczbie szesnastu. Traktat litewsko-halicki 1219 r. wyliczył cztery grupy książąt zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy. Reprezentowali oni najwidoczniej wszystkie ziemie, czyli plemiona litewskie. Jakimi plemionami władali Ruszkowicze i Bulewicze? Przypuszczalnie jedni Nalszczanami, a drudzy Auksztotą (oszmiańskim). Związek plemienny dysponował już siłą całej Litwy, mógł więc przystępować do poważniejszych działań na arenie międzynarodowej. Zdaje się, że litewski związek plemienny oferując Rusi Halicko-Włodzimierskiej w 1219 r. pokój i przymierze skierowane przeciwko Polsce wymógł na książętach ruskich zgodę na zajęcie Rusi Czarnej z Nowogródkiem, która stała się teraz bazą wypadową dla ekspansji litewskiej na Ruś południową. W ten sposób rabunkowe napady litewskie na Ruś zaczęły nabierać nowego charakteru — przekształcały się w ekspansję polityczno-zaborczą. OŚRODKI PAŃSTWOTWÓRCZE NA LITWIE I ŻMUDZI PRZED POŁOWĄ XIII WIEKU Związkowi plemiennemu przewodziła nieliczna grupa starszych ku-nigasów-książąt, którzy narzucali swe decyzje dość sporemu zastępowi pomniejszych kunigasów plemiennych. Następowała więc na Litwie koncentracja władzy politycznej w ręku kilku rodów, które zapewniwszy sobie dziedziczną władzę w swoich ziemiach, zaczęły zmierzać do rozciągnięcia swego zwierzchnictwa na inne terytoria oraz na ziemie ruskie. Spośród tych rodów wybili się na przełomie XII i XIII w. Ryngoldowicze. Przodek ich, nieznanego imienia, zwany przez późniejszą tradycję Ryngoldem, zmarły przed 1219 r., był już tak potężny, że na całej Litwie nie miał sobie równego. Jego synowie, Dowsprunk i Mendog, zjawiający się pierwszy raz w 1219 r. w grupie starszych książąt obok Żywinbuda oraz Dowiata i Wilikaiła, nie tylko podtrzymali wywalczone przez ojca stanowisko swego rodu na Litwie, ale i utwierdzili je. Poprzez związki małżeńskie z innymi kunigasami i krwawe rozprawy z przeciwnikami zmierzali oni do jedynowładztwa. Dzięki ożenkowi Dowsprunka około 1219 r. z siostrą księcia żmudz- 46 kiego Wykinta, który poślubił wówczas siostrę Dowsprunka i Men-doga, Ryngoldowicze zapewnili sobie pewnie poparcie Żmudzi w swoich poczynaniach na terenie Auksztoty. Początkowo główna rola polityczna na Litwie należała prawdopodobnie do starszego Dowsprunka, którego córka wyszła za mąż za księcia halickiego Daniela. Od 1238 r. słychać jednak tylko o Mendogu jako najpotężniejszym władcy. Widocznie Dowsprunk już nie żył, być może nawet przez brata pozbawiony życia. Dążeniom Mendoga do zagarnięcia władzy po Dowsprunku stali na przeszkodzie jego bratankowie, Towciwił i Edywid, których popierał wuj Wykint. Na Żmudzi pod przewodem Wykinta tworzył się drugi ośrodek państwotwórczy, który posiadał znaczną siłę militarną, a poprzez opiekę Wykinta nad Dowsprun-kowiczami zmierzał do rozszerzenia swoich wpływów na Auksztotę. Znaczenie Wykinta wzrosło od czasu, kiedy w 1236 r. Żmudzini pod jego przywództwem odnieśli wspaniałe zwycięstwo nad wyprawą krzyżacką pod Szawlami. Na placu boju legł wtedy sam mistrz kawalerów mieczowych Volkevin, a z pozostałego wojska, wspomaganego przez Ruś pskowską, ledwie co dziesiąty wrócił do domu. Zakon kawalerów mieczowych po tym pogromie nie mógł się podnieść i w 1237 r. połączył się z krzyżackim Zakonem Niemieckim, który po utwierdzeniu się na polskiej ziemi chełmińskiej w 1230 r. przystąpił od 1233 r. do podboju Prus. Wykint nie zdołał jednak nadać odpowiedniego wyrazu żmudzkim tendencjom państwotwórczym i w rywalizacji ze swym szwagrem Mendogiem, nie mając silniejszego oparcia, ustąpił i uznał prymat władcy ziemi litewskiej. UTWORZENIE MONARCHII LITEWSKIEJ ZA MENDOGA W POŁOWIE XIII WIEKU Droga Mendoga do zdobycia pełni władzy nad wszystkimi ziemiami litewskimi znaczyła się krwawymi rozprawami z przeciwnikami i zręcznym, nieraz brutalnym "stosowaniem przymusu. Przed 1246 r. zdołał on zgładzić opornych kunigasów Bulewiczów, z których najstarszy, Wiszimunt, postradał nie tylko żonę, uwiedzioną przez Mendoga, ale i głowę położył wraz z braćmi Edywiłem i Sprudej-kiem. Ziemia nalszczańska już około 1238 r. uznawała nad sobą władzę Mendoga, szwagier bowiem Mendoga, kunigas nalszczański Dowmunt, z woli Mendoga został na wezwanie księcia halickiego Daniela wyprawiony w 1238 r. na Polskę. Zwierzchnictwu Mendoga poddali się również kunigasi Ruszkowicze oraz kniaziowie z Dziawoł-twy Bikszi i Ligejk. Zapewniwszy sobie około 1240 r. panowanie nad całą Auksztotą, Mendog zapragnął pozbyć się z Litwy niewygodnych 47 bratanków, Edywida i Towciwiła, oraz żmudzkiego księcia Wykinta. Nakazał im tedy ciągnąć na Ruś, ku Smoleńskowi, i tam szukać udziału za ojczyznę. Wygnanie Dowsprunkowiczów miało miejsce prawdopodobnie około 1245 r., kiedy to oddziały litewskie przeszły północną Smoleńszczyznę i złupiły Torżek nad rzeką Twerca. Bratankowie Mendoga zdołali wówczas opanować Połock, gdzie rządy objął Towciwił, usadowili się też prawdopodobnie i w Witebsku oraz w Smoleńsku, z którego jednak wyparł ich w 1248 r. książę wło-dzimierski Jarosław. Panujący na Rusi krewniacy Mendoga okazali wkrótce nieposłuszeństwo swemu wujowi, wyłamując się z pod jego zwierzchnictwa. Wówczas Mendog “posłał na nich woje swoje chcąc ubić ich", ale oni w 1248/49 r. zbiegli do Daniela halickiego, męża ich ciotki, siostry ojca Dowsprunka i Mendoga. Daniel halicki, nie bacząc na wezwanie Mendoga, aby “nie czynił miłości nieposłusznym", zapragnął wykorzystać tę świetną okazję do ingerencji w sprawy litewskie i do odebrania Litwie Rusi Czarnej. Z jego inicjatywy zawiązała się w 1249/50 r. przeciwko Litwie potężna koalicja, w której obok Rusi Halicko-Włodzimierskiej wzięli walny udział Krzyżacy inflanccy oraz Jaćwięgowie i południowa Żmudź, przekupiona z Jaćwieżą przez Wykinta srebrem; Polacy na wezwanie Daniela, “jako czas jest na pogan" iść, wymówili się od udziału w koalicji. LITWA W WALCE Z WROGĄ KOALICJĄ RUSKO-KRZYŻACKĄ W tej tak groźnej i wydawałoby się beznadziejnej sytuacji w pełni zabłysnął wielki talent polityczny Mendoga, który zręcznie wykorzystał sprzeczności w łonie koalicji antylitewskiej. Najpoważniejszego wroga. Krzyżaków, zjednał obietnicą chrztu, której w 1251 r. rzeczywiście, ale podobno obłudnie dopełnił. W toku zaciekłych walk 1251 r., kiedy Mendog wytrzymał oblężenie w swoim grodzie Woruta, a potem, kiedy podczas wyprawy na Żmudź pod Twiremetem zginął Wykint, Litwa wspierana przez Krzyżaków oparła się zwycięsko koalicji. Z grona przeciwników ubyli wkrótce Jaćwięgowie oraz popierający Towciwiła Żmudzini, pozyskani srebrem przez Mendoga. Mendog zdołał utwierdzić swe panowanie w Litwie i za staraniem krzyżackim w Rzymie u papieża Innocentego IV uwieńczył swój sukces uroczystą koronacją na króla Litwy w Nowogródku na przełomie czerwca i lipca 1253 r. Swych krzyżackich sojuszników wynagrodził król litewski czczymi darowiznami ziem, którymi nie władał i których Krzyżacy nie mieli siły zająć. Mendog bowiem nadał im w latach 1253—1259 kilka włości jaćwieskich oraz połowy włości żmudzkich Ejragoły, Betygoły, Rosień, Kroży, Ławkowa, Kulene i Korszowa, drugie połówki tych włości wyznaczył zaś biskupowi misyjnemu Litwy 48 Granica etniczna litewsko-krywicka w epoce plemiennej (VII—XI w.) i w XIII—XIV w- 4 - Historia Litwy Chrystianowi w 1253 r. Widocznie włości te popierały Wykinta i Towciwiła, toteż władca Litwy hojną ręką uprawniał Krzyżaków do ich zajęcia, ku czemu oni zresztą nie mieli możliwości. Koalicja antylitewska, nie zdoławszy złamać oporu Mendoga, popieranego przez Krzyżaków, wkrótce rozpadła się i w 1254 r. Daniel halicki z Towci wiłem zmuszeni byli zawrzeć z królem Litwy pokój. Na mocy tego porozumienia, wzmocnionego małżeństwem córki Mendoga z synem Daniela Szwarnem, Ruś Czarna z Nowogródkiem jako lenno Litwy została oddana Romanowi Daniłowiczowi. Towciwił zaś wrócił do swego księstwa połockiego, Żmudź odłączyła się od Litwy i rządy w niej objął wkrótce syn Wykinta Treniota. POGROM KRZYŻAKÓW I PONOWNE ZJEDNOCZENIE LITWY 1260-1261 Traktując sojusz z Krzyżakami jako środek do budowy monarchii litewskiej, Mendog niedługo znalazł sposobność do zerwania z tym uciążliwym sprzymierzeńcem. Jego królestwo nawiedziła jednak groźna nawała mongolska, która świeżo co rzuciła na kolana Ruś północno-wschodnią i południową w latach 1237— 1240 oraz straszliwie spustoszyła Polskę i Węgry w 1241 r. Zimą 1258/59 r. Tatarzy pod chanem Burundajem najechali i Litwę, niszcząc ziemię litewską i nalszczańską. Ocalała od tego najazdu Żmudź, ale niebawem stanęła w obliczu agresji krzyżackiej. Żmudzini zdobyli się na heroiczny zryw, odnosząc dwukrotnie świetne zwycięstwa nad przeciwnikiem — w 1260 r. nad jeziorem Durbe i w 1261 r. pod Lenewarde. Klęski Zakonu były tak dotkliwe, że ujarzmione przez Krzyżaków ludy Prusów i Łotyszów zerwały się do wielkiego powstania przeciwko ciemięzcom, które trwało z przerwami wiele lat. Pogrom Krzyżaków nie odbył się pewnie bez cichego poparcia Mendoga, inaczej bowiem wódz Żmudzinów Treniota nie przedłożyłby w 1261 r. Mendogowi chęci połączenia się z Litwą. W zamian za uznanie Mendoga swoim władcą Żmudzini żądali od niego odstąpienia od Krzyżaków i od chrześcijaństwa, których król litewski nie zawahał się poświęcić dla sprawy zjednoczenia kraju. Apostazja Mendoga pociągnęła za sobą gruntowną zmianę jego polityki zewnętrznej, gdyż siły litewskie zwróciły się w pierwszym rzędzie przeciwko niedawnym sprzymierzeńcom — Krzyżakom. Mendog, popierany także przez wschodnich Prusów i Jaćwingów, zawarłszy sojusz z Nowogrodem Wielkim, wysłał pod wodzą Trenioty swe oddziały przeciwko Krzyżakom inflanckim, na których z drugiej strony uderzyły wojska ruskie pod sławnym zwycięzcą znad Jeziora Czudz-kiego w 1242 r. Aleksandrem Newskim. Litwini i Rusini nie zdołali wszakże nawiązać współdziałania, toteż sukcesy sprzymierzeńców nie były wielkie. Bezkarnie za to w tymże roku Litwini złupili Mazowsze, 50 którego książę Ziemowit zginął w walce z nimi, a syn Konrad popadł w niewolę. Rozwinęli wreszcie Litwini w 1262 r. działania bojowe na Rusi Czarnej, z powrotem ją sobie podporządkowując. UPADEK MENDOGA I ODBUDOWA PAŃSTWA PRZEZ WOJSIEt-KA 1263-1267 Te nadzwyczaj aktywne wystąpienia militarne Litwy, zjednoczonej państwowo pod władzą Mendoga, zdawały się wynosić króla litewskiego na szczyty powodzenia. Toteż Mendog “zaczął pysznić się wielce i unosił się sławą i dumą ogromną i nie cierpiał przeciwko sobie nikogoż". Jednak przyczajona opozycja niektórych kunigasów, którzy nienawidzili Mendoga za jego twarde i krwawe rządy, uderzyła we władcę Litwy ze strony dość nieoczekiwanej. Mendog bowiem po śmierci swej żony Marty uwiódł siostrę zmarłej, zamężną za Dow-muntem z Nalszczan, i wziął ją sobie za małżonkę. Pod przewodem Dowmunta i Trenioty możni uknuli spisek na życie Mendoga. Jesienią 1263 r., kiedy wojska Mendogowe znajdowały się w pochodzie na daleki Briańsk, Dowmunt nagle zawrócił z drogi i napadłszy na Mendoga zamordował go wraz z synami Ruklą i Repekiem. Tak zginął twórca państwa litewskiego, “samodzierżec we wszystkiej ziemi litewskiej", pierwszy i ostatni król Litwy, wielki Mendog. Śmierć Mendoga pogrążyła Litwę w otchłań kilkuletniej wojny domowej. Władzę zagarnął Treniota, który podstępnie zgładził Towciwiła, zaprosiwszy go z Połocka do podziału “ziemi i dobytku Mendoga". Ocalony syn Mendoga, Wojsiełk, który został prawosławnym mnichem, ratował się ucieczką do Pińska. Sam Treniota wkrótce, po roku rządów (1264 r.), zginął z rąk Mendogowych komuchów, którzy pomścili śmierć swego pana. Zwolennicy Ryngoldowiczów wysłali wówczas wezwanie do Wojsiełka, aby przybył do kraju objąć rządy. Wojsiełk, pozyskawszy pomoc ruską, prawdopodobnie za cenę zwrotu Rusi Czarnej i przyrzeczenia przelania władzy na zięcia Mendogo-wego, Szwarna Daniłowicza, zrzucił suknię mnicha i wkroczył na Litwę. Krwawo, zwłaszcza na terenie Nalszczan i Dziawołtwy, uśmierzył przeciwników i spiskowców, tak że zabójca jego ojca Dowmunt wraz z drużyną uciekł aż do Pskowa, gdzie zresztą przyjęty z otwartymi rękoma został księciem i z siłami pskowskimi dwukrotnie w latach 1266—1267 najeżdżał swą ojczyznę. UMOCNIENIE PAŃSTWA ZA TROJDENA I WITENESA Wojsiełk, zaprowadziwszy w kraju ład i przywróciwszy też władztwo litewskie nad Połockiem, w którym zasiadł kniaź nalszczański Gerdeń, potem jakiś Izasław, popadł wkrótce w konflikt ze swymi 51 ruskimi sprzymierzeńcami. Tłem niesnasek była pewnie Ruś Czarna i kwestia sukcesji na Litwie, Wojsiełk bowiem rzekomo przyrzekł porzucić swój stan zakonny tylko na trzy lata, po czym władzę miał przekazać Szwarnowi. Zaproszony przez książąt halickich Wasilka i Lwa na zjazd ugodowy do Wrowska, Wojsiełk został napadnięty znienacka przez Lwa i życie tragicznie zakończył wiosną 1267 r. Wówczas Szwarno, jako prawny spadkobierca Litwy, usiłował zawładnąć państwem litewskim. Przeciwko niemu wystąpili jednak w 1268 r. kunigasi litewscy z Trojdenem na czele i po krwawych walkach, w których zginęli trzej bracia Trojdena, Szwarno został odparty i wkrótce życia dokonał w Chełmie. Trojden zaś, utwierdziwszy się na tronie litewskim w 1269/70 r., przez 12 lat swego panowania nawiązał do tradycji swego wielkiego poprzednika Mendoga i przywrócił jedność ziem litewskich. Jego śmiałe poczynania na Rusi, gdzie rozszerzył zdobycze Mendoga, energiczne wystąpienia przeciw Krzyżakom, których gnębił na terytorium pruskim i łotewskim, kilkakrotne najazdy na Polskę, wywoływały bezsilną złość pokonanych. Latopis ruski nie szczędzi mu obelżywych słów zwąc go pełnym nieprawości gwałcicielem, istnym Herodem i Neronem. Pragnąc odwetu na Litwie książęta haliccy ściągnęli na nią najazd czambułu tatarskiego około 1275 r., atoli napastnicy zdołali dotrzeć tylko do Niemna. Kiedy znowu Krzyżacy zimą 1279 r. najechali Litwę wdzierając się aż po jej stolicę Kiernów, Trojden zadał im tak ciężką klęskę, że sam mistrz zakonny Ernest głową przypłacił tę rejzę. W 1279 r. Trojden nawiązał przyjazne stosunki z Polską, wydając swą córkę za księcia mazowieckiego Bolesława. Będąc zaprzątnięty walkami na Rusi i bojami z Zakonem inflanckim, Trojden nie zdołał udzielić dość skutecznej pomocy powstańcom w Prusach i Żemigole, którzy ulegli krzyżackiej przemocy. Zwierzchnictwo jego uznawały wszakże Jaćwież, Żemigoła i wschodnie Prusy; ludy te spodziewały się znaleźć w Litwie obrończynię przed Krzyżakami bądź też, jak Jaćwież, także przed Polską i Rusią. Po zgonie Trojdena 1281/82 r., za którego nastąpiła stabilizacja państwa, nastał kilkunastoletni, dość słabo oświetlony okres. Wielkim księciem został, być może, bliżej nie znany Dowmunt, który zginął podczas wyprawy na Ruś północno-wschodnią w 1285 r. W kilka lat później pojawili się nowi, dość zagadkowi władcy, bracia Budikid i Budiwid, w 1289 r. Budikid, czyli wzmiankowany w 1290 r. Butegeyde, rządził prawdopodobnie Żmudzią. Natomiast Budiwid, utożsamiany z Pukuwerem (1292—1294), był chyba władcą Litwy właściwej. W osobie Pukuwera doszła na Litwie do władzy nowa, głośna w przyszłości dynastia. Jej protoplastą był bliżej nie znany Skołomend, 52 żyjący w czasach Mendoga. Od imienia jednego z najwybitniejszych jej przedstawicieli nosi ona w historiografii nazwę dynastii Giedymina. Pierwsi z nowych władców litewskich stanęli przed trudnym zadaniem utrzymania zdobytych ziem ruskich i odparcia wzmożonej agresji krzyżackiej. W 1283 r. Krzyżacy bowiem ukończyli podbój Prus i podobny los pragnęli zgotować Litwie, przede wszystkim jej żmudzkiej krainie, która stała na przeszkodzie połączeniu pruskich i łotewskich posiadłości Zakonu Niemieckiego. Budikid z Budiwidem mając tak niebezpiecznego przeciwnika na zachodzie i północy kraju zdecydowali się na chwilowe ustępstwa wobec Rusi, oddając w 1289 r. Wołkowysk księciu włodzimierskiemu Mścisławowi Daniłowiczowi. Od 1289 r. toczyły się bowiem nieprzerwanie walki nad Niemnem między Litwinami a Krzyżakami pruskimi i łotewskimi. W latach 1300—1315 Krzyżacy skierowali na Litwę aż 20 rejz, najeżdżając głównie Żmudź. Syn Pukuwera-Budiwida, Witenes, rządzący w latach 1295/96— 1315, skutecznie stawiał najeźdźcom opór i w 1298 r. Litwini odnieśli nad Krzyżakami zwycięstwo pod Korkhaus na terenie łotewskim. Dużym sukcesem dyplomacji Witenesa było wyzyskanie sprzeczności pomiędzy Krzyżakami inflanckimi a niemieckim mieszczaństwem Rygi. Ryżanie, żyjący z handlu dźwińskiego z Połockiem, a lakże z Litwą, chętnie szli na przymierze z Litwą, zawierając z nią sojusz około 1298 r., który osłabiał poczynania Zakonu. Krzyżacy pruscy usiłowali za to podburzyć możnych żmudzkich i lud przeciwko władcy Litwy, tak że w latach 1299—1300 wielki książę litewski musiał uśmierzać bunt swoich poddanych. WZROST POTĘGI LITWY ZA GIEDYMINA Następca Witenesa, jego brat Giedymin (1315—1341), zasłynął jako wielki polityk, za którego Litwa sięgnęła już po mocarstwowe stanowisko w Europie środkowo-wschodniej. Początki panowania Giedymina upłynęły pod znakiem dalszych morderczych zmagań z Zakonem, który niemal rok po roku atakował Litwę. Odpierając orężem drapieżnych najeźdźców, Giedymin nie zaniedbał też dyplomatycznych zabiegów w celu pokrzyżowania agresywnych zapędów krzyżackich. W latach 1322—1323 w porozumieniu z Ryżanami i za ich pośrednictwem Giedymin wystosował szereg listów do papieża Jana XXII i władców Europy zachodniej, oskarżając Krzyżaków, że swą zaborczą i grabieżczą polityką nie dopuszczają do chrztu Litwy. Wykorzystał przy tym zatarg arcybiskupa ryskiego Fryderyka z Zakonem, który toczył się przed papieżem, poinformowanym przez arcybiskupa o licznych nieprawościach krzyżackich. Papież nakazał Krzyżakom zaniechać wszelkich wypraw na Litwę i wysłał swoich legatów dla roz- 53 patrzenia sprawy chrztu Litwy i jej sporu z Krzyżakami. Giedymin wstrzymał się jednak z chrystianizacją swego kraju, gdyż dojrzał, że nie przyniesie ona Litwie takich korzyści, jakich by należało oczekiwać. Krzyżacy bowiem nie taili swoich złowrogich zamiarów, tak że chrzest nie gwarantował Litwie bezpieczeństwa przed nimi. Chwilowo jednak Zakon zmuszony był przez papiestwo zawrzeć czteroletni rozejm z Litwą, 1324—1327. Przerwę w działaniach wojennych obie strony wykorzystały na poszukiwanie sojuszników. Na wieść, że Giedymin zawarł sojusz z Rygą w 1323 r., Krzyżacy odpowiedzieli w tymże roku przymierzem z Nowogrodem Wielkim. Giedymin z kolei próbował wzmocnić pozycję Litwy przez układ obronny z Polską w 1325 r., poparty małżeństwem jego córki Aldony z Kazimierzem, synem króla polskiego Władysława Łokietka. W 1326 r. nastąpiło jeszcze zbliżenie litewsko-nowogrodzkie. Ufni w siłę Krzyżacy, w latach 1328—1340 rokrocznie zapuszczali się w głąb Litwy podchodząc nawet pod Wilno. Litwini odpowiadali najazdami na Prusy i ziemie łotewskie. W programie politycznym Litwy za Giedymina leżało dalsze utwierdzenie i rozszerzenie władztwa na Rusi. Litwa podporządkowała sobie ściślej od 1307 r. Połock, którym władał uprzednio syn Towciwiła Konstantyn Bezręki, po nim zaś rządy objął brat Giedymina Woin. Najstarszy syn Giedymina Olgierd około 1318 r. ożenił się z Anną, córką księcia witebskiego (Michała Konstantynowicza ?), i zasiadł w Witebsku. Obok Nowogródka Litwie, podległy był też Mińsk, a przed 1340 r. zajęty został Pińsk z Turowem. Na wschodzie rubieże państwa litewskiego sięgały po linię Wiazma—Osieczeń— Riasna, tj. po zachodnią Smoleńszczyznę. Aczkolwiek nic nie wiadomo o jakichś wielkich pochodach litewskich na terytoria ruskie, to jednak widać, jak wielkie postępy poczyniła litewska ekspansja, skorow 1330 r. w Kijowie — prastarej macierzy Rusi — siedział brat Giedymina Fiodor, być może jednak zależny od Złotej Ordy, a przed 1340 r. został od Litwy uzależniony (pewnie przejściowo) i Smoleńsk. W dużej mierze ekspansja ta odbywała się już drogą pokojową. Litwa narzucała ziemiom ruskim swych książąt, którzy w pełni zachowywali miejscowe zwyczaje, a nawet dla łatwiejszego współżycia z Rusią przechodzili na prawosławie i ruszczyli się. Panowanie litewskie przyniosło Rusi jedną, bardzo istotną korzyść — zabezpieczało ją od jarzma tatarskiego. Ważniejsze grody obsadzała litewska załoga, która strzegąc litewskiego panowania danej ziemi, broniła jej jednocześnie z miejscową ludnością przed najazdami Tatarów. Utworzenie prawosławnej metropolii litewskiej za Giedymina, istniejącej do 1330 r., a kierowanej przez metropolitę Teofila, świad- 54 czy o żywionym przez Giedymina pragnieniu ściślejszego zespolenia ziem ruskich z Litwą, próbie wyłączenia Rusi litewskiej spod wpływów innych wrogo nastawionych wobec Litwy metropolii ruskich, głównie moskiewskiej. Bardzo dobre stosunki łączyły Giedymina z Pskowem, Nowogrodem Wielkim i wielkimi książętami Tweru, którzy w Litwie szukali oparcia przeciwko wyrastającej za Iwana Kality (1325— 1340) potędze Moskwy. W swej polityce ruskiej Litwa napotykała w Moskwie coraz to poważniejszego, przeciwnika. Oba państwa — Litwa Giedymina i Moskwa Iwana Kality — stawiały sobie bowiem za cel uzyskanie możliwie jak najszerszych wpływów na Rusi i zdobyczy terytorialnych. Około 1335 r. zarysowały się między nimi pierwsze sprzeczności i nastąpiły pierwsze zbrojne zatargi. Umierając zimą 1341/42 r., wielki książę Giedymin podzielił swe państwo między siedmiu synów. Na wielkie księstwo w Wilnie został wyznaczony Jawnuta. Kiejstut otrzymał Troki, Olgierd będący już księciem witebskim dostał Krewo, Moniwidowi przypadł Kiernów, a na Rusi Słonim. Narymunt zasiadł w Pińsku, a Koriat w Nowogródku. Wreszcie Lubart dziedziczył Wołyń po swoim teściu, nieznanym księciu włodzimierskim. Z podziału dokonanego przez Giedymina wynika pośrednio, że głównymi ośrodkami politycznymi na Litwie etnicznej w pierwszej połowie XIV w. poza stołecznym Wilnem były książęce grody: Troki, Kiernów i Krewo, najwidoczniej stare ośrodki polityczne, które osiągnęły przodujące znaczenie chyba jeszcze w dobie plemiennej. WIELKOMOCARSTWOWA POLITYKA LITWY ZA OLGIERDA I KIEJSTUTA Wydarzenia z pierwszych lat po zgonie Giedymina zdawały się zapowiadać, że Litwa — wzorem innych wczesnofeudalnych monarchii europejskich — wejdzie w okres rozbicia dzielnicowego. Jednakowoż międzynarodowa sytuacja Litwy, nieustanna groza krzyżacka, dla której odparcia niezbędne było utrzymanie i rozszerzenie posiadłości litewskich na Rusi, zagrożonych przez Polskę i Moskwę wymagały przezwyciężenia tendencji do rozdrobnienia państwa i przywrócenia silnej władzy wielkoksiążęcej. Toteż Kiejstut z Olgierdem wkrótce (zimą 1344/45 r.) usunęli nieudolnego Jawnutę. Zbiegł on do Moskwy, ale potem pogodził się z braćmi i w 1347 r. otrzymał Zasław jako swoją dzielnicę. Wielkie Księstwo objął za zgodą Kiejstuta Olgierd. Pierwsze lata jego rządów upłynęły pod znakiem niepowodzeń. W latach 1345— 1348 toczyły się ciągle walki z Zakonem, który w 1348 r. w bitwie nad rzeką Strawą odniósł znaczny sukces nad Litwą. Acz- 55 kolwiek Olgierd i Kiejstut zgromadzili nad Strawą wszystkie swe siły i posiłki z Rusi, zginął w boju ich brat Narymunt i Litwini musieli odstąpić z pola walki. Po tej porażce Kiejstut w 1348/49 r. zwrócił się do króla polskiego Kazimierza z prośbą o pośrednictwo i poparcie u papieża w sprawie przyjęcia chrztu przez Litwę. Olgierd zaś bez powodzenia układał się ze Złotą Ordą przeciwko Moskwie. Psków i Nowogród Wielki zaczęły wyraźnie stronić od Litwy. Pertraktacje o chrzest nie dały żadnych wyników, a Polacy w 1349 r. wystąpili nawet zbrojnie na Rusi Halickiej, zajmując prócz tej ziemi jeszcze Brześć i Podlasie należące dotąd do Litwy. Od połowy XIV w. sytuacja Litwy zaczęła się dzięki wysiłkom dyplomatycznym Olgierda polepszać. Sojusz 1350 r. z wielkim księstwem twerskim zapewnił Litwie mocną pozycję wobec Moskwy. Spór z Polską o Ruś Halicką zakończył się pokojowo w 1352 r. ustąpieniem Litwy z tej krainy. Mając zabezpieczone wschodnie i południowo-zachodnie kresy swego państwa, Olgierd i Kiejstut w 1358 r. wysunęli program wielkomocarstwowej polityki Litwy. Program ten głosił, że Litwa winna posiadać ziemie bałtyckie od Łyny—Pregoły aż po Dźwinę, tj. w jej skład winny wejść ziemie Jaćwingów, wschodnich Prusów i Łotyszów. Władcy Litwy podkreślali, że również cała Ruś powinna należąc do Litwy. Realizacja tego programu, obliczonego bardziej na propagandę niż na praktyczny użytek, napotykała oczywiście trudności nie do przezwyciężenia, zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie, gdzie jednak Litwinom powodziło się lepiej. Po przejściowym zajęciu Smoleńska w 1356 r. Litwini opanowali w 1359 r. Briańsk, a około 1361 r. utrwalili swe panowanie nad ziemią kijowską zwyciężając Tatarów nad Sinymi Wodami w 1363 r. WZROST AGRESJI KRZYŻACKIEJ NA LITWĘ W DRUGIEJ POŁOWIE XIV WIEKU Wzrosło jednak ogromnie niebezpieczeństwo krzyżackie. Zakon mając po pokoju kaliskim 1343 r. z Polską swobodę poczynań, przystąpił do planowej i systematycznej akcji wyniszczania Litwy corocznymi rejzami, które miały załamać Litwę i rzucić ją na kolana. Ze zmiennym powodzeniem walczył Kiejstut z Krzyżakami. W latach 1343 — 1382 urządził on 30 wypraw na ich posiadłości w Prusach. Szczególnie groźne były jego dwa najazdy w 1353 i 1354 r., kiedy to Krzyżacy nie śmiać stawić mu czoła w polu zamykali się w swych twierdzach. W czasie jednej z wypraw bohaterski Kiejstut, którego nawet Krzyżacy szanowali za jego rycerskość 56 (na wzór zachodni posyłał swym przeciwnikom rękawicę na znak wypowiedzenia wojny), choć zwali go też “wściekłym psem", dostał się do niewoli. O tym wydarzeniu opowiada krzyżacki kronikarz Wigand z Marburga pod 1361 r.: W okolicy krzyżackiego grodu Lótzenburg (dziś Giżycko) “brat Henryk Beler przekroczył bród i natrafił na ślady pogan w 500 ludzi, pośród których byli Kiejstut, Patirg i Olgierd. Posyła prędko do Eckersbergu z wiadomością, że odnalazł wielkie wojsko pogan około jeziora Woben zwanego w języku ludu. Brat Heidrung także zawiadamiał o znacznym wojsku. Ale też brat Beler rozstawił straże i pilnował, a prosił przerzeczonego Alberta, żeby przybywał ze swym hufcem, bo nieprzyjaciele kraj najdą. Książę usłyszawszy takie mowy, zaraz ze swymi przybył, a więc bracia ruszają w ślady nieprzyjaciół, aż się wzajemnie spotkano i wszczęła się bitwa śmiertelna i bój zaciekły z obu stron i w tej walce liczni poganie ulegli śmierci w liczbie 130, a z chrześcijan 14 dostało się do niewoli. Poganie uciekli wystraszeni, jakby pozbawieni zmysłów. Między nimi Patirg, zdjęty wielkim strachem, uciekał jak szalony. Konrad Hoberg, zamierzywszy się oszczepem, zrzucił go z konia na ziemię. Hankę z Eckersberga, pojmał Kiejstuta i przytrzymywał, a komendant z Eckers-berga, słysząc, że zrzucony jest z konia, ze współczuciem starał się go podnieść. Króla i władcę Litwinów, który chciałby się wydostać [z niewoli], poruczył do strzeżenia Mikołajowi Windekaim. Nadjechał rychło wódz i trzymał jeńca królewskiego pod ścisłą strażą, prowadząc do Malborka, gdzie wszyscy, W. Mistrz i jego otoczenie, cieszyli się, że w takich czasach dozwolił im Bóg tak się obłowić. Wzięto go do niewoli w Niedzielę Palmową [21 III 1361 r.]. I zamknięty w jakiejś izbie, strzeżony był przez dwóch braci we dnie tylko, ale w nocy nie. Spostrzegł, że w murze jest otwór, który rozszerzył, a zakrywał deszczułkami, które mu przynosił służący. A co długo w duchu obmyślał, mianowicie jak by się wymknąć, tego dokonał, ponieważ w czasie pierwszego snu przeszedł przez gzyms izby i zszedł do rowu za poradą służącego, zwanego mianowicie Alfem, który chociaż chrześcijanem był, pochodzenia jednakże był pogańskiego. Ten pocieszał króla, przyniósłszy mu płaszcz biały z czarnym krzyżem, żeby w ten sposób w ubiorze brata szybko przejechał konno swoją drogę na koniach wielkiego komtura, jakie mu dostawiono; i tak wydostał się wesół w takim ubiorze i na takich koniach. Zabiegł mu drogę pewien brat zakonny i pozdrowili się wzajemnie po bratersku i nie poznał, lecz potem wziął sobie do serca, że to był ktoś taki, który zbiegł. Spiesząc się wjeżdża do lasu w pobliżu Liebstad i tam skrywał się przy pewnym bagnie, odesławszy owe dobre konie. Tam został aż do nocy i myślał, jak by teraz w ciemnościach iść naprzód, co też zrobił i przyszedł w pobliże rzeki Drwęcy, przez którą przebrnął, przybył prędko na Mazowsze do siostry [= córki Danuty], gdzie przebywał do czasu; po czym poszedł na Litwę". W 1362 r. Krzyżacy zdobyli Kowno, choć załoga litewska zaciekle go broniła. Walki z Krzyżakami pochłaniały nie tylko główne siły ludzkie i zasoby materialne Litwy, pomnażane przez Ruś litewską. Uniemożliwiały one Litwie dalsze rozszerzanie jej posiadłości na Rusi, dzięki którym Litwa wyrosła do rzędu państwa mocarstwowego. Ponieważ spór z Polską o Ruś Halicką jeszcze się przeciągał, Litwa zawarła z nią pokój w 1366 r. odstępując część Wołynia 57 z Włodzimierzem. W 1367 r. Litwa osiągnęła porozumienie pokojowe z Zakonem inflanckim. Zapewniwszy sobie spokój na zachodnich rubieżach, Litwa skierowała główne siły na Moskwę. Dwukrotnie w latach 1368, 1370 wojska Olgierda stawały pod murami moskiewskiego Kremla, ale Moskwa okazywała się nie do zdobycia. Po raz trzeci w 1372 r. Litwa podjęła wielką wyprawę na Moskwę, lecz pod Lubuckiem natknęła się na duże siły wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra Iwanowicza. Obie strony stanęły w gotowości do walki, ale każda niepewna zwycięstwa nie ważyła się jej wszczynać. Po kilkudniowym wyczekiwaniu został zawarty wieczysty pokój, który był Litwie bardzo na rękę, gdyż została ona znowu uwikłana w ciężkie boje z Krzyżakami, 1373-1377. KRYZYS PAŃSTWA I WALKA JAGIEŁŁY Z KIEJSTUTEM Zgon Olgierda (w maju 1377 r.), jednego z największych polityków europejskiego średniowiecza, był dotkliwym ciosem dla państwa litewskiego. Natarcie krzyżackie osiągało bowiem swój szczyt, a Litwa wykazywała oznaki osłabienia, ograniczała się do rzadkich odwetowych wypraw i coraz bardziej przechodziła do walki obronnej, ratując przed ciągłymi atakami zagrożone stolice — Wilno i Troki. Narastały wreszcie nieporozumienia między sędziwym księciem-wojow-nikiem Kiejstutem, gorącym zwolennikiem kończącej się już epoki pogańskiej i obrońcą programu walki na dwa fronty, przeciw Krzyżakom i na Rusi, a Jagiełłą. Jagiełło, objąwszy po ojcu Olgierdzie wielkie księstwo, pragnął szukać ocalenia potęgi Litwy za pomocą nowego programu, dalekowzrocznej polityki, nawet kosztem ustąpienia Żmudzi Krzyżakom w celu utrzymania zdobyczy na Rusi. Sprzeczności między Jagiełłą i Kiejstutem potrafili Krzyżacy obrócić na swoją korzyść. Zmierzali doprowadzić do wojny domowej na Litwie, która stałaby się następnie ich łatwym łupem. Osobno więc zawarli układy rozejmowe najpierw z Kiejstutem w 1379 r., potem z Jagiełłą w 1380 r. Wymogli na nich milczącą zgodę na podbój Żmudzi oraz przyrzeczenie, iż książęta ci nie będą się wzajemnie popierać w razie najazdu na ziemie jednego z nich. Tymczasem na wschodzie państwa litewskiego sytuacja polityczna przybierała nieoczekiwany i groźny dla Litwy obrót. Niespodziewane, ale w pełni zasłużone, świetne zwycięstwo wielkiego księcia moskiewskiego Dymitra nad Tatarami chana Mamaja, odniesione na Ku-likowym Polu nad Donem w 1380 r., zachwiało autorytetem Litwy 58 Grody litewskie w XIV w. wśród pogranicznych księstw ruskich i wzmogło ich ciążenie ku Moskwie jako jednoczycielce Rusi. Metropolita wznowionej w 1375 r. prawosławnej metropolii litewskiej, przebywający w Kijowie Cyprian, wyjechał po tej bitwie na stałe do Moskwy, przez co wielce wzrosło znaczenie Moskwy jako głowy całego kościoła prawosławnego na Rusi. W Połocku, opuszczonym w 1377/78 r. przez niechętnego Jagiełłę jego brata Andrzeja, wybuchł w 1381 r. otwarty bunt. Kiedy brat Jagiełły Skirgiełło ruszył na jego stłumienie, Kiejstut dowiedziawszy się o tajnym układzie Jagiełły z Krzyżakami 1380 r., poczuł się zagrożony i nagle wkroczył do Wilna strącając bratanka z tronu. Jagiełło został usunięty do Krewa. Dwie wyprawy Kiejstuta na posiadłości Krzyżackie w 1382 r. zdawały się wskrzeszać niedawne sukcesy bojowe Litwy i dowodzić słuszności programu Kiejstutowego, tym bardziej że w sierpniu 1382 r. Moskwa uległa straszliwemu najazdowi tatarskiemu chana Tochtamysza. Wiadomość ta do Kiejstuta już chyba nie doszła. Pod jego nieobecność w Wilnie, kiedy przebywał na wyprawie przeciw Krzyżakom, Jagiełło zdołał odzyskać stolicę w czerwcu 1382 r. Kiejstut nie mając sił na zbrojne rozstrzygnięcie konfliktu zdał się na łaskę bratanka, atoli zamknięty w Krewię, rychło życia tragicznie dokonał, jak powiadano, uduszony przez dworzan Jagiełły w sierpniu 1382 r. Wraz z Kiejstutem od- 59 chodziła w niepowracalną przeszłość i Litwa pogańska. Przed Litwą otwierał się nowy, przełomowy okres historii, który miał zadecydować o dalszym politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym rozwoju kraju. OBSZAR I ZALUDNIENIE LITWY ETNICZNEJ W XIII-XIV WIEKU Powstałe przed połową XIII i okrzepłe w XIV stuleciu państwo litewskie za Giedymina oraz Olgierda i Kiejstuta przekształciło się w dwunarodowościowe państwo litewsko-ruskie. Składało się ono bowiem z ziem Litwy i Rusi (przyszłej Białorusi i Ukrainy), a obejmowało ogromne terytorium około 800 tys. km2. Z tego jednak na obszar Litwy etnicznej przypadało niewiele ponad 80 tys. km2, tj. około 10°o całego państwa. Wobec szczupłości litewskiego obszaru etnicznego siły samej Litwy nie były znaczne, gdyż kraj przy średniej gęstości zaludnienia 4—5 osób na km2 liczył najwyżej 300 tys. mieszkańców. Toteż państwo litewskie korzystało w coraz większym stopniu z sił i zasobów podległej mu Rusi. Obszar przez Litwinów zaludniony był następujący: na wschodzie i na południu, gdzie osadnictwo bałtyjsko-litewskie od wieków cofało się pod naporem żywiołu wschodniosłowiańskiego, siedziby Litwinów utrzymywały się wzdłuż linii: Dryświaty—Opsa—Miadzioł—Krewo z rzeką Krewlanką—Be-rezyna— Niemen— Dzi twa— Raduń—Merecz. Od Merecza osadnictwo litewskie gęsto skupiało się w górę Niemna po prawym jego brzegu aż do rzeki Mitwy, od której ujścia kierowało się na północny zachód do rzeki Minii na wysokości Gorzd. Od Gorzd siedziby Litwinów ciągnęły się po Korciany—Szkudy—Mażejki, do górnej Muszy i dalej Laweną do Jezioros i Dryświat. Okolice nadmorskie były zaliczane do Prus względnie do Kuronii, aczkolwiek niewątpliwie posiadały one w części ludność litewską, która poczęła zasiedlać wyludnioną przez wojny krzyżackie kurońską ziemię Ceclis w pół-nocno-zachodniej Żmudzi. Osadnictwo skupiało się najgęściej na żyź-niejszych glebach nad wodami. Najludniejsze były ziemia litewska i miednicka, natomiast dobrze zagospodarowana ziemia korszowska w rezultacie najazdów krzyżackich została w większości zniszczona. BOJARSTWO LITEWSKIE W XIII-XIV WIEKU Organizacja państwowa wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się struktury społeczno-gospodarezej wczesnośredniowiecznej Litwy. Pod przemożnym działaniem państwa rozwijała się klasowa struktura społeczeństwa litewskiego. Rozpadło się ono na cztery klasy: bojarstwo z książętami na czele, mieszczaństwo, najliczniejsze włoś- 60 ciaństwo i czeladź niewolną. Wyższą klasę stanowili bojarzy, jako pełniący służbę wojskową, i nieliczni kniaziowie, bądź to z rodu panującego, bądź też, jak Giedrojciowie, Holszańscy, Świrscy, potomkowie dawnych plemiennych kunigasów. Militarny charakter państwa litewskiego, spowodowany ciągłym zagrożeniem zewnętrznym, głównie grozą krzyżacką, sprawił, że bojarzy litewscy nie mogli należycie korzystać ze swego przodującego stanowiska w społeczeństwie. Wprawdzie z racji służby wojskowej, odbywanej własnym kosztem, na ich osobistych dobrach ojczystych, nie ciążyły daniny ani powinności publiczne, ale już ich poddani musieli ponosić wszystkie ciężary prawa książęcego. Nadto bez woli wielkiego księcia bojarzy nie mogli rozporządzać swobodnie swoimi majątkami rodowymi, ani nawet wydawać córek za mąż według swego upodobania. Pełna własność dóbr ziemskich przysługiwała wraz z zupełnym ich wyłączeniem od wszelkich danin na rzecz państwa jedynie rodzinie panującej oraz nielicznym wybitnym bojarom. Na ogół też bojarstwo litewskie nie posiadało w XIII—XIV w. większych majętności ziemskich. Posiadłość wybitniejszego bojara obejmowała zwykle jedną wieś z własnym gospodarstwem dworskim. Rzadko który władał małą włością, jak np. szwagier Jagiełły Wojdyłło przed swą śmiercią w 1382 r., kiedy posiadał włość Dubrownę pod Lida. Małe włości dzierżyli jeszcze dawni kunigasi, jak Holszańscy, Giedrojciowie, Świrscy. Czerpali za to bojarzy litewscy pokaźne dochody z Rusi, gdzie wielki książę wyznaczał im kilkuletnie lub “do łaski", tzw. kormienija — czasowe posiadłości. Z Rusi płynęły wreszcie obfite daniny do skarbu wielkoksiążęcego, z którego cząstka przechodziła do użytku bojarów pod rozmaitymi postaciami. Ponadto co znaczniejsi bojarzy uzyskiwali spore dochody z tytułu pełnienia rozmaitych urzędów państwowych. Większa część bojarstwa nie posiadała w ogóle własnych poddanych, względnie miała ich tak niewielu, że dochody z danin nie wystarczały im na życie. Koniecznością życiową nie tylko dla tej ubogiej warstwy, ale nawet i dla możniejszych było więc posiadanie własnego gospodarstwa dworskiego, prowadzonego siłami czeladzi niewolnej, które zapewniało właścicielowi odpowiednią stopę życiową. LUDNOŚĆ WŁOŚCIAŃSKA NA LITWIE W XIV WIEKU Przeważająca masa ludności włościańskiej pozostawała do XIV w. włącznie jeszcze wolną i zależała jedynie od państwa. Nieznaczna tylko jej część popadła już w feudalną zależność od bojarów. Ludność wolna pod względem nakładanych na nią przez państwo ciężarów dzieliła się na danników i służebnych. Najliczniejszą warstwą byli dannicy, którzy dzielili się na diakolników, tj. dających dziakło, 61 dań zbożową, a występujących głównie w Auksztocie, i na kuniczni-ków, składających kunicę, spotykanych przeważnie na Żmudzi. Część wolnej ludności państwo wykorzystywało do rozmaitych posług woj-skowo-administracyjnych i gospodarczych. Byli więc liczni konio-kormcy, którzy dostarczali paszy dla stadnin koni, byli słudzy konni, zwani na Żmudzi rojtinikami, a w Auksztocie lejtiami lub zirgami, co wodzili konie. Istniały grupy rybaków, bobrowników, bartników, solenników, kowali, którzy nieśli daniny lub służby w zakresie swych umiejętności. Cała ludność obowiązana była do pogoni za nieprzyjacielem, srebrszczyzny płaconej okresowo na cele wojenne, budowy i naprawy grodów, mostów oraz dróg, wreszcie posług i środków komunikacyjnych dla gońców panującego i podejmowania wielkiego księcia, jeśliby przejeżdżał przez daną okolicę. Obok tych powszechnych publicznoprawnych ciężarów obowiązywały też pewne robocizny na rzecz dworów wielkoksiążęcych po kilka dni w roku, jak koszenie siana, żęcie zbóż, którymi obarczano danników. Sądownictwo nad ludnością sprawował wielki książę za pośrednictwem swoich urzędników i pobierał z tego tytułu opłaty i winy sądowe. W dobrach bojarskich zamieszkiwała na ogół ludność feudalnie zależna. Poddanymi byli przeważnie chyba tzw. kojmincy (kaimynai), czyli niewolni lub wolni, którzy popadli w poddaństwo za długi, osadzeni na ziemi pańskiej przy dworze. Obok kojminców występowali też wiałdomi (veldamai), tj. tacy, którzy zostali przez panującego nadani bojarowi wraz z ziemią i stali się jego poddanymi. W majątkach bojarskich mogła czasem znajdować się i wolna ludność, przychoży, która osiadała na pańskiej ziemi i nie tracąc swobody odejścia dawała pewne daniny. Najpoważniejszą siłą roboczą w gospodarstwie bojarskim była czeladź niewolna — uprowadzani podczas wypraw wojennych jeńcy i ich potomstwo. POCZĄTKI MIAST l HANDEL W XIII-XIV WIEKU We wczesnośredniowiecznej Litwie nie doszło do wytworzenia silniejszego życia miejskiego. Z licznych podgrodzi wykształciła się w XIV w. dość pokaźna, ale uboga grupa miasteczek, osad typu przejściowego od wsi do miasta, jak Krewo, Holszany, Lida, Raduń, Niemież, Miodniki, Mojszagoła, Wiłkomierz, Ejszyszki, Przełaje, Punia, Merecz, Upita, Wielona, Szawle, Miedniki, czyli Wornie na Żmudzi, oraz Kiernów, niegdyś za Trojdena stolica Litwy. Większych miast właściwie było tylko trzy: Troki, druga po Kiernowie z kolei stolica za Giedymina, Kowno oraz przede wszystkim Wilno, występujące od 1323 r. jako miasto królewskie, trzecia stolica Litwy. Rozbudowane przez Giedymina, który wzniósł tu gród książęcy na 62 Górze Turzej, potem Zamkową, a dziś Giedymina zwaną, Wilno w XIV w. skupiało główny nurt życia gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego Litwy. Utrzymywało żywe stosunki handlowe z zagranicą, z Połockiem, Rygą, z Prusami i Polską. Kupcy wileńscy działali na całym niemal ogromnym obszarze państwa litewskiego. Już za Olgierda (1345—1377), posiadali oni prawo bezmy-towego handlu z Kownem, Nowogródkiem, Mińskiem, Brześciem, Łuckiem, Kijowem i Smoleńskiem. Często przybywali do Wilna kupcy obcy, przede wszystkim Ryżanie, którzy zwykli z Litwą utrzymywać dobre stosunki, gdyż żyli z handlu z ziemiami litewskimi i Litwie podległymi, zwłaszcza z Połockiem. W Wilnie można było tanio nabyć szereg poszukiwanych na Zachodzie towarów, jak futra, wosk, które w olbrzymich ilościach napływały z danin do skarbu wielkoksiążęcego, tak że trzeba było je masowo zbywać. Kupowano z zagranicy przede wszystkim broń, żelazo, sól, sukno i różne luksusowe wyroby, których na miejscu nie wytwarzano. Stolica Litwy dzięki swoim walorom handlowym była dla cudoziemców nader pociągającym miastem. Toteż zaczęli oni osiedlać się tu na stałe, zakładać swoje kantory. Wilno wcześnie nabrało charakteru miasta wielonarodowościowego, gdyż obok Litwinów żyli tu Rusini w osobnej dzielnicy, zwanej “ruskim miastem", byli tu Niemcy z Rygi, Polacy i inni. Co bogatsi kupcy wystawiali sobie już murowane domy. Władzę nad miastem sprawował namiestnik wielkoksiążęcy, samorządu miasto nie miało. Samo miasto, przepięknie położone w dolinie między Wilią i Wilenką, było do 1390 r. chronione obronnym wałem. Ponadto miasta strzegły trzy zamki: Wysoki na Górze Zamkowej, opodal niego Niski oraz tak zwany Krzywy Gród. W obrębie miasta znajdowały się drugie umocnienia, które opasywały zamki Wysoki i Niski i sięgały po dzisiejszą dzwonnicę na placu Katedralnym. Rozwojowi handlu wewnętrznego i zagranicznego sprzyjało dość wczesne wytworzenie własnego systemu pieniężnego. Co najmniej od XIII w., jeśli nie wcześniej, pojawiły się litewskie ruble srebrne, długie wagi 200—208 g i krótkie wagi 104 g oraz mniejsze 50—74 g. W drugiej połowie XIV w. napłynęła masowo na Litwę obca, czeska moneta w postaci “szerokich" groszy srebrnych. Obok rubli litewskich grosze czeskie stały się powszechnym środkiem obiegowym. Kursowały one aż do początku XVI w. ORGANIZACJA PAŃSTWOWA W XIV WIEKU Z nastaniem organizacji państwowej począł się wytwarzać aparat administracyjny, system zarządzania krajem. Litwa dzieliła się w części 63 auksztockiej na okręgi grodowe, jak Wilno, Troki, Kowno, Wielona, Wiłkomierz, Uszpol, Oszmiana, Krewo i Miedniki pod Wilnem. Na czele okręgu grodowego stał namiestnik (starosta), pełniący funkcje administracyjne, sądowe i wojskowe. Okręgi rozpadały się na włości, które -na Żmudzi nabierały znaczenia włości grodowych. Włości były rządzone przez ciwunów, którzy do pomocy mieli namiestników i ponamiestników. Włość składała się z kilku prystawnictw, sprawowanych przez prystawów i poprystawów, mających jeszcze do pomocy dziesiętni ków. Prystawowie zbierali daniny i oddawali je do dworu wielkoksiążęcego, w którym siedział ciwun. Daniny z włości odwożono podwodami do Wilna, do skarbu wielkoksiążęcego. Do pomocy w zarządzaniu krajem służyli też młodsi urzędnicy wielkoksiążęcy, tzw. dzieccy, wykonujący specjalne poruczenia panującego. We włości zwykle znajdował się przynajmniej jeden dwór wielkoksiążęcy, w którym była siedziba władzy, a ponadto także gospodarstwo rolno-hodowlane, często ze stadniną końską, obsługiwane przez czeladź niewolną i podległych dworowi danników, którzy wychodzili na tłoki do pilnych prac polowych. Władza wielkoksiążęca, zarówno w rodzie Ryngoldowiczów, jak i Giedyminowiczów, była dziedziczna, przekazywaną temu z synów, którego ojciec uważał za najodpowiedniejszego. Jednakże wielki książę nie mógł sprawować rządów bez poparcia wyższego bojarstwa, toteż powoływał do rady wielkoksiążęcej obok członków rodziny także co przedniej szych bojarów i z nimi uzgadniał ważniejsze decyzje. Panujący uważał państwo za swoją własność i rozporządzał ziemią według swej woli, wyznaczał braciom lub synom dzielnice na Litwie, częściej na Rusi, nadawał dobra ziemskie bojarom, wymagając w zamian czołobitności i służby wojskowej. OBRONNOŚĆ KRAJU W XIV WIEKU Obronność kraju opierała się w znaczej mierze na wykorzystywaniu naturalnych środków obrony, dużej lesistości tudzież obfitości wód i bagien, które w deszczowych porach zamieniały Litwę w niezdobytą twierdzę. Rozległe puszcze, zwłaszcza na zachodnim pograniczu, bywały wzmocnione liniami przesiek z powalonych drzew, splątanych tysiącami konarów. Najważniejszym środkiem obrony biernej był rozbudowany system grodów na pograniczach i w głębi kraju. W grodach nie zamieszkanych do początku XIV w. czuwała zmieniająca się załoga. W tworzących się podgrodziach osiadała ludność rolniczo-rzemieślniczo-kupiecka. Stałe oddziały wojskowe, jakimi dysponowali wielcy książęta, składały się przeważnie z bojarów, do których na wojnę dołączano hufce posiłkowe z ludności chłopskiej. 64 Schematyczny plan Wilna około 1390 r. (próba rekonstrukcji) l. “Intra muros castri" l - Zamek Wysoki albo Górny z kościółkiem Św. Marcina, 2 — Kościół Św. Anny, 3 — Zamek Niski albo Dolny, 4 — Domy murowane biskupie, 5 — Katedra Św. Stanisława, 6 — Domy murowane kapitulne ze szkołą koło stajni i kuźni wielkoksiążęcej II. “Extra muros castri" 7 — Ogród biskupi, dotykający rzeki i drogi, oraz ogród Gasztolda z Bożą Męką, 8 - Kościół famy Św. Jana, 9 - Kościół Św. Ducha z XV w., 10 - Dom Braci Mniejszych “In Arena" - Na Piaskach, 11 - Kościół Św. Mikołaja z cmentarzem, 12 - Młyn wielkoksiążęcy, 13 — Krzywy Gród — Castrum Curvum, po 1469 r. kościół i klasztor bernardyński, 14 - Młyn wielkoksiążęcy do 1500 r. III. “Civitas Rutenica" 15 - Cerkiew Jekaterińska, 16 - Cerkiew Michajłowska, 17 — Cerkiew Iwanowska, 18 - Cerkiew Uspieńska Św. Nikoły, 19 - Cerkiew Preczysteńska, 20 - Cerkiew Spasska, 21 — Młyn biskupi, circa monasterium ruthenicalem, 22 — Cerkiew Roże-stwieńska, 23 - Cerkiew Piatnicka, 24 - Cerkiew Pereniesieńska Św. Nikoły, 25 -Cerkiew Woskresieńska, 26 - Cerkiew Kozmodemiańska, 27 — Monaster Św. Trójcy 5 - Historia Litwy Przeważała w wojsku konnica, która na swych wytrzymałych rumakach dokonywała nagłych najazdów na ziemie przeciwnika. Do odparcia nieprzyjaciela, który wtargnął do kraju, służyło pospolite ruszenienie wszystkich mężczyzn, zwane pogonią (vytis). Na uzbrojenie składały się przeważnie włócznie i oszczepy o żelaznym grocie, żelazne topory, drewniane maczugi zakończone żelazną kulą ze stalowymi kolcami bądź tylko fiabijane ostrymi kamieniami i łuki. Miecze, jako broń kosztowna, były rzadkością. Za zbroję możniej-szym służyła stalowa kolczuga, uboższym skórzane okrycie, do którego dochodziła tarcza żelazna lub obijana skórą. Kraj był podzielony na okręgi wojskowe w ramach włości. We włości siłą zbrojną zawiadywali chorążowie i pochorążowie, którzy zbierali wojów i prowadzili pod rozkazy namiestnika grodowego bądź ciwuna. WIERZENIA RELIGIJNE LITWINÓW W XIII-XIV WIEKU Wierzenia religijne dawnych Litwinów we wczesnym średniowieczu cechuje brak rozwiniętego politeizmu, jaki właściwy jest mitologii greckiej i rzymskiej w starożytności. Źródła o “Olimpie" litewskim datują się zresztą głównie na wiek XVI i jako późne, a częściowo i zmyślone (np. relacja J. Łasickiego z 1580 r. o bogach żmudzkich) nie zasługują na wiarę. Są to typowe przekazy humanistyczne, które wielu nie dość krytycznych badaczy wprowadziły w błąd, gdyż religie pogańskie rekonstruowały one według schematu bóstw greckich i rzymskich. Wiarygodne źródło, jakim jest katechizm litewski Mażwida z 1547 r., powiada zwięźle, że jedni Litwini czczą drzewa, drudzy rzeki, inni węże, inni kamienie; jedni ślubują Perkunowi, inni wielbią Łaukosarga jako pana pól i zboża, inni Żemepata, obrońcę bydła; ci zaś, co źle czynią, wierzą w ajtwary (latawce) i kauki (duszki) bądź dejwy (boginki) diabelskie. Ajtwary i kauki strzegły, jak wierzono, domu i dobytku, nawet go przysparzały, lecz skore były do obrazy i mściwe. Opowiadanie o niejakim Sowiju, który miał rzekomo wprowadzić zwyczaj ciałopalenia wśród Litwinów, zapisane w XIII w. głosi, że składał on też ofiary obmierzłym bogom: Andajowi i Perkunowi, czyli gromowi, oraz Żworunie suce i Telawelowi, władającemu kuźnią (właściwie: Kelawel — kowal). Telawel miał słońce skować i na niebo zarzucić, żeby świeciło. Inny, króciutki wykaz najdawniejszych bogów litewskich, również z XIII w., zawierający oskarżenie Mendoga, iż po przyjęciu chrztu nadal składał po kryjomu ofiary swoim bogom, wymienia Nonadieja, czyli Andaja, Telawela i Diweriksa, zajęczego boga, i Mejdejna, leśnego boga (właściwie Medein). Perkun został po raz pierwszy wspomniany w inflanckiej Kronice rymowanej pod 66 1219 r. Było to chyba jedyne bóstwo odziedziczone z epoki indo-europejskiej, gdyż cześć oddawali mu zarówno Litwini (lit. Perkunas), jak i Prusowie (prus. Percunis) oraz Łotysze (łot. Perkons). Od Bałtów bowiem kult Perkuna trafił w zamierzchłej przeszłości do plemion ugrofińskich, wyraźny jest wśród Mordwy, która władcę grzmotów zwała Purgine, czyli terminem zapożyczonym od jakiegoś plemienia bałtyjskiego. Perkun przypomina zresztą wiernie słowiańskiego władcę nieba i piorunów Peruna. W każdym razie przedmiotem czci średniowiecznych Litwinów było już nie materialne niebo, do którego modlono się w dobie in-doeuropejskiej, lecz bóstwo antropomorficzne typu Diweriksa (którego imię można tłumaczyć jako “władca bogów"), analogiczne do chrześcijańskiego pojęcia boga. Śladem wierzeń z epoki indoeuro-pejskiej był jeszcze kult ziemi, który pierwotnie musiał odnosić się do Żemepata (władca ziemi). Tak więc wierzenia religijne Litwinów polegały na kulcie sił przyrody, którą uosabiało kilku głównych bogów. Błagano ich o przychylność przez składanie ofiar z jadła i zwierząt. Bóstwa te i pomniejsze bożęta mieszkały po świętych gajach, zwanych alkami (lit. alkai), po świętych rzekach. Ku ich czci nawet znakomite zdobycze, jak komtur krzyżacki, płonęły na stosie, ale wyjątkowo, gdyż składanie krwawych ofiar z ludzi nie leżało w naturze wierzeń litewskich. Wyróżniała się Litwa kultem wężów, które Litwin w swym kurnym domu, namasie, chował i karmił, bo mu jakby uosabiały ducha przodków i strzegły ogniska domowego. Zmarłych Litwini od niepamiętnych czasów nie zwykli grzebać w ziemi ani w “drzewie" (trumnie), gdyż wiedzieli, że ciało zmarłego gryzą wtedy robaki i gady. Wierzyli za to, że zmarli — jak powiada opowieść o Sowiju — dopiero wtedy “śpią słodko, jako dzieci w kolebce", kiedy zwłoki zostaną spalone na stosie z dębowego, czyli świętego drzewa. W ciałopaleniu przejawiła się więc wiara w życie pozagrobowe, w to, że dusze zmarłych {veles) dostaną się w zaświaty. Oddając cześć swoim bóstwom Litwini z tolerancją odnosili się do wyznawców chrześcijaństwa, które w jego prawosławnej odmianie przenikało do Litwy z sąsiedniej Rusi, bądź też w postaci katolicyzmu głoszone było przez misjonarzy z Rygi. Już w pierwszych latach panowania Giedymina franciszkanie i dominikanie (niewątpliwie ryscy) posiadali swe kościoły w Wilnie (dokąd sprowadził ich pewnie jeszcze Witenes) i w Nowogródku. Na dworze wielkiego księcia służyli oni jako pisarze kancelaryjni i doradcy. Relacje późnych źródeł, jakoby za Giedymina wymordowano w Wilnie franciszkanów, a za Olgierda umęczono kilku prawosławnych, należą do 67 rzędu legend, mających wzmocnić dane wyznanie poprzez szerzenie kultu świętych i męczenników za wiarę. ROZWÓJ NARODOWOŚCI LITEWSKIEJ W XIII-XIV WIEKU Na terenie Litwy istnieją od dawien dawna dwie zasadnicze grupy dialektów: żmudzkie, zaliczające się do zachodniobałtyjskiego języka, i auksztockie, które wywodzą się z języka środkowo-wschod-nich Bałtów. Dialekty żmudzkie i auksztockie odróżniają się przede wszystkim swymi właściwościami fonetycznymi. Mianowicie połączenia tja, tjai, dja, djai, właściwe narzeczom żmudzkim, w auksztockich mają postać da, ćiai, dzia, dziai. Występującym w dialekcie auk-sztockim długim samogłoskom e, o odpowiadają żmudzkie połączenia ie, uo. Narzecze żmudzkie rozpada się na trzy zasadnicze gwary: kłajpedzką (południowo-zachodnią), rosieńską (południowo-wschod-nią) i telszewską (północno-zachodnią). W zespole dialektów auksztockich istnieją cztery najważniejsze: zachodni, środkowy i wschodni oraz dialekt dzuków, dzielący się na dwie główne gwary: wschodnią i zachodnią, rozdzielone linią Muśniki—Kiernów— Troki— Olkieniki. Podziały na dialekty żmudzkie i auksztockie, liczne w ich obrębie gwary miejscowe, choć utrudniały proces tworzenia się jednego narodowego języka, nie były na tyle znaczne, aby stanowić poważniejszą przeszkodę w ściślejszym zespoleniu ziem litewskich. Różnice, .które utrzymały się do dziś, sprowadzały się do pewnych niewielkich odrębności fonetycznych i drobnych odmienności w słownictwie. Na gruncie jedności politycznej, zacieśniającej się wspólnoty językowej i kulturalnej w XIII—XIV w. tworzył się feudalny naród litewski. Ziemie litewskie, złączone w jeden organizm państwowy, zaczęły zatracać swe odrębności plemienne i wykształcać wspólną sobie świadomość narodową, która krzewiła się w walce narodowej z Krzyżakami i w ekspansji na ziemie Gudów (gudai) — jak z odczuciem wyższości zwano Rusi nów. Żmudź, chociaż nie zatraciła w pełni poczucia swej odrębności plemiennej, której wyrazem było posiadanie osobnego zarządu krajowego, również uważała się za nieodłączną część Litwy. Zanikały wreszcie dawne nazwy ziem plemiennych, gdyż dawne ziemie: Litwa, Nalszczany, Dziawołtwa, scalały się w jedną krainę, zwaną w XIV w. Auksztotą, cały zaś kraj był Litwą, a jego mieszkańcy Litwinami. Upowszechnienie się nazwy Litwa: Lietwa stanowi odbicie rosnącej spoistości wewnętrznej narodu litewskiego XIII — XIV w. Jego wielki rozrost i budzące podziw osiągnięcia militarne wymownie oddał latopisiec ruski słowami zanotowanymi pod 1242 r.: “Namnożyło się języka litewskiego". 68 CHARAKTER PAŃSTWA LITEWSKIEGO W XIII-XIV WIEKU Państwo litewskie XIII—XIV w. wyrastało na wczesnoklasowej formacji społeczno-ekonomicznej. Formację tę na Litwie, podobnie jak u innych ludów, zwłaszcza Słowian, cechowało przetrwanie składników wspólnoty pierwotnej (organizacji rodowej, masy wolnego chłopstwa) oraz istnienie nie rozwiniętego na większą skalę niewolnictwa, a także pierwiastków feudalizmu. Wojny wprawdzie dostarczały sporej liczby brańców, osadzanych w gospodarstwach bojarskich i wielkoksiążęcych, ale Litwa rozwijała się w kierunku formacji feudalnej, gdyż ziemia — podstawowy środek produkcji — przeszła w ręce panującego i bojarów, którzy zmusili osiadłą na niej ludność do składania danin i do robocizn na swoją korzyść, a także zaczęli nie-wolnych przekształcać w feudalnie zależnych poddanych. Ustrój niewolniczy, który miał możność rozwinięcia się dopiero w ramach organizacji państwowej, okazał się w warunkach wczesnoklasowego ustroju mniej użyteczny. Korzystniejsze było eksploatowanie własnego społeczeństwa i obcych terytoriów, z których (głównie z Rusi) czerpano wiele wzorów przy organizacji państwa litewskiego. Stosunki feudalne wykształciły się jednak w pełni dopiero w następnym okresie, po zakończeniu wojen z Zakonem Niemieckim i po zawarciu unii z Polską. IV. LITWA W UNII Z POLSKĄ U SZCZYTU SWEJ POTĘGI OD SCHYŁKU XIV DO POŁOWY XV WIEKU PRZYCZYNY UNII Z POLSKĄ P -m- OTĘŻNE państwo litewskie w czasach tragicznego konfliktu Jagiełły z Kiejstutem 1381/82 r. przeżywało już wyraźny kryzys. Pod naporem Krzyżaków, którzy między 1345 a 1382 r. podjęli aż 96 morderczych najazdów na Litwę, niszczących kraj ogniem i mieczem, coraz bardziej słabła odporność Litwinów. Mimo użycia do walki posiłków z Rusi, Litwa nie była w stanie podołać wrogowi urządzając w tym samym czasie tylko 42 wyprawy odwetowe na jego posiadłości. Zakon zaś, wspomagany walnie przez kraje Europy zachodniej, głównie przez Niemcy, z których ciągnęli do Prus liczni ochotnicy do “nawracania pogan", rósł w siły i pragnął zgotować Litwie los podbitych Prusów i Łotyszów. Polityka krzyżacka w XIV w. zmierzała do stworzenia z Zakonu mocarstwa nadbałtyckiego, które podporządkowałoby sobie sąsiednią ludność słowiańską i bałtyjską. Na przeszkodzie do realizacji pierwszego etapu tej polityki — połączenia pruskiej i inflanckiej części państwa krzyżackiego w jedną potężną całość — stała jednak Litwa, której część składowa Żmudź oddzielała Prusy od Inflant. Stąd też Krzyżacy będą za wszelką cenę dążyli do podboju Żmudzi, a Litwa wszystkie siły wytęży w jej i swojej obronie. Na wschodnich rubieżach Litwa również zaczynała czuć się niepewnie i narastała w niej obawa, czy zdoła utrzymać w uległości zależne od siebie ziemie ruskie. Moskwa bowiem stawała się wielką rywalką Litwy, gdyż podejmowana przez nią akcja jednoczenia ziem ruskich godziła w interesy państwa litewskiego, które wcześniej od Moskwy zaczęło jednoczyć Ruś pod swoją władzą. Jednakże w polityce zjednoczeniowej Moskwa, choć chwilowo słabsza od Litwy, miała nad Wilnem tę przewagę, że stanowiła ośrodek rodzimy, gdy Litwa była obca językowo, kulturalnie, a na dobitek pogańska. Obawy Wilna co do przyszłości panowania litewskiego na Rusi były tym silniejsze, im większe okazywały się sukcesy Moskwy w walce z wielkim księstwem twerskim, które sprzeciwiało się hegemonii Moskwy i szukało oparcia w Litwie lub w Ordzie. Litwa odczuwała 70 też dotkliwie nadmierne rozdęcie swych granic na Rusi, przez co siły litewskie rozpraszały się na olbrzymich obszarach naddnieprzańskich. Państwo słabo spojone wewnętrznie, złożone z dwóch niechętnych sobie żywiołów: panującego bojarstwa litewskiego i uzależnionego ruskiego, zagrożone zostało odpadnięciem całego szeregu dzielnic ruskich. Wyrugowany z Połocka w 1377/78 r. brat Jagiełły Andrzej, pragnąc odzyskać utracone księstwo, groził Litwie wojną i sprzymierzał się z Krzyżakami, Moskwą i Smoleńskiem. Wołyń i Podole, rządzone przez Lubarta i Koriatowiczów, tylko nominalnie podlegały Wilnu. W tych trudnych warunkach Jagiełło przystępował do realizacji swego idącego z duchem czasu programu ratowania i wzmocnienia Litwy. Aby dopiąć tego celu, musiał Jagiełło: l. poczynić chwilowe ustępstwa na rzecz Zakonu, zapewniając tym samym chwilę wytchnienia krajowi; 2. przyjąć chrześcijaństwo, dzięki czemu Krzyżacy utraciliby pretekst do dalszej agresji; 3. zawrzeć sojusz z Moskwą albo z Polską przeciwko zdradzieckiemu Zakonowi i rozgromić go. Doprowadził więc Jagiełło l X 1382 r. do pokoju z Zakonem podpisanego na Dubisie i mającego obowiązywać 4 lata. Pokojem tym odstępował Jagiełło Krzyżakom połowę Żmudzi po Dubisę, przyrzekł nie wypowiadać wojny bez ich zgody, dostarczyć im po-posiłków na wojnę i wreszcie przyjąć chrzest z ich ręki. Za cenę tych upokarzających warunków (nie dotrzymanych zresztą) zyskiwał Jagiełło możność uporządkowania spraw wewnętrznych państwa. Sytuacja międzynarodowa zdawała mu się sprzyjać. Ruś moskiewska bowiem po straszliwym najeździe chana Tochtamysza w 1382 r. nie była zdolna przedsięwziąć wobec Litwy jakichś agresywnych kroków. Polska po śmierci Ludwika Węgierskiego we wrześniu 1382 r. także nie mogła wystąpić czynnie, choć pragnęła wyprzeć Litwę z Rusi Czerwonej, którą w tym czasie próbowali podbić Lubart i Koriatowicze. Tymczasem Witold, od czasu zdania się Kiejstuta na łaskę Jagiełły, trzymany pod strażą w Krewię, zdołał jesienią 1382 r. w przebraniu kobiecym wymknąć się z więzienia, po czym przez Mazowsze przedostał się do Krzyżaków szukając u nich pomocy w odzyskaniu ojcowizny. Jagiełło wszakże okazał się nieugięty i na krzyżackie nalegania, aby zwrócił Witoldowi choć część jego dzielnicy trockiej, stanowczo odmówił. Co więcej, oświadczył Krzyżakom, że czuje się panem całej Żmudzi, którą Krzyżacy uważali już za swoją. Po dalszych bezowocnych rokowaniach Krzyżacy zrywając rozejm ruszyli z wojskami Witolda w głąb Litwy. Zdobyli w 1383 r. Kowno, Troki i spalili przedmieścia Wilna. Aczkolwiek Jagiełło ze Skirgiełłą wkrótce odzyskali utracone grody, widać było, że położenie Litwy gwałtownie się pogorszyło. Kraj, wycieńczony długoletnimi walkami i rozdarty teraz wojną domową, nie był na dłuższą metę w stanie 71 ewskie do 1422 r. sprostać najeźdźcom. Za pośrednictwem swej prawosławnej matki Juliany wszczął więc Jagiełło rozmowy z Moskwą mniemając, iż jego małżeństwo z córką sławnego Dymitra Dońskiego zapewni Litwie mocne oparcie w dalszej walce z Zakonem. Nawiązując w 1383/84 r. układy z Moskwą, działał jednak Jagiełło ostrożnie i powolnie. Sojusz z tak potężnym, choć jeszcze równorzędnym partnerem był w skutkach swych nieobliczalny. Przyjęcie przez Litwę prawosławia mogłoby prowadzić do utraty ziem ruskich, a nawet do poważnych zaburzeń w państwie, gdyż bojarzy litewscy straciliby wraz z Rusią źródła swoich dochodów. Zwlekając z porozumieniem z Moskwą, Jagiełło wiosną 1384 r. podjął próbę przejednania Witolda, który po tajnych przed Krzyżakami naradach z jego wysłannikami dał się w końcu nakłonić do zgody. W lipcu 1384 r. wrócił Witold na Litwę i chwilowo zadowolił się otrzymaniem Podlasia i Grodna. Wkrótce po jego powrocie zaczął dojrzewać niezwykle prosty, a zarazem genialny, brzemienny w doniosłe następstwa projekt unii Litwy z Polską. Oto, jak donosi latopis litewski: “poczęli Lachowie z Krakowa posyłać do wielkiego kniazia Jagiełły z tym, by przyjął chrzest starego Rzymu i by pojął królewnę ich Jadwigę za żonę i stał się u nich w Krakowie królem na wszystkiej ziemi łąckiej". Jednak źródła polskie donoszą, że stroną zabiegającą o związek państwowy Litwy z Polską był Jagiełło. Dziś już nie da się ustalić, z czyjej strony wyszła inicjatywa unii, pewne jest wszakże to, że warunki dyktowali panowie polscy i że stronie litewskiej nie wydały się one wówczas zbyt wygórowane (czy też wystawiała ona weksel bez pokrycia?), a zresztą nikt wówczas nie mógł przewidzieć, dla kogo będzie korzystny ostateczny rozrachunek. Jagiełło, książęta i bojarzy litewscy nie bez obaw przyjęli polską propozycję, ale pojęli, że Corona Regni Poloniae na głowie władcy Litwy oznaczać będzie zgubę Zakonu i wzmocnienie panowania litewskiego na Rusi. Panowie małopolscy zaś, którzy prowadzili rozmowy z Jagiełłą, spodziewali się — i słusznie — że unia z Litwą, otworzy przed nimi nowe możliwości ekspansji majątkowej i politycznej na Rusi. Toteż dalsze rokowania postępowały raźnie. Poselstwo Skirgiełły zjawiło się w Krakowie w styczniu 1385 r. i po rozmowach z panami polskimi wraz z królową Elżbietą Bośniaczką, matką Jadwigi, na Węgrzech, doprowadziło do uzgodnienia warunków unii między obu państwami. UNIA LITWY Z POLSKĄ 1385-1386 W sierpniu 1385 r. uroczyste poselstwo polskie zjawiło się w Krewię, gdzie przyjął je sam Jagiełło w otoczeniu książąt i bojarów litewskich i za ich zgodą 14 VIII 1385 r. wystawił dokument 74 Akt krewski w. księcia Jagiełły z 14 VIII 1385 r. określający warunki unii. Na mocy aktu krewskiego Polacy powoływali Jagiełłę na tron polski i oddawali mu królową Jadwigę na małżonkę. W zamian Jagiełło przyrzekł ochrzcić się z całym ludem litewskim, uwolnić polskich jeńców, odzyskać utracone przez Polskę i Litwę ziemie, wreszcie — wcielić (słynne applicare) Litwę do Polski. Jeden był jeszcze warunek: miał Jagiełło byłemu narzeczonemu Jadwigi, ks. Wilhelmowi Habsburgowi, wypłacić odszkodowanie w kwocie 200 tys. florenów; szczęściem, tej olbrzymiej sumy, przekraczającej cały dochód państwowy Litwy, austriackie książątko nigdy na oczy nie ujrzało. Stosunek prawno-państwowy Litwy do Polski określano w akcie krewskim jednym tylko, lakonicznym i ogólnikowym wyrazem appli-care. Historycy tłumaczą to słowo rozmaicie: złączyć, włączyć, przyłączyć i wreszcie: wcielić. Na ogół są też oni skłonni uważać, że mocą układu krewskiego Litwa traciła nie tylko swą suwerenność, ale i odrębny byt państwowy, że stawała się prowincją Polski. Tymczasem gdyby przyjąć, że w 1385/86 r. nastąpiło rzeczywiste wcielenie Litwy do Polski, należałoby oczekiwać, że Litwa po 1386 r. jako odrębny organizm państwowy przestała istnieć. Prawda, że książęta litewscy z rodu Giedymina składali Jagiełłę jako królowi polskiemu i Koronie Polskiej hołdy i przysięgi na wierność. Również i rada, i kancelaria koronna rozciągnęły w pierwszych latach po unii (do 1392 r.) swe kompetencje na ziemie państwa litewskiego. Wystawiały bowiem w imieniu króla polskiego przywileje dla ogółu bojarów litewskich, dla Wilna, dla Skirgiełły i dla biskupstwa wileń- 75 skiego. Ponadto Jagiełło mianował Polaków wysokimi urzędnikami na Litwie. Ale te dowody i oznaki inkorporacji Litwy do Polski, choć obrażały dumę narodową Litwinów, nie naruszały głębiej odrębności państwowej Litwy. Państwowość litewska trwała nadal i Litwini nie czuli się wcale poddanymi Korony. Jakoż w istocie rzeczy owo applicare stało się martwym znakiem na pergaminie, a o faktycznym stosunku wzajemnym obu państw decydowało życie. Wielkie Księstwo Litewskie nadal pozostawało państwem rządzonym przez samych Litwinów, o zupełnie odmiennych prawach i instytucjach państwowych. Choć z Polską łączyła je osoba wspólnego monarchy i wspólne antykrzyżackie interesy, nie przeszkadzało to Litwinom uważać Polaków w Litwie za cudzoziemców. Ostateczne zawarcie unii nastąpiło w 1386 r. Z niecierpliwością i wielkim zaciekawieniem oczekiwany, przybył wreszcie Jagiełło 12 II 1386 r. do Krakowa w orszaku swych braci, książąt i bojarów, z wozami wyładowanymi srebrem i kosztownościami. W dwa dni później przyjął chrzest, na którym otrzymał imię Władysław, i wziął ślub z młodocianą, 12-letnią królową Polski Jadwigą, a 17 lutego został uroczyście koronowany na króla Polski. Spędziwszy szereg miesięcy w Polsce, jesienią tegoż roku wybrał się Jagiełło z powrotem do Litwy, gdzie tymczasem Skirgiełło zdążył już uśmierzyć bunt Andrzeja Olgierdowicza i w marcu 1387 r. zdobył popierający Andrzeja Połock. CHRZEST LITWY W 1387 ROKU I JEGO ZNACZENIE Po przyjeździe do Wilna zajął się Jagiełło dopełnieniem kolejnego warunku unii — chrztem Litwy. Chrystianizacja Litwy, ostatniego kraju pogańskiego w Europie, była wydarzeniem wielkiej wagi politycznej, społecznej i kulturalnej. Przede wszystkim po chrzcie Litwy Krzyżacy, którzy za swe powołanie głosili nawracanie pogan nadbałtyckich, tracili pretekst do swej dalszej “misji" na Litwie; toteż po chrzcie Litwy będą oni usiłowali za wszelką cenę odzyskać “moralne prawo" do jej podboju przez wmawianie światu chrześcijańskiemu, że Litwa nadal pozostaje pogańską. Kościół katolicki miał nadto spełnić na Litwie ważną rolę czynnika przyspieszającego feudalizację społeczeństwa litewskiego. Ideologia chrześcijaństwa obiecywała wprawdzie maluczkim królestwo niebieskie, ale na ziemi uznawała władzę świecką za pochodzącą od Boga, za świętą i nietykalną, i nakazywała posłuszeństwo dla niej, uczyła znoszenia w pokorze ucisku i wyzysku: “A kto się zwierzchności sprzeciwia, Bożemu się postanowieniu sprzeciwia" (św. Paweł do Rzymian, 13, 2). Tym samym kościół oddawał olbrzymie usługi klasie wyższej, panującej, 76 Widok na ruiny zamku w Krewię i miasteczko z początku XX w. utwierdzając jej przewagę nad pospólstwem. Dlatego też chętnie przyjęli chrześcijaństwo bojarzy, podczas gdy masy ludowe, nie widząc w niej żadnych doczesnych korzyści, nie żywiły większego zapału do nowej wiary i trwały przy swoich starych bogach jeszcze przez dwa następne stulecia. Ogromny wpływ wywarł też kościół na życie kulturalne Litwy. Z jednej strony nie dopuszczał on w Litwie, jak i w innych krajach, języka narodowego do obrządku liturgicznego i — co ważniejsze — do piśmiennictwa, przez co hamował rozwój każdej kultury narodowej. Z drugiej wszakże, rozwijając, wprawdzie głównie na swój użytek, naukę, oświatę i sztukę, przyczyniał się do przyswojenia Litwie zdobyczy cywilizacji łacińskiej. Historyczne znaczenie przyjęcia przez Litwę chrześcijaństwa ma więc dwojakie następstwa: postępowe, które sprzyjały rozwojowi kraju, wzbogacały jego kulturę, i — wsteczne, które przekreślały wytworzone przez Litwę pogańską wartości kulturalne i prowadziły do wzmożenia eksploatacji poddanej ludności. Chrystianizację zapoczątkowało ustanowienie biskupstwa w Wilnie. Wiosną i latem 1387 r. przy udziale Jagiełły, który sam (z braku księży Litwinów) miał tłumaczyć nowe prawdy wiary i pacierze na litewski zbiegającemu się ludowi, duchowieństwo przeprowadziło powszechny chrzest ludności. Całe gromady polewano wodą święconą, nadawano im chrześcijańskie imiona (bo chrzcić pojedynczo nie było czasu ani sił) i obdarzano białymi, lnianymi szatami. Chrztem 77 objęta została sama tylko Ąuksztota, gdyż Żmudź znajdowała się wówczas w ręku Zakonu. UPRZYWILEJOWANIE GOSPODARCZE KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO 1387-1430 Założywszy biskupstwo w Wilnie i osadziwszy na nim jako pierwszego biskupa Polaka Andrzeja herbu Jastrzębiec (1387— 1398), zatroszczył się Jagiełło i o dobra doczesne dla kościoła. Tworząc pierwsze parafie w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenczynie, Mied-nikach, Krewię oraz na Rusi w Obolcach i Hajnie (być może, przy tych ostatnich istniało jeszcze osadnictwo litewskie), nakazywał Jagiełło w 1389 r. swoim ciwunom, aby każdemu kościołowi przydali po dwie sochy roli z dworów wielkoksiążęcych, po sianożęci, po dwóch koniokormców, po trzy domy przy kościele; z dochodów wielkoksiążęcych ciwuni mieli dawać kościołowi parafialnemu 6 rubli rocznie i po łuknie (około 10 pudów; pud = 16,3 kg) miodu. Nie było to wielkie uposażenie, ale zapewniało dostatni żywot plebanom. Rozległe dobra otrzymała za to katedra wileńska. Przywilejem z 17 II 1387 r. Jagiełło nadawał biskupstwu (katedrze) wileńskiemu włości: Tauroginie z grodem, Dubrowno, Baksz-ty, Werki, wsi Łabonary i Malaty, wreszcie cząstkę miasta Wilna. Posiadłości te składały się z 50—60 wsi z ponad 600 dymami poddanej ludności. W ten sposób z hojnej ręki Jagiełły na mocy jednorazowej darowizny powstało pierwsze na Litwie latyfundium. Rozrastało się ono nadal w szybkim tempie dzięki dalszym dotacjom wielkoksiążęcym i około 1440 r. obejmowało już ponad 120 wsi. Taką potęgą gospodarczą nie dysponowali podówczas nawet najprzedniejsi bojarzy i kniaziowie litewscy, którzy władali majętnościami, złożonymi z kilku lub najwyżej kilkunastu wsi. Biskup wileński stawał się więc prawdziwym magnatem, a do tego jeszcze był pierwszym dostojnikiem państwowym. Co więcej, dobra kościelne otrzymały w 1387 r. wyjątkowo rzadki dotąd na Litwie przywilej: Jagiełło obdarzył je pełnym immunitetem skarbowym i sądowym, tj. zwolnił je od wszelkich ciężarów i powinności na rzecz państwa, a zarazem wyłączył spod swego i w ogóle świeckiego sądownictwa (jurysdykcji). Dzięki temu kościół wszystkie daniny od ludności pobierał wyłącznie dla siebie, sprawował nad ludnością swych dóbr całkowitą władzę, uczynił ją feudalnie zależną, poddaną kościołowi. Te tak rozległe uprawnienia zapewniły kościołowi katolickiemu na Litwie wyjątkową pozycję, czyniły go niemal, państwem w państwie. Uzyskał on z miejsca to wszystko, o co w Polsce i na zachodzie Europy walczył przez kilka stuleci z monarchami. 78 PRZYWILEJ DLA BOJARÓW LITEWSKICH Z 1387 ROKU Jak mizernie w porównaniu z kościołem przedstawiało się położenie głównej ostoi państwa litewskiego — bojarów, widać z przywileju Jagiełły z 20 II 1387 r. Przywilej ten, wydany dla bojarów-katolików, tj. Litwinów, został im udzielony w zamian za ich dobrą chęć przyjęcia chrztu. Zarazem przywilejem tym pragnął Jagiełło zjednać bojarów dla koncepcji unii. Oświadczał bowiem, że nadaje go dlatego, “iżby nie zdawali się różnymi w prawach ci [tj. Litwini i Polacy], których poddając wspólnej koronie, w jedną całość złączono". Wielki książę zapewniał dalej bojarom pełną własność dóbr dziedzicznych ojczystych, “quae ex successione paterna", przyrzekł nie odbierać wdowom majątków, o ile nie wyjdą powtórnie za mąż, przyzwalał bojarom swobodnie wydawać córki za mąż, zwalniał ich wreszcie (z ich poddanymi) od wszelkich hospodarskich robocizn, wyjąwszy budowę grodów. Utrzymane zostały oczywiście daniny w naturze i pieniądzu, jako że dopiero późniejsze przywileje stopniowo je znoszą. Ponieważ przemilczane daniny stanowiły główną część powinności, widać, iż panujący udzielił bojarom ograniczonego immunitetu skarbowego i utrzymał swą jurysdykcję nad ich posiadłościami. Tak wylądały zapowiedziane przez przywilej 1387 r. uprawnienia bojarów. Rzecz zrozumiała, że bojarstwo, zyskując tak niewiele w porównaniu z kościołem, nie mogło zostać w pełni zadowolone. Maksymalne uprzywilejowanie kościoła stawało się teraz dla bojarów silnym bodźcem do walki o dalsze prawa. WOJNA DOMOWA MIĘDZY WITOLDEM A JAGIEŁŁĄ. SZCZYT AGRESJI KRZYŻACKIEJ 1390-1392 Nie minęły dwa lata od chwili, kiedy Jagiełło poprzez swe dowodzone przez Skiergiełłę wojska i posiłki polskie opanował w 1387 r. sytuację w państwie, kiedy nad Litwą u schyłku 1389 r. zawisła groźba nowej wojny domowej i agresji krzyżackiej. Oto niezadowolony ze swego losu Witold podjął próbę zamachu stanu usiłując opanować Wilno. Odparty od miasta musiał ratować się ucieczką do swych starych popleczników — Krzyżaków. Ci przyjęli go nieufnie pamiętając jego zdradę z 1384 r., ale chętnie pragnęli wykorzystać jako narzędzie do zdobycia Żmudzi na stałe. Liczył też Witold na pomoc Moskwy wydając w 1390 r. swą córkę Zofię za w. ks. moskiewskiego Wasyla, atoli małżeństwo to nie przyniosło mu pożądanych owoców. Przechodzili za to na stronę Witolda sami Litwini. Nie dowierzając już swoim ludziom, Jagiełło ściągnął tymczasem na Litwę polskie załogi, na miejsce starosty wileńskiego Andrzeja 79 Gasztotda wprowadził w końcu 1389 r. Polaka Klemensa Mosko-rzewskiego, zastąpionego w 1390 r. przez Jaśka Oleśnickiego. Powierzenie Polakom tak ważnych stanowisk wywołało reakcję wśród Litwinów: “tego przedtem nie bywało w ziemi litewskiej, obcy władają wielkim księstwem" — użalał się latopis litewski. Wykorzystując narastające niezadowolenie bojarów z posunięć Jagiełły, wtargnął Witold z Krzyżakami w 1390 r. do Litwy i znalazł poparcie w całej Żmudzi. Latem 1390 r. wielka rejza krzyżacka z udziałem wojsk Witolda uderzyła na Wilno. Padł Krzywy Gród wileński, przy którego obronie głowę położył brat Jagiełły, Korygiełło. Jednak Zamki Wysoki i Dolny, bronione zaciekle przez Polaków i Rusinów, odparły wszelkie szturmy, podczas których zginął brat Witolda, Towciwiłł. Doznawszy niepowodzenia. Krzyżacy i Witold zwinęli wreszcie oblężenie. Przerwę w działaniach wojennych obie strony wykorzystały na dozbrojenie się. W następnym roku Krzyżacy zwołali wielką wyprawę. Na granicy litewskiej l X 1391 r. wyprawili najwspanialszą ucztę, o jakiej pomną ich kroniki, po czym pewni podboju Litwy ruszyli prowadzeni przez wielkiego mistrza Konrada Wallenroda. Celem pochodu, w którym brał też udział Witold, było Wilno. Jednakże wielkiego mistrza doszła wieść, że Jagiełło na czele wojsk polskich nagle wkroczył na terytoria Zakonu, wobec czego zawrócił czym prędzej do Prus. Witold tymczasem z częścią wojsk krzyżackich zajął Merecz, Grodno, a w początku 1392 r. zdobył jeszcze Nowogródek, odzyskując większą część ojcowizny. Jagiełło zaczął wówczas myśleć o zgodzie. Odebrał więc Skirgielle Troki, dając mu w zamian Kijów i przez tajne poselstwo ks. mazowieckiego biskupa Henryka wiosną 1392 r. obiecał Witoldowi zwrot całej ojcowizny. Latem 1392 r. Witold zerwał z Zakonem i w Ostrowie 4 sierpnia ugodził się z Jagiełłą. Owocem zjazdu ostrowskiego było powierzenie w ręce Witolda zarządu całym państwem litewskim. Czynił to Jagiełło — powiedział później polski kronikarz Jan Długosz — w przeświadczeniu, że Witold “zdolnościami przewyższa braci jego rodzonych i nadaje się najlepiej do trudnego zadania zarządzania Litwą". Objął więc Witold rządy w W. Ks. Litewskim i — jak stwierdza latopis litewski — “rada mu była cała ziemia litewska i ruska". WIELKOMOCARSTWOWA POLITYKA WITOLDA W LATACH 1392-1399 Witold istotnie swymi niezwykłymi zdolnościami, energią i oddaniem, mając przy tym poparcie i pomoc w Jagiełłę i Polsce, doprowadził za swego panowania Litwę do szczytu potęgi. Swe długoletnie rządy (1392—1430) zaczął od ściślejszego zespolenia pań- 80 stwa usuwając książąt dzielnicowych. Wspólnie ze Skirgiełłą w 1393 r. poodbierał Świdrygielle wi-tebskiemu. Kory butowi nowogródzkiemu, Fedorowi podolskiemu, Włodzimierzowi kijowskiemu ich dzielnice. Dokonawszy niezbędnej centralizacji państwa, zamierzał Witold rozwinąć aktywne działanie na Rusi, poddać swoim wpływom Nowogród Wielki, Psków i Tatarszczyznę. Chwilowo na przeszkodzie temu stanęli Krzyżacy. Dysząc zemstą za sprzeniewierzenie się Witolda ich polityce, podjęli oni od jesieni 1392 r. do lata 1394 r. aż 6 wypraw na Litwę. Zapuszczali się tym razem tak głęboko, jak nigdy, dotarli pod Lidę i Nowogródek, obiegli Wilno, ale już po raz ostatni. Widząc, że Litwa się broni, że plany jej podboju runęły już na zawsze, Krzyżacy zmienili teraz swoją politykę wobec Litwy. Odtąd Zakon będzie usiłował zapewnić sobie chociaż Żmudź. Taki obrót walk z lat 1392—1394 był wynikiem zaangażowania się Polski po stronie Litwy: rycerstwo polskie, lepiej uzbrojone i wyćwiczone niż ogół wojsk litewskich, skutecznie przyczyniło się do odparcia wroga. Na domiar złego dla Krzyżaków, skutkiem interwencji polskiej, król rzymski i czeski Wacław Luksemburczyk, jako nominalny zwierzchnik Zakonu, zabronił im w 1395 r. dalszych napadów na Litwę. Zakon zmienił więc taktykę i zaczął udawać przyjaciela Litwy i rzecznika pokoju. Jakoż Witold, zajęty konsolidacją wewnętrzną państwa i pociągany przez sprawy ruskie i tatarskie, chętnie skłaniał się do zawarcia ugody. Namiestnik Jagiełły na Litwie czuł się wówczas na tyle pewnie, że zaczął (bezprawnie) od 1395 r. używać tytułu wielkiego .księcia. Kiedy zaś w 1395 r. podbił Witold Smoleńsk i gdy następnie w 1397 r. odbył zwycięską wyprawę na Tatarów i osadził Wierzchnia płyta sarkofagu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu z około 1440 r. 6 — Historia Litwy 81 chana Tochtamysza na tronie ułusu Szirinów, odłamu Złotej Ordy, zapragnął on całkowitego uniezależnienia Litwy od Polski. Odmówił więc, za radą bojarów, uiszczenia czynszu królowej Jadwidze z ziem litewskich i ruskich w 1398 r. W tymże roku, 12 października, zawarł pokój z Zakonem na wyspie Salin. Układem salińskim oddawał Witold Krzyżakom część Żmudzi, obiecywał im pomoc w zdobyciu Pskowa, a sam otrzymywał przyrzeczenie ze strony Zakonu, że Krzyżacy dostarczą mu posiłków w wyprawie na Nowogród. Na tymże zjeździe salińskim, ku uciesze Krzyżaków, bojarzy litewscy obwołali Witolda królem Litwy. Następował upadek unii. Krzyżacy mogli święcić tryumf swej polityki widząc przeciwników skłóconych. Pewny swej potęgi, wyruszył Witold latem 1399 r. w stepy ukraińskie z zamiarem przywrócenia władztwa Tochtamysza nad Złotą Ordą, kierowaną przez chana Timur Kutłuka i murze Edygę. Posiłkowany przez ochotników polskich pod wodzą Spytka z Melsztyna i oddział krzyżacki, spotkał wreszcie 12 VIII 1399 r. nad Worsklą nieprzeliczone czambuły tatarskie. Nad Worsklą rozegrała się straszna bitwa, zakończona kompletną rzezią wojsk Witoldowych. Ledwie sam Witold “uciekł z małą drużyną" — pisze latopis. W potokach krwi utonęły nad Worsklą ambitne marzenia Witolda o stworzeniu potężnego imperium litewskiego na wschodzie Europy, o podbiciu Tatarszczyzny i Rusi. WZNOWIENIE UNII POLSKO-LITEWSKIEJ 1400-1401 Klęska nad Worsklą pouczyła Witolda o szkodliwości zerwania z Polską. Doszła tedy do skutku nowa umowa o unii, zawarta w Grodnie 1400 i w Wilnie 1401 r. Jagiełło oddawał całe Wielkie Księstwo Litewskie Witoldowi w dożywotnie władanie. Witold zaś uznawał się za wasala Polski i przyrzekł z bojarami, że będzie “przy Koronie i królu stać wiernie i nieść we wszystkich potrzebach pomoc przeciwko nieprzyjaciołom". Po śmierci Witolda Litwa miała wrócić do Korony. Znalazłszy ponowne oparcie w Polsce, skierował się Witold przeciwko Krzyżakom. Za jego wiedzą i pewnie na jego słowo powstali w 1401 r. przeciw Zakonowi Żmudzini i “jak młode wilki gryźli swych dobroczyńców" — żalił się kronikarz krzyżacki. Jesienią 1401 r. podjęli więc Krzyżacy nową akcję wojenną przeciwko Litwie i nawet znaleźli w niej nie byle jakiego sojusznika, bo brata Jagiełły, Świdrygiełłę. Rozsierdzony oddaniem całej Litwy Witoldowi, Świdrygiełło przeszedł na stronę krzyżacką w 1402 r. i za obietnicę wywalczenia mu ojcowizny, tj. Wilna, wydawał na łup Zakonu Żmudź. Walne wyprawy krzyżackie prowadzone w okresie 1402—1403 na wspomaganą przez Polskę Litwę nie osiągnęły wszakże celu. Mimo to położenie Litwy było ciężkie i choć papież Bonifacy IX na nalegania 82 Jagiełły wydał w 1403 r. bullę zakazującą Krzyżakom napaści na Litwę, zmuszona była ona zawrzeć pokój w 1403 r. z Krzyżakami na warunkach układu salińskiego 1398 r., co było równoznaczne z pozostawieniem Zakonowi Żmudzi. WYPRAWY WITOLDA NA RUŚ 1401-1408 Zabezpieczywszy się za tę wysoką cenę od strony Krzyżaków, mógł Witold powrócić do realizacji swego programu opanowania Rusi. Uśmierzywszy w latach 1401—1404 bunt Smoleńska, uderzył on zimą 1405/06 r. na Psków, który zagrożony jeszcze przez Krzyżaków zwrócił się o pomoc do Moskwy. Wobec interwencji Moskwy zmienił się front wojny. Jesienią 1406 r. wszystkie siły litewskie z oddziałami posiłkowymi polskimi i krzyżackimi szły już na Moskwę. Niepewny swych sił, w. ks. moskiewski" Wasyl zrzekł się popierania Pskowa i Nowogrodu, ale na krótko, gdyż w 1407 r. walki litewsko-moskiewskie zostały wznowione. Wielki pochód wojsk Witolda na Moskwę, przedsięwzięty w 1408 r., napotkał nad rzeką Ugra silne zastępy Wasyla. Krewki do bitki Witold nie odważył się wydawać bitwy, wobec czego stanął wieczysty mir “po dawnemu". W bezskutecznym natarciu na Moskwę utknęła zarazem cała ekspansja litewska na Ruś. Ugiął się wprawdzie Nowogród Wielki, przyjmując w 1407 r. księcia litewskiego Lingwena “na kniażenie" i zawierając z Witoldem przymierze antykrzyżackie, ale była to nikła zdobycz w porównaniu z olbrzymim nakładem sił i środków litewskich na kampanię ruską w latach 1405— 1408. Po uregulowaniu spraw ruskich przychodziła teraz kolej na ostateczną rozprawę z Krzyżakami. WIELKA WOJNA Z KRZYŻAKAMI I ZWYCIĘSTWO POD GRUNWALDEM 1409-1410 Na wiosnę 1409 r. Żmudzini chwycili za broń powstając przeciwko Zakonowi. Witold rozpoczął gorączkowe przygotowania do wojny. Jednocześnie Polska ostrzegała Zakon przed agresją na Litwę: “Nieprzyjaciół Litwy my uważamy za swoich wrogów, jeśli uderzycie na Litwę, my uderzymy na was" — oświadczyli posłowie polscy wielkiemu mistrzowi. Wielka, długo oczekiwana wojna — bo od Krewa do Grunwaldu upłynęło całe ćwierćwiecze! — wisiała w powietrzu, toteż obie strony przysposabiały się do niej niezwykle starannie. Wojnę rozpoczęli Krzyżacy przekraczając w połowie sierpnia 1409 r. granicę polską. Działania wojenne zostały wkrótce przerwane rozej-mem. Z początkiem czerwca 1410 r. wyborowe zbrojne zastępy polskie w liczbie 50 chorągwi (tj. 12—15 tys. jeźdźców, nie licząc 83 kilku tysięcy piechoty i olbrzymiej masy uzbrojonej służby) rozpoczęły marsz ku granicy pruskiej. Od strony Litwy ciągnęły hufce Witolda, złożone z 40 chorągwi litewskich i ruskich oraz oddziału Tatarów (razem około 10—12 tys. koni). Obie armie połączywszy się l lipca pod Czerwień skiem, przebyły po moście pontonowym Wisłę i 8 lipca wkroczyły do Prus. Kiedy po dalszych marszach wojska polsko-litewskie rankiem 15 lipca zatrzymały się na odpoczynek pod Grunwaldem, straże przednie doniosły, że naprzeciw stoi cała, złożona z 51 chorągwi (co najmniej 12—15 tys. jazdy), armia krzyżacka. Po kilku godzinach zwlekania rozegrała się na polach Grunwaldu największa z bitew całego europejskiego średniowiecza. I chociaż Krzyżacy zmobilizowali do tego starcia wszystkie swoje siły, a strona polsko-litewska przyprowadziła tylko najlepsze swoje wojska, ponieśli Krzyżacy tak druzgocącą klęskę, że ich potęga nigdy więcej już się nie podniosła. Początek bitwy nie zapowiadał tak wspaniałego zwycięstwa. Lekko zbrojne oddziały litewskie nie wytrzymały naporu ciężkiej konnicy krzyżackiej i zmuszone były ustąpić pola. Mimo to, kierowana przez Jagiełłę armia polska wytrzymała wszystkie uderzenia wroga, zepchnęła go do rozpaczliwej obrony i przy udziale części tylko rezerw i powracających Litwinów zadała mu decydujący cios. Trupy krzyżackie pokotem zaległy pole bitwy. Poległ na placu boju sam wielki mistrz Uiryk von Jungingen z prawie całą starszyzną zakonną i kwiatem niemieckiego rycerstwa. Grunwald jako sukces militarny był ogromny, lecz dopiero wiele lat później przyszło zbierać jego owoce. Witold z niewiadomych przyczyn zawrócił spod stolicy krzyżackiej Malborka, wobec czego i Polacy zwinęli oblężenie tego grodu. Pokój toruński 1411 r. przywracał Litwie jedynie Żmudź, i to tylko w dożywotnie władanie Jagiełły i Witolda, po czym kraina ta miała wrócić w ręce krzyżackie. Nadto Zakon miał zwycięzcom wypłacić odszkodowanie wojenne w kwocie 100 tys. kóp groszy praskich. Takie były warunki pokoju, które nie zadowalały żadnej ze stron. UNIA HORODELSKA 1413 ROKU W obliczu nowej wojny z Zakonem Polska i Litwa odnowiły między sobą unię w Horodle 2 X 1413 r. Król polski i najwyższy książę litewski oświadczał w akcie unii horodelskiej, że Litwę do Królestwa Polskiego “po raz drugi, na nowo wciela, przyswaja, złącza, przyłącza, sprzymierza i na wieki przydaje". Atoli słowa te w praktyce nie zostały urzeczywistnione, gdyż akt horodelski przewidywał dalej, że odrębna państwowość litewska zostanie zachowana nawet po śmierci Witolda. Litwa w tym związku stawała się nie «4 Pogoń litewska na grobowcu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu prowincją, ale pełnoprawnym partnerem Polski, gdyż Polacy nie mogli wybrać sobie króla bez zgody Litwinów, w zamian za co Litwini przyrzekali obierać wielkiego księcia tylko za przyzwoleniem Polaków. Obie strony zdawały sobie sprawę, że Polska, a zwłaszcza Litwa nie dojrzały jeszcze do całkowitego połączenia ze względu na odmienne stosunki wewnętrzne, szczególnie z uwagi na różny poziom rozwoju ustroju społecznego i państwowego. Aby przygotować grunt, do takiego zjednoczenia, postanowiono w Horodle zbratać społeczeństwo szlacheckie polskie z litewskim. Dokonano tego poprzez adopcję 47 najznakomitszych rodów litewskich do tyluż. rodów polskich, które użyczyły litewskim pobratymcom swych herbów. Tworząc to sztuczne braterstwo, pomyślano też o zbliżeniu ustrojowym obu państw. Na wzór Polski utworzono więc na Litwie dwa województwa i kasztelanie: wileńskie i trockie. Przewidziano też wspólne zjazdy i narady panów oraz szlachty polskiej i litewskiej. POLITYKA KOŚCIELNA WITOLDA Wiosną 1414 r. wojna z Zakonem została wznowiona, jednak Witold, zniechęcony bezskutecznym obleganiem zamków krzyżackich, powrócił z wojskiem na Litwę. Skierował się teraz Witold ponownie ku sprawom wewnętrznym państwa, przede wszystkim ku sprawom 85 kościoła. Rozumiejąc, że kościół jest jednym z filarów państwa, w którym współistnieją obok siebie dwie zwalczające się religie: katolicka i prawosławna, w swojej polityce kościelnej wzniósł się Witold na rzadko wówczas osiągane wyżyny tolerancji religijnej. Nie przeszkadzało mu to w próbie wyzyskania kościoła do celów szerszej polityki państwowej. W 1416 r. Witold “wyniósł i obrał ruskiego papieża w Litwie lub, jak go zowią, patriarchę (= metropolitę!) i zamierza zmusić Moskwicinów, Nowogrodzian i Pskowian, słowem, wszystkie ruskie kraje do posłuszeństwa temu patriarsze" — tak trafnie oceniał to posunięcie Witolda mistrz inflancki Spanheim. Wybranym przez Witolda nowym metropolitą kościoła prawosławnego na Rusi był Bułgar Grzegorz Camblak. Jako narzędzie Litwy miał on zastąpić oddanego Moskwie metropolitę Focjusza. Camblak miał zarazem przyczynić się do urzeczywistnienia wielkiego planu unii kościelnej-między kościołem katolickim a prawosławnym, o czym marzyli papieże i czemu sprzyjali Jagiełło z Witoldem. Jednakże zamiar ten i w ogóle myśl podporządkowania metropolicie litewskiemu całego kościoła prawosławnego na Rusi doznały niepowodzenia. Synod w Carogrodzie wyklął Camblaka i opowiedział się za Focjuszem. Camblak zmarł na tułaczce w 1420 r., a Witold pojednał się z Focjuszem. Dbając też, może nawet więcej, o interesy kościoła katolickiego w państwie litewskim, założył Witold i uposażył biskupstwo w Worniach, czyli Miodnikach na Żmudzi, w 1417 r., utworzył też dwa biskupstwa na Rusi w Łucku i Kijowie. ZAKOŃCZENIE WOJEN Z ZAKONEM KRZYŻACKIM W 1422 ROKU Toczący się od lat spór Litwy i Polski z Zakonem o Żmudź, pojaćwieską Sudawię, ziemie: pomorską, chełmińską i michałowską, zbliżał się do ostatecznego rozstrzygnięcia. Jagiełło i Witold w sporze tym zdali się nieopatrznie i niepotrzebnie na sąd cesarza niemieckiego Zygmunta Luksemburczyka, który w 1420 r. przyznał te terytoria Krzyżakom. Na wieść o tym stronniczym wyroku Jagiełło z Witoldem “ryczeli jak dwa lwy". Witold niezwłocznie wszedł w porozumienie z czeskimi husytami, którzy podówczas powstali do walki o wolność Czech przeciwko cesarzowi Zygmuntowi, i wysłał im na pomoc Zygmunta Korybutowicza ze sporym zastępem wojsk litewskich. Wiosną 1422 r. w Polsce i Litwie wszczęto przygotowania do zbrojnej rozprawy z Zakonem. Przez dwa miesiące Polacy i Litwini pustoszyli Prusy i wreszcie 27 IX 1422 r. wielki mistrz Paweł Russdorf nad jeziorem Melno podpisał wieczysty pokój. Litwa odbierała już na zawsze Żmudź oraz Sudawię, Polska zaś ziemię nieszawską. Tak się zakończył trwający przez dwa stulecia okres agresji krzyżackiej 86 na Litwę. Z tych śmiertelnych zmagań Litwa wyszła w końcu zwycięsko: Zakon nie wydarł jej ani piędzi ziemi, a jego potęga była złamana. W swej antykrzyżackiej polityce Litwa Witolda nie była, niestety, bezwzględna. Ustępliwości Witolda zawdzięcza Zakon w dużej mierze swe dalsze stuletnie trwanie z przetrąconym grzbietem. Zaniechała bowiem Litwa myśli o zupełnym unicestwieniu Zakonu, o wyzwoleniu pobratymczych Prusów i Łotyszów spod krzyżackiego jarzma. WITOLD U SZCZYTU SŁAWY Po pokoju melneńskim Witold raz jeszcze próbował sięgnąć po hegemonię w Europie wschodniej. Tym razem władca Litwy zbliżył się do swego celu, jak nigdy w życiu. Wpływom jego ulegali Tatarzy krymscy, a także orda zawołżańska, na której tronie osadził w 1424 r. swego wybrańca cara Machmeta. Rozciągnął wreszcie Witold swą opiekę nad potężną Moskwą. Oto w 1425 r. zmarł jego zięć, w. ks. moskiewski Wasyl, i wraz z żoną, córką Witolda Zofią, powierzył opiece teścia małoletniego syna Iwana i państwo. W 1426 r. wyprawił się Witold na Psków i przyjął odeń okup. W następnym roku odbył triumfalną podróż po wschodnich kresach swego państwa. Na jego spotkanie wychodzili książęta Riazania, Perejasławla, Prońska, Odojewa, Worotyńska “i bili mu czołem" składając bogate dary. Witold uchodził tu za największego monarchę wschodniej Europy. W 1428 r. przedsięwziął Witold wielki pochód na Nowogród i ściągnął zeń olbrzymi okup w kwocie 11 tys. rubli. Będąc u szczytu sławy i powodzenia zapragnął jeszcze korony królewskiej. Wprawdzie na zjeździe łuckim 1429 r. Jagiełło i cesarz Zygmunt Luksemburczyk (wieczny intrygant pomiędzy Polską, Litwą i Zakonem) ofiarowali mu koronę, ale Witold rozumiejąc, że koronacja poróżniłaby Litwę z Polską, wytłumaczył Jagiełłę po litewsku (aby cesarz Zygmunt nie pojął), że musi odmówić jej przyjęcia. Kiedy wszakże dowiedział się, że panowie polscy ostro występowali przeciwko projektowi jego koronacji i podkreślali zależność Litwy od Polski, uniesiony dumą narodową, zapragnął koronować się na przekór Polakom. Dzień koronacji został wyznaczony na 8 IX 1430 r., jednakże wiozący koronę wysłannicy cesarza Zygmunta nie dotarli na Litwę. Zatrzymali ich Polacy, którzy odebrali posłom cesarskim kompromitujące papiery z nawoływaniem przewrotnego Luksembur-czyka do utworzenia antypolskiej ligi z udziałem Niemiec, Czech, Węgier, Krzyżaków i Litwy. Wypadek ten zaognił stosunki polsko-litewskie. W październiku 1430 r. przybył do Wilna sam Jagiełło, pragnąc osobiście załagodzić spór, i doprowadził do pojednania. W kilka dni potem, 27 X 1430 r., Witold rozstał się ze światem. 87 Pieczęć majestatyczna w. księcia Witolda z wyobrażeniem jego postaci Kilkadziesiąt lat później dziejopis polski Długosz tak pisał o tym wielkim Litwinie: “Za naszego wieku utrzymuje się między ludźmi takie zdanie, że z Witoldem żaden współczesny mu książę równać się nie mógł wspaniałością umysłu i skrzętnością w sprawach ... i jest rzeczą pewną, że wielkość Litwy z nim powstała i z jego śmiercią się skończyła". Wielkość Witolda, mimo jego niezwykłych przymiotów jako wodza, organizatora, dyplomaty, władcy surowego, lecz sprawiedliwego, człowieka o wysokiej kulturze, wyrosła nie tylko na tle jego osobistych zdolności. Był bowiem Witold w swej polityce wewnętrznej monarchą działającym zgodnie z wymogami obiektywnych praw historii, pojmował głęboko dążenia nurtujące społeczeństwo litewskie i będąc wyrazicielem jego interesów, zyskał sobie powszechne poparcie. Był więc Witold zwolennikiem suwerenności Litwy, lecz zarazem doceniał wagę współdziałania z Polską. Bronił niepodległości Litwy przeciw Krzyżakom i rozwijał ekspansję litewską na Ruś, bo z Rusi państwo i bojarzy litewscy czerpali ogromne dochody. Szczodrą ręką rozdawał bojarom dobra ziemskie, narzucając wolnym chłopom więzy feudalnej zależności. Lecz w życiu jego były i ciemne strony: dwukrotnie przechodził na stronę Krzyżaków działając na szkodę Litwy. Nieraz jego polityka zewnętrzna graniczyła z awanturnictwem, za które Litwa płaciła wysoką cenę, jak w bitwie 88 nad Worsklą czy w pełnej wahań i niekonsekwentnej postawie wobec Krzyżaków. Napisana pod koniec życia tego władcy Pochwala wielkiego księcia Witolda wysławia go pod niebiosa: “żyli z nim w zgodzie i wielkiej przyjaźni i cesarz rzymski, i car turecki, i cesarz carogrodzki, królowie czeski i duński, a Władysław Jagiełło zawsze mu z pomocą spieszył; słuchali go mistrzowie niemieccy [Krzyżacy] i hospodar mołdawski, i despota bułgarski, wielki książę moskiewski, wielcy książęta twerscy, riazańscy, odojewscy, Nowogród Wielki i Psków; on ustanawiał chanów ordyńskich, a oni mu służyli". W ogóle “carowie i książęta w wielkiej łasce u niego byli, a inni służyli mu i cześć wielką i dary mnogie przynosili jemu nie tylko na wszystkie lata, ale na każdy dzień. I był wielki książę Witold silnym hospodarem i sławnym po wszystkich ziemiach i wielu carów i książąt służyło na dworze jego, a insi przyjeżdżając kłaniali mu się". W ten sposób zaczęto tworzyć wielką legendę Witoldową, która trwa do dziś. WOJNA DOMOWA MIĘDZY SWIDRYGIEŁŁĄ A ZYGMUNTEM K1EJSTUTOWICZEM Witold zmarł bez potomka męskiego i Wielkie Księstwo Litewskie wróciło w ręce Jagiełły. Za zgodą bojarów Jagiełło przekazał je swemu młodszemu bratu Świdrygielle. Decyzja ta wywołała burzę w Koronie, która na mocy unii horodelskiej czuła się uprawniona do współdecydowania o losach Litwy. W odpowiedzi na sprzeciwy polskie Świdrygiełło zawarł 19 VI 1431 przymierze z Krzyżakami. Polacy ruszyli wtedy zbrojnie na Wołyń, wypierając stamtąd załogi litewskie. Oparł się im jednak Łuck, wobec czego zawarli rozejm ze Świdry-giełłą i pragnęli go przejednać. Świdrygiełło nie okazał chęci do zgody, toteż kiedy doszły Polaków wieści o jego brataniu się z Krzyżakami, których zapewniał, że “nic na świecie nie może nas z wami poróżnić", zdecydowali się usunąć go z tronu. Jednocześnie w samej Litwie zawiązał się spisek bojarów przeciwko Świdrygielle. Litwini mogli mu darować jego prokrzyżacką politykę, ale nie mogli ścier-pieć tego, żeby wielki książę otaczał się Rusinami i powierzał im ważniejsze urzędy i grody; nigdy dotąd nie bywało, ażeby bojarzy Litwini, czynnik panujący, mieli dzielić władzę i dochody z upośledzonymi dotąd pod względem politycznym Rusinami. W ten sposób stawał Świdrygiełło w sprzeczności z klasowymi dążeniami bojarów, którzy w większości jeszcze nie dojrzeli do zrozumienia konieczności dopuszczenia do rządów państwem (w celu wzmocnienia państwa) bojarów ruskich. W porozumieniu z Polakami spiskowcy w nocy 89 Wielkie Księstwo Litewskie w XV w. z 31 VIII na l IX 1432 r. dokonali zamachu na Świdrygiełłę, który w ostatniej chwili zdołał ujść z ich rąk. Wielkim księciem litewskim został okrzyknięty Zygmunt Kiejstutowicz, brat Witolda. Świdrygiełło utrzymał się wprawdzie na Rusi, ale stracił poparcie Jagiełły, który uznał dokonany przewrót i wyniesienie Zygmunta. Zygmunt Kiejstutowicz 15 X 1432 r. w Grodnie wystawił akt potwierdzający wcielenie Litwy do Polski, co zapewniło mu poparcie Polaków. Świdrygiełło, pobity 9 XII 1432 r. pod Oszmianą, zbyt późno usiłował przeciągnąć na swoją stronę Polaków. Kiedy Zygmunt odnowił zapisy “złączenia i poddania" Litwy Koronie w Grodnie 27 II 1434 r. i kiedy zmarł l VI 1434 r. wielki król Jagiełło, życzliwy Świdrygiełłę, stało się jasne, że panowie polscy doprowadzą do upadku Świdrygiełły. Na Zakon praktycznie liczyć on nie mógł, był to za słaby sojusznik, aby zdołał przeważyć szalę na jego korzyść. Uwidoczniło się to w wielkiej bitwie pod Wiłkomierzem (w miejscowości zwanej odtąd Pobojsk — poboisko), gdzie mimo posiłków krzyżackich l IX 1435 r. Świdrygiełło doznał w starciu z wojskami 90 polsko-litewskimi straszliwej klęski. Poczęli go teraz opuszczać najwierniejsi stronnicy, nawet sami Rusini, gdyż Zygmunt przywilejem z 6 V 1434 r. zrównał ich w prawach z Litwinami i tym samym zjednał sobie. Toteż w następnych latach Świdrygiełło, całkowicie osamotniony i zupełnie załamany, poszedł — jak powiada latopis — na Wołoszczyznę “paść barany", a w 1438 r. Zygmunt począł “knia-żyć na wielkim kniażeniu na Litewskim i na Ruskim". Jednakże przykry charakter tego Kiejstutowicza, ustawiczne węszenie wokół zdrady, surowe kary, konfiskaty majątków, więzienia, wyroki śmierci, jakie rzucał na swe otoczenie, sprowadziły nań gwałtowną śmierć. “Za wolą i zgodą wszystkich litewskich panów i kniaziów" w Niedzielę Palmową 20 III 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz zginął pod razami zamachowców. Śmierć jego wywołała niemałe zamieszanie w państwie. Tron usiłował zagarnąć syn Zygmunta, Michajłuszka, pretendował doń również wieczny malkontent-wichrzyciel Świdrygiełło, ale zwyciężył trzeci obóz, który za zgodą króla Władysława III sprowadził do Wilna 11 -letniego królewicza Kazimierza Jagiellończyka. Dnia 29 VI 1440 r. bojarzy, bez porozumienia z Polakami, obwołali Kazimierza wielkim księciem litewskim. Unia była zerwana. POSTĘPY OSADNICTWA LITEWSKIEGO W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU Z rzadka tylko przerywany latami pokoju, kończył się w 1440 r. okres feudalnych wojen — obronnych wobec Krzyżaków, zaborczych na Rusi i domowych na Litwie. Wyludniły one kraj, którego całe połacie świeciły zgliszczami i pustką, zubożyły ludność wiejską, ale wzbogaciły bojarów. Wojny te kosztowały Litwę morze krwi i łez, ale nie załamały jej gospodarczo, choć rozwój kraju ogromnie utrudniły i zahamowały. Mimo to w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym Litwy za czasów Jagiełły, a zwłaszcza Witolda i jego następców, dokonał się wyraźny postęp. Ledwo ucichł zgiełk wojenny na granicy krzyżackiej, a już w latach 1422, 1425 Żmudzini pojawili się pod Skirstymoniem i Połągą zakładając w puszczach nowe osady. Z Auksztoty zaś “szli za Niemen", na tereny pojaćwieskie, coraz liczniejsi osadnicy. POCZĄTKI LATYFUNDIÓW MAGNACKICH ZA WITOLDA Powiększała się tedy przestrzeń uprawna i przybywało ludności. Równolegle do rozwoju osadnictwa następowało tworzenie się wielkiej i średniej własności ziemskiej. Żeby wzmocnić gospodarczo bojarów, Witold masowo nadawał im po jednym, dwóch, lub po kil- 91 ku poddanych — wełdamów. Wdzięcznie go za to wspominali jeszcze w XVI w. bojarzy litewscy mówiąc, że “wielki kniaź Witowt prostemu czołowieku wiełdonych nie daiwał, odno bojarom, liudiem dobrym". Najbardziej zasłużeni i najbliżsi w. księciu bojarzy otrzymywali nie raz i nie dwa nawet całe włości; ich majątki ura-stały do rozmiarów latyfundiów. Przykładem służy tu Wojciech Moniwid, starosta w 1395 r., wojewoda wileński w latach 1413—1423. W 1396 r. otrzymał on od Witolda sioło Gieranony (Subotniki) w powiecie oszmiańskim, ma się rozumieć z przyległymi wsiami. Potem w 1403 r. uzyskał Żuprany i Mirkliszki, również z wioskami. W 1407 r. Witold obdarzył go nowym przywilejem dodając mu dobra we włości Korejki, rozległą włość Szoptowo na Smoleńszczyźnie oraz kilka majątków nad Berezyną dnieprzańską. Te rozległe już dobra, liczące około 40 wsi, powiększył mu Witold w 1409 r. o dalsze 4 wsi w Oszmiań-skiem. Dobra Moniwida dają się szacować na około 500 poddanych dymów, posiadłości zaś jego syna; Iwaszki M oniwi dowiozą, który wzorem ojca osiągnął również pod koniec życia (f 1458) godność wojewody wileńskiego, wynosiły w połowie XV w. około 2 tys. dymów. Podobne, acz może nieco mniejsze, majętności gromadzili w tymże czasie Kieżgajłowie, Gasztołdowie, Radziwiłłowie i inni. Jest rzeczą znamienną, że Witold i jego następcy na ogół unikali tworzenia większych fortun bojarskich na Litwie etnicznej (wyjątkiem potwierdzającym tę regułę są wielkie posiadłości Kieżgajłów na Żmudzi), szczodrze za to szafowali ziemią i ludźmi poddanymi na Rusi, która stała się naturalnym terenem ekspansji majątkowej bojarów litewskich. Być może, w wyniku takiej polityki donacyjnej władcy litewscy pragnęli ściślej związać bojarstwo litewskie z interesami państwa — utrzymaniem opanowanych ziem ruskich i ich integracją z Litwą. Oczywiście latyfundia te rosły nie tylko dzięki osobistej hojności w. księcia, czyli hospodara. Bojarzy byli bowiem tą siłą społeczną, na której opierała się władza hospodarska. Liczne nadania wielkoksiążęce miały więc głęboki sens społeczno-polityczny: zdobywały one panującemu wiernych wykonawców jego woli, gruntowały jego władzę. UPRZYWILEJOWANIE BOJARÓW NA POCZĄTKU XV WIEKU Zasłużonym w służbie państwowej i osobistej hospodar nadawał dobra ziemskie za “służbu wiernuju" czy też “służbu nam wiernuju a nikoli nieomieszkanuju". Nadania dóbr ziemskich były czasowe lub wieczyste. Dobra nadane czasowo, “do woli i łaski" monarchy, zwane beneficjami (na Zachodzie) bądź “kormieniami" (na Rusi), mogły być w każdej chwili odebrane bojarowi. Na posiadłościach bojarskich, które prze- 92 Przywilej w. księcia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadający mu Nowe Sioło i inne dobra ważnie jeszcze nie posiadały immunitetu, dziedzicznych i nabytych, ciążyły obok służby wojskowej rozliczne powinności. Stąd też dochód z nich bywał mały i często nie starczał właścicielowi, choć ten z reguły dopomagał sobie tworząc własne gospodarstwo dworskie. Toteż bojarzy poczęli dobijać się u w. księcia rozszerzenia swych praw majątkowych oraz immunitetu. Kilku gwarancji, jak pełna własność dóbr dziedzicznych, zwolnienie od hospodarskich robocizn, udzielił im już Jagiełło w 1387 r. Ale przywilej jego, zdaje się, nie wszedł, przynajmniej całkowicie, w życie. Akt horodelski 1413 r. utwierdzał wprawdzie postanowienie o nietykalności majątków dziedzicznych, a nawet rozszerzył je na dotychczasowe darowizny Jagiełły i Witolda, ale zarazem ograniczył krąg uprzywilejowanych do 47 rodów zbratanych ze szlachtą polską w Horodle. Dopiero przywilej Zygmunta Kiejstutowicza 1434 r., rozciągnięty również na Ru-sinów, znacznie rozszerzył prerogatywy bojarów. Wprowadził on m. in. powszechną już na Zachodzie zasadę nietykalności osobistej bojarów, których nie było wolno więzić bez wyroku sądowego. Przywilej ten zwalniał też dobra bojarskie od dziakła. Tak stopniowo dzięki nowym przywilejom, nowym prawom i nadaniom dóbr bo-jarstwo litewskie zaczynało się przekształcać w stan szlachecki, tj. warstwę ludzi związanych jednakowym uprzywilejowaniem. W łonie tej warstwy wytworzyła się liczna klasa feudałów, tj. takich bojarów, którzy posiadali dobra ziemskie z poddaną ludnością. 93 UCISK LUDNOŚCI WIEJSKIEJ NA PRZEŁOMIE XIV i XV WIEKU Ludność wiejska po dawnemu dzieliła się na dwie warstwy: poddanych wełdamów i wolnych łaukininków, obok których żyli na ziemi dworskiej kojmincy oraz czeladź niewolna. Kojmincy i czeladź niewolna służyli do pracy w pańskim dworze. Dwory-gospodarstwa feudałów nie były jeszcze wielkie, przeciętnie miały one po kilka soch ziemi uprawnej. Zajdujące się w obrębie własności hospodarskiej, bojarskiej czy kościelnej gospodarstwa chłopskie bywały z reguły wielkorodzinne, rodowe. Często jednak dzieliły się one i rozpadały na mniejsze, rodzinne gospodarstwa. Nad ogół wolnych wieśniaków wybijali się zamożniejsi gospodarze i nierzadko przechodzili oni do rzędu rozmaitego rodzaju sług hospodarskich czy nawet bojarów. Świadczenia ludności w porównaniu z dobą pogańską nie zmieniły się. Dziakło, dań miodowa i kuniczna, posiedź, srebrszczyzna, wreszcie posługi zawodowe oraz niewielkie jeszcze robocizny, jak koszenie siana czy pomoc w żniwach — oto najważniejsze powinności obowiązujące “iuxta antiquam consuetudinem", według starodawnego obyczaju. Zdaje się wszakże, że począł ulegać zmianie system wnoszenia podatków od dymu, gdyż od końca XIV w. coraz częściej spotyka się tzw. służby, występujące w Auksztocie i na Rusi. Służba było to gospodarstwo chłopskie nieokreślonej wielkości, pierwotnie złożone może z jednego, a z biegiem czasu z kilku dymów, obciążonych pewną sumą powinności. Godne wreszcie uwagi jest to, że powszechna na Zachodzie i w Polsce dziesięcina kościelna zupełnie się na Litwie nie przyjęła, gdyż chłopi w ogóle jej nie dawali, jedynie niektórzy feudałowie dobrowolnie zapisywali ją kościołowi ze swoich dworów. Ograniczenie swobody osobistej chłopa, a nawet zdarzające się wypadki wyzucia z ziemi, przywiązanie chłopa do osoby i gruntów pańskich, mające miejsce w dobrach bojarskich i kościelnych, nie pozostały bez wpływu na postawę mas. O tym, że niełatwo było je zmusić do uległości, świadczy powstanie chłopskie na Żmudzi w 1418 r. skierowane przeciw bojarom i kościołom. Na polecenie Witolda powstanie to zostało krwawo stłumione przez starostę żmudzkiego Rumbolda Wolimuntowicza; 60 jego przywódców i uczestników zapłaciło szyją za udział w buncie. ROZWÓJ MIAST I HANDLU OD KOŃCA XIV DO POŁOWY XV WIEKU Obok wsi rozwijały się również miasta, szczególnie stołeczne Wilno. W 1387 r. Wilno otrzymało od Jagiełły pierwszy w W. Ks. Litewskim przywilej na prawo magdeburskie i wkrótce zorganizowało 94 Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje miejskie od XIII do XIV w. swój samorząd. Na czele samorządu stał wójt, którym został wymieniony w 1397 r. “advocatus Wyszko". Część Wilna, zwana później jurydyką zamkową (obok niej istniała od 1387 r. jurydyka biskupia), podlegała jednak nadal władzy starosty wileńskiego. W 1408 r. prawo magdeburskie otrzymało również Kowno. W miastach podstawowe znaczenie miało rzemiosło, zaspokajające głównie potrzeby miejscowego rynku oraz okolicy. Liczne w nich były karczmy, kramy kupieckie i “kletki" mięsne, istniejące też w coraz liczniejszych miasteczkach. Wilno rozwijało ożywiony handel dalekosiężny. Przywilejami z 1432 i 1441 r. zwolnione zostało od myt w 14 największych miastach W. Ks. Litewskiego, co musiało wpłynąć na wzrost jego obrotów handlowych. Obok tradycyjnych szlaków handlowych Wilno— Ryga— Psków— Nowogród— Połock—Moskwa— Kijów— Królewiec—Gdańsk od końca XIV w. coraz większego znaczenia nabiera droga do Polski na Lublin—Kraków. Sam Jagiełło w 1383 r. zachęcał “naszych miłych mieszczan lubelskich" do podróży na Litwę, w której zapewniał im wolny handel. Z Rygą, najważniejszym w średniowieczu i później partnerem handlowym Litwy, usiłowała konkurować organizacja miast i kupców niemieckich nad Bałtykiem, zwana Hanzą. W okresie 1400—1532 czynny był w Kownie kantor hanzeatycki, prowadzony głównie przez 95 kupców gdańskich, a skupujący przede wszystkim wosk. W Wilnie dla kupców niemieckich wydzielono osobną ulicę Niemiecką, a dla przyjezdnych otwarty był przy niej “dom niemiecki". Oficjalnej placówki Hanza w Wilnie nie posiadała. Gdańszczanie w handlu z Litwą wyparli swoich konkurentów z Elbląga i Torunia, a nawet częściowo i z Królewca, utrzymali się jednak na rynku litewskim kupcy z Bremy i Lubeki. Hanza mogła prowadzić bezpośredni handel na Litwie, gdy kupcy litewscy w Gdańsku musieli respektować prawo składu i odsprzedawać swoje towary miejscowym pośrednikom, przez co ponosili straty i co było powodem ostrych zatargów, zwłaszcza między Kownem a Gdańskiem. Z zagranicy szły na Litwę obok niezbędnej soli głównie wyroby żelazne (w tym broń) oraz sukno. W wywozie największy udział miały futra i wosk. Życie miejskie słabiej rozwijało się na Żmudzi. Kiedy w 1417 r. przybyli tam duchowni, aby założyć biskupstwo, ze zdumieniem stwierdzili, że “nie jest w zwyczaju tamtejszego ludu po miastach mieszkać". Istotnie, większych osad typu miejskiego i budowanego na wzór zachodni na Żmudzi nie było, choć istniały tu rolnicze miasteczka. OŻYWIENIE KULTURALNE NA LITWIE NA PRZEŁOMIE XIV I XV WIEKU Jednocześnie z postępem gospodarczym przeżywała Litwa okres szybkiego rozwoju kulturalnego. Znamienne i godne podziwu jest to, że silne w tych czasach obce wpływy kulturalne i językowe, ruskie, polskie, łacińskie, niemieckie, a nawet tatarskie, potrafili Litwini obrócić na własną korzyść, a nawet użyć ich jako narzędzia krzewienia litewskiej świadomości narodowej. Pobudziły one i rozwinęły życie umysłowe w społeczeństwie litewskim, zwłaszcza w jego wyższych warstwach. W języku ruskim powstały, lecz przeniknięte są duchem litewskim, najdawniejsze latopisy litewsko-ruskie, jak Rodstwo wielikich kniaziej litewskich (około 1398) czy Pochwala Witowta (około 1430). Wraz z chrystianizacją zaczęła się tworzyć sieć szkół przykościelnych. Pierwsza z nich powstała przy katedrze wileńskiej po 1387, a przed 1397 r., druga w Trokach po 1409 r. Wkrótce też po unii pierwsi Litwini poczęli zjawiać się na zagranicznych uniwersytetach — w Pradze czeskiej, gdzie w 1389 r. studiowali Bartłomiej Keynstot i Mikołaj Kersmont, a następnie w Krakowie. Uniwersytet w Krakowie, odnowiony w 1400 r. i otoczony troskliwą opieką Jagiełły, stał się główną kuźnią pierwszych kadr inteligencji litewskiej. W latach 1402—1440 przybyło doń po wiedzę około 38 Litwinów, a niektórzy z nich, jak Stanisław z Wilna, po 1427 r. dochodzili nawet do godności profesorów tegoż Uniwersytetu. Drugim z kolei rekto- 96 rem Wszechnicy Jagiellońskiej był zresztą Litwin, książę Jan, prawdopodobnie wnuk Kiejstuta, rektor w 1401 r. W toku tych wielkich przemian i walk o niepodległość ukształtował się ostatecznie feudalny naród litewski. Wyrazem rozwijającej się świadomości narodowej Litwinów tej epoki są słynne słowa Witolda z 1420 r., który na krzyżackie pretensje do Żmudzi odpowiedział, że Żmudź i Auksztota to “unum ydeoma et uni homines" — ten sam język, ci sami ludzie, czyli jeden naród — Litwa. 7 — Historia Litwy V. LITWA POD RZĄDAMI MOŻNOWŁADCÓW OD POŁOWY XV DO POŁOWY XVI WIEKU ROZWÓJ OSADNICTWA ZALUDNIENIE LITWY OWĄ epokę historyczną w dziejach Litwy, okres od połowy XV do połowy XVI w., znamionują przede wszystkim wielkie przeobrażenia gospodarcze i społeczne. Na ich tle rozgrywały się dramatyczne nieraz wydarzenia polityczne, atoli toczyły się one poza granicami Litwy etnicznej i na życie narodu większego wpływu nie wywarły. Litwa z wstąpieniem na tron Kazimierza Jagiellończyka (1440— 1492) wkroczyła w okres szybkiego, żywiołowego rozwoju sił wytwórczych. Rozwój ten wyrażał się głównie w niezwykle dużym przyroście naturalnym ludności oraz nader prężnym, spontanicznym procesie osadniczym. Litwa rozporządzała wielkimi obszarami dla kolonizacji na pograniczu pruskim i łotewskim, które leżały pustką skutkiem wojen krzyżackich. Przed osadnikiem litewskim stała też otworem dawna ziemia jaćwieska, niemal całkowicie wyludniona przez wojny XIII—XIV w. Ona też w pierwszym rzędzie stała się obiektem ekspansji osadniczej. Po 1422 r. na tereny pojaćwieskie z czterech stron wkroczyło różnojęzyczne osadnictwo. Zza Niemna od wschodu w puszcze dajnowskie i sudawskie wdzierali się Litwini z Auksztoty, z północy szli osadnicy żmudzcy, z południowego wschodu dążyli Rusini, wreszcie od południowego zachodu napływała fala osadnictwa mazurskiego, polskiego. Podstawową jednak część rozległej ziemi jaćwieskiej skolonizowali Litwini, którzy następnie jęli przekraczać granicę i osadzać się w Prusach północno-wschodnich, w dawnej Skalowii. Ku połowie XVI w. wstępna kolonizacja puszcz jaćwieskich została w ogólnych zarysach ukończona. Zagospodarowane obszary zaniemeńskie, tak zwany kraj zapuszczański, objęły przestrzeń około 9 tys. km2. Zaludnili też Litwini około połowy XVI w. pogranicze łotewskie, ciągnęli nawet, choć z rzadka, do swych dawnych historycznych siedzib, na Ruś. Litwini w okresie 1440—1548 przejawili niezwykłą żywotność kolonizując około 25 tys. km2 puszcz i pustkowia. W połowie XVI w. litewskie terytorium etniczne osiągnęło największe w czasach historycznych rozmiary około 100 tys. km2. Żmudź 98 obejmowała około 21 tys. km2, litewska część woj. trockiego ogarniała 23 885 km2; Litwini zamieszkiwali następnie przeważną (około 35 tys. km2) część woj. wileńskiego, liczącego około 42 445 km2. W sumie ziemie litewskie w granicach państwowych zajmowały 87 330 km2. Poza tym zwartym terytorium znajdowały się, już na terenie ruskim, znaczne wyspy osadnictwa starolitewskiego, jak włości Zdzięcioł, Pierszaje i inne; wreszcie poza granicą, w Prusach, Litwini zajmowali do 9 tys. km2. Wielki rozmach osadnictwa litewskiego był jednym z przejawów gwałtownego przyrostu naturalnego ludności, jaki zwykle ma miejsce w okresach powojennych. W połowie XV w. Litwa, być może, nie liczyła więcej niż 500 tys. mieszkańców. Za to około 1528 r., z którego pochodzą pierwsze materiały pozwalające oszacować liczbę ludności, Litwa posiadała nie mniej niż 750 tys. głów, co przy obszarze 87,3 tys. km2 sprawiało, że gęstość zaludnienia zbliżała się do 8—9 osób na km2, a na terenach zagospodarowanych dochodziła do 20 i więcej. Tempo przyrostu naturalnego było bardzo wysokie — około 0,8% rocznie, i utrzymało się nadal po połowie XVI w. Gęstość zaludnienia Litwy była jednak niższa niż ziem polskich, przewyższała za to nieznacznie Białoruś. ROZWÓJ GOSPODARCZY W tym czasie, kiedy panowie litewscy wiedli z Polakami spory o unię i kiedy na wschodzie toczyły się wojny z Moskwą, ziemie litewskie korzystały z dobroczynnych następstw długotrwałego pokoju. Okres wielkiego rozwoju przeżywały miasta i miasteczka Litwy. Do 1548 r. z dawnych grodów i siół, będących ośrodkami włości, a nawet z osad zakładanych na “surowym korzeniu", wyrastały liczne miasteczka, których powstało co najmniej 120. Feudałowie dbali o ich zakładanie i rozwój, gdyż przynosiły one dodatkowe dochody. Miasteczko, choć z reguły rolnicze, było istnym zbiorowiskiem karczem, których ilość niekiedy nawet przewyższała liczbę domów: w jednym domu mogły się znajdować aż trzy karczmy: piwna, miodowa i gorzałczana, jako że na każdy z tych trunków trzeba było posiadać osobne prawo wyszynku, udzielane za odpowiednią opłatą przez feudała. Każde z miasteczek urządzało zwykle raz w tygodniu targ, na który tłumnie przybywała ludność wiejska i zjeżdżali pozamiejscowi kupcy, którym zabraniano pokątnego handlu po siołach z pominięciem targu. W okres świetności wkraczało miasto Wilno, choć w 1530 r. dotknął je pożar. Maciej Miechowita w 1517 r. tak pisał o stolicy Litwy Wilnie: “Jest ono takiej wielkości jak Kraków z Kazimierzem, 99 Zamek w Trokach na jeziorze Gal ve. XIV-XV w. Kleparzem i wszystkimi swoimi przedmieściami, lecz domy tutaj nie dotykają się, jak jest w naszych miastach [czyli w Polsce], ale często rozdzielają je ogrody i zieleńce". Miasto wzbogacało się o reprezentacyjne budowle, jak renesansowy pałac wielkoksiążęcy na terenie Zamku Dolnego i nową katedrę z 1538 r. Piękne kamieniczki wznosili też i mieszczanie, patrycjusze miejscy, stawiając swe siedziby wzdłuż ulic “pod sznur ciągnionych". Coraz to przybywało nowych kościołów i cerkwi, które po dziś dzień nadają Wilnu szczególny urok miasta, gdzie krzyżowały się style, i kultury narodowe, gdzie współżył i współtworzył Wschód i Zachód, gdzie Litwini, Rusini, Polacy, Niemcy, Żydzi, Tatarzy, Ormianie wyciskali swoje piętno na wileńskiej architekturze i sztuce. Nowością w życiu Wilna było powstanie cechów pod koniec XV w. Wprawdzie dawniej istniały w mieście prawosławne bractwa rzemieślnicze, ale miały one charakter towarzysko-religijny. Cech natomiast za swój główny cel uważał sprawy zawodowo-wytwórcze, monopolizował produkcję, określał jej jakość i ilość, wreszcie walczył z konkurencją nie zrzeszonych rzemieślników, tzw. partaczy, zabraniając im produkcji. Cech składał się z mistrzów, którzy mieli w nim głos decydujący, z czeladników (towarzyszy) i uczniów. Cech grupował rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych gałęzi wytwórczości. Pierwsze cechy w Wilnie założyli w 1495 r. złotnicy i krawcy. Do połowy XVI w. zorganizowało się osiem rzemiosł w sześć cechów. Inne rze- 100 Kościół Sw. Mikołaja i kościół Sw. Anny w Wilnie z XVI w. Drzeworyt J. Kuzminskisa miosła, których wówczas znajdowało się w Wilnie nie mniej niż 42 (poświadczonych źródłowo), zaczęły się organizować później. Stanowiąc silną liczebnie i krzepnącą organizacyjnie społeczność, rzemieślnicy wileńscy wywalczyli sobie w 1536 r. prawo do udziału w samorządzie miejskim, dotąd opanowanym przez patrycjat kupiecki. HANDEL W XV XVI WIEKU Wielkie ożywienie panowało w handlu litewskim, w którym coraz większego znaczenia nabierał nowy towar: zboże. Rynkami zbytu dla zboża litewskiego, z folwarków, od chłopów, były głównie portowe miasta zagraniczne: Ryga i Królewiec. Obok nich coraz większą rolę w życiu handlowym Litwy poczęły odgrywać polskie miasta: Gdańsk, Poznań, Lublin i inne, którym Litwa dostarczała dużych ilości futer, skór i wosku. Obok tych towarów eksport litewski obejmował drewno, popiół, dziegieć. Najważniejszymi przedmiotami importu były: sól, żelazo i wyroby żelazne, jak kosy, sierpy, topory, noże, wreszcie sukna oraz luksusowe towary: wino itd. Żywe były też kontakty handlowe Litwy z państwem moskiewskim, ale utrudniały je wojny. Bez przeszkód rozwijał się handel wewnętrzny. Na rynkach miejscowych chłopi sprzedawali (i kupowali też) zboże, bydło, skóry, miód, nabywając w zamian sól, ryby, czasem pieczywo. Poszukiwane były wyroby rzemiosła: narzędzia żelazne, odzież, obuwie, tkaniny. 707 Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych wymagał coraz większej ilości monety, a tej Litwa od czasów Witolda nie biła, posługując się czeskimi groszami. Około 1490 r. powstała jednak w Wilnie mennica wielkoksiążęca i w przeciągu 16 lat, do końca panowania Aleksandra Jagiellończyka, wypuściła litewskich półgroszków i “pie-niazi" (denarków) na sumę 18 mln groszy. Postęp w dziedzinie wiejskich sił wytwórczych, jaki przeżywała Litwa od połowy XV w., był przede wszystkim procesem ilościowego wzrostu. W technice gospodarczej jakichś istotnych nowości nie widać. Zwiększały się więc użytki rolne, wzrastały nieco plony, które sięgały 3—5 ziaren, rozpowszechniały się żelazne narogi do sochy, rozszerzała się hodowla bydła. Istotne, ale trudno uchwytne zmiany dokonywały się za to w rzemiośle, zwłaszcza miejskim. Postęp techniczny miał miejsce w garncarstwie, gdyż tu zaczęto się posługiwać kołem garncarskim do toczenia naczyń. W związku z dawniejszym wynalazkiem broni palnej Litwa zdobyła się na własną ludwisarnię, założoną w Wilnie około 1540 r. Ludwisarnia ta produkowała działa, hakownice i arkabuzy. Powstała też puszkarnia w Olkienikach w 1551 r. i pracowała aż do 1655 r. ROZSZERZENIE UPRZYWILEJOWANIA BOJARÓW I POWSTANIE STANU SZLACHECKIEGO Rozwojowi sił wytwórczych towarzyszyły dogłębne przeobrażenia w dziedzinie stosunków społecznych, gospodarczych i ustrojowych. Nastąpiło ogromne rozszerzenie uprzywilejowania bojarów, w szczególności zaś wąskiej warstwy panów, i utwierdzenie poddaństwa chłopów. Po przywilejach ziemskich 1387, 1413, 1434 r. następny wielki przywilej wydał bojarom Kazimierz Jagiellończyk w 1447 r. Przywilej ten uznawał wprowadzoną w 1434 r. zasadę “neminem captivabimus", zabezpieczając wolność osobistą bojarów, oraz udzielał im nowych, daleko idących koncesji. Najważniejszą z nich było zniesienie obowiązku danin z dóbr bojarskich na rzecz państwa, z wyjątkiem posiedzi (stanu, czyli gościny), budowy i naprawy grodów. Przywilej zarazem oddawał sądownictwo nad ludnością dóbr prywatnych w ręce właścicieli — bojarów. Odtąd nie państwo, ale pan feudalny stawał się jedynym sędzią swych poddanych. Na koniec, panujący umawiał się z bojarami, że nie będą wzajem przyjmowali do swych majątków zbiegłych poddanych. Przywilej 1447 r., potwierdzany i uzupełniany w latach 1492, 1506, 1529, 1547, był wielkim triumfem bojarów: obecnie wszystkie daniny ludności ze swych dóbr mogli obracać na własny użytek, osiągnęli nad swą poddaną ludnością pełną władzę sądową. Dzięki temu boja- 102 Przywilej w. księcia Aleksandra dla pani Hanny Mikołajowej Iljinowiczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z l VIII 1501 r. rży nawzór kościoła katolickiego, który podobne prawa otrzymał jeszcze w 1387 r., mogli zaprowadzić całkowite poddaństwo w swych posiadłościach i wyodrębnić się od reszty społeczeństwa jako stan szlachecki. ZRÓŻNICOWANIE MAJĄTKOWE BOJARÓW-SZLACHTY W POCZĄTKU XVI WIEKU Społeczność szlachecka na Litwie, choć jako stan jednolita, złączona wspólnym uprzywilejowaniem, jako klasa społeczna uległa w okresie 1440—1548 ogromnemu zróżnicowaniu. Społeczność ta rozpadła się na cztery zasadnicze warstwy. Najniżej stali tzw. “zdymnicy", “podymnicy", którzy własnych poddanych nie mieli, a na potrzebę wojenną wyprawiali się pieszo. Ci należeli do stanu szlacheckiego, ale jako niemajętni do klasy feudałów nie zaliczali się. Drugą warstwę, najbardziej liczną, stanowiła drobna szlachta okoliczna (czyli zamieszkała w “kołach", od czego poszła późniejsza okolica), zaściankowa, zagrodowa, która miała po kilku lub kilkunastu poddanych najwyżej, ale niezdolna utrzymać się z danin chłopskich, sama lub przy pomocy poddanych pracowała na roli. Trzecią warstwę, też liczną, tworzyła średniozamożna szlachta, która rozporządzała kilkudziesięcioma poddanymi i mogła już żyć na koszt chłopski całkowicie. Ostatnia, najmniej liczna warstwa, to kilkudziesięcio- 103 Litwa w polewie XV! księstwo żmudzkie, II — województwo trocle, III - ołowie XVI w. ckie, III — województwo wileńskie, IV — Podlasie osobowy zastęp panów i kniaziów. Każdy z nich liczył swych poddanych na setki i tysiące dymów. Oto jak przedstawiał się stan posiadania najmożniej szych rodów pańskich i kniaziowskich w świetle popisu wojskowego z 1528 r.: Latyfundia magnackie w 1528 roku Lp. Rody Liczba wystawianych koni Liczba posiadanych dymów l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Kieżgajłowie Radziwiłłowie Gasztołd Olbrycht Olelkowicz Juri, kniaź Ostrogski Konstanty," kniaź Ościkowicze Hiebowicze Zabrzezińscy Jan, biskup wileński Kiszka Piotr Chodkiewicz Aleksander Sanguszkowie, kniaziowie Iljinicze Sapiehowie Bohowitynowicze Zenowiewicze-Korsakowie Korsakowie Zenowiewicze Kostewicze Holszański Paweł, kniaź Niemirowicze Chrebtowicze Pac Mikołaj 768 760 466 433 426 338 279 258 236 224 201 170 160 153 138 138 137 136 126 122 115 112 97 12288 12160 7456 6928 6816 5408 4464 4128 3776 3584 3216 2720 2560 2448 2208 2208 2 192 2176 2016 1952 1 840 1 792 1 552 Razem 5993 95888 Ogółem na 19 842 konie, wystawione przez szlachtę W. Ks. Litewskiego w 1528 r., wymienione rody pańskie i kniaziowskie dostarczały ich blisko 30%. A stanowiły one zaledwie ułamek procentu społeczności szlacheckiej, liczącej podówczas z górą 13 tys. rodzin (z tego ponad 6 tys. rdzennie litewskiej szlachty). A do rzędu tych prawdziwych potentatów-latyfundystów należało jeszcze biskupstwo wileńskie, które w połowie XVI w. posiadało przeszło 6 tys. poddanych dymów i było szóstą z kolei fortuną w W. Ks. Litewskim. Ta prawdziwa rewolucja w strukturze własności ziemskiej w W. Ks. Litewskim dokonała się w przeciągu jednego stulecia, rozpoczął ją Witold, a zakończył Zygmunt August (1544-1572 w. ks. litewski, 1548—1572 król polski). Z rąk monarchów litewskich dziesiątki tysięcy poddanych dymów chłopskich przeszło na własność wielkiej 706 rzeszy bojarów i wąskiego grona panów świeckich i duchownych. Ze szczodrej ręki hospodara panowie otrzymywali rozległe majętności. Zwykłym bojarom hospodar nadawał po jednym lub po kilku poddanych, najchętniej ludzi “błądzących" (włóczęgów), albo takiego, co “niedajet diej nijakoje poszliny" (daniny), z zastrzeżeniem niekiedy: “zechcą li za nim być". Zezwalał też hospodar “ludzi za siebie zwać, a samemu sądzić". Podczas gdy u schyłku XIV w. co najmniej 80% ludności pozostawało pod władzą hospodara i cieszyło się wolnością osobistą, to około 1528 r. odsetek ten zmalał do 30. Własność szlachecka w tymże czasie gwałtownie zwiększyła się do około 65%, reszta, tj. około 5%, przypadła na dobra kościelne. ROZWÓJ FOLWARKÓW l PAŃSZCZYZNY OD KOŃCA XV DO POŁOWY XVI WIEKU Temu niebywałemu rozwojowi wielkiej i średniej własności ziemskiej, jakiego podówczas nie obserwuje się w Polsce, a który tylko na Rusi nowogrodzkiej może znaleźć swoją analogię, poczęło dotrzymywać kroku inne, bafdzo poważne w swych skutkach zjawisko: gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Dawniej, w XIII—XIV w., i jeszcze w połowie XV w. gospodarka dworska, oparta na pracy czeladzi niewolnej, rzadziej poddanych kojminców, była dla feudała głównym źródłem egzystencji, była poniekąd koniecznością życiową. Niewielkie daniny od nielicznej jeszcze poddanej ludności, a także łupy wojenne, nie były wystarczające dla bojara nie piastującego urzędów państwowych. W drugiej połowie XV w., na dobre na przełomie XV i XVI w., pański dwór, dotąd nastawiony na zaspokajanie potrzeb żołądka swego właściciela, zaczyna się przekształcać w produkujący na zbyt folwark. Dla feudała folwark staje się źródłem dodatkowych dochodów, rękojmią wystawnego życia, przynosi bowiem takie zyski, jakich nigdy by nie można osiągnąć z danin chłopskich, których zresztą nie wolno było zwiększać ponad miarę, bo to rujnowałoby poddanych. Folwarki zaś można było rozszerzać o nowe ziemie, zakładać dalsze. Folwark rozwinął się głównie dzięki wielkiemu zapotrzebowaniu na zboże w Europie zachodniej, która w XV—XVI w. przeżywała okres burzliwego rozwoju życia miejskiego, rzemiosła, handlu i kryzysu gospodarki rolnej, wywołanego rugowaniem chłopów z ziemi przez wielkich właścicieli, którzy woleli zakładać hodowlę owiec czy winorośli, niż trzymać na swych gruntach krnąbrnych poddanych. Pre-kapitalistyczne uprzemysłowienie Europy zachodniej spowodowało, że powstała pomyślna koniunktura dla zboża wschodnioeuropejskiego. 707 Ona to, a obok niej także stale rosnące spożycie w dworach feu-dałów, którzy utrzymywali całe zastępy sług i klienteli, powodowały zwiększanie paszni (gruntów) folwarcznych na Litwie. Również rynek wewnętrzny skutkiem wzrostu miast potrzebował coraz większych ilości zboża na chleb, piwo, gorzałkę. W powiększaniu starych i zakładaniu nowych folwarków przodowali feudałowie świeccy i duchowni, za którymi nie pozostawał daleko w tyle sam hospodar. Około połowy XVI w. biskupstwo wileńskie w swych majętnościach posiadało już około 50 dworów-folwarków, z tego 19 na Litwie, a 31 na Rusi. W strukturze dochodów feudała coraz większy był udział folwarku, np. biskupstwo wileńskie w 1539 r. osiągało ze swych litewskich dworów co najmniej 42% ogółu wpływów, a z ruskich 21%. Radziwiłłowie w swych Kiejdanach i Birżach około 1520 r. uzyskiwali z folwarku do 40% ogółu dochodów. Feudałowie szybko zrozumieli, że folwark to dla nich “złoty interes", że dochód z sochy ziemi folwarcznej znacznie przewyższa wartość danin wnoszonych z sochy ziemi chłopskiej. Opłacało się im więc znosić czy zmniejszać daniny i zapędzać chłopów do pańszczyzny na folwarku. Obok tjahłych wełdamów na folwarku pracowała też często czeladź niewolna i kojmincy. Jednakże około połowy XVI w. główną siłą roboczą na folwarkach stają się ludzie tjahii, czyli pańszczyźniani (tjagio oznaczało ciężary w ogóle, głównie jednak robocizny). WZROST WYZYSKU PODDANEGO CHŁOPSTWA W PIERWSZEJ POŁOWIE XVI WIEKU Feudałowie nie poprzestawali oczywiście na zakładaniu folwarków, lecz starali się jednocześnie, gdzie można, zwiększać daniny chłopskie. Powinności ludności danniczej w XV w. wnoszone ze służby składały się z dziakła i posiedzi. Dziakło obejmowało zwykle: beczkę żyta (około 203 l), beczkę owsa, wóz albo stóg siana, l koguta, 10 jaj, czasem jeszcze len. Wartość takiej dani w cenach z połowy XVI w. wynosiła: beczka żyta — 10 gr litewskich, beczka owsa — 5 gr, zaś siano, jaja, koguty (czy kura) w sumie około 5 gr, razem 20 gr. Posiedź wyceniano w połowie XVI w. na 10 gr. Tedy służba dannicza dawała daniny wartości około 30 gr. Bartnicy znowu dawali ze służby głównie miód. W XV i na początku XVI w. wnosili po pół łukna miodu (lub uszatek miodu, tyleż co pół łukna), co czyniło średnio 5 pudów miodu, a w cenach z końca XV w. przedstawiało równowartość 60 gr (pud 12 gr). Od schyłku XV w. coraz szerzej, w miarę rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, pojawiała się renta pieniężna (czynsz), która 108 stosunkowo rzadko występowała na przełomie XIV i XV w. We włościach hospodarskich na Żmudzi w 1527 r. wyrazem przechodzenia na rentę pieniężną była zmiana posiedzi na czynsz od sochy. Podobnie w 1529 r. auksztockim włościanom w. książę nakazał oddawanie miezlewy (daniny w bydle w ramach stacji) pieniędzmi. Na przełomie XV i XVI w. renta pieniężna zaczyna się upowszechniać w dobrach biskupstwa wileńskiego, a powoli też w posiadłościach magnackich, później i w bojarskich. Poddani hospodarscy na Żmudzi po 1527 r. płacili zwykle od sochy wołowej 30 gr (od końskiej połowę), nadto za owies, siano i len 10 gr. Jeśli więc służba rozporządzała tylko sochą ziemi, płacono z niej 40 gr. Bywały jednak służby złożone z 2 i więcej soch, wtedy dawały odpowiednio większy czynsz. Powinności ludzi tjahłych, których istniały dwie warstwy: wełda-mowie i kojmincy, były dość zróżnicowane. Kojmincy, czyli żyjący na dworskiej ziemi poddani, zwykle w pierwszej połowie XVI w. “na służbę dzień w dzień chodzą, z czym rozkażą, czasem dają też po kurze i 10 jaj, nic nadto". Natomiast wełdamowie, na ogół uważani za ludzi tjahłych (danników odróżniano od wełdamów), pełnili pańszczyznę w mniejszym wymiarze, po 2—4 dni w tygodniu ze służby, czasem mniej, jak w dobrach hospodarskich, gdzie służono tylko po kilkanaście dni w roku. Dziakła też nie dawali, za to uiszczali niewielką opłatę pieniężną lub dań w naturze. Na ogół powinności chłopskie, jak to widać na przykładzie i danników, i tjahłych, ujawniały tendencję do stopniowego wzrostu. Przy tym wszystkim nie zawsze, zwłaszcza w dobrach bojarskich, bywały one jednolite w swym składzie i wysokości. O wysokości obciążeń chłopskich można sobie zdać sprawę na podstawie ówczesnych cen. Otóż według danych z 1529 r. gęś miała kosztować 3 gr, kura 6 gr, krowa 30 gr, wieprz 30 gr, świnia 15 gr, owca lub baran 12 gr, wół 50 gr, koń roboczy 50 gr. A daniny ze służby posiadającej sochę ziemi wynosiły wtedy 40 gr. Od danin nie można było się uchylić. Jedynie klęska elementarna zwalniała chłopa od płacenia albo “wkupienia się" w bojarstwo, co sprzedajni urzędnicy nierzadko umożliwiali bogatszym chłopom. Jeśli zaś wieśniak wzbraniał się ponosić obowiązujące go ciężary, zaczynał działać przymus: urzędnik książęcy czy pański przy pomocy sług uciekał się do tzw. grabieży, zabierając chłopu bydło i statki domowe lub wtrącając go do więzienia. Urzędnicy hospodarscy zresztą przy okazji ściągania danin żądali także dodatkowych upominków dla siebie, a jeśli chłop wzbraniał się, czekała go grabież. Z tego powodu chłopstwo pałało do urzędników szczególną nienawiścią, podnosiło gwałt śląc skargi do hospodara. Na chłopskie “żałoby" w. książę odpowiadał 709 zdawkowo: “my stariny nie ruchajem, a nowiny nie uwodim". Lecz “starina" nie mogła się ostać wobec przemożnego działania praw rozwoju ustroju feudalnego, które nieuchronnie prowadziły do zwiększania w postaci “nowin" obciążeń chłopskich na rzecz panów. POWSTANIE CHŁOPSKIE NA ŻMUDZI 1535-1537 Na tle rosnącego wyzysku i zdzierstw urzędników hospodarskich doszło w latach 1535—1537 do zaburzeń chłopskich na Żmudzi. Z rąk chłopów zginął w 1535 r. jeden ciwun i namiestnik. Wielki książę nakazał ukarać winowajców bez miłosierdzia. Rozkaz jego wypełnili Tatarzy, którzy w 1536 r. ścięli 21 chłopów we włości Wieszwiany. Tatarzy litewscy, których jeszcze Witold w 1397 r. osadził pod Trokami, byli wiernymi i ślepymi wykonawcami woli wielkich książąt i zawsze gotowymi na każde ich skinienie. Mimo represji zanosiło się na prawdziwe powstanie chłopskie. W 1536 r. zaburzenia bowiem ogarnęły włości Telsze, Wieszwiany, Birżyniany, Twery, Gondyngę. Powstało kilkuset chłopów, którzy zabili czterech swoich namiestników. Na wieść o tym starosta żmudzki Jan Radziwiłł posłał 600 koni w celu uśmierzenia buntu. Chłopów wtedy “na gardle karali, a statki ich wszystkie rozebrali ... jeno choromy [chaty] zostawiali puste". Padło wówczas ośmiu wieśniaków, a inni zbiegli. Mimo to niepokoje trwały w 1537 r. i w. książę zmuszony był wydać polecenie urzędnikom, by “żadnego pieniądza ani stacji i żywności na siebie i konie swoje nie brali" u chłopów. Na trudzie chłopskim, na krzywdzie poddanych rosły bogactwa i potęga panów. Dysponując ogromnymi środkami, uzyskiwanymi z rozległych latyfundiów, oligarchia litewska mogła wywierać przemożny wpływ na ustrój i politykę państwa, mogła przekształcać Litwę w państwo arystokratyczne. Jej dążeniu do przechwycenia władzy sprzyjała rozpoczęta za Witolda, a kontynuowana za Kazimierza Jagiellończyka centralizacja państwa. CENTRALIZACJA PAŃSTWA W DRUGIEJ POŁOWIE XV WIEKU Centralizacja państwa polegała na ściślejszym podporządkowaniu poszczególnych ziem władzy hospodarskiej i wytworzeniu ministerialnych urzędów oraz instytucji. Kazimierz po uśmierzeniu buntu “czarnych ludzi" (pospólstwa) w Smoleńsku 1440/41 r. i po odparciu zamachu Michajłuszki, usiłującego w 1449 r. objąć Wielkie Księstwo, usunął w 1471 r. książąt kijowskich Olelkowiczów i ustanowił w Kijowie swego wojewodę. Żmudź jednak, na której czele w 1440/41 r. stanął poganin Dowmont, zdołała uzyskać w 1441 r. potwierdzenie swego 110 samorządu w zakresie własnej administracji i sądownictwa. Najluźniej z państwem litewskim były związane ziemie czernihowsko-siewierskie i księstwa wierchowskie nad Oką, na pograniczu moskiewskim. Utrzymywali się wprawdzie nadal drobni książęta w Kobryniu, Pińsku, Tu-rowie, Horodku, potężni Olelkowicze siedzieli na Słucku, odrębnymi prawami, potwierdzanymi przez przywileje ziemskie, rządziły się ziemie : połocka, Witebska, kijowska, Podlasie i Wołyń, ale bojarzy w całym państwie stanowili tę siłę, która była zainteresowana w usprawnieniu machiny państwowej i utrzymaniu jedności państwa. Bojarzy Rusini, równouprawnieni z Litwinami, przywykli uważać państwo litewskie za swoje. Proces zżycia się szlachty litewskiej i ruskiej, około połowy XVI w. doprowadzony do końca, rozwijał się na gruncie wspólnego uprzywilejowania i prowadził do wzmocnienia państwa. Wewnętrzne krzepnięcie organizacji państwowej szło w parze z tworzeniem i wykształceniem centralnych urzędów i instytucji. Za Kazimierza ostatecznie uformowała się rada panów. Rada wielkoksiążęca istniała i dawniej, już za Mendoga, ale nie miała jeszcze ściśle określonych uprawnień, była organem doradczym. W drugiej połowie XV w. przekształciła się ona w samodzielny organ, działający niezależnie od osoby władcy, wyposażony w prawo sprawowania rządów w imieniu w. księcia pod jego nieobecność (kiedy przebywał w Polsce). W jej skład wchodzili biskupi wileński i żmudzki oraz wszyscy dygnitarze państwowi, a także powoływani przez hospodara urzędnicy ziemscy i dworscy. Kompetencje rady panów sankcjonował przywilej Aleksandra Jagiellończyka (1492—1506) z 1492 r., który oznajmiał, iż bez zgody rady nie będzie stanowił żadnych nowych praw. Przywilej ten powtórzył Zygmunt I w 1506 r. Tworzyły się też centralne urzędy o charakterze ministerialnym. Najpoważniejsze znaczenie osiągnął kanclerz, działający już od połowy XV w., zawiadujący prócz kancelarii wielkoksiążęcej sprawami zagranicznymi. Od połowy XV w. pojawił się urząd podskarbiego ziemskiego, zarządzającego skarbem państwowym, a obok niego powstał urząd podskarbiego dworskiego. Urząd hetmana ostatecznie ustalił się nieco później, od początku XVI w., kiedy wojny wykazały jego niezbędność. Jeszcze za czasów Witolda powstały urzędy marszałków — ziemskiego i dworskiego; ci pełnili funkcje sądowe oraz przyjmowali i odprawiali poselstwa. SEJM I PRAWODAWSTWO W czasach Kazimierza rozwinął się też sejm walny, który w zasadzie miał być reprezentacją bojarów całego państwa, a w gruncie rzeczy stanowił organ magnatem. Wykształcił się on z dawnych 777 sejmów dzielnicowych, znanych na Litwie i w XIV w., a jeszcze wcześniej na Rusi. Sejm walny załatwiał sprawy wewnętrzne, głównie uchwalał podatki oraz wypowiadał się w sprawach polityki zagranicznej. Udział bojarów w sejmie w końcu XV, początku XVI w. ograniczał się właściwie do wysłuchania uchwał podjętych przez panów. Około połowy XVI w. bojarzy jednak poczęli domagać się wydatniejszej roli w sejmie. Na sejmach obozowych, urządzanych podczas zbierania się pospolitego ruszenia (jak w 1507, 1521, 1538 r.), kiedy szlachta brała tłumny udział w obradach, wywierała ona już poważny wpływ na ich przebieg. Centralizacja państwa wymagała ujednolicenia prawa, jego kodyfikacji. Dotąd poszczególne ziemie składowe państwa litewskiego rządziły się osobnymi prawami gwarantowanymi poprzez przywileje. Ponieważ w latach 1434, 1447 wydano przywileje dla bojarów, obowiązujące w całym państwie, potrzeba kodyfikacji prawa stawała się coraz pilniejsza. W 1468 r. Kazimierz wydał Sudiebnik (zbiór przepisów sądowych), złożony z 25 artykułów, ale zbiorek ten dotyczył niemal wyłącznie chłopskich spraw o kradzieże. Dopiero w 1529 r. król Zygmunt I zatwierdził opracowany przez litewskich i ruskich prawników I Statut litewski. Statut, obowiązujący do 1566 r., był dość udaną próbą usystematyzowania praw używanych przez poszczególne ziemie. Statut litewski, piękne świadectwo kultury prawniczej Litwy i Rusi, był typowym przykładem szlacheckiego prawodawstwa. Obok prawa publicznego i cywilnego główne miejsce zajmują w nim przepisy ochraniające feudalną własność ziemską, dbające o interesy bojarów, właścicieli ziemskich. Źródłami jego były przywileje ziemskie 1413, 1434, 1447, 1492, 1506 r., widoczna jest recepcja prawa rzymskiego, główną jednak osnowę stanowiło prawo zwyczajowe litewskie i ruskie; elementy prawa ruskiego, z którego czerpał Statut, swymi korzeniami sięgały aż XI w., kiedy powstała Prawda ruska, pierwszy znany zbiór prawa słowiańskiego. Statut 1529 r., jako dzieło społeczności szlacheckiej państwa litewskiego, mógł jej dawać powód do zasłużonej dumy. Współcześnie bowiem Polska szlachecka nie mogła zdobyć się na podobną kodyfikację. Jedynie Moskwa posiadała od 1497 r. swój własny Sudiebnik. Dążenia do centralizacji państwa feudalnego nie były właściwością samej tylko Litwy. Przejawiły się one mniej lub bardziej wyraźnie prawie w całej Europie, w tym również u najbliższych Litwie sąsiadów, w Polsce i Moskwie. W Moskwie zasada centralizacji państwa była wcielana w życie w myśl idei samodzierżawia carskiego. W Polsce przebiegała ona pod hasłem demokracji szlacheckiej. Rozwój Litwy poszedł drogą pośrednią: centralizacja państwa litewskiego dokonywała się w imię interesów oligarchii, możnowładztwa. 772 RZĄDY OLIGARCHII MAGNACKIEJ Panowie litewscy, wykorzystując małoletność w. księcia Kazimierza, a potem długie lata jego nieobecności w Wilnie, stopniowo zagarniali władzę w swoje ręce. Oni zasiadali w radzie, piastowali wszystkie najważniejsze urzędy od namiestników i starostów poczynając, poprzez urzędy marszałków, wojewodów, na kanclerzu kończąc, a od początku XVI stulecia zabiegali również o mitry biskupie dla swoich synów. W odróżnieniu od Polski, gdzie obowiązywała zasada dzierżenia jednego tylko urzędu, panowie litewscy skupiali w swym ręku po kilka naraz, i to najważniejszych godności. A że swe funkcje trzymali niemal dziedzicznie w rodzie, musiała się wytworzyć wąska elita rządząca, która niepomiernie bogaciła się na służbie publicznej. “Litwa dla Litwinów" — to jedno hasło oligarchii magnackiej. “Rządy w niej w naszych rękach" — to drugie i chyba ważniejsze, bo “każde słowo na Litwie — złoto", za załatwienie każdej sprawy trzeba było płacić i wysokim dygnitarzom, i niższym urzędnikom, składać im tzw. czołobicia i pokłony, po litewsku: possuły (pasiulos). Najważniejsze urzędy należały zwykle do trzech najpotężniejszych rodów: Kieżgajłów, Gasztołdów i Radziwiłłów. Oni to trzęśli całą Litwą. Liczyli się tylko z hospodarem, a między sobą i z innymi panami toczyli ustawiczne tajne lub otwarte niesnaski, zatargi, pełne potwarzy i nienawiści. Polak Jan Chojeński, opowiadając w 1533 r. o rządach Olbrachta Gasztołda (kanclerza i wojewody wileńskiego, 1522- 1539) oraz Jana i Jerzego Radziwiłłów, stwierdzał: “Wszystko zagarnęli w swe ręce owi trzej, a z nimi im oddani. Wywierają oni okrutną tyranię na innych. K-rzyk i jęki biją w niebiosa, sprawiedliwość zginęła". Prawdę tych słów potwierdzało mnóstwo faktów, m. in. owo powstanie chłopów żmudzkich 1535— 1537 r., wybuchłe na tle zdzierstw i gwałtów urzędników. Hospodar musiał ustawicznie napominać swą administrację, by “nie czynili uciążliwości poddanym naszym". Ale wezwania te przechodziły bez echa i gdy król przebywał w Polsce, nie tylko chłopi, ale i bojarzy jęczeli pod bezlitosną ręką możnych, Z owych czasów pochodzi szlacheckie pewnie powiedzenie, zanotowane przez Salomona Rysińskiego (w 1618 r.): “Król dał, a Gasztołt wziął". Co gorsza, szlachta litewska i ruska, choć liczebnie silna, ale słaba ekonomicznie, wobec gwałtów pańskich była niemal bezradna, nierzadko z przymusu uciekała się pod ich opiekę. Nawet sam podskarbi ziemski Iwan Hornostaj w połowie XVI w. błagał kasztelana trockiego Hieronima Chodkiewicza o obronę przed kasztelanem wileńskim (pewnie Hrehorym Ościkowiczem): “A jeśliby, panie hospo- 8 " Historia Litwy 7 13 dynie, zechciał mnie bić i za brodę rwać. Wasza Miłość racz mnie bronić ... A ja za to wiernie W. Miłości służyć będę". Dopiero królowa Bona pierwsza ważyła się na próbę złamania przewagi możnowładców. Królowa potrafiła nie tylko zmuszać butnych magnatów do zwrotu bezprawnie zagrabionych ziem państwowych (w tym głośnego rajgrodzko-goniądzkiego “państwa" Radziwiłłów), ale też w 1536 r. wysunęła projekt szlacheckich sądów powiatowych (na wzór polski) zamiast sądownictwa wojewodzińskiego. Pomysł ten upadł w wyniku zaciekłej opozycji panów, którzy zresztą byli wyłączeni spod sądów ziemskich podlegając tylko hospodarowi. Ale szlachta, widząc w nim ratunek dla siebie, poczęła od 1544 r. energicznie dobijać się jego urzeczywistnienia. Tymczasem zaś rządziły Litwą bezprawie i przemoc pańska, zbrojne zajazdy i gwałty. Jedynie miasta magdeburskie czuły się bezpieczniej. Rządy możnowładców, a nade wszystko wywołane przemianami społeczno-gospodarczymi kraju przedzierzgnięcie się bojarów ze społeczności rycerzy-wojowników w pilnujące swych spraw gospodarczych ziemiaństwo, powodowały załamywanie się potęgi litewskiej. W miarę jak dawny militaryzm litewski uchodził w nieodwracalną przeszłość, kiedy bojarzy przekuwali miecze na lemiesze, słabło mocarstwowe stanowisko Litwy. Widać to wyraźnie w jej stosunkach z Polską i Moskwą. SPORY O UNIĘ Z POLAKAMI W XV-XVI WIEKU Dzięki wybraniu Kazimierza Jagiellończyka na króla Polski w 1447 r. unia została wskrzeszona. Jednakże oba państwa łączyła tylko osoba wspólnego władcy. Unia miała odtąd jedynie charakter polityczny, nie zaś instytucjonalny, toteż w historiografii zwykło się ją określać jako unię personalną. Nie odpowiadało to dążeniom panów polskich, którzy pragnęli — w myśl dawnych aktów unii — wcielenia Litwy do Polski. Podejmowali więc różne próby nacisku na Litwinów, aby ich zachęcić do unii. Po 1440 r. rozgorzał spór o Podlasie, które Polacy usiłowali zagarnąć i przyłączyć do Polski. Jednak Litwa odebrała tę ziemię w 1444 r. Kiedy zmarł Świdry-giełło w 1452 r., wybuchł znowu spór o Wołyń, ale tamtejsi bojarzy opowiedzieli się za Litwą. Raz po raz zwoływano zjazdy polsko-litewskie w 1448, 1451, 1453 r., na których Polacy próbowali przekonać Litwinów o potrzebie unii i wmówić im, że Polska z tytułu dawnych zapisów Jagiełły posiada prawa zwierzchnie nad Litwą. Wojna 13-letnia (1454— 1466) Polski z zakonem krzyżackim, choć przyjęta przez społeczeństwo litewskie z ogromną radością, stała się jednak zaprzepaszczoną okazją do zajęcia przez Litwę Prus północno- 114 -wschodnich. Panowie rada, którzy władali Litwą, zachowując życzliwą Polsce neutralność, woleli wówczas zgłaszać pod adresem Polski pretensje do koronnego Podola, niż walczyć o zaludnione przez Litwinów i zamieszkane przez pokrewnych im Prusów ziemie. Po zgonie Kazimierza Jagiellończyka unia personalna rozpadła się. Polacy obrali na tron Jana Olbrachta (1492—1501), Litwini zaś Aleksandra (1492—1506). Nieszczęśliwa dla Litwy wojna z Moskwą zmusiła jednak Litwinów do ponownego zbliżenia się do Polski. Polacy od 1492 r. stawiali jednak wygórowane warunki, żądając wznowienia unii na podstawie dawnych “zobowiązań i zapisów". W 1499 r. zawarta została tzw. unia wileńska, przewidująca na przyszłość wspólną elekcję jednego dla obu państw władcy oraz ustalająca obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej. Po wyniesieniu Aleksandra na tron Polski w 1501 r. podpisano nowy akt unii w Mielniku. Akt mielnicki przewidywał, że Korona i Wielkie Księstwo “mają się połączyć i zespolić w jedno nierozerwalne i nieróżne ciało, aby był jeden naród, jeden lud, jedno braterstwo i wspólne rady". Były to wszakże słowa na wiatr, gdyż w istocie rzeczy dalsza unia pozostała czysto personalną aż do 1569 r. Litwa za rządów Zygmunta I (1506—1548), jak i Zygmunta Augusta (1544— 1548) stanowiła suwerenne państwo. WZROST ZAGROŻENIA LITWY ZE STRONY MOSKWY W KOŃCU XV WIEKU Podczas gdy w stosunkach z Polską Litwa radziła sobie zgodnie ze swymi życzeniami, zgoła inaczej zaczęły się toczyć jej sprawy z Moskwą. Państwo moskiewskie w drugiej połowie XV w. szybko wyrastało na potężne mocarstwo, z którym nawet odległa Rzesza Niemiecka zaczynała się liczyć. Władca Moskwy Wasyl Ślepy nie mógł jeszcze czynnie wystąpić przeciw Litwie, gdyż musiał toczyć ciężką walkę z pretendentami do tronu z młodszej linii dynastycznej, w toku której został przez swych przeciwników (Dymitra Szemiakę i in.) oślepiony. Po zażegnaniu tego długotrwałego kryzysu wewnętrznego (1433—1454) Moskwa mogła już zbierać siły do realizacji programu zjednoczenia pod swym berłem całej Rusi. Kiedy na tron wstąpił Iwan III (1462— 1505), Litwa znalazła się w obliczu niezwykle groźnego przeciwnika. Iwan III rozpoczął natarcie na dwie republiki kupieckie, dotychczas pozostające pod wpływami Litwy: Nowogród Wielki oraz Psków. Daremnie dumny Nowogród błagał o pomoc Kazimierza w 1470 r., “aby im był hospodyn i dał im kniazia". Nowogród dwukrotnie w 1471 i 1477 r. pobity, w 1478 r. uznał władzę w. ks. moskiewskiego i został wcielony do jego państwa. 115 Litwa próbowała pchnąć na Moskwę hordy stepowców ze Złotej Ordy chana Achmata. Kiedy jednak wiosną 1480 r. Achmat wyruszył nad Okę, na próżno wyglądał pomocy litewskiej. Powtarzała się historia sprzed stu lat, kiedy czekający na zastępy Jagiełły chan Mamaj został sromotnie rozgromiony przez Dymitra Dońskiego. Tym razem Moskwa zwyciężyła bez walki. Achmat stanąwszy nad Ugra po długich wahaniach wycofał się z resztkami wyniszczałej ordy. Ucieczka jego czambułów zwiastowała Rusi koniec z górą dwuwiekowego jarzma tatarskiego. Wielki książę moskiewski, do niedawna jeszcze “chołop" chański, bijący czołem władcom Złotej Ordy, w 1484 r. mienił się już “carem wszej Rusi", a od 1478 r. żądał od Litwy “Połocka, Witebska, Smoleńska i wszystkich innych ziem ruskich". Wobec takiej postawy Moskwy Litwa nie mogła długo pozostawać bezczynnie. Walka Litwy z Moskwą o “dominium Russiae" stawała się nieuniknioną. WOJNY LITWY Z MOSKWĄ O “DOMINIUM RUSSIAE" NA PRZEŁOMIE XV I XVI WIEKU Początkowo w tej walce obie strony wyręczały się cudzymi zastępami. Podczas gdy Litwa niefortunnie napuszczała na Moskwę Złotą Ordę, Moskwa z wielkim pożytkiem dla siebie zadawała Litwie dotkliwe ciosy rękami Tatarów krymskich. W 1480 r. stanął anty-litewski sojusz Iwana III z Mengli-Girejem, chanem ordy perekop-skiej (krymskiej). Wkrótce, bo w 1482 r., orda ta szeroko rozpuściła swe zagony po litewskiej Ukrainie, a jej ofiarą padła “macierz ruskich grodów" — stara stolica Kijów, i wiele innych miast. Chciwe łupu i żyjące z rabunku zastępy tatarskie od 1482 aż po 1532 r., kiedy stanął pokój między Polską, Litwą a Turcją i Krymem, niemal rokrocznie wpadały na Ruś litewską grabiąc, paląc, mordując, tysiącami uprowadzając ludzi w jasyr. Z rzadka tylko potrafiła Litwa tym lotnym i nieuchwytnym .napastnikom dać skuteczną odprawę, jak pod Klockiem na Białorusi w 1506 r. Nie darmo chełpił się Mengli-Girej pisząc do Iwana III, że “od kiedy my uczynili drużbę i braterstwo, to i wrogowie twoi przepadli, i ojcowizny twej niemało ci przybyło". Jakoż przepadła dawna zwierzchni czka Moskwy, Wielka Złoda Orda, rozbita doszczętnie w 1502 r. przez Mengli-Gireja, a Litwa ponosiła poważne straty terytorialne na granicy moskiewskiej. Chociaż za życia Kazimierza Jagiellończyka nie doszło do formalnego wypowiedzenia wojny przez Moskwę, to jednak na kresach państwa litewskiego od 1485 r. toczyły się ustawiczne niemal potyczki, podczas których Moskwa zajmowała, co się dało. Po zgonie starego króla starcia graniczne przybrały tak wielkie rozmiary, że 776 Działo n;i moście. Fragment obrazu Bitwa pod Ors:ą z około 1520 r. przerodziły się w otwartą wojnę, w której Litwa utraciła Wiaźmę i inne grody. Aleksander Jagiellończyk łudził się, że zapobiegnie wojnie poprzez małżeństwo z córką Iwana Heleną, zawarte w 1494 r. Ale próżne byłynadzieje na pokój. Helena po latach pisała ojcu: “Oczekiwali tu, że ze mną przyjdzie z Moskwy wszystko dobre, wieczny mir, miłość, drużba, pomoc na pohaństwo, a przyszło wszystko zło: wojna, bój, pożoga grodów i włości, rozlew krwi chrześcijańskiej, wdowieństwo żon, sieroctwo dzieci, niewola, rozpacz, płacz, jęki". Na litewskie propozycje pokojowe Iwan III, wyczuwając słabość przeciwnika, odpowiadał, że pokój nastąpi wtedy, kiedy Aleksander odda Moskwie wszystką ziemię ruską, jako jego, Iwana dziedzinę. Litwa stanowczo odrzucała te roszczenia. Po nieudanej wyprawie Jana Olbrachta na Wołoszę 1497 r. Moskwa, licząc na osłabienie przeciwników, przystąpiła do wielkiej rozgrywki z Litwą w 1498 r. Litwini w bitwie nad Wiedroszą 1500 r. ponieśli ciężką klęskę i zdecydowali się zawrzeć rozejm w 1503 r. Po śmierci Iwana (1505) i słabowitego Aleksandra (1506) nowy władca Polski i Litwy Zygmunt I (1506—1548) próbował rozwinąć aktywną politykę antymoskiewską. Wojna została wznowiona w 1507 r., kiedy to Wasyl III wysłał swe wojsko na Mścisław, a zmówiony z nim, niezmiernie wpływowy wówczas na Litwie kniaź Michał Gliński podniósł bunt w państwie litewskim. Gliński opanował Mińsk, usiłował zająć Słuck, ale silnie odparty zbiegł do Moskwy. W 1508 r. natarcie litewskie utknęło za Dnieprem i doszło do niezadowalającego żadnej ze stron “pokoju wieczystego", złamanego po kilku latach 777 Armaty z celującym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą przez Moskwę. Jej armie w latach 1512—1513 wdarły się głęboko w posiadłości litewskie, pustoszyły ziemię połocką, Witebska, aż zdobyły wreszcie kluczowy gród Smoleńsk. Straty Smoleńska nie zrównoważyło świetne zwycięstwo Litwinów pod Orszą w 1514 r., odniesione przez wybitnego hetmana Konstantego Ostrogskiego (zresztą Rusina i schizmatyka w oczach wielu Litwinów, który nad Wiedroszą dostał się do niewoli moskiewskiej, ale po kilku latach udało mu się z niej zbiec), a wywalczone przy pomocy polskiej hetmana Jana Tarnowskiego. Działania wojenne trwały do 1522 r., ale już bez większych rezultatów. Niespodziewana śmierć Wasyla III w 1533 r. dała Litwie hasło do rewanżu. W 1534 r. armia litewsko-polska pod faktycznym dowództwem Jana Tarnowskiego uderzyła na Siewierszczyznę i zdobyła Homel. Zmienili wtedy swe sympatie Tatarzy krymscy, którzy poczuli się zagrożeni wzrostem potęgi Moskwy. W 1535 r. spadli oni nagle na ziemie moskiewskie wyrządzając niemałe straty. Srogo ich za to piętnował latopis moskiewski: “Źli barbarzyńcy, ni Boga nie bojący się, ni klątwy [przysięgi] niewstydni, jak łżywy i przeklęty nauczyciel ich Mahomet". Skutkiem dywersji tatarskiej Moskwa, która w 1535 r. stanęła już pod Połockiem i nawet maszerowała dalej, zmuszona była przerzucić część wojsk do obrony swego pogranicza przed Tatarami. Wtedy silna armia litewsko-polska obiegła niedawno znowu utracony Homel i potężnie ufortyfikowany Starodub. Zdobycie tej ostatniej twierdzy było dziełem polskich górników. “Podstąpili czarodzieje pod gród — opowiada latopis moskiewski — podkopali się, pod-sypali złe ziele, podpalili i silny grom wyrwał ścianę". W ręku 118 Litwy znalazła się z powrotem prawie cała Siewierszczyzna. Cóż z tego, kiedy pustki w skarbie litewskim, którego dochody skutkiem rozdawnictwa dóbr wielce zmalały, nie pozwalały na jej utrzymanie. Brak pieniędzy dla zaciężnych wojsk polskich, które odeszły do kraju, zagrożonego najazdem Wołoszy na Pokucie 1535 r., odebrał Litwie owoce zwycięstwa, osiągniętego tak wielkim nakładem kosztów. Moskwa chętnie nakłoniła się do pertraktacji pokojowych, gdyż w 1536 r. ordy krymskie i kazańska znowu szerzyły pożogę na Rusi moskiewskiej. Po długich targach Litwini podpisali w 1537 r. pokój przyznający im tylko Homel, gdy Moskwa zatrzymywała Smoleńsk i Siewierszczyznę. Litwie pozostało teraz przeżywać doświadczenia wojny, boleć nad utratą części terytoriów i przemyśliwać o nowych zmaganiach. POSTĘPY ŻYCIA KULTURALNEGO OD POŁOWY XV WIEKU Kultura litewska, która od czasów Witolda poczęła szerzej czerpać z ożywczych źródeł cywilizacji łacińskiej, od połowy XV w. coraz szybciej wzbogacała się o nowe wartości. Rosła przede wszystkim warstwa inteligencji litewskiej, kwitła też mało znana kultura ludowa, wyrażająca się w uroczych, uczuciowych dajnach, opiewających przeszłość i byt narodu. Wtedy śpiewana była dajna o Hurdzie Ginwiłowiczu, co Kowna przed Krzyżakami w 1362 r. bronił, a potem w pieśniach litewskich płaczliwie narzekał: “Nie tak ci mi zamku żal, jako mężnych rycerzów w ogniu gorejących". Tłumnie ciągnęli Litwini na studia do Krakowa, a najliczniej Wilnianie, których przygotowywała szkoła katedralna, a także działająca od 1513 r. szkoła miejska przy farze u Św. Jana. Poza Wil-hianami przybywali do Krakowa scholarzy z Trok, Kowna, Oszmiany, Suderwy, Wawerki, Merecza, Lidy, Gieranon, Solecznik, Miednik, Giedrojć, Niemenczyna, Onikszt, Wiłkomierza, Wornian, Kiejdan, Surwiliszek, ogółem z przeszło 90 miejscowości. Od początku XVI w. liczniej zjawiali się Żmudzini. Na Żmudzi przygotowywała ich do studiów początkowo jedna tylko szkoła przykatedralna w Miodnikach (Worniach), założona w 1469 r.; potem powstały szkoły w Tauro-gach 1507 r., Janiszkach 1526, wreszcie w Krekienawie i w pobliskim Kownie. Zapisywali się więc na Uniwersytet Krakowski Żmudzini z Widukli, Kroży, Kielm, Rosień, Kołtynian, Płoteli, Olsiadów. Pokaźna była też grupa studentów z Kowna. Do 1550 r. 366 Litwinów pobierało nauki w krakowskiej Aime Matris. Często wynosili oni stamtąd stopień bakałarza, rzadziej (co dwudziesty) magistra. Poczęli też Litwini odwiedzać zagraniczne uniwersytety w Lipsku, Bolonii i innych miastach. 119 Wcale liczny zastęp studiującej młodzieży litewskiej po powrocie do ojczyzny przyczyniał się do podnoszenia poziomu kultury umysłowej rodaków. Część tych uczonych Litwinów osiągała wysokie nieraz godności w kościele, zostawała kanonikami, a nawet biskupami (jak np. Mikołaj, biskup wileński 1463—1467, Andrzej Goskowic, biskup wileński 1481-1491, Olbracht Tabor, biskup wileński 1492-1507, kniaź Paweł Holszański, biskup wileński 1536—1555), inni znowu szli na służbę do kancelarii hospodarskiej. Dwór Aleksandra Jagielloń-czyka może być uważany za prawdziwy ośrodek życia umysłowego Litwy, skupiający nie tylko litewską inteligencję, ale i co wybitniejszych polskich uczonych humanistów. Były bowiem czasy, kiedy prąd Odrodzenia dotarł już do Polski, a z niej przenikał na Litwę. Na dworze wileńskim obok słynnego astronoma Wojciecha z Brudzewa (1494 r.) przebywał dłuższy czas głośny humanista Erazm Ciołek i wielu innych. Wilno stało się także głównym ośrodkiem kultury białoruskiej. Tu właśnie Franciszek Skoryna, rodem z Połocka, wydał pierwszą w ogóle na Litwie książkę drukowaną. Była to Małaja podorożnaja kniżica, wydrukowana nie w 1525 r., jak dotąd przyjmowano, lecz trzy lata wcześniej, w 1522 r. W tym czasie działała już w Wilnie pierwsza papiernia, założona w 1524 r. LEGENDA O ZAŁOŻENIU WILNA I PODANIE O BIRUCIE Z rozwojem ruchu umysłowego wśród Litwinów wzrastała ich świadomość narodowa i chęć poznania własnej przeszłości. W początku XVI w. powstała wreszcie oczekiwana księga dziejów litewskich, dająca obraz historii Litwy od czasów najdawniejszych aż do współczesnych. Był to Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego. Latopis ten w prostych słowach zanotował między innymi piękną legendę o założeniu Wilna przez Giedymina: Pewnego razu pojechał w. książę Giedymin ze stolicy swej Kiernowa na łowy mil pięć za rzekę Wilię. I znalazł w puszczy górę krasną, dąbrowami i równinami otoczoną. Spodobało mu się to miejsce i osiadł tam, i założył gród, nadając mu nazwę Troki, gdzie teraz są Stare Troki. A z Kiernowa przeniósł stolicę do Trok. Po niewielu latach pojechał w. książę Giedymin na łowy od Trok mil cztery. I znalazł górę nad rzeką Wilią, na której dopadł wielkiego zwierza tura i ubił go. Było już wielce późno do Trok wracać, więc stanęli na łące nad rzeką Wilią i przy ujściu rzeki Wilny, którą zowią łąką Swintoroga, gdzie pierwszych wielkich książąt zżegiwali. I on na tej łące stanął i zanocował. I widział sen, że na górze, którą zwali Krzywa, a teraz Łysa, stoi żelazny wilk, a w nim ryczy, jakoby sto wilków wyło. Obudziwszy się ze snu, zawołał wróżbitę swego imieniem Lizdejko, który był znajdzion w orlim gnieździe; a był ten Lizdejko u w. księcia Giedymina wróżbitą i najwyższym popem pogańskim. I rzekł jemu książę Giedymin 722 widząc sen dziwny, i opowiedział mu wszystko, co się jemu we śnie przywidziało. A Lizdejko wróżbita rzekł hospodarowi: “Wielkie książę, wilk żelazny oznacza, że gród stołeczny tu będzie, a co w nim w środku ryczało, to sława jego słynąć będzie na cały świat". I wielki książę Giedymin nazajutrz nie odjeżdżając posłał po ludzi i założył gród jeden na Swintorozie (niższy), a drugi na Krzywej Górze i nazwał te grody imieniem Wilno. Wzniósłszy grody, przeniósł stolicę swą z Trok do Wilna. Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego, czerpiący wyraźnie też z ludowej tradycji historycznej, przytoczył jeszcze wzruszające mimo prostoty formy, ale tchnące czystością i świeżością uczuć opowiadanie o Birucie, żonie bohatera narodowego Litwy Kiejstuta. W dosłownym przekładzie z niewyrobionej ruszczyzny latopisu, brzmi ono tak: Panując na Trokach i na Żmudzi usłyszał Kiejstut o dziewce w Połądze imieniem Biruta. Która to dziewka bogom, swoim podług obyczaju pogańskiego ślubowwła czystość zachować. A sama była jako boginka sławiona od ludzi. I przyjechał książę Kiejstut sam, i spodobała się bardzo dziewka wielkiemu księciu, iż była wielce krasna i rozumna. Prosił ją, aby była jemu małżonką. Ale ona nie chciała przyzwolić i odmówiła mu, iż: “ślubowałam bogom swoim czystość zachować do żywota swojego". A książę Kiejstut wziął ją mocno z tego miejsca i poprowadził ją do stolicy swej w wielkiej czci, do Trok i posławszy do braci swoich wyprawił wielkie wesele z bracią swoją. I pojął tę pannę Birutę sobie za żonę. Z Biruty narodził się drugi, jeszcze większy bohater Litwy, Witold. Ponieważ był on rówieśnikiem Jagiełły, czyli urodził się tuż po 1350 r., więc małżeństwo Kiejstuta z Biruta miało miejsce około tego roku. Samo podanie jest późniejsze, na co wskazuje polonizm “panna", właściwy czasom przynajmniej o cały wiek późniejszym. Podanie to, krążące po Litwie w epoce romantyzmu i później stało się źródłem inspiracji twórczej działających na Litwie poetów i pisarzy, którzy spopularyzowali imię Biruty i legendę o niej. ODRODZENIE I REFORMACJA NA LITWIE W POŁOWIE XVI WIEKU Odrodzenie i humanizm zapanowały na dobre w Wilnie w czasach królowej Bony (1518— 1557) i Zygmunta Augusta. Jednym z objawów ruchu odrodzeniowego na Litwie było stworzenie przez Zygmunta Augusta pierwszej na Litwie galerii obrazów oraz pięknej, bogatej biblioteki, założonej wl 546 r. W księgozbiorze Zygmuntow-skim, który w 1552 r. liczył już 1273 woluminy, znalazło się też najwybitniejsze dzieło epoki, Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach ciał niebieskich, 1543 r.). Styl renesansowy szybko wyparł na Litwie architekturę gotycką, 723 Fragment widoku Wilna według stanu sprzed 1530 r. po której w Wilnie pozostał m. in. prześliczny kościół Św. Anny z początku XVI w. Zapoczątkowana przez Marcina Lutra w 1517 r. reformacja kościelna nie mogła ominąć Litwy. Istota reformacji polegała nie tyle na krytyce dogmatów religijnych kościoła katolickiego, ile na próbie podważenia jego wszechwładzy w społeczeństwie, wyzwoleniu się spod gospodarczego, społecznego ucisku kościoła. Poszczególne klasy społeczne przystępujące do reformacji miały różne niekiedy cele na widoku. Szlachta chciwa była ziemi kościelnej, walczyła też z sądami duchownymi. Bogaci mieszczanie nie mogli ścierpieć tego, że kościół potępiał lichwę, co przeszkadzało im w ich operacjach finansowych, zmniejszało zyski. Inteligencja widziała w reformacji zapowiedź wolnej myśli i wyznania. Natomiast masom ludowym na Litwie reformacja była raczej obojętna. Zbyt mocno tkwiły one jeszcze w pogaństwie, by przejmować się nowinkami religijnymi. Dziesięciny chłopi nie dawali kościołowi, a ucisk był nie tylko w dobrach kościelnych. 124 Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w połowie XVI w. Do pierwszych gorętszych i wybitniejszych wyznawców reformacji na Litwie należeli uczeni humaniści: Stanisław Rapagelonis (1485— 1545), Jerzy Zabłocki (1510—1563) oraz głośny Abraham Kulwieć (zm. 1545). Ci pierwsi litewscy humaniści zapisali się w 1528 r. na Uniwersytet w Krakowie, a potem studiowali w Niemczech, gdzie Kulwieć uczył się u słynnego Erazma z Rotterdamu (1467—1536). Po powrocie do Litwy Kulwieć przy udziale Rapagelonisa założył w 1539 r. szkołę w Wilnie. W szkole i na terenie kościoła Kulwieć zaczął głosić idee reformacji. Nie sądzone mu było jednak odegrać roli litewskiego Lutra. Ostro zaatakowany przez biskupa Holszańskiego, musiał ratować się ucieczką do Prus w 1542 r. Tu znalazł odpowiednie warunki do działania, gdyż książę pruski Albrecht Hohenzollern, ten sam, który w 1525 r. pod wpływem nauki Lutra zrzucił sukienkę Krzyżaka i złożywszy hołd królowi polskiemu zaczął panować w Prusach jako książę świecki, w 1544 r. otworzył protestancki uniwersytet w Królewcu, mianując Kulwiecia jednym z jego profesorów. Kulwieć nieoczekiwanie zmarł w 1545 r., ale posiane przezeń ziarno reformacji na Litwie miało wkrótce znaleźć potężnych protektorów i wydać owoce. PIERWSZA KSIĄŻKA LITEWSKA 1547 ROKU Do Królewca coraz liczniej poczęli przybywać na studia Litwini, przeważnie ze Żmudzi. Z grona królewieckich studentów Litwinów wyszedł autor pierwszej książki litewskiej Catehismusa prosty szadei (Proste słowa katechizmu), wydanej w Królewcu- w 1547 r. Ogłosił ją bezimiennie, jak się później wydało, Marcin Maźvydas Vaitkunas. W tym bezcennym zabytku języka starolitewskiego Maźvydas spożytkował między innymi przekłady polskich i niemieckich pieśni kościelnych, tłumaczonych na litewski przez kilkunastu jego rodaków. Książka ta była więc niejako dziełem całego kręgu inteligencji litewskiej, sprzyjającej reformacji. W ten sposób szerząca się z wolna reformacja na Litwie, głosząc zasadę pierwszeństwa języka narodowego w kościele, ogromnie przysłużyła się kulturze litewskiej, wprowadziła pogardzany dotąd język litewski do literatury. 725 Gardził językiem litewskim (i ruskim, jako obcym Litwinom) znakomity pisarz polityczny Michalon Lituanus. Pod tym pseudonimem krył się nie Rusin Michajło Tyszkiewicz, jak mniemają niektórzy badacze, lecz sekretarz wielkoksiążęcy, Litwin Wencław Mi-kołajewicz z Mojszagoły. W uczonym traktacie De moribus Tartarorum, Litvanorum et Moschorum, napisanym przed 1550 r. (wydrukowanym we fragmentach w Bazylei 1615 r.), a dedykowanym Zygmuntowi Augustowi, Michalon Litwin dał się poznać jako zwolennik teorii rzymskiego pochodzenia Litwinów/Nawoływał więc szlachtę litewską, aby zarzuciła język litewski jako zepsutą mowę swych przód ków-Rzymian i poczęła używać klasycznej łaciny. Autor ostro piętnował złe obyczaje kleru katolickiego, jego chciwość i zdzierstwo, potępiał powszechną jeszcze na Litwie niewolę, w którą ciągle popadali biedni i sieroty (nie sprzeciwiał się jednak niewoli — jeństwu wojennemu), czego nie ma nawet u pogan Tatarów, występował przeciw karze śmierci bez wyroku sądowego, domagał się reformy prawa i sądownictwa, karcił panów za zbytek i pijaństwo, za lubowanie się w zagranicznych towarach i drogocennościach, przez co kraj ubożeje, gdyż złoto z niego odpływa w obce kraje. Dzieło Michalona Litwina, głębokie i dojrzałe w swej patriotycznej myśli politycznej, miało na celu posłużyć palącej w Litwie sprawie praworządności i poprawie ustroju państwowego. Poprawa ta miała wkrótce nastąpić. VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU OD POŁOWY XVI DO POŁOWY XVII WIEKU POTRZEBA REFORM PAŃSTWOWYCH Od połowy XVI w. Litwa weszła w okres wielkich przeobrażeń wewnętrznych, przeprowadzonych w latach 1548—1588, które ukształtowały stosunki społeczne, gospodarcze, prawne, wojskowe i administracyjne, a także polityczne w Litwie na przeciąg kilku stuleci. W wyniku szeroko zakrojonych reform, podjętych przez Zygmunta Augusta (1544— 1572), Litwa stała się państwem nowoczesnym, a dla bojarstwa litewskiego zaczął się “złoty wiek" demokracji szlacheckiej, niestety, opłakanej w swoich następstwach. Żywiołowy rozwój sił wytwórczych na ziemiach litewskich, trwający od początków XV w., umożliwiał feudałom znaczne zwiększenie swych dochodów poprzez podnoszenie powinności chłopskich i zakładanie folwarków. Jednakże dążeniom bojarów do jak największych zysków stał na przeszkodzie, obok oporu ludności, nieodpowiedni, przestarzały system eksploatacji poddanych. Polegał on na ściąganiu danin z tzw. służby czy też dymu, jednostki gospodarczej chłopskiej o różnej, nie ustalonej wielkości. Wzorów nowej, bardziej racjonalnej eksploatacji chłopa dostarczały sąsiadujące z Litwą kraje: Polska, Prusy, Łotwa, a przede wszystkim należące do Litwy Podlasie, w których system łanowy, czyli włóczny, od dawna zdawał egzamin. Jego istotą było wymierzanie renty feudalnej od ściśle określonej miary ziemi ornej — łanu, czyli włóki. Poznawszy wielkie zalety tego systemu, w połowie XVI w. Zygmunt August przystąpił do przeprowadzenia tzw. pomiary włócznej w swoich dobrach hospodarskich. REFORMA WŁÓCZNA W DRUGIEJ POŁOWIE XVI WIEKU Pomiara włóczna, rozpoczęta w połowie XVI w., polegała na komasacji i przemierzeniu wszystkich ziem uprawnych (a po części i nieużytków) na włóki wielkości 21,3 ha oraz na jednoczesnym ujednoliceniu i unormowaniu powinności chłopskich w zależności od wielkości i jakości gruntów. Ziemie każdej wsi dzielono zwykle na 727 Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w ..okolice" trzy równe pola, przy czym ludność wsi zmuszano do przeniesienia sadyb na jedno z tych pól. Obszar wsi uzupełniały grunty leżące poza “ścianą" (granicą), tzw. zaścianki. W ten sposób nie tylko zmieniano gruntownie kształty wsi przez stworzenie ulicówki, ale też wprowadzono wielkiej wagi ulepszenie techniczne w uprawie roli: klasyczną, regularną trójpolówkę. Wieś obowiązywał bowiem przymus zasiewania całego jednego pola oziminą, drugiego jarzyną (zbożami jarymi) i pozostawienia trzeciego ugorem. W drugim roku na ugorze siano oziminę, pole oziminowe szło pod jarzynę, a jarzynowe ugorowało. W trzecim roku obowiązywała ta sama zasada: na ugorze ozimina, po oziminie jarzyna, po jarzynie ugór. W ten sposób każde pole co dwa lata przez rok odpoczywało. Reforma włóczna starała się ujednolicić wielkość gospodarstwa chłopskiego przez wprowadzenie nadziału równego włóce, przy czym w każdym z trzech pól wyznaczała gospodarzowi jedną trzecią nadziału. W praktyce jednak, z uwagi na różny stopień zamożności chłopstwa, zasobniejsi brali po 2—3 włóki, ubożsi zaś mniej, średni nadział wynosił 0,75 włóki, tj. około 16 ha. 128 Nowsze osadnictwo litewskie: wieś ulicówka powstała po reformie włócznej drugiej potowy XVI w. Reforma włóczna wydatnie zwiększała ciężary chłopskie. Jednakże nakładała je racjonalnie. Powinności chłopskie w postaci dziakła (beczka żyta, dwie beczki owsa, wóz siana, gęś, kura, 20 jaj), niewodu (opłata za prawo łowienia ryb), stacji, czynszu i tzw. osady (opłaty za zwolnienie od pańszczyzny) wynosiły z włóki dobrego gruntu 106 gr, średniego 97 gr, podłego 83 gr, przepodłego 66 gr. Zważywszy, że przed reformą gospodarstwo chłopskie o sosze ziemi dawało daniny wartości 40 lub 60 gr (jak bartnicy, którzy wnosili miód), widać co najmniej dwukrotny wzrost wyzysku chłopa. Jednak w tym okresie pod wpływem taniego, przywożonego z Ameryki złota dokonywał się w Europie gwałtowny spadek wartości pieniądza, tzw. rewolucja cen. Na Litwie w okresie 1529—1588 cena beczki żyta wzrosła z 10 do 24 gr, czyli o 140%. W ogólności więc ciężary chłopskie zwiększyły się przynajmniej o 20%, czyli dość znacznie. Reforma włóczna zmierzała do osiągnięcia wyższych dochodów również w drodze rozwijania folwarku. Wydana przez Zygmunta Augusta ustawa włóczna 1557 r., zalecając zakładanie jak największych folwarków, przeznaczała na obrobienie jednej włóki folwarcznej sie- Historia Litwy 729 dem włók chłopskich. Z włóki chłopskiej, tzw. tiahłej, obowiązywała dwudniowa pańszczyzna przez 49 tygodni, razem 98 dni roboczych w roku. Reforma włóczna realizując w praktyce głoszoną przez hospodara i feudałów zasadę: “Kmieć i cała jego majętność nasza jest", ostatecznie utwierdzała poddaństwo w dobrach hospodarskich. Zabraniała ona chłopu opuszczania posiadłości hospodarskich, zdecydowanie odgraniczała masę chłopską od bojarów-szlachty. Na wsi wprowadzała pewien samorząd: wójta dla kilku lub kilkunastu wsi oraz ławników, obieranych przez poddanych, a odpowiedzialnych przed urzędnikami hospodarskimi. Reforma włóczna ogarnęła też miasta, w których przemierzano grunty pod zabudowaniami, mierzono ziemie orne, sianożęci. Dzięki niej miasta niemagdeburskie, dotąd ponoszące ciężary wespół z włością wyodrębniły się uzyskując-własny samorząd z wójtem i ławnikami. Dla feudałów reforma włóczna była wysoce korzystna, jako że ogromnie zwiększała ich dochody. Skarb hospodarski przed reformą nie osiągał więcej z dóbr ziemskich niż 20 tys. kóp gr, a po reformie około 1588 r. wpływało doń już blisko 82 tys. kóp gr. Dla chłopstwa reforma oznaczała przede wszystkim wzmożony wyzysk i ucisk. Toteż chłopi niechętnie przyjmowali pomiarę. Mimo wszystko reforma sprzyjała dalszemu rozwojowi sił. wytwórczych i .nawet go przyspieszyła. W majętnościach hospodarskich pomiarę włóczna przeprowadzano w dwóch etapach. W latach 1547—1566 objęto nią włości na Litwie i zachodniej Białorusi. W tym czasie w 110 włościach hospodarskich na Litwie (wliczając tu kilka włości białoruskich) wymierzono 57 636 włók, czyli około 1300 tys. ha, z tego jednak 15 tys. włók (26%) pozostawało chwilowo pustymi. W drugim etapie, w końcu XVI — początku XVII w. dokonano reformy we włościach hospodarskich na Białorusi wschodniej. Śladem hospodara szybko podążyli magnaci, kościół i szlachta. Pod koniec XVI w. reforma włóczna ogarnęła już całą Litwę. W wyniku tej reformy ustrój wsi litewskiej został ukształtowany na przeciąg następnych stuleci, przeobraził się na podobieństwo ustroju wsi polskiej, ustalonego przez kolonizację na prawie niemieckim XIII-XIV w. i rozwoju folwarku XV-XVI w. Zmiany, jakie pod wpływem pomiary włócznej dokonały się na wsi litewskiej, wyraziście uwidaczniają dwie relacje: jedna pochodzi sprzed pomiary, a druga została sporządzona już po pomiarze. W 1529 r. pierwszy na Litwie dostojnik świecki Olbracht Gasztołd stwierdzał, że “panowie Polacy mają swoje wsi w jedno złączone 130 i od innych sąsiadów odgraniczone, nasi wieśniacy nawzajem są przemieszani bezładnie ze swymi rolami, łąkami i polami". Natomiast Hiszpan F. Sunyer przybywszy do Litwy w 1570 r. pisał, iż jadąc przez ten kraj widział “dobrze uprawne pola, ten sam sposób uprawy, co na Mazowszu, takie samo rozmierzenie pól". Różnica w krajobrazie rolniczym między chaotycznym rozkładem pól i poletek wsi litewskiej a regularnym kształtem pomierzonej na łany wsi polskiej zanikła, taki sam był też system uprawy roli. NOWY PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY I WOJSKOWY 1566 ROKU Po zakończeniu pomiary włócznej hospodar przeprowadził dalsze poważne reformy ustrojowe. W 1566 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny W. Ks. Litewskiego. W województwie wileńskim stworzono w miejsce dawnych małych powiatów pięć nowych: wileński 6825 km2, wiłkomirski 8970 km2, brasławski 5525 km2, oszmiański 15925 km2 i lidzki 5200 km2. Województwo trockie podzielone zostało na. cztery powiaty: trocki 8740 km2, kowieński 6045 km2, upicki 9100 km2 i grodzieński 11 505 km2; ten ostatni w zasadzie zamieszkany był przez ludność ruską. Podział z 1566 r. przetrwał aż do końca istnienia państwa litewskiego. Nie wprowadzono go na Żmudzi, która po dawnemu dzieliła się na 28 włości-powia-tów. Stosownie do nowego podziału administracyjnego zmieniła się nieco i organizacja wojskowa. Stare chorągwie miały się zbierać razem w nowym powiecie (prócz Żmudzi, która zachowała dawny podział). W powiatach po dawnemu nie stawali panowie, którzy prowadzili osobne własne poczty. Wymiar służby wojskowej, którą pełniła tylko szlachta, nieco zmniejszono, gdyż ustawy 1563, 1566, 1567 r. wymagały od właściciela ziemskiego, aby z każdych 9, 10, 11 służb poddanych stawiał jednego konia, gdy w 1528 r. konia stawiano od 8 służb. Mimo to liczba pospolitego ruszenia wzrosła. W 1528 r. państwo litewskie mobilizowało tylko 19 842 konie, zaś w 1567 r. już 27 776 koni (obie te liczby są niepełne), z czego 4890 koni dostarczali magnaci (18°o). Szlachta litewska stawiała ogółem 7938 koni, tj. 29°o całego wojska, nie licząc tych, co służyli w chorągwi dwornej, pocztach pańskich. UZBROJENIE LITEWSKIEGO POSPOLITEGO RUSZENIA W XVI WIEKU Niezmiernie cenny i wyjątkowy nawet w skali europejskiej popis wojska W. Ks. Litewskiego z 1567 r. pozwala stwierdzić, jakie było uzbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w owych i jeszcze dawniej- 131 szych czasach. Otóż na ogólną liczbę 8676 zbrojnych (w tym 7938 jeźdźców, 592 drabów i 146 pieszych), stawianych przez województwa wileńskie i trockie oraz starostwo żmudzkie, przypadały następujące rodzaje i ilości oręża: Rodzaje i ilości uzbrojenia wojska litewskiego w XVI wieku Lp. Rodzaj uzbrojenia Liczba zbrojnych "/ /0 do ogółu l 2 3 4 5 6 7 8 9 Broń ręczna: kord, szabla, miecz Broń drzewcowa: rohatyna, oszczep, drzewce Broń obuchowa: siekiera, topór Broń miotająca: łuki (sahajdaki) Broń palna: rusznice, arkabuzy Tarcze Hełmy, przyłbice, szyszaki Zbroje metalowe Kaftany skórzane 2219 7236 142 459 341 521 1751 1660 1081 25,6 83,4 1,6 5,3 3,9 6,0 20,2 19,1 12,4 Być może, uzbrojenie nie ujętych w popisie pocztów pańskich, kniaziowskich i chorągwi nadwornych przedstawiało się lepiej, jednak litewskie pospolite ruszenie w przeważającej większości uzbrojone było po staroświecku. Wojny XVI—XVII w. wykazywały zresztą coraz niższą wartość bojową bojarstwa litewskiego. Toteż trzeba było uciekać się do zaciągu obcych, najemnych “żołnierzy" (jak ich zwano z niem. Soidnier w odróżnieniu od własnego wojska), bardziej doświadczonych w boju, lepiej wyposażonych w nowoczesną broń — palną i sieczną. Ma się rozumieć, że ówczesne uzbrojenie zarówno polskiego, jak i moskiewskiego pospolitego ruszenia nie mogło różnić się jaskrawo od litewskiego, było ono głównie lekkie, drzewcowe i po prostu liche. REFORMA SĄDOWNICTWA 1566 ROKU W połowie XVI w. dojrzała reforma sądownictwa litewskiego. Dotychczasowe sądy starościńskie w powiatach, marszałkowskie i wo-jewodzińskie, sąd rady panów, najwyższy sąd hospodarski nie wytrzymały próby życia. Istniały bowiem bardzo liczne wyjęcia spod kompetencji niższych sądów, którym nie podlegali panowie, kniaziowie, urzędnicy, sądzeni tylko przez w. księcia. Sąd hospodarski zaś, do którego szlachta mogła apelować, był przeciążony mnogością spraw. Szlachta zaczęła więc domagać się zmiany tego stanu rzeczy, żądając poddania całej społeczności szlacheckiej, bez względu na stanowisko społeczne, jednym i tym samym prawom. Pod naciskiem szlachty 132 panowie w 1564 r. zrzekli się prawa do wyłącznego sądzenia ich przez w. księcia. W 1566 r. wprowadzono, na wzór polski, powiatowe sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie; te ostatnie rozstrzygały spory graniczne. Wyższymi sądami pozostały: sąd marszałkowski i hospodarski. W 1581 r. utworzono jeszcze Trybunał Główny W. Ks. Litewskiego (w Koronie w 1578 r.), do którego w 1588 r. przystąpiła Żmudź. Do Trybunału należały apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Temu szlacheckiemu sądownictwu nie podlegali oczywiście chłopi i mieszczanie, sądzeni albo przez swych panów, albo — jak mieszczanie — przez sądy radzieckie, o ile miasto posiadało magdeburskie prawo; jeśli go zaś nie miało, mieszczanie podlegali państwowym sądom szlacheckim lub sądowi właściciela. Chłopi posiadali swe własne starożytne sądy gromadzkie, tzw. kopę (lit. kuopa, gromada). Kopa wyrokowała w sprawach mieszkańców jednej wsi lub kilku okolicznych i była uznana przez państwo. Sądy kopne, znane głównie na Rusi, występowały też i na Litwie. Dla poddanych dóbr hospodarskich otwarta była droga do sądu referendarskiego, jeśli sprawa dotyczyła zatargów z administracją hospodarską. Sąd referendarski pojawił się na Litwie w połowie XVI w.; przyjęto go z Polski, gdzie powstał w 1507 r. STATUTY LITEWSKIE 1566 I 1588 ROKU Jednocześnie z reformą sądową dokonano nowej kodyfikacji prawa. Statut 1529 r. rychło okazał się niewystarczający i wobec dużych zmian ustrojowych Litwy połowy XVI w. był już przestarzały. Nowy, II Statut litewski ogłosił Zygmunt August w 1566 r. Ale zaledwie wszedł w życie, już zaczęto myśleć o jego “poprawie". W 1588 r. został ogłoszony III Statut litewski, który był gruntowną przeróbką starych statutów i odpowiadał w pełni wymaganiom ówczesnej nauki prawa. Czerpał on obficie z klasycznych kanonów prawa rzymskiego, a także z polskiego, jednak w głównym swoim zrębie opierał się na wypróbowanym przez życie prawie litewskim i ruskim. Zrazu wydano go drukiem w 1588 r. w Wilnie po rusku, ale zaraz pojawiły się polskie jego przekłady. Następne wydania Statutu 1588 r., pochodzące z lat 1614, 1619, 1648, były już ogłoszone po polsku. III Statut litewski, obowiązujący aż do 1840 r., stanowi wybitny pomnik prawa litewskiego, przewyższa nie tylko Sudiebniki moskiewskie 1497, 1550, 1649 r., ale i góruje nad wieloma kodeksami zachodnioeuropejskimi, nie mówiąc już o Polsce, która na podobny zbiór praw nie potrafiła się zdobyć. 133 WOJNA INFLANCKA 1562-1564 W połowie XVI w. przed Litwą stanął nowy wielki problem polityczny: walka o “dominium maris Baltici". Rozgorzała ona między Moskwą, Litwą a Szwecją, później włączyła się do niej i Polska. Terenem wzajemnej rywalizacji tych państw i teatrem wojny stały się Inflanty. Zakon krzyżacki, który po sekularyzacji Prus 1525 r. utrzymał się jeszcze w Inflantach, zbliżał się do nieuchronnego upadku. Z jego słabości pragnęli skorzystać sąsiedzi. Moskwa była od dawna żywotnie zainteresowana w uzyskaniu dostępu do Morza Bałtyckiego, które było dla niej życiodajną drogą handlową. Również przed Litwą wzmagający się eksport zboża i towarów leśnych, ogólny rozwój handlu zagranicznego postawił palącą kwestię wyzbycia się drogiego obcego pośrednictwa i zawładnięcia brzegami Bałtyku. Nie mogąc nic zdziałać dla odzyskania ujścia Niemna, należącego do Prus, Litwa musiała zwrócić się nad Daugawę (Dźwinę). Wobec tego, że Inflanty w 1554 r. zawarły rozejm z Moskwą, wyrzekając się wszelkiego związku z Litwą, Zygmunt August urządził w 1557 r. zbrojną demonstrację na granicy inflanckiej, grożąc Zakonowi wojną. Dopiął wprawdzie tego, że Inflanty układem w Poswolu 1557 r. przyrzekły “połączyć się w przymierzu z Litwą", ale miało to nastąpić dopiero za 12 lat, kiedy upłynie rozejm inflancko-moskiewski. Tymczasem władca Moskwy Iwan IV Groźny nieoczekiwanie najechał Inflanty w 1558 r. Zakon krzyżacki zaczął błagać Litwę o pomoc. Układem w Wilnie 1559 r. Inflanty oddały się pod opiekę Litwy, która zarazem miała posiąść południowo-wschodnią część terytorium inflanckiego. W latach 1559—1563 Litwa obsadziła swymi załogami większą część Inflant. Z rozkładu Zakonu skorzystała wtedy Szwecja zajmując Estonię, i Dania, która opanowała wyspę Ozylię i część Kurlandii. Zakon przestał istnieć. Ostatni mistrz zakonny Gothard Kettier zrzucił płaszcz krzyżacki i stał się lennikiem króla polskiego w 1561/62 r. Litwa, która rujnowała się na obronę Inflant pragnąc zatrzymać je dla siebie, poczuła się rozgoryczona takim obrotem sprawy. Ale w istocie rzeczy ona, a nie Polska, uzyskiwała szeroki dostęp do morza. Czekała teraz Litwę dalsza, daleko trudniejsza przeprawa. Oto Moskwa, choć straszona przez Litwę Lachami, wiosną 1562 r. wtargnęła w granice państwa litewskiego. W początku 1563 r. jej łupem padł Połock, którego utratę Litwa boleśnie odczuła, gdyż był to ważny strategicznie gród — “wrota litewskie od Moskwy", jak oceniali współcześni, a co zapisał kronikarz M. Stryjkowski. Zwycięstwo Radziwiłła Rudego pod Czaśnikami nad Ułą w 1564 r. nie zrównoważyło straty Połocka. Jednakże Iwan Groźny, zaskoczony 134 spiskiem bojarów, z chwilą kiedy krwawym terrorem zaczął utwierdzać carskie samodzierżawie, nie czuł się na siłach do dalszej wojny. Nie kwapiła się do niej i wycieńczona finansowo Litwa. W 1570 r. stanął rozejm. Moskwa zachowała wprawdzie Połock, ale została odparta od Inflant. UNIA LUBELSKA 1569 ROKU Upadek Połocka jaskrawo obnażył słabość militarną Litwy. Bojarzy pojęli wówczas, .że państwo litewskie o własnych siłach nie zdoła oprzeć się natarciu Moskwy. Toteż poparli oni polskie dążenia do unii, spodziewając się, że w łączności z Polską Litwa będzie w stanie podjąć skuteczną walkę z Moskwą o swoje granice państwowe. Jednakże projekt wcielenia Litwy do Korony przedstawiony przez stronę polską Litwinom, napotkał zdecydowany sprzeciw panów litewskich. Obawiali się oni, że wcielenie Litwy do Polski oznaczać będzie “zniszczenie" ich państwa, praw i urzędów, że spowoduje napływ Polaków na Litwę, przez co by “wrychle naród litewski, zatrzeć się musiał". Toteż możnowładcy litewscy pragnęli tylko utrzymania przymierza z Polską, jakie zapewniała im przecież osoba wspólnego władcy. Zrywając rozmowy na sejmie lubelskim l III 1569 r., Litwini z Radziwiłłem Rudym, swym przywódcą, w najśmielszych przypuszczeniach nie mogli przewidzieć reakcji strony polskiej. Oto za radą posłów polskich, rozporządzeniami królewskimi z marca i czerwca 1569 r. Podlasie, Wołyń i Ukraina zostały odebrane Litwie i wcielone do Polski, zresztą nie bez poparcia szlachty tych ziem. Polityka faktów dokonanych, przy jednoczesnej obietnicy polskiej zachowania odrębnej państwowości litewskiej, zrobiły swoje. Okrojone W. Ks. Litewskie, bez licznej szlachty podlaskiej i wołyńskiej, bez pomocy polskiej, stałoby się łatwym łupem Moskwy. Litwini, chcąc nie chcąc, wrócili więc do Lublina podejmując przerwane układy o unię. Po uporczywych debatach i przewlekłych obradach 28 czerwca osiągnięto porozumienie co do treści unii, którą zatwierdzono l VII 1569 r. Unia lubelska stanowiła, “iż już Królestwo Polskie i W. Ks. Litewskie jest jedno nieróżne i nierozdzielone ciało, a także nieróżna, ale jedna, spoina Rzeczpospolita, która się z dwu państw i narodów w jeden lud i państwo zniosła i spoiła". Wśród powszechnej radości i wzajemnych gratulacji wyrażano życzenia, aby “za wolą Bożą ta unia trwała do końca świata". Jako wynik unii lubelskiej powstała wielonarodowościowa polsko-litewsko-białorusko-ukraińska Rzeczpospolita szlachecka. Unia lubelska, zatwierdzając dotychczasową zasadę wspólności osoby panującego, 135 wprowadzała wspólny Polsce i Litwie sejm, którego uchwały miały odtąd obowiązywać w obu krajach; Zachowała jednak Litwa swą państwowość o ograniczonej suwerenności, gdyż nadal utrzymywała osobną administrację, własne wojsko, skarb, sądownictwo i prawodawstwo. Podkreślona została też odrębność narodowa Litwinów przez ustalenie zasady “Obojga Narodów", zachowanej aż do końca istnienia Rzeczypospolitej. Unię lubelską nazywają historycy unią realną (za S. Kutrzebą). Tymczasem realność ta polegała jedynie na wspólnym władcy, jednym sejmie i wspólnej polityce zagranicznej. Skoro państwo litewskie nie przestało istnieć, lepiej chyba określić unię lubelską jako unię federalną, jako że polegała ona na federacji dwóch państw. Federacja, czyli związek między dwoma lub kilkoma państwami, polega na ustanowieniu wspólnej najwyższej władzy dla państwa federacyjnego i jednoczesnym ograniczeniu suwerenności państw składowych na rzecz organów władzy centralnej. Unia lubelska nie była związkiem dwóch równorzędnych państw, o czym świadczy chociażby to, że odtąd nowo obrany król polski automatycznie zostawał władcą Litwy i przy tym nigdy — wbrew życzeniom Litwinów — nie bywał podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie. Litwa stawała się państwem drugorzędnym i choć przy elekcji nowego króla nie miała zwykle nic do powiedzenia, jednak usiłowała wobec silniejszego partnera zachować własne zdanie. Następstwa unii lubelskiej, w naturze swej dwoiste: dobre i złe, miały dla Litwy, jak i dla całej Rzeczypospolitej doniosłe znaczenie. Unia lubelska w przeciwieństwie do antykrzyżackiej unii 1386 r. była antymoskiewska. Tak jak w 1386 r., tak i w 1569 r. Litwa zawierając unię spodziewała się umocnić swe państwo przy pomocy Polski. Przez unię 1569 r. Polska została wciągnięta do wojen przeciw Moskwie, mających na celu obronę litewskiego panowania na Białorusi i polskiego na Ukrainie. Zawierając unię lubelską panowie i bojarzy litewscy zatroszczyli się i o to, aby monarcha zatwierdził im wszystkie dotychczasowe przywileje. Od każdego nowo obranego władcy wymagano następnie nie tylko potwierdzenia, ale i rozszerzenia przywilejów, przedstawiano mu do podpisu artykuły gwarantujące poszanowanie dotychczasowych praw i ustroju i zobowiązywano do wypełnienia określonych “warunków umówionych" (tzw. pacia conventa), czyli różnych życzeń szlachty dotyczących spraw państwowych. Tym sposobem władza hospodarska słabła coraz bardziej, uzależniana od sejmu, od senatu, od szlachty. Ale z rozszerzeniem i ugruntowaniem wpływów szlachty na rządy nie szło w parze wzmocnienie władzy państwowej. Przeciwnie, małe wyrobienie obywatelskie szlachty, jej egoizm stanowy, chorobliwa 136 wręcz troska o własną “złotą wolność" i paniczny lęk przed “abso-lutum dominium" monarchy prowadziły do rozprzężenia i anarchii w państwie. Bieg dziejów, jak wiadomo, przekreślił skutki polityczne unii lubelskiej. Ale nie unicestwił jej dodatnich następstw w dziedzinie rozwoju kulturalnego ziem W. Ks. Litewskiego i na tym polu pozostawił bogatą oraz żywotną spuściznę. DEMOKRACJA SZLACHECKA I PAŃSKA ANARCHIA NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU Przed unią jeszcze, w latach 1564—1566, nastąpiło zrównanie społeczności szlacheckiej na Litwie pod względem prawnym. Przykład szlachty polskiej, która w połowie XVI w. nadawała ton i kierunek życiu publicznemu oraz polityce państwowej Polski, pociągał bojarstwo litewskie z nieodpartą siłą. Szybko przyswoiło ono sobie naczelne ideały szlachty polskiej, jakimi były: szlachectwo i równość szlachecka. Ale jeśli w swej zagrodzie szlachcic litewski czuł się równym wojewodzie, to w życiu publicznym idea demokracji szlacheckiej zwyciężyła, jeśli nie pozornie, a w każdym razie połowicznie. Zasadzie równości szlacheckiej, dążeniu bojarów do współrządzenia państwem panowie przeciwstawili swą ogromną potęgę gospodarczą. Radziwiłłowie, Sapiehowie i inni magnaci litewscy, mając w ręku tak mocne atuty, jak majątki, pieniądze i urzędy, nadal wodzili na pasku szlachtę litewską i ruską, a po unii 1569 r. zdobywali coraz większe znaczenie i wpływy w Polsce. Bojarzy-szlachta mogli coraz głośniej gardłować na sejmikach, jednak decydujący głos mieli panowie. Oni to w otoczeniu zbrojnych zastępów, po kilkuset, a nieraz i więcej koni, zjeżdżali na sejmy do Warszawy gdzie w kłótniach z Polakami, na długo przed osławionym posłem upickim Sicińskim (1652 r.), zrywali sejmy, np. w 1605, 1615, 1637 r. “Jakie zaś swary, zwady i wrzaski i broni dobywanie między nimi bywają, wstyd powiadać" — biadał Skarga w kazaniach sejmowych 1579 r. Na sejmikach litewskich od początku XVII w. coraz częściej odchodzono od spraw publicznych, a na porządku obrad stawały desideria privata (prywatne życzenia). Były to dopiero “miłe złego początki". Stan państwa wydawał się kwitnący, więc chełpiono się, co ostro ganił Skarga w 1579 r., że Polska, czyli Rzeczpospolita, “nierządem stoi". Choć troska o bo-num publicum (dobro publiczne) jeszcze nie zginęła, to coraz bardzie im bliżej połowy XVII w., brała górę prywata i samowola. Pro były przestrogi co światlejszych mężów, którzy nawoływali sv do opamiętania się, do naprawy Rzeczypospolitej, póki ku 137 szcze czas. Daremnie przywódca kalwinów litewskich Andrzej Wołań w 1572 r. ostrzegał: “Iżby do tego rzecz nasza nie przychodziła, aby miasto wolnej Rzeczypospolitej potem nie mieliśmy żadnej". • Działający kilkadziesiąt lat później na Litwie kaznodzieja Jakub Olszewski w 1645 r. głosił już (za Skargą) złowieszczą przepowiednię: “Pospolicie u nas mówią: Polska nierządem stoi. Przetóż od-mieńmy przypowieść: Polska rządem stoi, bo jeśli nierządem stoi, nierządem i zginie". Wyraz “Polska" w ustach panów i polityków litewskich z pierwszej połowy XVII w. odnosił się nie tylko do Małej i Wielkiej Polski. Kiedy pan czy bojar litewski mówił: “Polonia patria nostra" (Polska nasza ojczyzna) czy prosto Polonia—Polska, miał na myśli i Litwę, i wszystkie ziemie Rzeczypospolitej. Uznanie Litwy za cząstkę Polski było wynikiem polonizowania się Litwinów. POLONIZACJA SZLACHTY LITEWSKIEJ W XVI WIEKU Około połowy XVI w., w miarę jak kształtowała się stanowa struktura społeczeństwa litewskiego, kiedy szlachta ujęła chłopstwo w twarde, bezlitosne jarzmo poddaństwa i zaczęła krępować rozwój mieszczaństwa, pojawiły się i znalazły podatny grunt przesłanki rozbicia i rozkładu feudalnego narodu litewskiego. Zaczął się proces odrywania się szlachty od jej naturalnego podłoża etnicznego, od ludu. Szlachta nie widziała w kulturze ludowej swych poddanych wełdanów atrakcyjnych dla siebie wartości, więc coraz mniej z niej czerpała, częściej sięgając po obce wzory. Dostarczała ich obficie polska kultura i ideologia szlachecka złotego wieku Odrodzenia. Przejmowanie ich ułatwiała unia polsko-litewska. Wspólność interesów politycznych, poparta przez dążenia gospodarcze szlachty litewskiej do rozwijania handlu z Ppłską, powodowała, że język polski stał się narzędziem politycznego zbliżenia szlachty litewskiej do polskiej. Toteż niedługo po unii 1569 r. język polski zajął poczesne miejsce w życiu publicznym i prywatnym szlachty litewskiej. Proces polonizowania się szlachty litewskiej rozpoczął się na długo przed połową XVI w. Już bowiem w 1517 r. Maciej Miechowita donosił, że na Litwie “na wsiach mówią po litewsku, ale w większości używają języka polskiego" (miał na myśli pewnie szlachtę). Ale, dodawał on, tak jest dlatego, że “i sami księża mówią im kazania w kościołach po polsku". Za przykładem w. ks. Zygmunta Augusta i jego polskiego dworu w Wilnie panowie litewscy poczęli się posługiwać mową polską i nieraz znakomicie nią władali. Polonizacja nie ogarnęła całej społeczności szlacheckiej w sposób jednolity. Najszybsze i największe postępy poczyniła ona w łonie 138 możnowładców i zamożniejszej szlachty, szerzyła się też między mieszczaństwem wileńskim i drobną szlachtą na Wileńszczyźnie. Toteż Augustyn Rotundus, historiograf Litwy, stwierdził około 1576 r., że obecnie język litewski pozostał tylko u wieśniaków, szlachta zaś przyjęła jeżyk od Polaków. Szlachta litewska początkowo polonizowała się tylko językowo i kulturalnie, wykazując przy tym wielkie przywiązanie do własnej państwowości i zazdrośnie strzegąc przed Polakami dostępu do urzędów, do posiadania majątków, traktując ich jako cudzoziemców. Jednak powoli, po unii 1569 r., poczynała ona przejmować polską świadomość państwową, zaczynała czuć się obywatelami Rzeczypospolitej — Polski. W późniejszych czasach polonizacja szlachty litewskiej postąpiła tak dalece, że ziemianie litewscy zaczęli mawiać o sobie, iż są “gente Lituani, natione Poloni" — z urodzenia Litwini, z narodowości Polacy. Bojar litewski w XVI w. PARLAMENTARYZM LITEWSKI PO 1569 ROKU Unia lubelska upodobniła oba kraje pod względem prawno-ustro- jowym. Ale choć sejm miał być wspólny, W. Ks. Litewskie powołało do funkcjonowania jego namiastkę, zwaną konwokacją. Po unii konwokacja litewska zbierała się dość często, co kilka lat i przyjęła się jako nadzwyczajna forma reprezentacji szlachty. Konwokację zwykle poprzedzały sejmiki powiatowe, ustanowione w 1566 r. Zbierały się one w następujących miastach: Wilno, Lida, Wiłkomierz, Oszmiana, Brasław, Troki, Kowno, Upita, Grodno, Rosienie, Połock, Nowogródek, Wołkowysk, Słonim, Witebsk, Orsza, Brześć, Pińsk, Mścisław, Mińsk, Mozyrz, Rzeczyca. W wypadku napaści nieprzyjaciela — “in casu hostiiitatis", lub zarazy sejmiki odbywały się też w innych miejscowościach. Sejmik zwoływano przed sejmem na mocy uniwersału królewskiego. Uczestniczyli w nim urzędnicy i szlachta, nie wszystka, gdyż nieposesjonatów (nie posiadających majątku) starano 139 się odsuwać od udziału. Obok sejmików przedsejmowych zbierały się sejmiki relacyjne, elekcyjne, kapturowe, “gromniczne". Sejmik relacyjny wysłuchiwał sprawozdania z sejmu i deliberował nad uchwałami sejmowymi. Mógł uchwały te odrzucić, jeśli sprzeciwiały się one danej posłom sejmikowym instrukcji na sejm. Sejmik relacyjny podejmował własne uchwały, tzw. lauda, które powiat obowiązany był wykonać. Do 1673 r. lauda musiały być uchwalone jednomyślnie, potem zaś wystarczała większość głosów. Sejmik “gromniczny" lub inaczej trybunalski (zwoływany na dzień Matki Boskiej Gromnicznej 2 lutego) zbierał się regularnie co roku (od 1582 r.) dla wyboru sędziów głównych do Trybunału, czyli sądu głównego W. Ks. Litewskiego. Na ten sejmik obowiązywał zakaz przyjeżdżania z bronią. Sejmiki kapturowe zbierały się po zgonie monarchy, wybierały sądy kapturowe na czas bezkrólewia i sprawowały zarząd w powiecie. Bywały też sejmiki nadzwyczajne, zwoływane w okresie wojny dla uchwalenia i zebrania podatków na obronę kraju. Na sejm, odbywający się przeważnie w Warszawie, rzadziej w Grodnie, Litwa wysyłała 48 posłów (Korona zaś bez posłów pruskich, lecz z ziemiami ukraińskimi i Podlasiem 114, w senacie natomiast na 113 koroniarzy przypadało tylko 27 z W. Ks. Litewskiego), po dwóch z każdego powiatu. Posłowie wybierali się na sejm na koszt własny, lecz po powrocie otrzymywali z powiatu wynagrodzenie. Za czasów Wazów główny nurt życia parlamentarnego przesunął się z sejmu na sejmiki. Ich rola, zwłaszcza sejmików relacyjnych, stale wzrastała. Lauda sejmikowe stawały się ważniejsze nieraz od konstytucji sejmowych. ZYGMUNT AUGUST I BARBARA RADZIWIŁŁÓWNA Sprawą, która zaprzątnęła umysły i języki całej Litwy w połowie XVI w., był najgłośniejszy w dziejach polsko-litewskich romans i potajemne małżeństwo króla Zygmunta Augusta z najpiękniejszą kobietą na Litwie Barbarą Radziwiłłówna, młodziutką wdową po wojewodzie trockim Stanisławie Gasztołdzie (zm. 1542). Dzieje tej niezwykłej miłości, ciągnącej się od 1543 r., wcale barwnie opisuje współczesny anonimowy kronikarz litewski. Otóż po śmierci swojej pierwszej żony Elżbiety Rakuszanki król jako młody pan, “nie mogąc zdzierżeć przyrodzonej chciwości swojej ku białogłowom, począł miłować panią Barbarę Radziwiłłównę, która została wdową po panu Stanisławie Olbrachtowiczu Gasztołdzie, wojewodzie trockim, i mieszkała na ten czas przy matce 140 Zygmunt August, w. ks. litewski Barbara Radziwiłłówna. Miniatura i król polski. Portret współczesny współczesna swojej, pani Mikołajowej Radziwiłtowej, i bracie swoim Mikołaju Radziwille, podczaszym. I król począł, do niej chodzić nocą, -kędy sobie przejście byt uczynił z pałacu aż do domu jej i tam u niej bywał często. A było to słychać po wszystkiej ziemi polskiej i litewskiej. Bracia jej prosili króla, aby tego przestał i do siostry ich nie chodził, i tej niesławy domowi ich nie czynił. Król obiecał im do niej nie chodzić i nie chodził czas niemały. Potem krewkości przyrodzonej dalej cierpieć nie mógł i poszedł zaś do niej jeden samotrzeć. A panowie Radziwiłłowie pilnie tego strzegli, gdy król do siostry ich zaszedł, oni tegoż czasu tam do króla przyszli. I mówili jemu: miłościwy królu, nie miałeś przecież do siostry naszej przychodzić, a teraz dlaczegóż przyszedłeś? Król im powiedział: a cóż wiecie, może teraźniejsze przyjście moje do siostry waszej uczyni wam wielką sławę, cześć i pożytek. Oni rzekli: Boże to daj, i tegoż czasu plebana przywiedli, którego na to gotowego mieli, i oddali króla z siostrą swoją potajemnie [w małżeństwo]. Nikt z panów rad duchownych i świeckich ani też z dworu królewskiego nie byli o tym świadomi, tylko Radziwiłłowie a Kieżgajło, a pleban, co ślub dawał". Kiedy panowie litewscy dowiedzieli się, “iż król z tą panią potajemnie ślub brał [latem 1547 r.], serdecznie tego żałowali i poczęli upominać i prosić króla ze łzami, aby tego nie czynił i nierównej sobie, poddanej swojej za małżonkę nie brał. Potem wszystkim ludziom i całej ziemi to ożenienie królewskie było wieimi niemiłe". Inny kronikarz dodał, że “nie tylko panom czy szlachcie, ale i prostym ludziom po wszystkiej ziemi litewskiej to wesele królewskie było nielube, a to dla tej przyczyny, iż ona była osiem lat za mężem [w istocie sześć 1537—1542], a dzieci nie miała". Gdy tajemnica ślubu się wydała, “mnogie paszkwilusy pisali o tym, do ścian zamku i do ratusza, i do pańskich domów do wrót przybijali, których wiele i do króla przynoszono". Zygmunt August na przekór wszystkim przeciwnościom, napaściom paszkwilantów i oporowi gwałtownemu społeczeństwa Litwy i Polski, potępiającego Barbarę jako “wielką nierządnicę Litwy", swej 141 umiłowanej małżonki nie opuścił. Wbrew wielkiej “burzy koronacyjnej" w Polsce doprowadził do jej koronacji na królową polską w Krakowie 7X11 1550 r. Barbarę trawiła już wtedy nieuleczalna choroba. Zmarła na raka 8 V 1551 r. Przeszła nie tylko do historii, ale i do legendy, wsławiona wieloma dramatami wybitnych polskich, a ostatnio także i litewskich pisarzy. REFORMACJA Od połowy XVI w. reformacja coraz silniej poczęła krzewić się na Litwie. Do walki o rząd dusz z kościołem katolickim wystąpiły dwa reformacyjne prądy wyznaniowe: kalwinizm i luteranizm. Od czasu, kiedy do ruchu reformacyjnego przystąpił około 1553 r. pierwszy na Litwie magnat i dostojnik państwowy, kanclerz i wojewoda wileński Mikołaj Czarny Radziwiłł, coraz większe wpływy zaczął pozyskiwać sobie kalwinizm. Luteranizm bowiem, znajdujący zwolenników w Wilnie i innych miastach, szerzył się głównie wśród mieszczaństwa, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia. Kalwini litewscy “są szlachta, wyście kupcami" — wyśmiewała luteranów wileńskich kontrreformacyjna Relacja oraz suplika Zboru wileńskiego saskiego do Hern Martyna Lutra (Wilno 1623). Toteż dumni panowie litewscy za przykładem Mikołaja Czarnego Radziwiłła odcięli się od luteranizmu jako religii kupców i zwrócili się ku kalwinizmowi. I tak przeszli na kalwinizm: wojewoda miński i smoleński Jan Abramowicz (zm. 1602), wojewoda połocki Mikołaj Dorohostajski (zm. 1597), wojewoda trocki Jan Hiebowicz (zm. 1590), wojewoda miński i brzeski Gabriel Hornostaj (zm. 1588), starosta żmudzki Jan Kiszka (zm. 1592), podskarbi ziemski Mikołaj Naru-szewicz (zm. 1575), biskup nominat kijowski Mikołaj Pac (zm. 1585), wojewoda podlaski Bohdan Sapieha (zm. 1599), wojewoda nowogródzki Paweł Sapieha (zm. 1579), kasztelan żmudzki Melchior Szemet (zm. 1570), kasztelan żmudzki Mikołaj Talwosz (zm. 1600), wojewoda podlaski i smoleński Wasyl Tyszkiewicz (zm. 1571), kanclerz Ostafiej Wołłowicz (zm. 1587), kasztelan połocki Jerzy Zenowicz (zm. 1583) i ich rodziny. W ten sposób ruch reformacyjny znalazł się pod kontrolą magnatów i musiał stracić swe społecznie postępowe znaczenie. Po śmierci Mikołaja Czarnego Radziwiłła (1565) obozowi kalwińskiemu na Litwie przewodził jego brat stryjeczny Mikołaj Rudy Radziwiłł (zm. 1584), hetman wielki, wojewoda wileński i kanclerz litewski, a po jego zgonie birżańska linia Radziwiłłów (linia nieświeska wróciła do katolicyzmu w osobie Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką). 142 Najdawniejszy znany zabytek piśmiennictwa litewskiego z pierwszej połowy XVI w., odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu (Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowaś Mario), tłumaczone z polskiego na litewski być może jeszcze w czasach Władysława Jagiełły Największe postępy reformacji przypadły na Litwie na drugą połowę XVI i pierwszą połowę XVII w. Pierwszy zbór kalwiński powstał dzięki zabiegom Szymona Zaciusa i poparciu Mikołaja Czarnego Radziwiłła w Wilnie około 1555 r. Następne zbory pojawiły się w radziwiłłowskich Birżach i Dubinkach, potem w Dziewiał-towie, Holszanach, Kiejdanach, Oszmianie i Kownie. Na Żmudzi jednym z najwcześniejszych był zbór w miejscowości Szaki, pozakładano też zbory w miasteczkach Szawkiany, Płungiany, Widukle, Kielmy i wielu innych. Kalwinizm dość mocno rozprzestrzenił się w Litwie, bardziej-niż inne wyznania, o czym świadczy wykaz zborów różnowierczych w państwie litewskim z 1591 r.: na 207 zborów kalwińskich było 189 (w tym przynajmniej 110 na rdzennej Litwie), augsburskich, czyli luterańskich, 8 i ariańskich 10. W ogólności też reformacja na Litwie zyskała większe znaczenie i trwalsze wpływy niż w Polsce, a to dzięki protekcji potężnych magnatów, Z chwilą jednak śmierci Janusza (zm. 1655) i Bogusława (zm. 1669) Radziwiłłów ruch reformacyjny straciwszy swych najmożniejszych protektorów załamał się pod atakami katolickiej kontrreformacji. W końcu XVII w. na Litwie istniało już tylko 25 zborów kalwińskich, zrzeszonych w Jednotę Litewską. Reformacja położyła poważne zasługi dla narodowej kultury litewskiej rozwijając piśmiennictwo w języku litewskim. W 1598 r. w Wilnie ukazał się Polski z litewskim katechizm wydany nakładem Melchera Pietkiewicza, pierwsza książka litewska ewangelików litewskich, zaś w 1600 r. Postiia Lietuwiszka, będąca przekładem polskiej Postylli Mikołaja Reja. Reformacja przyczyniła się też wydatnie do rozwoju oświaty poprzez zakładanie szkół. Dobra szkoła kalwińska na poziomie średnim działała w Wilnie, w 1625 r. pod mecenatem radziwiłłowskim założono gimnazjum w Kiejdanach. Oczywiście, magnaci i szlachta zakładając zbory w swoich posiadłościach nie zaniedbali wcielić w życie zasady “cuius regio, eius religio" i wprowadzili dla swych poddanych przymus wyznaniowy. W ten sposób reformacja, a właściwie jej obrządek liturgiczny, trafiała do rzesz chłopskich. TOLERANCJA I SPORY RELIGIJNE Nowinki religijne początkowo nie powodowały jakiegoś silniejszego rozłamu w społeczeństwie litewskim. Fiodor Jewłaszewski, pod-sędek nowogródzki, wspominając w początku XVII w. swój pobyt w Wilnie w 1565 r., pisał: “naonczas różność wiary nie czyniła najmniejszej różności przyjacielskiej, dla czego samego tamten wiek 144 złotym mi się widział od niniejszego wieku, gdzie już i między jednej wiary ludźmi obłuda wszystko obstąpiła, na pogotowiu między różnymi wiary ani się nie pytaj o miłość, szczerość i prawdziwie dobre zachowanie, a najwięcej między świeckimi stany. Pomnę bowiem i niedawno przeszłych czasów, kiedy dzisiejszy papież Klemens jeszcze kardynałem był u króla jego miłości Stefana, w Wilnie siedziałem u stołu księdza Bartłomieja Niedźwiedzkiego, kanonika wileńskiego, z przedniej szymi sługami [Włochami] jego, ci że gdy się dowiedzieli, żem ewangelik, dziwowali się barzo, jako mię śmiał ksiądz kanonik na obiad swój zwać, a gdy im on przedłożył, że u nas z tego żadna nienawiść nie bywa i miłujemy się jako z dobrymi przyjacioły, chwalili to Włochy mówiąc, że tu Bóg żywię, a ganili swoje domowe prawa i rodzinne niesnaski". Tolerancji religijnej sprzyjał przywilej ziemski Zygmunta Augusta z 1563 r., który postanawiał, że na wszelkie urzędy “nie tylko podlegli kościołowi rzymskiemu mają być wybierani i wynoszeni, ale jednakowo i zarówno wszyscy ludzie stanu rycerskiego z narodu szlacheckiego wiary chrześcijańskiej, zarówno Litwa, jako i Ruś". Przywilej ten, potwierdzony w 1568 r., różnowiercy litewscy słusznie uważali za obejmujący nie tylko katolików i prawosławnych. Praktyka bowiem wykazywała, że stosował się on również do szlachty wyznań protestanckich. Minął jednak złoty wiek tolerancji religijnej. W związku z rozwojem reformacji, głównie ruchu kalwińskiego, a także z zawarciem kościelnej unii w Brześciu 1596 r., kiedy zaczęto przyłączać prawosławnych do kościoła katolickiego, Wilno stało się widownią zaciętych sporów i walk religijnych. Rozgorzała w Wilnie zażarta polemika między przedstawicielem kalwinów Andrzejem Wolanem a Piotrem Skargą, przywódcą katolickiej kontrreformacji. Skarga, Szczęsny Żebrowski, Adam Pociej ostro atakowali też prawosławnych, przeciwników unii kościelnej, których poglądy wyrażali Stefan Zizania, Meletij Smotrycki i inni. Zwalczające się strony nie przebierały w środkach, nie poprzestały na publikowaniu ciętych i zjadliwych pamfletów, lecz także rodziły fanatyzm ulicy wileńskiej. Wybuchały tumulty i walki religijne, nieraz przekształcały się one w jawnie klasowe konflikty, podczas których grabiono co bogatszych obywateli. Zatargom tym, ku radości reakcji katolickiej, położył kres dopiero Zygmunt III Waza w 1622 r., zabraniając przeciwnikom katolicyzmu dalszej publicznej polemiki. Trzykrotnemu zburzeniu przez tłum sfanatyzowanych katolików uległ zbór wileński w latach 1591, 1611 i 1682, a w 1639 r. miał miejsce ostry konflikt połączony z napaścią na zbór. Wypadki wileńskie nie były odosobnione. 10 - Historia Litwy 145 RUCH NARODOWO-KULTURALNY W KOŃCU XVI WIEKU Objawy rozkładu feudalnego narodu litewskiego, jakie wystąpiły już w połowie XVI w., a wzmogły się po unii lubelskiej, wywołane polszczeniem się poważnej części szlachty, także mieszczaństwa, a od XVI w. i chłopstwa, wzbudziły wśród współczesnych, świadomych swej narodowości Litwinów gorące patriotyczne pragnienie zapobieżenia wynarodowieniu się rodaków. Pragnienie to zbiegło się w czasie z podjętą przez kościół katolicki kontrreformacją religijną w drugiej połowie XVI w. Kontrreformacja, usiłując zwalczyć szerzące się po Europie ruchy różnowiercze, poczęła — wzorem zresztą Lutra i Kalwina — kłaść duży nacisk na prowadzenie działalności duszpasterskiej w językach narodowych, chcąc przez to pozyskać masy ludowe i poddać je swoim wpływom. Kościół katolicki, który w chwili rozpoczęcia się ruchu reformacyjnego posiadał na Litwie (1553) już 209 parafii (z tego 166 w litewskiej części diecezji wileńskiej i 43 na Żmudzi), z wielkim trudem odzyskiwał utracone pozycje. Po okresie największego upadku w końcu XVI w., kiedy działało w diecezji wileńskiej tylko 77 parafii (wobec 246 bez Podlasia w połowie tego stulecia), w 1673 r. w litewskich powiatach diecezji wileńskiej istniało tylko 149 parafii. Ośrodkiem patriotyczno-religijnego ruchu litewskiego w kościele katolickim, promieniującym na całą Litwę, stało się biskupstwo żmudzkie za rządów biskupa Melchiora Giedrojcia (1576—1609). Ośrodek ten, mimo iż działał głównie w duchu interesów kościoła katolickiego, położył wielkie zasługi dla narodowej kultury litewskiej. Związany z biskupem Giedrojciem Polak Maciej Stryjkowski (1547, zm. po 1586 r.) podjął pracę nad ułożeniem Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, którą ogłosił w Królewcu w 1582 r. Dzieło to, będące kompilacją różnych źródeł, latopisów litewskich i ruskich, kronik polskich, w niemałym stopniu przyczyniło się do rozkrzewienia dumy narodowej Litwinów, których wywodziło od starożytnych Rzymian. Stryjkowski, żyjąc dłuższy czas w Litwie, poznał język i kulturę Litwinów. Niejedno też zaczerpnął do swej Kroniki z litewskiej tradycji historycznej, przytaczając po Maciej Stryjkowski, historyk Litwy 146 polsku, a czasem i po litewsku, ludowe opowieści i pieśni historyczne. On to zanotował kapitalną wręcz opowiastkę, wymownie świadczącą o stanie ówczesnych wierzeń religijnych wśród chłopstwa litewskiego: A tej się prostocie ludzi onych czasów — prawił kronikarz, wspominając czasy Litwy pogańskiej — nie trzeba dziwować, gdyż się to niedawno za naszego wieku i w Kownie trafiło, iż gdy na wielki piątek bernardyński kaznodzieja, według zwyczaju o męce Pańskiej każąc, znak umęczenia Pana Chrystusowego, gdy przyszło ad flagellationem [do biczowania] miotełką i biczem siekł, Żmudzin, chłop prosty, pytał towarzysza: — A ka tataj muschi kunigas? [A kogóż to bije ksiądz?]. On mu odpowiedział: — Pana Diewa [Pana Boga]. On zaś pytał: — Ar ana, kuris mumus padare piktus rugius? (Czy onego, co nam poczynił złe żyto?]. Odpowiedział mu towarzysz: — Anu [Tego]. A chłop zaraz krzyknął na kaznodzieję: — Gieraj, mięłaś kunige, plak schita Diewa, piktus mumus dawe rugius! [Dobrze, miły księże, chioszcz tego Boga, złe nam dał żyto!]. Religijność chłopstwa litewskiego w tych czasach istotnie była, z punktu widzenia kościoła, opłakana. Księży Litwinów było mało i lud prosty, jak ubolewali jezuici, “nie znał światła prawdziwej wiary". DAUKSZA - ORĘDOWNIK LITEWSKOŚC1 Złotymi zgłoskami w dziejach kultury litewskiej zapisał się Mikołaj Dauksza (około 1527—1613). Na zlecenie biskupa Giedrojcia dokonał on tłumaczenia na język litewski polskiej Postylli Jakuba Wujka i Katechizmu Ledesmy. Przekłady te ukazały się w Wilnie: Ketechizmas w 1595 r., PostUla w 1599 r. PostUla Daukszy jest najcenniejszym zabytkiem języka starolitewskiego. W polskiej “Przedmowie do czytelnika łaskawego", dołączonej do Postiiii, Dauksza rozwijał myśl odrodzenia języka litewskiego. Z żalem stwierdzał, że “sam nasz litewski |i szlachecki!] naród dla umiejętności języka polskiego i w nim biegłości do jakiego zaniedbania, opuszczenia i niemal odrzucenia język swój własny przywiódł, każdy snadnie widzi, lecz jak słusznie, nie wiem kto pochwali". Wysoce ceniąc ojczysty, litewski język, domagając się dlań prawa obywatelstwa w życiu publicznym i w literaturze, Dauksza zarazem z wielką życzliwością wyrażał się o języku polskim, mówiąc, że język ten “nam przez one miłe zjednoczenie W. X[ięstwa] naszego z sławną Koroną Polską niemal przyrodzony jest". 747 Dauksza rozwijał następnie w swej “Przedmowie", jako pierwszy z Litwinów, pojęcie narodu, stawiając “łaskawemu czytelnikowi" pytanie: “Który bowiem, proszę, naród jest pod niebem tak gruby i nikczemny, który by tych trzech rzeczy własnych i sobie jakby wrodzonych nie miał: gruntów ojczystych, obyczajów i mowy". Tak więc za nieodłączne cechy narodu uważał on trzy powszechnie i dzisiaj przyjmowane składniki: wspólnotę terytorium, określaną przezeń jako “grunty ojczyste" lub jako “ojczysta kraina", drugi czynnik — “obyczaje" oznaczał tyle, co wspólnota kultury. Podstawową cechą narodu, jak wynika z wywodów Dauk-szy, jest wszakże język. Powiadał Dauksza: “Nie ziemie obfitością, nie różnorodnością ubiorów, nie wesołością krajów, nie miast i zamków mocnością narody stoją, ale więcej zachowaniem i używaniem języka własnego, który społeczność, zgodę i miłość braterską mnoży i zachowuje". Zachęcał więc Dauksza swych ziomków do rozwijania narodowego, litewskiego piśmiennictwa, tłumacząc i przedkładając, że “ojczystym językiem rzecz pisana wiem, jakiej jest u wszystkich narodów powagi, uciechy i smaku". Głosił Dauksza te same myśli co w Polsce Mikołaj Rej w połowie XVI w., ale górował nad nim swą wysoką kulturą umysłową i wielką wiedzą, co pozwoliło mu sformułować postulat uczynienia języka litewskiego narzędziem narodowego piśmiennictwa w sposób niemalże naukowy i przy "tym w pięknej polszczyźnie. Patriotyczne wezwanie Daukszy było właściwie głosem wołającego na puszczy. Litwa nadal w piśmie, w urzędach, w literaturze posługiwała się przeważnie językiem ruskim, rzadziej łaciną, a coraz częściej językiem polskim. Naśladowcą Daukszy był poniekąd Konstanty Szyrwid (Sirvydas), najwybitniejszy przedstawiciel piśmiennictwa litewskiego XVII w. Szyrwid (1580—1631), autor pierwszej, zaginionej niestety, gramatyki litewskiej (1630), wsławił się głównie swoim polsko-łacińsko-litew-skim słownikiem Dictionarium trium linguarum, ogłoszonym po raz pierwszy w 1629 r., potem jeszcze pięciokrotnie wznawianym do 1713 r. PostHla catholicka Mikołaja Daukszy z 1599 r. Karta tytułowa 148 W epoce rozwijającego się renesansu na Litwie pojawili się pierwsi, a zarazem wybitni poeci: Andrzej Rymsza, Jan Radwan i Jan Kozak. Jest rzeczą wielce znamienną, że wszyscy trzej pisali się Litwinami, np. “Andrzej Rymsza, Litwin od Nowogródka z Pieńczyny", ale żaden z nich nie pisał po litewsku. Tworzyli w języku polskim bądź też po łacinie i po rusku. Utalentowany poeta Andrzej Rymsza swobodnie władał językiem polskim, ruskim i łaciną, znał trochę grekę i hebrajski, a z domu rodzinnego wyniósł pewnie znajomość litewskiego. Pozostawił po sobie wielki, przeszło 2200 wierszy liczący poemat Dziesięcioroczna powieść spraw wojennych oświeconego ksią-żęcia i pana Krysztofa Radziwiłła (Wilno 1585). Opisał tu m. in. słynną wyprawę ks. K. Radziwiłła w głąb państwa moskiewskiego w 1581 r. podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą: Zatem Kroi się do Pskowa z swym ludem obrócił, A onemu rozkazał, aby Moskwę krócił. Wszedłszy daleko w ziemie tego okrutnika, A samemu możeli przestraszył nędznika. Wojsko Radziwiłła przybywszy pod Starą Rusę ogniem i mieczem niszczyło sioła i liczne warzelnie soli. Nie wzruszył się srogi hetman, gdy Moskale błagali o litość: Chwytając się nóg jego jak własnego Pana, Krzycząc płacząc: “Zmiłuj się, Sołnuszko jasnoje, Daj swiet widzieć, nie gubi gołowy naszoje". Wojskowe tryumfy ks. Mikołaja Radziwiłła, który w 1578 r. rozgromił armię moskiewską w Inflantach pod miejscowością Kies, opiewali Jan Radwan w poemacie łacińskim Radmiias (Wilno 1588) i Jan Kozak w Stawie (1588). Po trosze rozwijała się literatura religijna, z której wyróżnia się nieznane uczonym polskim tłumaczenie litewskie Psalmów Jana Kochanowskiego (1578), ogłoszone w 1646 r. pod nazwiskiem Salomona Mozerki Sławoczyńskiego. ZAŁOŻENIE AKADEMII WILEŃSKIEJ W 1579 ROKU Litwa od dawna odczuwała dotkliwie brak własnej wyższej uczelni, która by kształciła ludzi zdatnych do trudnej sztuki rządzenia państwem i rozwijania narodowej kultury. Potrzebę takiej uczelni rozumiała szlachta litewska i w 1568 r. zaniosła do hospodara prośbę “o założenie kolegium w Wilnie albo w Kownie". Jeszcze bardziej w utworzeniu takiej szkoły zainteresowany był kościół katolicki na Litwie. Pragnął on z przyszłej uczelni uczynić ośrodek naukowy, kształcący ludzi do walki z reformacją religijną, szczególnie z upo- 149 Dawna Akademia Wileńska, później i dziś Uniwersytet. Linograwiura J. Kuzminskisa wszechniającym się kalwinizmem, który cieszył się poparciem potężnych Radziwiłłów i znajdował coraz liczniejszych wyznawców wśród szlachty, zwłaszcza na Żmudzi. Zależało też kościołowi na kształceniu takich ludzi, którzy by jednocześnie podjęli pracę duszpasterską wśród tkwiącego w pogaństwie ludu. Usilne zabiegi biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza i jezuitów doprowadziły w 1569 r. do założenia kolegium w Wilnie. Kolegium to, oficjalnie otwarte w 1570 r., posiadało trzy wydziały: nauk wyzwolonych (humanistycznych), filozoficzny, i teologiczny. Dyplomem Stefana Batorego z l IV 1579 r., zatwierdzonym (co było wówczas niezbędne) bullą papieża Grzegorza XIII z 30 X 1579 r., kolegium wileńskie zostało podniesione do rzędu akademii, równej w prawach Uniwersytetowi Krakowskiemu. Akademia Wileńska, której pierwszym rektorem został słynny kaznodzieja jezuicki Piotr Skarga, posiadała wspaniałą bibliotekę, 150 w dużej części pochodzącą z daru Zygmunta Augusta, który testamentem zapisał jej swój własny, wielce bogaty księgozbiór; miała też Akademia własną drukarnię od 1575 r., ofiarowaną jej przez księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła. Profesorami Akademii Wileńskiej byli początkowo cudzoziemcy, jezuici. Szybko jednak wykształcili się pierwsi profesorowie Litwini. Obok Pawła Bokszy, prorektora za czasów Skargi (1579) w 1583 r. pojawili się wykładający gramatykę i poetykę: Hieronim Kiniszko, Baltazar Rudomina, Abraham Martianus, później jeszcze Marcin Biłducis i Wawrzyniec Monicovius z Kowna. Liczba uczniów rosła niezmiernie szybko. Na otwarcie szkoły w 1569 r. przybyło 60 uczniów, w 1570 r. było ich 160, w 1575 r. - 415, w 1587 r. -ponad 700 i w 1596 r. — ponad 800. Pierwsze promocje naukowe na stopień doktora odbyły się już w 1583 r. Z uczelni wileńskiej korzystali przede wszystkim Litwini i Polacy, ale obok nich zapisywali się też Rusini, Szwedzi, Niemcy, Węgrzy, a nawet Tatarzy i inni. Między Polakami a Litwinami stosunki nie zawsze układały się po przyjacielsku. Polacy pochodzący z zamożniejszych domów nie rzadko poniżali swych uboższych litewskich współbraci pogardliwym mianem “vilani" (wieśniacy). Zadania swe upatrywała Akademia w tym, aby z niej “wychodziła młodzież wykształcona, zarówno w umiejętnościach, jak i w pobożności i cnocie, zdolna do prowadzenia spraw publicznych z wielkim pożytkiem ojczyzny". Główny nacisk położono jednak na przygotowujący księży wydział teologiczny, a to dlatego — jak tłumaczył Monicovius z Kowna w 1595 r. — że “na Litwie z prawdziwą wiarą jest źle i stan ten się nie zmieni, dopóki nie pośle się do ludu litewskiego kapłanów z językiem litewskim". Z chwilą kiedy w 1644 r. po długich staraniach uruchomiony został wydział prawa. Akademia Wileńska mogła lepiej wypełniać swe zadanie — służbę krajowi, jednak przez krótki tylko czas, gdyż po najeździe moskiewskim 1655 r. wydział ten został ponownie otwarty dopiero w 1667 r. Z otwarciem kolegium łączą się i początki teatru wileńskiego. Uczniowie kolegium, a potem Akademii, na otwarcie semestru grywali różne tragedie i komedie. Ich przedstawieniom, jak tragedii Jehu (osnutej na tle biblijnym) w 1581 r., przyglądali się z wielkim ukontentowaniem sam król i panowie senatorowie. Właściwe początki zawodowego teatru na Litwie przypadają jednak na czasy Władysława IV Wazy, wielkiego miłośnika sztuki. Dość często przebywając w Wilnie władca ten w pałacu wielkoksiążęcym w Wilnie wystawiał własnym sumptem opery, komedie i tragedie, w których występowali artyści włoscy. Pierwszym znanym 151 Mapa tzw. radziwiłtowska W.. Ks. Lit irzez Tomasza Makowskiego. przedstawieniem w wileńskim teatrze dworskim Władysława IV była opera Porwanie Heleny, grana w 1636 r. Jej autorem okazał się pisarz królewski, Włoch Yirgilio Puccitelli. Pierwsza połowa XVII w. okazała się również szczęśliwa dla rozwoju oświaty na Litwie. Jezuici bowiem założyli dwa kolegia: w Krożach na Żmudzi 1614 r. i w Kownie 1648 r. Radziwiłłowie obok kalwińskiego gimnazjum w Kiejdanach (1625 r.) ufundowali drugie gimnazjum w Birżach w 1620 r. Rozwijała się też średnia szkoła prawosławna: bracka u Św. Trójcy w Wilnie od 1584 r. Poza tym w XVI—XVII w. działało na Litwie około stu szkół parafialnych i zborowych. OSIĄGNIĘCIA NAUKI LITEWSKIEJ W KOŃCU XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU Akademia Wileńska zajmowała się nie tylko kształceniem młodzieży, ale i uprawianiem oraz pielęgnacją nauki. Co prawda, pierwsze wybitne osiągnięcia nauki litewskiej bezpośredniego związku z Akademią wyraźnie nie wykazują, ale profesorowie wileńscy niewątpliwie tworzyli klimat potrzebny do jej rozwoju i mecenatu nad nią. Za pierwsze wybitne osiągnięcie nauki litewskiej należy chyba uznać słynną tzw. radziwiłłowską mapę W. Ks. Litewskiego. Jej pierwsze zaginione wydanie datuje się ostatnio na rok 1604. Znana ona jest z amsterdamskiego wydania z 1613 r. i licznych przedruków późniejszych w zachodnioeuropejskich atlasach geograficznych. Mapa ta dzięki swej dużej, jak na owe czasy, dokładności oraz staranności wykonania uważana jest za jedno z czołowych dzieł kartografii europejskiej tego okresu. Powstaniu mapy patronował książę Mikołaj Krzysztof Sierotka Radziwiłł. Przygotowano ją z udziałem polskiego kartografa Macieja Strubicza w latach 1596—1599. Sztychował mapę bardzo pięknie utalentowany rytownik Tomasz Makowski, niekiedy niesłusznie uważany za jej autora. Pomiarów w terenie dokonali pewnie uczeni z Akademii Wileńskiej. Nauka litewska w połowie XVII w. mogła poszczycić się pięknym dziełem Kazimierza Siemienowicza (około 1600—1651), inżyniera artylerii koronnej, uczonego o nader rozległej wiedzy, który w 1650 r. wydał w Amsterdamie Artis magnae artiiieriae pars prima (Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza). Dzieło to, nie mające równego sobie we współczesnej nauce europejskiej, przetłumaczone zostało na język francuski (1651), niemiecki (1676), angielski (1729) oraz polski (1963). W tymże 1650 r. Wojciech Wijuk Kojałowicz (1609-1677), profesor Akademii Wileńskiej, ogłosił w Gdańsku pierwszą część swojej łaciń- 154 skiej Historia Lithnaniae (część druga ukazała się w 1669 r.). Historia Kojałowicza rozsławiła dzieje litewskie po Europie, a na Litwie stała się czymś w rodzaju podręcznika dla uczącej się młodzieży. Uczony pastor Daniel Klein, działający w Litwie pruskiej, opracował wydaną w Królewcu w 1653 r. pierwszą znaną gramatykę języka litewskiego Grammatica Lityanica, Klein, z pochodzenia prawdopodobnie Litwin, w przedmowie do swej gramatyki wystąpił jako miłośnik i obrońca języka litewskiego. Odpierał w niej zarzuty tych, którzy postponowali język litewski jako złożony z wielu narzeczy i zachwaszczony wieloma zapożyczeniami z greki, łaciny, a najwięcej z polskiego. Klein wskazywał, że również łacina jest zanieczyszczona wyrazami greckimi i też nie posiada jednolitej pisowni. Tym bardziej więc jest Litwinom potrzebna gramatyka, by własny język mogli wydoskonalić. ROZWÓJ WEWNĘTRZNY LITWY W DRUGIEJ POŁOWIE XVI I W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU Stan wewnętrzny Litwy w stuleciu 1548— 1648 przedstawiał się na ogół pomyślnie. Szymon Starowolski stwierdzał (1632), że Litwa, “długotrwałego pokoju zażywająca, wszędzie teraz ziemię staranniej ma uprawianą, w zboża i jarzyny [warzywa] urodzajną, w łąki, ogrody i sady obfitującą; pełna jest folwarków, wsi, miast, zamków, wznoszonych nowym sposobem budowy nie tylko w miastach, lecz także w dobrach ziemskich". Lecz — dodaje mówiąc o Żmudzi — “lud mieszka w nędznych chatach, które przeważnie nad jeziorami, strumieniami i rzekami stoją, ledwie słomą albo dylami pokryte, obok majątków i domów szlacheckich, które obszerniejsze są i staranniej utrzymane". Jednak wielka dynamika rozwojowa Litwy od czasów reformy włócznej około połowy XVII w. wyraźnie osłabła, poczęły występować zjawiska ujemne, hamujące rozwój kraju. Kolonizacja puszcz i ziem pustych miała się już ku końcowi. W rezultacie żywego wzrostu sił wytwórczych bardzo znacznie zwiększyła się liczba ludności. W połowie XVII w. Litwa etniczna przy obszarze z górą 87 tys. km2 posiadała ponad 184,2 tys. dymów (l dym = 7 osób), tj. blisko 1300 tys. mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosiła średnio: na Żmudzi około 16, w woj. wileńskim 14, w trockim 14, a przeciętnie dla całej Litwy 15 osób na l km2. Natomiast zaludnienie całego W. Ks. Litewskiego w granicach po unii 1569 r., przy obszarze 296,5 tys. km2, sięgało 4 mln głów i ponad 13 osób na km2. Cała Rzeczpospolita, zajmująca przed połową XVII w. terytoria o powierzchni 990 tys. km2, liczyła 10—12 mln ludności, przy czym gęstość zaludnienia ziem polskich przekraczała 20 osób na km2. 755 Wieś po reformie włócznej mimo zaostrzonego poddaństwa rozwijała się, jednak nadmierny wzrost eksploatacji coraz bardziej krępował jej rozwój. Następowało powszechne zwiększenie powinności chłopskich, co kanclerz litewski Lew Sapieha usprawiedliwiał tym, że od czasów pomiary włócznej “zboża wszelakie dobrze w większą cenę poszły i chłopek wszystko, co mu się z gospodarstwa urodzi, dobrze przedaje". Daniny pieniężne zwiększyły się więc do 3—6 kóp gr z włóki, pańszczyzna zaś do 4—6 dni z włóki tjahłej. Licznie wyrastały nowe miasteczka, które feudałowie chętnie zakładali z myślą o przysporzeniu sobie dochodów. Do 1548 r. istniało ich na Litwie przeszło 120, w okresie zaś 1548—1648 przybyło prawie 300 dalszych. Pokryły one gęstą siecią cały kraj; jedno miasteczko, licząc tu i miasta, przypadało na 240 km2 powierzchni. Zaopatrywały one ludność wiejską w wyroby własnego rzemiosła i przemysłu spożywczego, pośredniczyły w wymianie handlowej z miastem i nawet z zagranicą. ŚWIETNOŚĆ WILNA PRZED POŁOWĄ XVII WIEKU Okres świetności przeżywała stolica — Wilno. W połowie XVII w. liczyło ono pewnie więcej niż 20 tys. mieszkańców, choć — jak twierdzi Starowolski — “wielkością nie przewyższa Krakowa". W mieście istniało już 26 cechów i z górą 120 rzemiosł. Wilno pyszniło się wtedy 37 świątyniami różnych wyznań, pięknymi pałacami magnatów, renesansowym zamkiem (Dolnym) wielkoksiążęcym, Akademią. Po wielkim pożarze 1610 r. odbudowało się ono w swej śródmiejskiej części przeważnie z cegły i kamienia. Znający się na rzeczy Starowolski powiada, że pałace panów w Wilnie “odznaczają się piękną budową, podobnie jak i prywatne domy mieszczan". Anglik Eleazar Gilbert w 1642 r. opisywał Wilno jako “miasto kosztownych kościołów, pięknych budowli, tłumnej ludności, wielorakiego handlu, jednym słowem obfituje we wszystkie dobre rzeczy". Przedmieścia wileńskie: Rosa, Szerejkiszki, Zarzecze, Antokol, Subocz, Rybaki, były przeważnie drewniane. W różnojęzycznej stolicy Litwy coraz większego znaczenia nabierał język polski. Wilkierz 1551 r. nakazywał ławnikom ogłaszać wyroki sądowe “po polsku i po litewsku, i po rusku, aby wszyscy, którzy by słuchali, rozumieli". Litwini w Wilnie schodzili do rzędu mniejszości narodowej, ustępując pierwszeństwa Polakom i Rusinom. Wilno żyło i rosło z handlu i rzemiosła. W 1647 r. posiadało 839 różnych kramów, ławek, klatek i jatek. Ludność rzemieślnicza była jednak najliczniejszą warstwą, gdyż stanowiła 30—40% ogółu mieszkańców. 156 Bujnie kwitło życie kulturalne Wilna. W dwóch ostatnich dziesięcioleciach rozwinęło się drukarstwo. Głośna była drukarnia domu Ma-moniczów (1574-1624), obok której działały: drukarnia akademicka, drukarnia Daniela Łęczyckiego (1576-1600), Jana i Józefa Kar-czanów (1580-1620), Andrzeja Wołana (1583-1591), Jakuba Marko-wicza (1592-1607) i inne. W Wilnie wychodziły setki książek polskich, ruskich, łacińskich, niemieckich, włoskich; drukowano też książki łotewskie i oczywiście litewskie. Druków litewskich jednak ukazywało się niewiele. Za cały wiek XVI (1547-1600) wyszło ich w kraju i za granicą zaledwie 30, a w XVII w. tylko 55. Drukarnie wymagały znacznych ilości papieru, toteż w Wilnie pojawiły się młyny papiernicze; jeden z nich istniał przed połową XVI w., drugi powstał w 1575 r. Widok katedry i zamków wileńskich według sztychu Tomasza Makowskiego z około 1604 r. WZNOWIENIE WOJNY Z MOSKWĄ O INFLANTY 1579-1581 Dzieje polityczne Litwy po unii lubelskiej znamionują wojownicze wystąpienia wobec Moskwy i na terenie Inflant wobec Szwecji. Litwa, mając poparcie i siły zbrojne federacyjnej Rzeczypospolitej, podjęła wytężone starania, aby odegrać się na swym najgroźniejszym przeciwniku — Moskwie. Po śmierci Zygmunta Augusta (1572 r.) nastąpiła pierwsza wolna elekcja. Ale świeżo obrany król Henryk Walezy (Valois) po pięciu miesiącach panowania wolał podążyć po koronę słodkiej Francji, gdzie właśnie zmarł jego brat, król Karol IX, niż panować w kraju, który go czynił władcą “malowanym". Szczęśliwy dla Rzeczypospolitej okazał się za to wybór następnego monarchy, księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. Litwa początkowo nie uznała jego obioru, magnaci litewscy bowiem wysuwali jako kandydata do tronu najpierw arcyksięcia Ernesta Habsburga, a potem carewicza Fiodora, rozważali nawet kandydaturę jego ojca, cara Iwana Groźnego. Później jednak Litwa się z Batorym pogodziła i wiele mu zawdzięczała. Batory okazał niepospolite zdolności polityczne i w większym jeszcze stopniu talent 157 wodza, tak że w ciągu 10 lat jego panowania (1576—1586) Rzeczpospolita znalazła się u szczytu swej potęgi. Wobec agresji Moskwy i Danii nal Inflanty w 1577 r. Batory zdecydował rozstrzygnąć losy wojny przez bezpośrednie uderzenie na terytorium państwa moskiewskiego. W starannie przygotowanej wyprawie 1579 r. odzyskał Po-łock, utracony przez Litwę w 1563 r. Drugi pochód w 1580 r. wtargnął już w głąb ziem moskiewskich i przyniósł zdobycie mocnego grodu Wielkie Łuki. Trzecia wyprawa w 1581 r. zakończyła na długo odwieczny spór Litwy z Moskwą. Kiedy Batory obiegł potężny Psków, ugiął się wreszcie car Iwan Groźny i za pośrednictwem jezuity Possewina starał się zawrzeć pokój. W styczniu 1582 r. stanął rozejm w Jamie Zapolskim: car zrzekł się swych pretensji do In-flant, Połocka i Wieliża, za co Batory zwrócił mu Wielkie Łuki. Z wojen inflanckich Moskwa wyszła osłabiona, pobita, a po rychłej śmierci Iwana Groźnego (1584 r.) doznała niedługo poważnych wstrząsów wewnętrznych. WOJNY ZE SZWECJĄ I MOSKWĄ W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU Panowanie Zygmunta III Wazy (1587—1632) wciągnęło Litwę w nową wojnę o Inflanty, tym razem ze Szwecją. Szwecja nie mogła się pogodzić z zapowiedzianym przez Zygmunta III (który tytułował się królem szwedzkim) wcieleniem szwedzkiej Estonii do Rzeczypospolitej w 1600 r. W odwet za tę proklamację Szwedzi wtargnęli do Inflant w 1601 r., gdzie jednak po kilku latach doznali druzgocącej klęski od wojsk litewskich hetmana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem (Salaspils) w 1605 r. Zwycięstwo to, odniesione nielicznymi siłami nad doborową armią szwedzką, rozsławiło imię Chodkiewicza po całej Europie. Sukces kirchoimski, w wyniku rokoszu Zebrzydowskiego w Polsce 1606—1608 i wciągnięcia się Rzeczypospolitej w awanturniczą dymitriadę, nie został wyzyskany. Moskwa w początku XVII w. przeżyła niezwykle ciężki okres swoich dziejów, czasy tzw. smuty (zamętu). Syn Iwana IV, nieudolny Fiodor, zmarł w 1597 r., a jego młodszy brat Dymitr zginął w tajemniczych okolicznościach. Carem ogłosił się Borys Godunow. Tymczasem w Polsce pojawił się młody człowiek, podający się za cudownie ocalałego carewicza Dymitra. Przyjęty z otwartymi rękami przez niektórych panów polskich, m. in. Jerzego Mniszcha, który przyrzekł wydać za niego córkę swą Marynę> spodziewając się w zamian kroci ze skarbca carskiego, poparty też przez samego króla, rzekomy carewicz Dymitr ruszył na zdobycie Moskwy jesienią 1604 r. J58 Lew Sapieha, kanclerz i hetman wielki litewski. Portret współczesny W toku walk, jakie rozgorzały mię- . dzy Samozwańcem a wojskami moskiewskimi, zmarł nagle Borys Go-dunow i w 1605 r. Samozwaniec przy pomocy części bojarów moskiewskich oraz Polaków, Litwinów i Kozaków wkroczył do Moskwy, gdzie poślubił Marynę i koronował się na cara. Choć zginął zamordowany w 1606 r., znaleźli się nowi samozwańcy. Drugiego Samozwań-ca czynnie wspomagali panowie litewscy Jan Pac i Jan Sapieha. Inni wszakże, jak biskup wileński Benedykt Wojna w 1605 r., ganili “płochy a skory postępek Dymitraszków i tych, co z nimi pojechali" na Moskwę. Z trudnej sytuacji Moskwy zapragnęła skorzystać bezpośrednio i Rzeczpospolita wypowiadając w 1609 r. wojnę Moskwie. Wojną ta, poza przejściowym zajęciem Moskwy przez hetmana polskiego Stanisława Żółkiewskiego (1610—1612) i wyniesieniem na tron carski królewicza Władysława Wazy (1610), który zresztą nie zdołał objąć władzy, przyniosła jeden tylko poważny sukces w postaci odzyskania dla Litwy Smoleńska w 1611 r., utraconego jeszcze w 1514 r. Grabieże, mordy i samowola wojsk polsko-litewskich w Moskwie, a także ogólne niezadowolenie Rusi nów z obcego panowania wywołały w 1611/12 r. powszechne powstanie przeciwko interwentom. Załoga na Kremlu po długotrwałej obronie została zmuszona do kapitulacji 1612 r., bojarzy moskiewscy obrali nowego cara Michała Romanowa. Wyprawa polsko-litewska 1617/18 r. pod wodzą hetmana Chodkiewicza i królewicza-cara Władysława podeszła wprawdzie pod mury Moskwy, ale widząc bezcelowość walki Polacy zdecydowali się podpisać rozejm w Deulinie 1619 r. Mocą tego układu Litwa otrzymywała ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską. W 1617 r. została wznowiona wojna ze Szwecją o Inflanty. Król szwedzki Gustaw Adolf po dłuższych walkach zdołał opanować północną część Infiant z Rygą, po czym zawarł rozejm w 1629 r. Po kilku latach, w 1632 r., wybuchła nowa wojna Rzeczypospolitej z Moskwą o Smoleńsk, oblężony przez wojska moskiewskie. Władysław IV Waza (1632— 1648) zdołał odeprzeć natarcie moskiew- 759 skie i w 1634 r. stanął pokój w Polanowie na warunkach z Deulina. Litwa i Polska miały teraz chwilę wytchnienia po długotrwałych, wyczerpujących wojnach. Wkrótce jednak miały nadejść najgorsze czasy dla Litwy i całej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Kończył się dla Litwy złoty wiek ustabilizowanego feudalizmu, jaki nastąpił po epoce burzliwego rozwoju stosunków feudalnych od końca XIV do połowy XVI w. Litwa miała teraz wkroczyć w epokę schyłkowego feudalizmu. VII. LITWA W EPOCE UPADKU (1648-1750) I WALKI O NAPRAWĘ PAŃSTWA (1750-1795) LITWA W WALCE Z POWSTANIEM LUDU UKRAIŃSKIEGO 1648 ROKU UKRAIŃSKIEGO 1648 ROKU Początkiem niedoli Królestwa" nazwali współcześni pierwsze lata rządów króla Jana Kazimierza. W istocie całe dwudziestoletnie panowanie ostatniego z Wazów (1648- 1668) było jednym pasmem krwawych wojen, klęsk i nieszczęść, jakie spadły na Rzeczpospolitą z jej własnej i wrogich sąsiadów winy. Pożoga wojenna zaczęła się na Ukrainie, która od dawna jęczała pod srogim uciskiem “królewiąt" kresowych i gdzie swobodne, tworzące się od końca XV w. kozactwo było poważną siłą społeczną, umiejącą podrywać ludność do walki z wyzyskiem i uciskiem naro-dowo-religijnym, jakiego dopuszczali się katoliccy spolszczeni lub polscy panowie feudalni wobec swych prawosławnych poddanych. Wybuch powstania kozackiego na Ukrainie wiosną 1648 r. pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, po klęskach wojsk polskich nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, przeobraził się w powszechną wojnę narodowowyzwoleńczą ludu ukraińskiego. Kanclerz litewski Albrecht Radziwiłł mówiąc o powstaniu Chmielnickiego bardzo trafnie powiadał, że podobna rebelia “nigdzie jednak tak srogą nie powstała, jako u nas w Polsce, nigdzie bowiem tak nie uciemiężają poddanych, jako u nas" i “jako przedtem panowie różnymi sposobami wyciskali krew z swoich chłopów, tak [teraz] wzajemnie się stało". Powstanie, choć rozgorzało na dalekiej od Litwy Ukrainie, rychło przerzuciło się na Białoruś. Hetman polny litewski Janusz Radziwiłł ruszył więc z doborową 10-tysięczną armią na uśmierzenie buntu. Jesienią 1648 r. zdobył Pińsk, Turów i Mozyrz, urządzając krwawe rzezie powstańców. Mimo najostrzejszych represji Radziwiłłowi nie udało się zdławić powstania na Białorusi. Dopiero po wielkim zwycięstwie polskim nad armią kozacko-tatarską pod Beresteczkiem w 1651 r. wojna na Białorusi ucichła. NAJAZD MOSKIEWSKI NA LITWĘ 1655 ROKU Chmielnicki. będąc niezwykle utalentowanym wodzem i politykiem, pojmował, że Ukraina o własnych siłach nie wywalczy sobie niepodległości. Toteż korzystając od początku z pomocy tatarskiej, l l - Historia Litwy 767 zwrócił się wkrótce po klęsce bere-steckiej o pomoc do Moskwy. Rosja wówczas pilnie śledziła przebieg powstania na Ukrainie i Białorusi i czekała tylko sposobniejszej pory, aby rzucić swe potężne armie na ziemie ruskie Rzeczypospolitej. Kiedy na tak zwanej “Radzie Pereja-sławskiej" 8 I 1654 r. starszyzna kozacka, po uprzednim porozumieniu się Chmielnickiego z carem Aleksym, ogłosiła połączenie Ukrainy z Rosją, stało się jasne, że wojna Moskwy z Rzecząpospolitą jest nieunikniona i rychła. Na Litwie i w Polsce wszczęto więc gorączkowe przygotowania do obrony, ale litewskie pospolite ruszenie tak opieszale zbierało się pod Orszą, że hetman Radziwiłł mając około 10 tys. własnego żołnierza i zaledwie 2 tys. szlachty nie był w stanie przeciwstawić się najazdowi moskiewskiemu. Kiedy latem 1654 r. wojska moskiewskie wkroczyły na Białoruś i Ukrainę, nie napotkały poważniejszego oporu. Zdobyły one kolejno Smoleńsk, Połock, Witebsk i na koniec rozbiły słabą armię litewską Radziwiłła. Jesienią i zimą 1654/1655 r. Radziwiłł zebrawszy siły próbował zaatakować armię kozacką Załotarenki, na Białorusi wschodniej, ale doznał niepowodzenia. Wiosną 1655 r. nowe siły moskiewskie i kozackie ruszyły na Mińsk i zajęły go. Wówczas z główną armią nadszedł car Aleksy i pociągnął już na ziemie litewskie. Klęska Radziwiłła pod Oszmianą, poniesiona w połowie lipca 1655 r., otwarła wojskom moskiewskim drogę na Wilno. Stolica Litwy, która od 1394 r. nie oglądała wrażych zastępów, 8 VIII 1655 r. padła ofiarą najazdu moskiewskiego. Najazd i sześcioletnia okupacja moskiewska straszliwie zrujnowały Wilno, które ogromnie wyludniło się i na długie dziesiątki lat straciło dawną świetność. Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski. Rysunek Wojciecha Gersoną według portretu współczesnego POTOP SZWEDZKI I ZDRADA MAGNATÓW W 1655 ROKU Gdy wojska moskiewskie podchodziły pod Wilno i zajmowały wschodnią Litwę, Rzeczpospolitapadła ofiarą nowej, jeszcze groźniejszej agresji: latem 1655 r. najechali ją Szwedzi. Feudałowie szwedzcy pragnęli skorzystać ze słabości państwa polsko-litewskiego, aby zagarnąć jego ziemie nadbałtyckie i osiągnąć niepodzielne panowanie na 162 Bałtyku. Szwedzcy najeźdźcy początkowo nie napotkali oporu ani w Polsce, ani na Litwie. Kiedy wódz szwedzki Magnus de la Gardie wkroczył do Litwy, uciekający przed Moskwą hetman Radziwiłł wszedł z nim w pertraktacje. Razem ze swym bratem stryjecznym Bogusławom i innymi panami Janusz Radziwiłł dopuścił się jawnej zdrady: 18 VIII 1655 r. w Kiejdanach zawarł układ ze Szwedami wydając im na łup całą Litwę w zamian za gwarancję nietykalności swobód szlacheckich i przywilejów kościoła katolickiego. Nieco później, 20 X 1655 r., Radziwiłł w imieniu panów i szlachty litewskiej zawarł unię ze Szwecją. Litwa miała uznać Karola X Gustawa króla szwedzkiego za swego władcę i jednocześnie zerwać wieży z Polską. Czując swoją jako wodza bezsilność, J. Radziwiłł nie chciał brać odpowiedzialności za klęskę kraju i wraz z innymi panami litewskimi wybrał mniejsze zło — poddanie się Szwedom. Ale ściągnął przez to na siebie powszechną nienawiść, tak wielką, że po jego śmierci (1655) jeszcze w 1668 r. nie ujawniono miejsca, gdzie była ukryta trumna z jego zwłokami. Tymczasem inna część szlachty litewskiej, przewodzona przez Stanisława Ordę, wzorem Radziwiłła dopuściła się podobnego zaprzaństwa własnej ojczyzny i państwa, oddając siebie i kraj pod władzę Moskwy. Pod pozorem, że Litwa cierpi “od hardych zamorczyków", znajdująca się pod okupacją moskiewską szlachta ratowała swe majątki od konfiskaty w ten sposób, że uznała cara Aleksego za w. księcia Litwy. Car oczywiście przyrzekał, że zatwierdzi “wszystkie prawa 1 swobody wszystkim narodom W. K[sięstwa] Litewskiego", ale wojska jego bezlitośnie łupiły kraj i tępiły patriotów. Część bowiem szlachty litewskiej, wyżej ceniąca wspólną Rzeczpospolitą od obcych rządów, trwała wiernie przy unii z Polską i królu uchodźcy Janie Kazimierzu. Część wojska litewskiego wypowiedziała posłuszeństwo hetmanowi Radziwiłłowi i wspólnie z chorągwiami hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego 23 VIII 1655 r. zawiązała w Wierzbołowie konfederację przeciwko zdrajcy i Szwedom (łącznie konfederaci liczyli 2 tys. szabel). Obozowi temu przewodzili: wojewoda Witebski Paweł Sapieha, hetman W. Gosiewski oraz Krzysztof i Michał Pacowie. WOJNA NARODOWOWYZWOLEŃCZA NA LITWIE PRZECIW SZWEDOM I MOSKWIE 1657-1661 Krwawa zawierucha wojenna spotęgowała się w 1656 r., kiedy Moskwa dążąca do uzyskania dostępu do morza wypowiedziała wojnę Szwecji i zawarła z Polską dwuletni rozejm. Na Żmudzi wybuchło wówczas powstanie przeciwko Szwedom, w którym licznie brali udział chłopi. Wojska litewskie hetmana Gosiewskiego rozpoczęły 163 Paweł Sapieha, hetman wielki litewski. Obraz pędzla Piotra Lannory z 1663 r. ciężkie walki o Żmudź ze Szwedami i wyzw oliły ją w 1657 r. Kiedy jednak Szwedzi w 1658 r. zawarli ro-zejm z Moskwą i skierowali na Żmudź większe siły, ponownie zawładnęli tą krainą. Powszechna wojna narodowowyzwoleńcza narodu polskiego przeciwko Szwedom pod wodzą Stefana Czarnieckiego ułatwiła jednak całkowite wyparcie Szwedów z Litwy na przełomie 1659 i 1660 r. Pięcioletni “potop" szwedzki zakończył się pokojem w Oliwie w 1660 r. Wojnę tę przypłaciła Rzeczpospolita utratą przeważnej części Inflant oraz zrzeczeniem się praw lennych wobec Prus, które stały się niezależnym państwem. Po pokoju oliwskim przed Rze-cząpospolitą stanęło nie mniej niż “potop" szwedzki trudne zadanie: wyparcie wojsk moskiewskich z granic państwa. Wojna z Moskwą, wznowiona w 1658 r., mimo pozyskania Kozaków ugodą w Hadziaczu 1658 r., była niezwykle uporczywa, szale zwycięstwa przechylały się to na jedną, to na drugą stronę. Rosjanie w końcu 1659 r. zajęli Słonim, Lidę i Grodno, usiłując zakończyć podbój Litwy, uwikłanej w walki ze Szwedami w Kurlandii. Wojska polsko-litewskie (armia litewska liczyła wtedy około 20 tys. ludzi), dowodzone m. in. przez znakomitego wodza Stefana Czarnieckiego, zadając nieprzyjacielowi ciężkie klęski na Białorusi pod Połonką 1660 r. i Kuszlikami 1661 r., uzyskały w końcu nad nim wyraźną przewagę i wreszcie 2 XII 1661 r. oswobodziły Wilno. Jednak niesforne, bo nie otrzymujące żołdu (pustki w skarbie), wojska nie chciały walczyć. Chorągwie litewskie zawiązały jeszcze 11 IX 1661 r. konfederację w Połudowiczach domagając się, aby “krwawię zaharowanym zasługom naszym" zadość uczynić. Kiedy jednak konfederaci dopuścili się mordu na hetmanie Gosiewskim, Pacowie przystąpili do rozbicia ich związku, morderców schwytano, oddano później pod sąd i stracono. Działania wojenne próbowano wznowić w 1663 r. na większą skalę, ale rokosz Jerzego Lubomirskiego w Polsce 1665 r., tłumiony bezskutecznie przy pomocy wojsk litewskich, przeszkodził temu. Wzajemne wyczerpanie długotrwałą i krwawą wojną skłoniło obie walczące strony do zawarcia rozejmu w Andruszowie w 1667 r. Litwa w tej wojnie straciła już na zawsze 164 Troki około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego Smoleńsk i ziemie czernihowsko-siewierskie, a Polska zmuszona była odstąpić Moskwie Zadnieprze i Kijów. Po kilkunastu latach Rzeczpospolita i Moskwa podpisały pokój w Polanowie w 1686 r. ZNISZCZENIA WOJENNE Sześcioletnie działania wojenne na ziemiach litewskich (1655— 1661) spowodowały ogromne wyludnienie i upadek gospodarczy kraju. W całym W. Ks. Litewskim w okresie 1648-1667 ubyło około 46% ludności! Litwa, która w połowie XVII w. przed wojnami liczyła 184,5 tys. dymów, po wojnach w 1675 r. nie mogła się doszukać więcej niż tylko 116,4 tys. dymów, co oznacza, że jej straty ludnościowe sięgały 37% stanu przedwojennego, a więc były mniejsze niż w skali całego W. Ks. Litewskiego. Najbardziej ucierpiały dobra kościelne, niszczone i przez protestanckich Szwedów, i przez prawosławnych Moskali. Miasta i królewszczyzny, pustoszone przez obcych i swoich żołnierzy, również doznały dotkliwych strat. Dobra szlacheckie ucierpiały najmniej, bo ubytek ludności wynosił w nich tylko 20— 30%. Na Żmudzi po wojnach brakowało 31% ludności, w woj. trockim 37%, w woj. wileńskim najwięcej, bo 41%. Gęstość zaludnienia po wojnach 1655—1667 r. spadła: na Żmudzi do 11 osób na l km2, w woj. trockim do 10 i w wileńskim do 9 mieszkańców na km2. Cała Litwa przy 87,3 tys. km2 powierzchni i 116,4 tys. dymów 765 posiadała w 1675 r. nieco więcej niż 800 tys. głów (biorąc 7 osób na dym) i średnią gęstość zaludnienia 9—10 osób na km2. Ogromne straty ludnościowe Litwy spowodowane zostały może nie tyle samymi działaniami wojennymi, ile skutkiem towarzyszących wojnie klęsk żywiołowych, jak głód i morowe powietrze, które nawiedziły Litwę w latach 1655, 1657, 1658, 1660, 1668, 1669. W tym okresie na Litwie i Białorusi działy się straszliwe rzeczy. Współczesny pamiętnikarz Jan Cedrowski powiadał o latach 1656— 1657. “Głód straszny nastąpił, który trwał aż do żniw 1657 r., tak że kotki, psy, zdechliny wszelakie ludzie jadali, a na ostatek rżnęli ludzi i ciała ludzkie jedli i umarłym trupom ludzkim wyleżeć się w grobie nie dali". ZAWIERUCHA WOJENNA W POCZĄTKU XVIII WIEKU Niedługi był okres pokoju, nie starczyło sił i czasu na odbudowę zniszczeń, gdyż w końcu XVII w. zaczęła się nowa zawierucha wojenna. Po bezbarwnym panowaniu Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669-1673) i walecznych rządach Jana Sobieskiego (1674-1696), który wiele wojował, o wiele zabiegał, a w końcu niczego trwałego nie osiągnął, nadeszły “saskie czasy". Na tron wstąpił August II Mocny, król saski, który panował w Rzeczypospolitej w latach 1697—1706 i 1709—1733. Na początku jego rządów Litwa stała się widownią wojny domowej. Rozgorzała ona pomiędzy Sapiehami, którzy usiłowali rządzić krajem twardą ręką, a szlachtą, która w obronie swojej “złotej wolności" zaprzysięgła Sapiehom zgubę. Szlachta litewska, co tak wzdragała się przed walką z nieprzyjaciółmi zewnętrznymi, tym razem, gdy szło o jej własne klasowe interesy, zebrała się tłumnie pod Olkienikami w 1700 r. i tak zaciekle uderzyła na dobrze uzbrojone, wspomagane artylerią wojska Sapiehów, że odniosła świetne zwycięstwo. Sapiehowie po tej klęsce zbiegli do Polski, ale nie mogąc i tu znaleźć poparcia, poszukali w końcu pomocy u króla szwedzkiego Karola XII. Szwecja stała wówczas przed groźbą utraty swych posiadłości w Inflantach, po które wyciągała zbrojne ramię Rosja Piotra I, zwanego później Wielkim. Rosja, która podówczas przekształciła się w silne państwo o absolutnej monarchii, w 1699 r. zawarła przymierze z Danią i Saksonią Augusta II w celu wspólnej wojny ze Szwecją. Choć Rzeczpospolita nie przystąpiła do tej koalicji, sprzymierzeni liczyli na łatwe zwycięstwo nad Szwecją. Tymczasem król szwedzki Karol XII okazał się niepospolitym wodzem. Błyskawicznie rozgromił Danię, po czym rozbił armię rosyjską pod Narwą w 1700 r. i wreszcie w Inflantach odparł oblegających Rygę Sasów w 1701 r. 766 Kowno około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego W pościgu za ich wojskami Szwedzi wkroczyli do Litwy i Polski. Pełen gwałtów i rabunków przemarsz wojsk szwedzkich wywołał w Rzeczypospolitej powszechne oburzenie i zbrojny opór. Rzeczpospolita była zmuszona przystąpić po stronie Rosji i Saksonii do tej tak zwanej “wojny północnej" w 1704 r. Jednak część szlachty, niechętnej Augustowi Sasowi, zjednana obietnicami Karola XII, który oświadczał, że pobije Rosję i odbierze jej utracone przez Rzeczpospolitą ziemie, wybrała w 1704 r. na tron Stanisława Leszczyńskiego. Władca ten zezwolił Szwedom na pobyt ich wojsk w Rzeczpospolitej i zobowiązał się do udziału w wojnie Szwecji z Rosją. Rzeczpospolita stała się teraz teatrem działań wojennych obcych wojsk, które — jak Sasi, Moskale — nie pytając o pozwolenie grasowały swobodnie po kraju. Zamęt powiększały walki między zwolennikami Augusta II a Leszczyńskiego, kiedy jedni “biegli do Sasa, a drudzy do Łasa" (Leszczyńskiego). Wprawdzie August II abdykował w 1706 r. na rzecz Leszczyńskiego, ale walki i zamieszanie trwały nadal. Dopiero po klęsce Karola XII pod Połtawą na Ukrainie w 1709 r., której doznał w bitwie z wojskami Piotra I, na tron wrócił August II. Leszczyński, straciwszy poparcie Szwedów, uszedł do Francji, a w kraju nastały spokojniejsze czasy. Niedługo wszakże dążenia Augusta II do monarchii absolutnej wywołały wojnę domową w 1715 r., która rozprzestrzeniła się i na Litwę. Przeciwna królowi szlachta, zawiązawszy konfederację w Tarnobrzegu, rozpoczęła zacięte potyczki 767 z Sasami. Dopiero interwencja wojsk rosyjskich Piotra I doprowadziła do ugody szlachty z królem na sejmie “niemym" w 1717 r. Sejm “niemy" ograniczył władzę króla, ugruntował szlachecką anarchię, utwierdził liberum veto (nie pozwalam), czyniąc w ten sposób niemożliwymi wszelkie reformy państwa, gdyż jeden poseł, co było praktykowane już wcześniej, mógł, powiedziawszy weto, zerwać sejm. Od czasów wojny północnej Rosja uzyskała poważne wpływy polityczne w Rzeczypospolitej. Polityka rosyjska już od Piotra I zmierzała do rozciągnięcia protektoratu Rosji nad całą Rzecząpospoli-tą, do utrwalenia jej anarchicznego ustroju. Konsekwencją tej polityki było wchłonięcie w przyszłości części Rzeczypospolitej przez cesarstwo rosyjskie podczas rozbiorów. WYLUDNIENIE KRAJU W POCZĄTKU XVIII WIEKU Dwudziestolecie wojen 1698—1719, rozpoczęte wojną domową na Litwie, a zakończone wymarszem wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej, pogrążyło Litwę na dno upadku. Miary nieszczęść wojennych dopełniły klęski wielkiego nieurodzaju i mór, jakie spadły na Litwę w latach 1708—1711. Stan kraju był bardziej niż opłakany. Na Litwie — mówiła konstytucja sejmowa z 1712 r. — “dzikich pustyń, zarosłych pól żałosne okazują się widoki". Tam “gdzie przedtem wsie obszerne były, teraz locus ubi Troia fuit [miejsce, gdzie Troja Klasztor w Pożoślu z XVII w. 168 była]" - tak opisywano w 1712 r. ekonomię olicką. Ci, co nie zginęli od powietrza, głodu i wojny, szukali ratunku w ucieczce na ziemie nieznane. Feudałowie, chcąc przeciwdziałać masowemu zbiegostwu poddanych, wydali w 1718 r. specjalny dekret zabraniający opuszczania ziemi pańskiej. W dekrecie tym m. in. mówiło się: “Chłopstwo swawolne titulo wolni czyniąc się, którzy posłuszeństwa należytego i powinności panom swoim czynić nie chcą, domy spustoszywszy z miejsca na miejsce do różnych jurysdyk przechadzać się zwykli". Był to istotnie okres wielkich wędrówek ludności w poszukiwaniu znośniejszych warunków do życia. Pustoszały i zaludniały się na nowo całe okolice i powiaty. Nastąpiły, zwłaszcza na Wileńszczyźnie, ogromne przesunięcia etniczne. Wileńszczyzna, niegdyś (do XIII w.) niemal całkowicie litewska, została zalana morzem osadnictwa słowiańskiego i tylko w nazwach osad i wód przetrwały do dziś ślady po jej dawniejszych mieszkańcach Litwinach. Cofnęła się Litwa etniczna daleko od średniego Niemna, opuściła nawet okolice Wilna, gdzie tylko rzadkie wsie litewskie w powodzi “Gudów" (Białorusinów) ocalały. Doszło do lego, że w 1737 r. w Wilnie u Św. Jana zaprzestano kazań litewskich, bo nie było do kogo mówić. ODBUDOWA ZNISZCZEŃ I ZALUDNIENIE KRAJU W KOŃCU XVIII WIEKU Z nastaniem czasu pokoju kraj zaczął się dźwigać z ruin i zgliszcz. Gdzieś po 1730 r., a na dobre od połowy XVIII w. nastąpił gwałtowny przyrost ludności. Do 1790 r. Litwa całkowicie się odbudowała, a nawet nieznacznie przekroczyła poziom zaludnienia z połowy XVII w. Przyrost naturalny ludności — według danych z lat 1783-1786. 1790 - wynosił 13-16%o, gdy w Europie sięgał on w tymże czasie średnio 7%o. Pierwszy spis ludności przeprowadzono w 1790 r. Był to nie tylko spis dymów, ale — obok tego — pierwszy powszechny spis mieszkańców z podaniem przynależności stanowej, wyznania, płci i wieku. Był to jeden z pierwszych spisów powszechnych w Europie. Niestety. dotąd w całości nie został on odnaleziony i znane są jedynie jego fragmenty, obejmujące 11 powiatów W. Ks. Litewskiego. Z konieczności więc należy posłużyć się danymi spisu dymów. Zaludnienie Litwy w 1790 r. wynosiło ogółem 189753 dymy, czyli ponad 1300 tys. głów. Całe W. Ks. Litewskie liczyło w 1790 r. 454555 dymów, tj. około 3200 tys. mieszkańców (przyjmując nie 8, lecz tylko 7 osób na dym), okrojona zaś w pierwszym rozbiorze Rzeczpospolita jako całość posiadała około 9 mln mieszkańców. 169 Rządząca państwem społeczność szlachecka na Litwie składała się z ponad 13 tys. rodzin, co stanowiło 6,3% ludności Litwy. Większość szlachty litewskiej była niemajętna, gdyż poddanych miało tylko około 4700 feudałów. Miasta litewskie dzieliły się na cztery klasy. Do pierwszej należało Wilno, w którym około 1788 r. żyło 23700 mieszkańców (w tym 7297 Żydów) oraz K-owno. Do klasy drugiej wchodziły: Lida, Brasław, Rosienie, Szawle; trzecia klasa liczyła 19 miast, a ostatnia, na którą składały się miasta nie posiadające prawa magdeburskiego, obejmowała 246 miejscowości. Razem Litwa miała w 1790 r. tylko 271 miast i miasteczek, czyli znacznie mniej niż w połowie XVII w., kiedy ich liczba przekraczała 400. Miasta litewskie posiadały przeważnie drewniane zabudowania, gdyż w 1790 r. w całej Litwie było zaledwie 721 kamienic (z tego 457 w Wilnie) i 47 pałaców. Na terenie około 21 tys. wsi litewskich istniało 152596 dymów chłopskich. Włościanie stanowili więc 80% ogółu mieszkańców, podczas gdy mieszczanie tylko 12,4%. Nadto na Litwie znajdowało się 7207 karczem, poprzez które feudałowie szerzyli pijaństwo wśród poddanego chłopstwa. Gęstość zaludnienia Litwy wynosiła średnio 15 osób na l km2, przy czym w woj. wileńskim sięgała ona 17 osób, na Żmudzi była równa przeciętnej krajowej, a w woj. trockim mniejsza, gdyż na l km2 przypadało tu zaledwie 12 osób. Średnia gęstość zaludnienia całej Rzeczypospolitej wynosiła wówczas (przy powierzchni około 520 tys. km2) 17 osób na l km2, w tym Polski 27 osób na km2. NAWRÓT GOSPODARKI FOLWARCZNO-PAŃSZCZYŹNIANEJ W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU Wojny z początku drugiej połowy XVII i z przełomu XVII i XVIII w. wywarły poważny wpływ na życie społeczno-gospodar-cze wsi litewskiej. Feudałowie pod wrażeniem wyludnienia wsi i braku rąk do pańszczyźnianej pracy chętnie godzili się na prośby poddanych, aby zamienić im robociznę na czynsze. Przejście od pańszczyź-niano-czynszowego systemu eksploatacji do renty czynszowej zaczęło się jeszcze przed połową XVII w., kiedy w ekonomii królewskiej grodzieńskiej w 1639 r. i potem w olbrzymiej ekonomii szawelskiej w 1640 r. (liczyła ona w 1649 r. ponad 5183 włóki ziemi) na życzenie chłopów zaprowadzono czynsze. Proces oczynszowania chłopów po wojnach w drugiej połowie XVII w. przybrał na sile. W 1663 r. oczynszowano ekonomię olicką, w 1670 r. ekonomię trocką. Liczba gospodarstw pańszczyźnianych znacznie zmniejszyła się i w dobrach magnackich. 770 Wilno w połowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelcedta Jednakże po zakończeniu wojen, w miarę jak następowała odbudowa wsi po zniszczeniach wojennych, kiedy zwiększało się zaludnienie, odżywał zarazem folwark. Od polowy XVIII w. znów zaistniała wielka koniunktura za granicą na zboże z ziem Rzeczypospolitej. W Gdańsku ceny żyta w latach 1750— 1799 wzrosły prawie 5-krotnie. Rosnący popyt na zboże skłaniał feudałów do zwiększania upraw folwarcznych, do tworzenia folwarków, do wprowadzenia i zwiększenia pańszczyzny i w ogóle do podwyższania ciężarów feudalnych. A drugiej połowie XVIII w. na Litwie przeciętne obciążenie włóki chłopskiej wynosiło 160—200 zł, co przedstawiało równowartość 8—10 beczek żyta (beczka żyta kosztowała średnio 20 zł). W porównaniu z połową XVI w., kiedy to beczka żyta kosztowała 10 gr litewskich, obciążenia chłopskie nie uległy większym zmianom, z wyjątkiem pańszczyzny. W drugiej połowie XVIII w. pańszczyzna z włóki wynosiła na Żmudzi średnio 3 dni tygodniowo, w woj. trockim 5 dni 777 tygodniowo i w woj. wileńskim 4 dni. Jednak latem od św. Jerzego do św. Marcina dwór żądał, aby poddani wychodzili na robotę z an-trynikiem (tj. z pomocnikiem; lit. antrininkas — ten drugi), co czyniło 6—8—10 dni pańszczyzny tygodniowo. W ekonomiach królewskich oczynszowanie chłopów przetrwało do początku drugiej połowy XVIII w. Kiedy w 1765 r. podskarbi litewski Antoni Tyzenhauz objął urząd, rozpoczął swą działalność od obciążenia 35 miast i miasteczek ekonomicznych robociznami na rzecz zakładanych przez niego folwarków w ekonomiach, a następnie w 1776 r. odebrał im prawo magdeburskie. W latach 1765—1768 Tyzenhauz zaprowadził w ekonomii szawelskiej “pasznie dworne" i zarządził, by chłopi z każdej ćwierci włóki chodzili 2 dni tygodniowo na pańszczyznę, a co więcej, nałożył na ludność nowe ciężary. W wyniku pańszczyźnianych reform Tyzenhauza blisko 88% chłopów w ekonomii szawelskiej i 74% w ekonomii olickiej zostało zmuszonych do “służby ciągłej" — pańszczyzny. W przeliczeniu na pieniądze powinności chłopskie dawniej nie sięgające 200 zł wzrosły do 280 zł. Osiągnął wprawdzie Tyzenhauz podwojenie, a potem nawet potrojenie dochodów skarbu litewskiego (które w 1764 r. wynosiło tylko l mln zł), ale dokonał tego na skutek bezlitosnej eksploatacji poddanych. POWSTANIE CHŁOPÓW SZAWELSKICH W 1769 ROKU Wkrótce po zaprowadzeniu przez Tyzenhauza folwarków i pańszczyzny zaczęły się mnożyć objawy niepokoju i sprzeciwu wśród chłopów szawelskich. Ekonomia ta, od z górą stu lat (1640 r.) była oczynszowana, chłopstwo uważało się tu za wolne i rozwijało swą gospodarkę prawie na kapitalistyczną modłę, często stosując pracę najemną. Toteż odczuło ono szczególnie dotkliwie nagły nawrót feudalno-pańszczyźnianych stosunków i już w 1766 r. słało do króla supliki o przywrócenie dawnych porządków. Starania te pozostały bez skutku, ucisk zaś i grabieże za niewywiązywanie się z powinności rosły. “Chleba nie mieli i na pańszczyznę byli pędzeni" — powiadał poddany Marcinian Radwiłas. Inny chłop, Michał Paugiewicz, żalił się, że nałożono czynsze sowite, “za niewypłacenie których byli bici", że chłopów przenoszono na pustki, “a na miejscach onych poddanych folwarki stawiano". Wyczerpała się cierpliwość chłopska i poddani jęli się ostatecznych środków przeciwko nieznośnym ciężarom. Dnia 13 VII 1769 r. “Tomasz Lewicki najpierwszym motorem, wynalazcą buntu w Żagorach był i z tumultem włości dwór atakował". Nazajutrz wszczęły się rozruchy we włości janiskiej ekonomii szawelskiej, gdzie chłopami kierowali Michał Paugiewicz, Szymon Jazowski, Mar- 772 cinian Radwiłas, Tomasz Martinaitis i Wojciech Margielis. Żywa jeszcze była wśród chłopstwa szawelskiego tradycja dawnych walk z feudałami. Paugiewicz i Radwiłas na początku powstania szawelskiego 1769 r. “całemu zebranemu tumultowi opowiadali i tym bardziej do jednomyślności wszytek tumult zebrany zachęcili i do mściwości zajuszyli" tym, że wspominali, jako “od połtorasta lat mają wiadomość, iż dawniejsi antecessorowie [przodkowie] pod też porę uczynili równy bunt, jak my dopiero". Prawdopodobnie chłopi ci pamiętali z opowiadań ojców, że w 1707 r. we wsi Mieszkucie ekonomii szawelskiej wybuchły krwawe rozruchy, w których wzięło udział do tysiąca mieszkańców okolicznych wsi. Na czele powstania chłopów szawelskich stanął młody nauczyciel z Janiszek, szlachcic Szymon Aleksandrowicz. Do powstania przyłączyła się też część mieszczan. 14 VII 1769 r. około 300 chłopów, zbrojnych w strzelby, kije i cepy, napadło na rządcę w Żagorach Jag-mina i na urzędników skarbowych, mocno ich poturbowało, zakuło w łańcuchy i osadziło w turmie. 18 lipca chłopi poprzysięgali sobie “mocną wiarę, wolność utrzymywać i panów więcej nie bić i jeden drugiego nie odstępować" i “powinności żadnej nie pełnić". Powstańcy przez kilka tygodni sprawowali rządy w ekonomii szawelskiej, jednak trwali bezczynnie spodziewając się, że dojdą do porozumienia z władzą królewską, od której domagali się tylko “aby [do] dawnych ustaw, zwyczajów wrócono". Król Stanisław August Poniatowski (1764— 1795) nakazał zbadanie “krzywd i dolegliwości tych poddanych naszych", a jednocześnie polecił swym komisarzom, żeby “wszelkie bunty uśmierzyli". Wkrótce też wojsko litewskie z udziałem posiłków kurlandzkich i moskiewskich opanowało ekonomię i schwytało co czynniej szych w powstaniu chłopów. Powstańcy liczyli na pomoc ze strony konfederacji barskiej (1768— 1772), będącej niepodległościowym ruchem szlachty polskiej przeciwko panoszeniu się Rosji na ziemiach Rzeczypospolitej. Jednakże konfederaci nie byli w stanie poprzeć buntu szawelskiego. Przywódcy powstania zostali skazani. Jazow-skiego, Martinaitisa, Margielisa ścięto; wyrok na Paugiewicza brzmiał: “żywo w koło pleść", a na Radwiłasa: “żywo ćwiartować". Choć powstanie szawelskie nie zdołało się rozwinąć i upadło, walka chłopów szawelskich nie była daremna, bo w 1780 r. w ekonomii nastąpiło zmniejszenie ciężarów pańszczyźnianych. PRÓBY REFORM CHŁOPSKICH W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU Część bardziej oświeconych feudałów zaczęła jednak pojmować, że przejście na czynsz prowadzi do zwiększenia dochodów z dóbr ziemskich, gdyż chłop na czynszu pracuje wydajniej we własnym 173 Zamek w Raudone koło Jurborka z XVI—XIX w. gospodarstwie i może uiścić wyższe świadczenia na rzecz dworu. Przykładowe oczynszowanie chłopów przeprowadził w swoim majątku ks. Paweł Brzostowski. Posiadał on dobra Merecz (przezwany przezeń Pawłowem) niedaleko Wilna. Majątek ten w 1784 r. liczył zaledwie 14 wiosek, 112 dymów (700 głów) oraz 140 włók ziemi (z tego 68 włók lasu). Tę niewielką włość Brzostowski przekształcił w słynną “Rzeczpospolitą Pawłowską". Już w 1769 r. nadał chłopom “wolność" polegającą na tym, że chłop mógł zmienić miejsce zamieszkania w obrębie włości, ale jeśliby ją opuścił, wówczas byłby ścigany jako zbieg. W 1786 r. Brzostowski dokonał poważniejszej reformy w Mereczu, zniósł bowiem folwark i pańszczyznę, a ustalił “jeden porządek ziemiański, czyli pieni ężno-czynszowy". Ziemie folwarczne rozdzielił między chłopów, nałożył na nich o 30% wyższy czynsz w rozmiarze 180 zł z włóki. Zorganizował pod swoją kontrolą samorząd chłopski, a nawet utworzył szkołę. Szkoła miała szerzyć wśród wieśniaków oświatę rolniczą, a także uczyć ich “pracowitości i zadowolenia ze 174 swego pana — opatrzności dla poddanych", “Rzeczpospolita Pawłow-ska" przetrwała do 1794 r., kiedy została zniesiona przez Moskali. Wzorem Brzostowskiego również inni panowie zaczęli wprowadzać czynsz w swoich posiadłościach. Wagę tych niewielkich, ale postępowych reform można pojąć wówczas, jeśli się uprzytomni, że ówczesna Rzeczpospolita była “piekłem dla chłopów, czyśćcem dla mieszczan i rajem dla szlachty". Dopiero bowiem w 1768 r. sejm ustanowił prawa kardynalne, które odbierały szlachcie “ius vitae et necis" (prawo życia i śmierci) wobec poddanych i postanawiały, że odtąd za umyślne (co niełatwo było udowodnić) zabójstwo chłopa szlachcic ma być nie grzywną, ale gardłem karany. Zarazem jednak prawa te zastrzegały, że całość “dominii et proprietatis" (władztwa i własności) szlachty nad poddanymi “nigdy odejmowana ani zmniejszona być nie może". Rozwój wsi litewskiej pod koniec XVIII w. wyraźnie zmierzał do przejścia od czysto feudalnych do feudalno-kapitalistycznych stosunków i sposobu produkcji. W 1790 r. na 135 130 dymów chłopów gospodarzy (nie licząc 7351 dymów ogrodników i 3592 dymy chałupników oraz innych) było: dymów pańszczyźnianych 82417, czyli 61%, a dymów czynszowych 52713, czyli 39%. Gospodarka pańszczyźniana przeważała w woj. trockim, gdzie 75% dymów chłopskich pełniło pańszczyznę, a tylko 25% było na czynszu; w woj. wileńskim już tylko 63% dymów było pańszczyźnianych, a na Żmudzi większość chłopów — 56%, siedziała na czynszu. Dokładne dane o liczbie dymów czynszowych i pańszczyźnianych na Litwie w 1790 r. przedstawiają się następująco: Dymy czynszowe i pańszczyźniane na Litwie w 1790 r. Dymy c; zynszowe Dymy pań szczyźniane Ogółem liczba procent liczba procent Wileńskie Trockie Żmudź 28555 7075 17083 37 25 56 49281 19814 13322 63 75 44 77836 26889 30405 Razem 52713 39 82417 61 135 130 W drugiej połowie XVIII w. na wsi litewskiej ogromnie wzrosło znaczenie prcsy najemnej. Nie tylko folwarki, ale i co zamożniejsi chłopi w coraz większym zakresie poczynali posługiwać się najmitami, płacąc im byle jakie zresztą wynagrodzenie. W parani mariampolskiej np. w 1790 r. na 351 gospodarzy aż 183 trzymało najemnych parobków. W ekonomii szawelskiej w 1789 r. ponad połowa gospodarzy posługiwała się pracą najemną. 775 Występujące na Litwie w drugiej połowie XVIII w. zjawisko masowego stosowania przez chłopów siły najemnej jest niezbyt zrozumiałe. Badacze sądzą, że jest to wynik działania procesu kapitalistycznego rozwarstwienia wsi. Jednak można postawić również inną tezę: główną przyczyną najmu parobków przez chłopów były nie przejawy kapitalizmu, lecz wzmożona gospodarka folwarczno-pań-szczyźniana. Nadmierne obciążenie pańszczyzną i robociznami (tłoki, gwałty, podwody) na rzecz dworu zmuszało przeciętnie liczebną i średnio zamożną rodzinę chłopską do najmowania parobków i dziewek, aby podołać powinnościom dworskim i potrzebom własnego gospodarstwa. W tym celu chłop musiał też utrzymywać większą niż zazwyczaj ilość sprzężaju. Skoro pan wymagał, aby chłop wychodził na pańszczyznę z antrynikiem, poddany musiał znaleźć pomocnika, jeśli nie miał syna w odpowiednich latach. Być może nastąpiło też względne przeludnienie wsi i względny wzrost dobrobytu. W każdym razie zjawisko najmu mieści się w zupełności w ramach stosunków feudalnych i jest nimi wywołane. POCZĄTKI MANUFAKTUR I HANDEL W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII WIEKU Nowością w życiu gospodarczym Litwy drugiej połowy XVII w. były manufaktury, czyli rękodzielnicze zakłady przemysłowe. Powstawały one od 1768 r. z inicjatywy podskarbiego Tyzenhauza w ekonomiach królewskich, głównie w Grodnie, gdzie około 1780 r. znajdowały się 22 manufaktury, które zatrudniały przeszło 1300 osób. Na Litwie pierwsza manufaktura założona została w Szawlach przed 1774 r. Produkowała ona płótno lniane, pracowały w niej 84 osoby. Jednakże manufaktury Tyzenhauza były deficytowe i prawie wszystkie upadły wraz z ich założycielem (1780 r.). Ich wyroby masowego użytku nie znajdowały szerszego koła odbiorców, gdyż wieś sama sobie tkała płótna, a butów i pończoch nie używano, chodząc w łapciach. Szlachta zaś wolała wyroby zagraniczne. Towary luksusowe z manufaktur Tyzenhauza nie mogły konkurować z zagranicznymi z uwagi na swą niższą jakość. W dodatku manufaktury te w poważnej mierze oparte były na mało wydajnej, przymusowej pracy chłopów pańszczyźnianych. Handel litewski w świetle “Tabeli generalnej wszystkich produktów i towarów z kraju wyprowadzonych i z zagranicy do kraju wprowadzonych w prowincji W. X. Litewskiego", obejmującej lata 1786—1792, na przekór twierdzeniom niektórych badaczy wykazywał bilans ujemny. Największymi bowiem kontrahentami w handlu zagranicznym byli magnaci i zamożna szlachta. Sprzedając na rynku krajowym 176 i za granicę uzyskiwane ze swych majątków nadwyżki — zboże, len, konopie (siemię i włókno), uzyskiwane kwoty obracali oni na zakup towarów luksusowych pochodzenia zagranicznego. Ponadto posiadając rezydencje w Polsce magnaci litewscy wydawali część swych dochodów nie we własnym kraju, lecz w Koronie. Tylko w niektórych latach saldo obrotów w handlu zagranicznym było dodatnie, w całym zaś sześcioleciu 1786— 1791 wartość importu przewyższała eksport o prawie 13 mln złp. Ponieważ ani rodzaje towarów, ani kierunki handlu od przynajmniej XVI w. nie uległy jakimś istotniejszym zmianom, nasuwa się wniosek, że ujemny bilans handlowy miała Litwa i przed XVIII w. W eksporcie litewskim główną pozycję, aż 96%, stanowiły produkty gospodarstwa wiejskiego i leśnego. W imporcie zaś 95% stanowiły artykuły przemysłowe. Eksport zboża w najlepszych latach osiągał 20 tys. łasztów, czyli niewiele ponad 40 tys. ton (łaszt = 2100 kg żyta). W. Ks. Litewskie nie obfitowało więc specjalnie w nadwyżki zbożowe. Jedną czwartą całego importu zajmowała sól, sprowadzana z Prus, z Rygi, z Polski i Rosji, w ilości nie mniejszej niż 300 tys. beczek rocznie (około 57 tys. ton). Z Zachodu przywożono “towary modne", w tym wina francuskie, ryby, żelazo i wyro- 12 ~ Historia Litwy 777 by z niego, sukna, surowce na potrzeby miejscowego rzemiosła (bawełna, jedwab, wełna), korzenie i przyprawy. Głównymi punktami tranzytowymi handlu litewskiego były od dawna Ryga i Królewiec. Handel z Koroną i jego rozmiary pozostają nieznane. Struktura handlu W. Ks. Litewskiego u schyłku XVIII w., niewątpliwie typowa też dla okresów wcześniejszych (XVI—XVII w.), wskazuje na charakter gospodarki krajowej — rolnictwo, hodowla i las pozostawały głównym źródłem dochodu narodowego. ANARCHIA MAGNATÓW I SZLACHTY W XVII-XVIII WIEKU Wojny i klęski, jakie spadły na Rzeczpospolitą w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w., w świadomości społeczno-poli-tycznej szlachty nie spowodowały żadnej zmiany. Zanoszono wprawdzie po kościołach modły i śpiewano dziękczynne Te Deum za ocalenie ojczyzny, ale współczesny rymopis pokpiwał sobie, że Litwa w swych kościołach da pacem [daj pokój] prosiła, Bóg mniemał o Paca, dał im Paców siła ... Zmieniały się bowiem nie poglądy na sprawy publiczne, ale magnackie koterie rządzące. Za Jana Kazimierza początkowo trzęśli Litwą Radziwiłłowie: Janusz (zm. 1655), hetman polny i wielki, wojewoda wileński, starosta żmudzki w jednej osobie, właściciel 8125 poddanych dymów, i Bogusław (zm. 1669), którego włości obejmowały 12 142 dymy. Po nich triumfy święcili Pacowie, a w końcu XVII w. usiłowali dojść do głosu Sapiehowie, z których Jan Sapieha, hetman wielki, w 1690 r. posiadał 18 563 dymów (jednak do opodatkowania zgłosił tylko 7882 dymy!). Klęska Sapiehów w bitwie ze szlachtą pod Olkienikami 1700 r. spowodowała upadek ich politycznego znaczenia w W. Ks. Litewskim. W XVIII w. wpływy na Litwie i w całej Rzeczypospolitej poczęli dzielić Czartoryscy, Radziwiłłowie, Ogińscy, Massalscy, Kossakowscy. Mimo to szlachta litewska była potężną siłą polityczną, toteż magnaci musieli jej schlebiać, zabiegać o jej poparcie. Część magnatów stroiła się w togi obrońców “złotej wolności" szlacheckiej i udawała “panów braci" szlachty, ci zaś, co próbowali przedsięwziąć coś wbrew życzeniom szlachty, tracili popularność i wpływy. Program polityczny szlachty litewskiej, podobnie jak i szlachty polskiej, sprowadzał się do jednej uświęconej zasady: nihii novi — nic nowego: Na sejmikach oszmiańskim i słonimskim 1666 r. postanowiono: “Jako novitates [nowości] najbardziej ojczyźnie szkodzą i stare prawa wątłą, tak na nie cale nie pozwalać". Sejmiki szlacheckie, 178 Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pędzla Daniela Szulca mające być źródłem prawa, stawały się coraz częściej widownią krwawych burd; np. w. 1669 r. w drod-nie: “Sejmik rozerwany, bo P[an] Massalski z synem rozsiekał P[ana] Eysymonta i wielu porąbano szlach-. ty". Coraz rzadziej rozpatrywano na nich sprawy publiczne, a częściej omawiano różne privata. Na sejmy do Warszawy panowie litewscy zjeżdżali jak na wojnę. Za magnackim powozem ciągnęły setki, a czasem i tysiące husarzy, rajtarii, dragonii, “wszyscy ci zbrojno, stroj-no, z chorągwiami, bębnami, trąbami, surmami". W sejmie toczyły się zaciekłe spory i kłótnie, większość ich rozchodziła się, niczego nie uchwaliwszy. W okresie 1652—1764 na 55 sejmów aż 42 zostały zerwane przez liberum veto. W życiu społeczno-politycznym Rzeczypospolitej zwyciężył nierząd — anarchia. Za źródła anarchii trudno uważać ustrój folwarczno-pańszczyźniany czy wielonarodowościowy skład Rzeczypospolitej, gdyż podobne stosunki panowały w XVII—XVIII w. np. w Rosji i Austrii, gdzie jednak rozwinęły się monarchie absolutne. Przesłanek anarchii należy raczej upatrywać w zbyt daleko posuniętym masowym rozdawnictwie dóbr państwowych (na Litwie ustało ono po unii 1569 r. i nadawaniu szlachcie coraz to nowych, zbyt daleko idących przywilejów. Ogromnie to uszczupliło dochody i uprawnienia monarchy, a następnie spowodowało uzależnienie władzy państwowej od szlachty i magnatów. Potęga gospodarcza magnatów, którzy mieli iście królewskie dochody, i wielka liczebność szlachty, ich wyjątkowe uprzywilejowane stanowisko w państwie, o którym stanowili, wyrosły tak dalece, że nie było siły, która by potrafiła okiełznać społeczność szlachecką i zmusić ją do przestrzegania prawa, do poszanowania i wzmocnienia władzy państwowej. Rozpanoszyła się więc anarchia szlachecka i magnacka, a władze państwowe, zarówno centralne, jak i lokalne, zostały dotknięte bezwładem i nie były zdolne ani do egzekucji, ani do reformy ustroju. Rak anarchii będącej osobliwą syntezą samowoli potężnych panów litewskich z polską “złotą wolnością", zawrócił Rzeczpospolitą z drogi postępu, prowadził ją do osłabienia i upadku. 779 PANOWANIE JĘZYKA POLSKIEGO NA LITWIE W XVII-XVIII WIEKU Jeszcze w początku XVII w. poeta Jan Kazimierz Paszkiewicz mógł śmiało napisać, że: Polska kwitniet lacinoju, Litwa kwitniet ruscziznoju, Bez toj w Polszcze nieprabudiesz, Bez siej w Litwie błaznom budiesz. Im dalej jednak w głąb wieku, tym bardziej jego stwierdzenie traciło aktualność. W 1697 r. szlachta litewska wysunęła projekt tak zwanego zrównania praw (coaequatio iurium), przyjęty przez sejm w tymże roku. Zrównanie praw, obok przepisów ustalających na wzór polski kompetencje litewskich urzędów ministerialnych, wprowadzało także jedno znamienne postanowienie: “Pisarz ziemskiego sądu wojewódzkiego ... po polsku, a nie po rusku pisać" winien i “dekreta wszystkie polskim językiem odtąd mają być wydane". Rozporządzenie to utwierdzało zwycięstwo polszczyzny na Litwie i Białorusi, czyniło ją urzędowym językiem w W. Ks. Litewskim. Tak dalece posunęła się wówczas polonizacja szlachty litewskiej, że zażądała ona oficjalnego uznania języka polskiego za język urzędowy na Litwie. Czym bliżej końca XVII w. tym bardziej szlachta litewska przesiąkała polską kulturą i polską świadomością narodową. UPADEK ŻYCIA KULTURALNEGO NA PRZEŁOMIE XVII I XVIII WIEKU Ogólny upadek gospodarczy kraju w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. spowodował głęboki kryzys w życiu kulturalnym Litwy. Co prawda mogła się Litwa w drugiej połowie XVII w. poszczycić uczonym wielkiej miary, który zyskał rozgłos europejski, ale to było prawie wszystko. Uczonym tym był Zygmunt Lauxmin (1596—1670), profesor Akademii Wileńskiej. Jego dzieło Praxis oratoria — o sztuce retoryki, wydane w 1648 r. w Wilnie i Brunsbergu, cieszyło się poza granicami Litwy wielkim powodzeniem. Drukowano je w Monachium (1658), Frankfurcie (1666, 1675), Kolonii (1680, 1705, 1707, 1717), Pradze (1710) i Wiedniu (1720); ogółem miało ono 13 wydań zagranicznych i dwa krajowe. Drugie dzieło Lauxmina Ars et praxis musicae — o sztuce muzycznej, ukazało się trzykrotnie w Wilnie w 1667, 1669, 1693 r. Wybitnym uczonym, inżynierem wojskowości był Józef Narono-wicz-Naroński, niesłusznie, jak i jego rodak Siemienowicz, uważany za 180 Polaka. Pracę jego z techniki budownictwa wojskowego spoczęły jednak w rękopisie i dopiero w 1957 r. ukazało się główne jego dzieło Budownictwo wojenne napisane po polsku. Podupadła jednakowoż Akademia Wileńska i całe szkolnictwo, rozpanoszyła się ciemnota i zabobon. Nietolerancja religijna posuwała się do urządzania “procesów czarownic", a zdarzało się, wyjątkowo wszakże, że szlachcica Kazimierza Łyszczyńskiego za ateizm spalono na stosie (1689 r.). Naród szlachecki stronił od książki, a jeśli czytał, to przeważnie polskie i łacińskie, nierzadko obskuranckie książki. Upadek poziomu oświaty musiał pociągnąć za sobą także uwstecz-nienie myśli społecznej i naukowej. W XVIII w. wydano zaledwie 304 książki litewskie, wśród nich godne Ciemnogrodu “dzieło" ks. Michała Olszewskiego Bronią atwerta ing wiecznasti (Brama otwarta do wieczności, Wilno 1753). Książka ta pouczała np., że “niewiasta, całująca młodzieńca, oddała swą duszę diabłu", albo że “niewiasta skrywająca grzech na spowiedzi na wieki przeklęta", itd. Całe zresztą piśmiennictwo litewskie. drugiej połowy XVII i pierwszej połowy XVIII w. ograniczało się do utworów religijnych, jak np. Jerzego Kossakowskiego Roźanczius Maryos Pannos (1681), który miał aż 40 wydań, czy też równie popularny Ałtorius duchownas (Ołtarz duchowny). Język litewski, jak widać z samych tylko tytułów, został zachwaszczony polonizmami. Modlitewniki te były jedyną strawą duchową, dostępną dla ludu litewskiego w ojczystym języku. Szlachcic litewski w końcu XVIII w. Obraz Piotra Norblina DONELAITIS - OJCIEC LITEWSKIEJ LITERATURY PIĘKNEJ Najwybitniejszy utwór litewskiej literatury pięknej epoki feudaliz-mu, napisany przez Litwina pruskiego, pastora ewangelickiego Krystyna Donelaiti są (1714— 1780), poemat Metai (Rok), powstał na Litwie pruskiej. Za życia autora pozostawał jednak nieznany, gdyż ogłoszono go drukiem dopiero w 1818 r. Poemat Metai już przez Adama Mickiewicza uznany został za utwór wielkiej miary: “Wspomniane poemy, co do rzeczy i pięknego wysłowienia, godne pochwały i stąd 181 jeszcze mieć powinno dla nas szczególny interes, iż jest wiernym obrazem obyczajów ludu litewskiego". Stanowi on prawdziwą perłę literatury litewskiej, wyróżnia się nie tylko mistrzostwem formy, ale i realizmem treści, niezwykłym dla epoki klasycyzmu, schematycznych sielanek. Opiewa on pięknym heksametrem życie wieśniaków litewskich w Prusach, maluje ich dole i niedole w sposób ujawniający doskonałą znajomość życia ludu. Stając w jego obronie Donelaitis wypowiedział pochwałę ciężkiej, ale owocnej pracy chłopskiej: My, Litwini łapciowi, ubogie pracownik!, Całkiem inni jesteśmy, do panów niepodobni, Ani także do sług ich zepsutych, ogłupionych, Ale z pańskich chorób nie znamy ani jednej! Ach, jak wielu po dworach i po miastach narzeka, Że się lato przybliża i powietrza przemiany; Ten z podagrą się zmaga, wykrzykuje żałośnie, Inny cierpi na astmę, po doktorów posyła... I dlaczegóż to panów prześladują choroby I tak wielu przedwcześnie śmierć zagarnia okrutna? A dlatego, że mają prace chłopskie w pogardzie, Żyjąc w ciągłym próżniactwie i szalonej rozpuście. A oto my, po dworach i miastach wzgardzani, Maślankę tylko z chlebem i serwatkę pijąc, Spełniamy w skok roboty, jak chłopom to przystoi, A kiedy i słoniny miewamy lub kiełbasy Litewskiej po kawałku, to wówczas nam robota Jeszcze bardziej się sporzy i wprost w ręku pali. * * Nikt swoich dostojeństw na świat nie przyniósł z sobą, Wszak pan się nie rodzi z szablą, a chłop z bronami. Różnice dopiero później wystąpią wyraźnie, Gdy pan, jak słonina w garnku, wybije się na wierzch I zacznie spoglądać dumnie na chłopa-biedaka, Gdy ten swą dziurawą czapkę pospiesznie zdejmując Pokornie się kłaniać będzie przed panem w kolasie. Na świecie porządek taki nam Bóg ustanowił, By jedni się wznieśli jak książęta nad nami, A inni po błocie drepcząc — babrali się w gnoju I wszelkie najcięższe prace spełniali codziennie. Lecz za tę pracę wielu chłopami pogardza, Za kpów i wałkoniów mając swych pól pracowników. (Przekład K. Pietkiewicza) TWÓRCZOŚĆ LUDOWA W XVII-XVIII WIEKU Od powszechnego upadku i wstecznictwa piśmiennictwa litewskiego, będącego wytworem klas wyższych, odbija się jaskrawię żywotna, samorodna i dość bogata twórczość ludowa. Lud litewski, słynący 182 ze swego zamiłowania do muzyki i pieśni, układał i nucił tysiące dajn (dainos — pieśni). Oto urywek jednej ze starych dajn, jakże wymownej w swej treści społecznej: Ateina ponas Przychodzi pan Kaip Setonas, Jako szatan, O tijunas A ciwun Kaip perkunas. Jak piorun. As tą poną Ja tego pana Maltę malciau. Bym w młynie mełł, O tijuną A ciwuna gruste grusćiau. W moździeżu tłukł. Często też śpiewał lud o Chodkiewiczu-Katkusie, co Szwedów pod Kircholmem pobił. Bogaty był zasób ludowych przysłów, które wiernie odbijały myśli i uczucia wieśniaka litewskiego, np.: “Kieno valia, to ir teisybe" (Czyja wola, tego i sprawiedliwość), “Kas turi daug pinigu, tas nebijo ne kunigu" (Kto wiele ma pieniędzy, ten nie boi się nawet księży). BAROK I KLASYCYZM W ARCHITEKTURZE W architekturze i sztuce od połowy XVII w. święcił triumfy późny barok, styl lubujący się w nadmiarze ozdób, figur i malowideł, odpowiadający gustom zamożnej szlachty i magnatów, co się chełpliwie obnosili swym przepychem. Najwspanialszym zabytkiem litewskiego baroku jest kościół Św. Piotra i Pawła w Wilnie na Anto-kolu. Kościół ten poczęto wznosić w 1668 r. według planów włoskiego architekta Jana Zaoro. Wnętrze kościoła, utrzymane w stylu przejściowym od baroku do rokoka, sprawia oszałamiające wrażenie niesłychanym wprost bogactwem dekoracji, przeszło dwóch tysięcy figur, płaskorzeźb, kwiatów i ozdób. W drugiej połowie XVIII w. zapanował chłodny klasycyzm, którego najwybitniejszym przedstawicielem był litewski, ale spolszczony włościanin, Wawrzyniec Gucewicz (1753—1798). Na podstawie jego znakomitych projektów w końcu XVIII w. stanęła w Wilnie piękna katedra i ratusz, a w Werkach pałac biskupi. Od połowy XVIII w. poczęła słynąć wileńska Ostra Brama z “cudownym" obrazem Matki Boskiej. Ostra Brama, wzniesiona w latach 1503—1528, kiedy to Wilno otoczyło się murami obronnymi, już od połowy XVI w. posiada zachowany do dziś obraz Madonny. Obraz ten, malowany na drewnie, zdradza wielkie podobieństwo do słynnej z piękności Barbary Radziwiłłówny, drugiej umiłowanej żony Zygmunta Augusta. Portret Barbary po jej zgonie (1551 r.) miał zawisnąć w Ostrej Bramie, ale nikt przez długie lata nie widział 183 w nim nic cudownego. Jego sława zaczęła się dopiero od czasu, kiedy w 1626 r. przybyli do Wilna karmelici bosi i osiedli w Ostrej Bramie, gdzie w 1671 r. zbudowali kaplicę i uroczyście wnieśli do niego obraz, uznany za cudowny. W 1761 r. karmelita Hilarion wydał w Wilnie Relację o cudownym obrazie NMP, który w Wilnie na Ostrej Bramie nieustannie słynie cudami. Według najnowszej hipotezy (W. Tomkowicz) obraz Madonny Ostrobramskiej wyszedł spod pędzla malarza Łukasza Porębskiego w Krakowie w 1619 r. Do Wilna przywieźli go karmelici w 1626 r. i zawiesili w Ostrej Bramie, obok której znajdował się ich konwent. Madonna Ostrobramska. Obraz na drzewie z połowy XVI w. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ 1773-1803 Zwiastunem postępu w oświacie na Litwie stało się jezuickie Col-legium Nobilium (szkoła szlachecka), działające w Wilnie w latach 1740—1775. W założeniu jego leżało wychowanie synów szlacheckich na światłych i miłujących ojczyznę obywateli. W programie nauczania tej szkoły znalazły się obok matematyki także języki obce, jak francuski i niemiecki. W ostatniej ćwierci XVIII w. w życiu kulturalnym Litwy zaczął się przełom. Dzięki wytężonej działalności Komisji Edukacji Narodowej (1773—1803) Litwa pokrywała się coraz liczniejszą siecią już nie duchownych, lecz świeckich szkół początkowych i średnich. W tak zwanej Prowincji Litewskiej tej Komisji (obejmującej też Białoruś) przed zaborem Litwy działało ponad 450 szkół początkowych i 38 średnich. W latach 1781—1783, staraniem głównie rektora Marcina Poczo-buta, zreformowano dawną Akademię Wileńską, przekształcając ją na Szkołę Główną. Szkoła ta stała się nowoczesną uczelnią akademicką, w której prymat uzyskały — zgodnie z duchem czasu — nauki przyrodnicze. Utworzono nowe katedry: historii naturalnej, medycyny i prawa. Usiłowano przy tym związać naukę bliżej z życiem (pozostawiając, jednak łacinę jako język wykładowy), by — jak tego chciał 184 wybitny działacz oświatowy Joachim Chreptowicz — szerzyć wiedzę w społeczeństwie, uczestniczyć w życiu kraju, dostarczać mu ludzi wykształconych, wychowanych po obywatelsku i w duchu patriotycznym. Spośród profesorów Szkoły Głównej zasłynął Franciszek Narwojsz, który stwierdziwszy, że “litewskie dowcipy [rozumy] równie z drugimi narodami ... są ochocze i przedziwnie zdatne do trudnej nauki matematycznej", pierwszy na Litwie wykładał zarys matematyki Izaaka Newtona. Dużym powodzeniem cieszyły się wykłady z prawa natury, prowadzone przez Hieronima Strojnowskiego. Wykazywał on wady Rzeczypospolitej, uzasadniał potrzebę reform, polepszenia bytu chłopów i pomnożenia potęgi gospodarczej kraju, szczególnie rolnictwa. Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie ministerstwo oświaty, rozporządzała w W. Ks. Litewskim sporym budżetem w wysokości 600—700 tys. złp rocznie, płynących z oddanych w jej rozporządzanie dóbr pojezuickich. Wprawdzie na utrzymanie szkół w W. Ks. Litewskim szło tylko mniej więcej dwie trzecie tej sumy, ale było to niemało i dawało gwarancję stałej, spokojnej - pracy. Program nauczania w szkołach początkowych i średnich, wyrwanych spod wszechwładzy duchowieństwa, został również zeświecczony. W miejsce łaciny wprowadzano polski jako język nauczania; reforma szkolna przewidywała również w części szkół, zwłaszcza na Żmudzi, naukę języka litewskiego w niższych klasach. Swego ojczystego języka dzieci uczyły się w szkołach parafialnych (początkowych) z książeczki zwanej Mokstas skaytimo raszto lietuwiszko {Nauka czytania pisma litewskiego). Był to pierwszy elementarz litewski, nieznanego autora, wydany w 177S r. Do końca XVIII w. elementarz ten miał jeszcze 14 wydań, a do 1864 r. wznowiono go ogółem 62 razy. Elementarz ten był jakby opoką, na której wyrosła piśmienność ludu litewskiego w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX w. Część ludności wiejskiej żywo odczuwała potrzebę nauki, skoro w wielu parafiach chłopi sami utrzymywali nauczycieli (a nie plebani, którzy byli do tego zobowiązani). Co więcej, bywało i tak, że ci, “którzy się pouczyli, drugich po wioskach uczą". Aczkolwiek w większości szkół uczono tylko po polsku, to jednak postępowa treść nauczania dostępnego również dla dzieci chłopskich, przyczyniła się do podniesienia oświaty i rozwoju kultury ludu litewskiego. NIERZĄD I WALKA O REFORMĘ PAŃSTWA W OSTATNIEJ ĆWIERCI XVIII WIEKU Rzeczpospolita, mimo szybkiego dźwigania się z klęsk wojennych drugiej połowy XVII i początku XVIII w., za panowania Augusta III Sasa (1733—1763) nie tylko że nadal stała pogłębiającym się 185 nierządem, ale i służyła obcym mocarstwom za “karczmę zajezdną". Podczas wojny siedmioletniej (1756— 1763) między Prusami a Austrią i Rosją walczące strony swobodnie grasowały po ziemiach Rzeczypospolitej, grabiły i uprowadzały ludność, nakładały kontrybucje pieniężne i żywnościowe, masowo wypuszczały fałszywe pieniądze. Próby reform skarbowo-wojskowych nie dochodziły do skutku, gdyż zrywano sejmy jeden za drugim. Szalona pycha magnatów, powszechne przekupstwo i bezprawie, nadużycia i gwałty różnych panków i urzędników, wzajemne walki i zajazdy szlachty i magnatów, krwawe starcia na sejmikach, nieludzki wyzysk chłopów, słabość i niedorozwój mieszczaństwa uciśnionego przez szlachtę — wszystko to spychało Rzeczpospolitą na dno upadku. Bezsilna, trawiona anarchią Rzeczpospolita padła wreszcie ofiarą zaborczych, silnych, rządzonych przez absolutnych monarchów sąsiednich mocarstw Prus, Rosji i Austrii. W osiem lat po wstąpieniu na tron Rzeczypospolitej ostatniego jej władcy, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Prusy, Rosja i Austria dokonały w 1772 r. pierwszego rozbioru. Prusy zagarnęły Pomorze, Austria przywłaszczyła sobie Małopolskę i tak zwaną Galicję, Rosja zaś zajęła część ziem białoruskich po linię rzek Dźwina— Druć— Dniepr. Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej wstrząsnął sumieniami jej światłej szych i postępowych obywateli. Poczęto szukać możliwości i sposobów naprawy ustroju i ratowania niepodległego byiu Rzeczypospolitej. Epoka Oświecenia, jaka nastała na ziemiach Rzeczypospolitej z początkiem panowania króla Stanisława Augusta, wysuwała jako ideał państwa monarchię zorganizowaną na nowożytnych zasadach, tj. ze sprawną biurokracją w terenie i silną władzą centralną, rządzoną przez światłego władcę. Jednakże wzmocnienie władzy królewskiej w kraju na wskroś przeżartym ogólną anarchią było zadaniem mierzącym “siły na zamiary", wymagającym olbrzymich środków finansowych i rewolucyjnych reform. Nieśmiałe próby reform w oparciu o carat w latach 1764—1766 i 1773—1776 wobec zaciekłej reakcji grupy magnatów nie przyniosły większych rezultatów. Okrzepło jednak stronnictwo reform, które na Sejmie Wielkim (1788— 1792) podjęło walkę o naprawę Rzeczypospolitej. Na przebieg obrad sejmowych wielki wpływ wywarła burżuazyjna rewolucja we Francji 1789 r. Od zburzenia Bastylii — symbolu nienawistnego ludowi feudalnego reżimu, rozpoczęła po Europie swój zwycięski pochód idea demokracji. Idee demokratyczne, które zrewolucjonizowały Francję, na ziemiach Rzeczypospolitej stały się podstawowym założeniem programu naprawy Rzeczypospolitej. Obficie czerpali z nich zwolennicy reform, zwłaszcza tak zwana Kuźnica Kołłątajowska z Hugonem Kołłątajem, Stanisławom Staszicem i Franciszkiem Je- 186 Ratusz w Kownie z XVI-XVIII w. zierskim na czele, zapłodniły one też umysły patriotycznych, postępowych jednostek na Litwie. Zwolennicy reform poczęli żądać zniesienia poddaństwa jako hańbiącej instytucji epoki feudalnej, wzywali do zrównania wszystkich obywateli wobec prawa, zaliczali do narodu przede wszystkim lud, dla którego dotąd nie było miejsca w szlacheckiej koncepcji narodu. Działalność obozu reform doprowadziła w końcu do podjęcia przez sejm doniosłych uchwał. Dnia 18 IV 1791 r. sejm przyjął prawo o wolnych miastach królewskich w Rzeczypospolitej, które nareszcie uzyskały możność swobodnego, nie skrępowanego prawem feudalnym rozwoju. Na koniec słynna Konstytucja 3 maja 1791 r., choć utrzymywała panowanie feudałów i “narodu szlacheckiego", znosiła jednak anarchiczne wolne elekcje, konfederacje i osławione liberum veto. Konstytucja ta przyrzekła też “lud rolniczy" wziąć “pod opiekę prawa", czyniąc tym samym nadzieję na polepszenie doli chłopskiej. Konstytucja 3 maja znosiła całkowicie odrębność państwową 187 W. Ks. Litewskiego. Litwa miała zostać jedną z prowincji Rzeczypospolitej. Uchwalone wkrótce po konstytucji “Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów" postanawiało, że Jako jedną powszechną i nie-oddzielną ustawę rządową, całemu państwu naszemu, Koronie Polskiej i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu służącą, mamy, tak tymże jednym rządem i wojsko nasze wspólne, i skarby w jeden nierozłączny skarb narodowy połączone rządzone mieć chcemy". Ogół szlachty litewskiej z entuzjazmem przyjął Konstytucję 3 maja. Były salwy armatnie i wiwaty, były wstęgi z napisem “Albo szyja, albo konstytucyja". Na 34 zwołane w 1792 r. sejmiki powiatowe zaledwie dwa opowiedziały się przeciwko konstytucji. WRZENIE REWOLUCYJNE NA LITWIE PO KONSTYTUCJI 3 MAJA 1791 ROKU Prawo o miastach i Konstytucja 3 maja (przełożona zaraz na litewski, lecz nie opublikowana) wywołały wśród mieszczaństwa i chłopstwa litewskiego ogromne poruszenie i radość. Litwa zawrzała, nastąpił wielki zryw mas ludowych do walki o prawo do lepszego życia. Przeciwko feudałom powstali w 1792 r. chłopi w starostwie połągowskim ze szlachcicem Szymonem Ginejtem na czele. W pobliskim starostwie płotelskim w tymże czasie szlachcic Rafał Wiskont “maksymami wolności chłopów pobuntował, którzy przeciwko zwierzchności za jego radami bunt uczyniwszy, przez lat kilka dworowi powinności nie pełnili". Ginejt w porozumieniu z Wiskon-tem pragnął poprowadzić chłopów do walki z reakcyjnymi feudałami. Starosta płotelski Michał Ogiński oskarżał ich w 1793 r., że “rewolucję już mają zupełną do zrobienia przeciwko zwierzchności". Pod przywództwem Ginejta i Wiskonta chłopi występowali przeciwko klice feudałów litewskich z biskupem Massalskim na czele, którzy potępiali Konstytucję 3 maja. Zaburzenia na wsi i w miasteczkach litewskich w latach 1791— 1793 przybrały wielkie rozmiary, obejmując włości: Punia, Wiżajny, Ejragoła, Wilkija, Wielona i szereg innych. Chłopi i mieszczanie odmawiali pełnienia powinności, żyli nadzieją wolności. Na Litwie wytworzyła się sytuacja rewolucyjna. Wieści z rewolucyjnej Francji, skąd płynęły szczytne hasła wolności, równości i braterstwa, budziły przerażenie feudałów i entuzjazm uciemiężonych. Rewolucyjnego zapału mas nie zdołała stłumić reakcja feudalna, która za poparciem carskiej Rosji Katarzyny II zawiązała tak zwaną konfederację tar-gowicką i w imię przywrócenia starego porządku sprowadziła do kraju wojska rosyjskie, które miały przywrócić “całość praw szla- 188 checkich". Kiedy wojska rosyjskie opanowały kraj, okazało się, że Rosja w porozumieniu z Prusami przygotowała nowy rozbiór Rzeczypospolitej. Drugi rozbiór Rzeczypospolitej 1793 r. przyniósł Prusom Wielkopolskę, Rosji zaś większą część Białorusi i Ukrainy po linię Druja— Pińsk— Zbrucz. Nowy akt bezprawia i przemocy zaborców spowodował wybuch przygotowanego przez siły patriotyczne Polski i Litwy zbrojnego powstania przeciwko Rosji. POWSTANIE 1794 ROKU Powstanie 1794 r., podniesione przez generała Tadeusza Kościuszkę w Krakowie 24 marca do głębi poruszyło Litwę. Już 16 kwietnia do powstania przyłączyło się wojsko litewskie stojące w Szawlach. Rewolucyjny spisek jakobinów wileńskich, przewodzony przez pułkownika Jakuba Jasińskiego, w noc z 22 na 23 kwietnia poderwał do walki stolicę Litwy. Garnizon wojsk carskich, po części rozgromiony, pośpiesznie ratował się ucieczką. Zdrajca-targowiczanin hetman Szymon Kossakowski zawisł na szubienicy. Utworzono Najwyższą Radę Narodową Litewską, która miała pokierować powstaniem na Litwie. Pod hasłem “Za naszą i waszą wolność" Najwyższa Rada Narodowa Litewska 24 kwietnia wezwała Litwinów do broni “w celu odzyskania wolności i równości obywatelskiej". Akt powstania litewskiego szedł więc znacznie dalej w swoim programie niż krakowski akt Kościuszki z 24 marca, gdzie radykalnie brzmiących słów o “równości obywatelskiej" nie było. Po raz pierwszy też wydano odezwy powstańcze w języku litewskim i zabrano się do uzbrajania ludu. “Gazeta Narodowa Wileńska" prowadziła propagandę rewolucyjną, wychwalając jakobinów francuskich i przejawy radykalizmu w kraju. Kościuszko jednak nie miał zamiaru dopuścić do przekształcenia powstania w rewolucję społeczną, ku czemu zmierzali wileńscy jako-bini z Jasińskim. Po otrzymaniu wieści z Litwy Kościuszko wystąpił z zarzutami, że Najwyższa Rada Narodowa Litewska samozwańczo przywłaszczyła sobie władzę, że “osobistość i prywata w niej przeważa dobro ogólne", że wprowadza ona “ducha niezgody obrażającego unię bratnich narodów". Po tych głęboko niesłusznych i krzywdzących zarzutach wobec Litwinów Kościuszko odwołał Jasińskiego z naczelnego dowództwa wojsk litewskich, powierzając je komendzie nieudolnego gen. Michała Wielhorskiego (4 VI 1794). Po odsunięciu Jasińskiego przywództwo powstaniem przeszło w ręce grupy umiarkowanych społecznie ludzi, którzy drżeli przed rewolucją i obawiali 189 się uzbrojenia ludu. Rada Litewska została rozwiązana, a na jej miejsce Kościuszko utworzył Deputację Centralną W. Ks. Litewskiego. Wieść o Kościuszce — generale chłopskim (generoias mużiku), rozeszła się szeroko wśród chłopów litewskich, którzy masowo zgłaszali się do powstania, odmawiali powinności i napadali na dwory. Wystraszona szlachta uciekała do obozów powstańczych lub ciągnęła pod opiekę wojsk carskich. KLĘSKA POWSTANIA I ROZBIÓR LITWY PRZEZ ROSJĘ I PRUSY W 1795 ROKU Nieudana bitwa wojsk litewskich z Rosjanami pod Sołami 25 VI 1794 r., po której wróg zaatakował mężnie broniące się Wilno (19—20 lipca), pogłębiła rozbieżności w szeregach przywódców powstania. Wileńscy jakobini, wytykając niedołęstwo gen. Wielhorskie-go, żądali podjęcia ewolucyjnej walki z wrogiem. Po ustąpieniu Wielhorskiego, kiedy Kościuszko nie godząc się na przywrócenie dowództwa gen. Jasińskiemu wyznaczył na wodza naczelnego gen. Stanisława Mokronowskiego, w kierownictwie powstania litewskiego przewagę uzyskali przeciwnicy rewolucji. Tymczasem 11 sierpnia wojska rosyjskie zdobyły Wilno i powstanie zaczęło się rozprzęgać. Lud wiejski nie mógł się doczekać żadnych swobód, gdyż szlachta odmawiała wykonania zarządzeń Kościuszki, który nakazywał uwolnienie z poddaństwa chłopów zgłaszających się do powstania. Rekruci chłopscy zaczynali tłumnie uciekać do domów, chłopi stronili od powstańców i wszczynali bunty przeciwko szlachcie i urzędnikom. Próżno jakobini litewscy nawoływali do wyrzeczenia się przez szlachtę “nieszczęsnego egoizmu", darmo wzywali, aby z ambon “ogłaszane były wolności, dotąd dla włościan udzielone". Szlachta przerzucała ciężary powstania na chłopów, oszczędzając swe majątki, i ani myślała o zniesieniu poddaństwa. Wojska litewskie, głodne i zniechęcone, cofały się na Grodno. Ze wschodu szybkimi marszami nadciągała armia sławnego wodza rosyjskiego Suworowa, który pod Brześciem rozbił oddział wysłanego przez Kościuszkę na Litwę gen. Sierakowskiego. Kiedy gen. Mokro-nowski ruszył spod Grodna na pomoc Kościuszce, doszła go po drodze wiadomość o klęsce pod Maciejowicami. Wojska litewskie skierowały się wówczas spiesznie na Warszawę i wzięły udział w obronie Pragi, na której szańcach 4 XI 1794 r. znalazł bohaterską śmierć gen. Jasiński. Po zdobyciu Pragi, kiedy to splamił się Su-worow wydawszy ją na rzeź swoim żołdakom, powstanie upadło. Litwa znalazła się pod okupacją rosyjską. W 1795 r. nastąpił trzeci 790 rozbiór Rzeczypospolitej. Ziemie litewskie zostały rozdarte między dwóch zaborców. Rosja zagarnęła całą Auksztotę i Żmudź, a Prusy zagrabiły kraj zapuszczański — Litwę zanicmeńską (Suwalszczyznę). Zabór Litwy przez Rosję i Prusy w 1795 r., będący aktem gwałtu i przemocy wobec narodu, który wkroczył w okres swego gospodarczego i społecznego rozwoju, zawrócił na dziesiątki lat Litwę z drogi postępu, przyniósł jej nie tylko wzmożony reżim feudalny, ale i ucisk narodowy. VIII. LITWA POD BERŁEM CARÓW U SCHYŁKU EPOKI FEUDALNEJ (1795-1861) UWSTECZNIENIE SPOŁECZNEGO ROZWOJU LITWY ROZWOJU LITWY jak i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1794— 1795 r. nie wstrząsnął sumieniem narodu szlacheckiego. Szlachta litewska utraciła wprawdzie ojczyznę-państwo, ale zachowała majątki, poddanych i przywileje. Słała więc do carycy Katarzyny II dziękczynne delegacje “za uwolnienie tej ziemi z jarzma buntowników" — powstańców 1794 r. W kraju, wyniszczonym przez wojnę, głód i zarazę 1794—1795 r., wielkorządca Litwy, ks. Mikołaj Repnin, zaprowadzał rosyjskie porządki. Patrioci znaleźli się na zesłaniu, w ukryciu lub na emigracji. Pod grozą bagnetów rosyjskich zamarło życie publiczne, umilkły walki polityczne. Zawiedzeni targowiczanie bezczynnie przyglądali się poczynaniom władz carskich. Władze te, choć jeszcze nie zaliczały Litwy do ziem “odwiecznie rosyjskich", dążyły do zupełnego jej zespolenia z Rosją. Przede wszystkim wprowadziły one na Litwie surową cenzurę prewencyjną już w 1794 r. Bez zezwolenia cenzury nie wolno było nic drukować. W ten sposób w obawie przed szerzeniem się na Litwie idei rewolucji francuskiej stłumiono wolność słowa i druku. Litwę w 1794 r. podzielono na dwie części: wileńską i kowieńską, które w 1795 r. złączono w jedną gubernię wileńską. W latach 1796— 1797 z dwóch guberni wileńskiej i słonimskiej stworzono jedną gubernię litewską, potem znowu w 1801 r. wydzielono ziemie litewskie w osobną gubernię wileńską. W skład guberni wileńskiej wchodziło 11 dawnych powiatów, które zachowały swe historyczne granice: wileński, trocki, kowieński, szawelski, rosieński, telszewski, upicki, brasławski, wiłkomierski, oszmiański i święciański, czyli za-wilejski. Gubernia wileńska według spisu rosyjskiego z 1795 r. liczyła 11 miast powiatowych, 229 miasteczek i 17781 wsi, w których żyło około l mln mieszkańców. Zarząd podbitym krajem powierzono Rosjanom, ale — wedle opinii rosyjskiej A. Bezborodki — “dobrano ludzi, którzy bynajmniej nie zapewnią powagi rosyjskiemu rządowi". Zdzierstwo, przekupstwo 792 Wieśniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza i kradzież dobra publicznego wśród urzędników rosyjskich były na Litwie powszechne. Na ten temat obiegała Wilno nader wymowna anegdota: drugi z kolei gubernator Litwy, J. Bułhakow (1797— 1798), wydał obiad reprezentacyjny dla szlachty. “Śród obiadu [Michał] Brzostowski coraz to łyżkę, to nóż lub widelec srebrny niby to skrycie za pazuchę, to do kieszeni kłaść zaczął. — Co to robisz, hrabio? — rzekł mu udziwiony Bułhakow. — Ach! panie gubernatorze — odrzekł Brzostowski — to rzecz szczególna: jak się tylko człowiek zrobił rosyjskim poddanym, ot tak i ręce świerzbią, żeby coś ukraść". W sądownictwie, pozostawionym szlachcie, zaszły niewielkie zmiany w porównaniu z okresem Rzeczypospolitej. Zachowano w sądach nie tylko Statut litewski 1588 r., ale i język polski. Surowo jednak zabroniono zajazdów, tego anarchicznego środka dochodzenia sprawiedliwości “prawem i lewem". Zniesiono też formalnie karę śmierci (za to stosowano rosyjską karę kilkunastu tysięcy rózeg, co równało się śmierci) i zabroniono tortur podczas śledztwa. 13 - Historia Litwy 193 W dziedzinie skarbowości utrzymany został w zasadzie polski system podatkowy z 1793 r. w postaci podymnego (i innych ciężarów państwowych), jednakże podwyższono je o 50% i rozłożono nie na dymy, lecz według zasad rosyjskich na dusze chłopskie męskie. Litwa dotkliwie odczuwała zwiększenie podatków, tym bardziej że wybierano je w monecie srebrnej, gdy w Rosji płacono papierowymi asygnatami, których kurs spadł aż do 25% nominalnej wartości. Dopiero w 1812 r. z ulgą dla kraju zrównano Litwę pod względem podatkowym z guberniami rosyjskimi. Ze śmiercią Katarzyny II (1796) i wstąpieniem na tron Pawła I (1796—1801) na Litwie powiał nowy duch. Ogłoszono amnestię dla powstańców z 1794 r. (prócz emigrantów), przywrócono całkowicie dawne sądownictwo litewskie i sejmiki szlacheckie dla obioru marszałków i sędziów, przez co z powrotem dopuszczono szlachtę do udziału w rządach. Urzędnicy rosyjscy, jak stwierdzał ks. Adam Czartoryski, “gorliwiej pilnowali służby, zmienili szorstkość na miękkość z podwładnymi i strzegli się nadużyć". W szkolnictwie po zaborze nadal obowiązywały ustawy Komisji Edukacji Narodowej aż do 1803 r. Carat daleki był wówczas od idei kulturalnej rusyfikacji Litwy, toteż w niczym nie przeciwdziałał polonizacji tego kraju. Nowy car Aleksander I (1801—1825) na początku swoich rządów dał się poznać jako skłonny do liberalizmu oświecony władca, gdyż zezwolił powstańcom-emigrantom na powrót do kraju i zwrócił im skonfiskowane majątki. W 1803 r. Aleksander I wyraził zgodę za zreorganizowanie szkolnictwa państwowego na Litwie w myśl polskich zasad, a kuratorium wileńskiego okręgu szkolnego powierzył ks. A. Czartoryskiemu. Co więcej, w 1803 r. car przemianował Szkołę Główną wileńską na Uniwersytet, który wkrótce wspaniale się rozwinął. Zabór Litwy unicestwił i na długo odsunął reformę stosunków społecznych. Cofnięto bowiem wszystkie uchwały dotyczące poprawy bytu mieszczan i chłopów, powzięte przez Rzeczpospolitą w dobie Sejmu Wielkiego i podczas powstania 1794 r. W podbitym kraju faworyci carowej Katarzyny otrzymali olbrzymie posiadłości, np. hr. Platon Zubow w 1795 r. dostał ekonomię szawelską i część starostwa jurborskiego, które liczyły ponad 15 tys. samych tylko dusz męskich. Zubow, objąwszy swe dobra, natychmiast podniósł pańszczyznę z dwóch do sześciu dni tygodniowo, a za jego przykładem poszli inni. W ogólności los chłopa litewskiego doznał po zaborze znacznego pogorszenia. Zależność chłopa od pana, zarówno na Litwie, jak i w Rosji, była niemal całkowita, z tą wszakże różnicą, że w Rosji w 1797 r. pod groźbą katorgi zabroniono chłopom skarg na właściciela, gdy na Litwie poddani mogli dochodzić sprawiedliwości 194 u władz państwowych. Większe też było w Rosji obciążenie chłopów i inny system wymiaru powinności: na Litwie jednostką podatkową na rzecz dworu czy państwa była włóka lub dym, w Rosji zaś tak zwana dusza rewizyjna męska, tj. wszyscy chłopi zapisani podczas rewizji - spisu ludności przeprowadzanego co 15 lat. Według systemu rosyjskiego na Litwie wybierano od 1795 r. podatki państwowe. Zawarowano jednak wolnym chłopom litewskim prawo do przenoszenia się na inne miejsce. W 1795 r. wolnej ludności w stosunku do ogółu chłopów liczono 28,4%. Szlachta jednak domagała się, aby wolny człowiek po przemieszkaniu 10 lat na jednym miejscu był uznawany za poddanego. Dlatego też liczba ludzi wolnych zmniejszała się, tak że w 1858 r. wolnych chłopów na Litwie (prócz Litwy zaniemeńskiej) było zaledwie 5,6%. W 1795 r. na około 382 tys. dusz męskich było 108 223 wolnych, a w 1858 r. na przeszło 589 tys. dusz chłopskich było wolnych już tylko 33389. Obok zaostrzenia poddaństwa, wydatnego zwiększenia pańszczyzny i podatków ciężkim brzemieniem zwalił się na chłopów litewskich nowy obowiązek: dawanie rekrutów do wojska. Wzięci w rekruty chłopi mieli przed sobą 25 lat katorżniczej niemal służby, w czasie której kij i głód tępił ich nieraz srożej niż ogień bitewny. Przed tą straszliwą służbą chłopi już od 1795 r. masowo zbiegali do Prus. Władze rosyjskie zmuszone były ściśle pilnować granicy pruskiej, a nawet zezwolić na wykupienie się od tego obowiązku, ale za tak wysoką cenę, że chłop nie był w stanie zapłacić potrzebnej kwoty. SPRAWA CHŁOPSKA NA LITWIE W POCZĄTKU XIX WIEKU Coraz powszechniejsza jednak krytyka feudalnych stosunków powoli zaczęła docierać do świadomości szlachty litewskiej. O kwestii włościańskiej zaczęto poważniej myśleć od czasu, kiedy Aleksander I w 1803 r. wydał prawo “o wolnych rolnikach", pozwalające dziedzicom zwalniać chłopów z poddaństwa wraz z ziemią w drodze wzajemnej umowy. Z prawa tego skorzystało wszakże niewielu panów litewskich. Wsławił się tu głównie Ignacy Karp, który umierając w 1809 r. uwolnił przeszło 7 tys. dusz męskich w swych dobrach, ale bez ziemi. Mimo to czyn Karpia nabrał wielkiego rozgłosu. Jednakże spadkobierca jego, Eustachy Karp, starał się za wszelką cenę nie dopuścić do wykonania woli Ignacego. W dobrach karpiowskich wybuchły długotrwałe zaburzenia chłopskie, gdyż wieśniacy domagali się przyznania im wolności. W końcu ją otrzymali dzięki interwencji władz carskich, ale musieli za to płacić wysokie czynsze. Sprawę chłopów karpiowskich uwiecznił A. Mickiewicz, pisząc w Panu Tadeuszu : 195 Litwinki z okolic Druskiennik w początku XIX w. Tylko ostrzegam, byśmy wolności nie dali Pustej i słownej tylko, jako za Moskali, Kiedy pan Karp nieboszczyk włościan wyswobodził, A Moskal ich podatkiem potrójnym ogłodził. Radzę więc, aby chłopów starym obyczajem Uszlachcić i ogłosić, że im herb nasz dajem. W 1808 r. w Wilnie ukazało się dziełko senatora Waleriana Strojnowskiego O ugodach dziedziców z włościanami, zachęcające szlachtę do zwalniania chłopów z poddaństwa i oddawania im ziemi w dzierżawę. Rosyjski przekład tej książeczki z 1809 r., dość zresztą umiarkowanej w swoich tendencjach reformatorskich, wywołał jednak prawdziwą burzę wśród rosyjskich “pomieszczyków" [właścicieli ziemskich]. Arystokracja rosyjska poczęła ciskać gromy na “niegodziwego Polaka" za to, że odważył się wystąpić przeciwko odwiecznej i uświęconej instytucji poddaństwa i proponować tym samym myśli które są “w możności wywołać bunt w całym państwie". Co postępowsi ziemianie litewscy coraz poważniej zastanawiali się nad sprawą chłopską. Była ona tym bardziej paląca, że od 1807 r. w części Litwy, na Suwalszczyźnie, poddaństwo osobiste chłopa nieodwracalnie już odeszło w przeszłość. Stało się to po zwycięskiej wojnie Napoleona z Prusami i Rosją 1806—1807 r. Po klęsce Prus Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie, w którego skład weszła 796 Suwalszczyzna, zagarnięta przez Prusaków w 1795 r. Napoleońska konstytucja dla Księstwa Warszawskiego z 1807 r. postanawiała krótko i zdecydowanie: “Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa". Wieść o zniesieniu poddaństwa na Suwalszczyźnie, gdzie jednak feudałowie zatrzymali ziemię chłopską jako swoją własność, obudziła wielkie nadzieje wśród chłopstwa na Litwie rosyjskiej. Wierzyło ono, że kiedy nadejdzie Napoleon, to przyniesie im wolność. Nad rozwiązaniem sprawy chłopskiej poczęli się głowić w latach 1811—1812 czołowi przywódcy szlachty litewskiej: ks. Michał Ogiński, ks. Ksawery Lubecki i hr. Ludwik Plater. Żywili oni złudną wiarę, że Aleksander I zezwoli na utworzenie pod swoim berłem autonomicznego W. Ks. Litewskiego. W tym przekonaniu ułożyli oni w 1811 r. “Ustawę rządową W. Ks. Litewskiego", w której wysuwali projekt uwolnienia chłopów z poddaństwa w przeciągu 10 lat: 1812—1821. Ogromna większość społeczeństwa litewskiego nie liczyła jednak na obłudne obietnice Aleksandra I w sprawie usamodzielnienia Litwy, lecz zwracała się w stronę Napoleona, wierząc w jego niezwyciężoną, jak mniemano, potęgę. LITWA W 1812 ROKU Po rozgromieniu Prus w 1806—1807 r. i Austrii 1809 r. napoleońska Francja osiągnęła szczyt potęgi. Pół Europy, 75 mln ludzi (trzy razy więcej niż przedrewolucyjna Francja), słuchało rozkazów cesarza Francuzów. Tylko nieprzejednana władczyni mórz Anglia i Rosja zagradzały Napoleonowi drogę do panowania nad światem. Wyspy Brytyjskie były jednak dla niezwyciężonych zastępów Napoleona nieosiągalne. Chcąc ugodzić dumny Albion, należało pozbawić go ostatniego na kontynencie sojusznika — zgnieść 40-milionową Rosję. Do wojny z Rosją Napoleon gotował się od 1810 r. Wiosną 1812 r. jego Wielka Armia, złożona z 600 tys. żołnierzy i 1400 armat, pociągnęła w stronę granic rosyjskich. Główna, środkowa armia w sile 220 tys. ludzi (ogółem Napoleon rzucił na Rosję 420 tys.) 24-25 VI 1812 r. przeprawiła się przez Niemen pod Kownem i kilku drogami spiesznie maszerowała w głąb Litwy rosyjskiej. Car Aleksander, otrzymawszy podczas wspaniałego balu w Wilnie wiadomość o przeprawie Napoleona, zataił przed rozbawionymi gośćmi tę złowrogą wieść. Dopiero nazajutrz w Wilnie wybuchła wśród Rosjan panika i w popłochu opuścili oni miasto. 28 czerwca Napoleon wkroczył do Wilna i spędził w nim 19 dni (do 16 lipca). Przez ten czas zajął się on przywracaniem ładu w armii i zorganizowaniem zarządu Litwą. Mając nadzieję, że Litwa dostarczy żywności 797 dla jego wojsk i że stworzy własną siłę zbrojną, którą odda na jego usługi, Napoleon l lipca utworzył Komisję Rządu Tymczasowego W. Ks. Litewskiego ze Stanisławom Sołtanem na czele. Komisja ta nie była jednak w stanie podołać stawianym przez Napoleona żądaniom. Wojsko rosyjskie opuszczając kraj pozostawiło za sobą spalone magazyny żywności. Armia napoleońska wkroczywszy do Litwy, uważanej za kraj nieprzyjacielski, rabowała i niszczyła wsie, dwory, zabierała zboże, dopuszczała się najrozmaitszych gwałtów. Chłopi na wieść o Napoleonie odmawiali panom posłuszeństwa i oczekiwali wybawienia ich z poddaństwa. Niejednokrotnie całe gromady chłopskie uderzały na dwory, paliły je i na swój sposób załatwiały porachunki z panami. Przerażona szlachta uciekała do miast i błagała władze rządowe o pomoc. Napoleon po przybyciu do Wilna mówił wprawdzie o konieczności zniesienia poddaństwa, ale sprawę tę poruczył Komisji Rządu Tymczasowego. Komisja ta jednak w kwestii chłopskiej nic nie postanowiła, tłumacząc, że wzburzenie powszechne i czasy wojenne stanęły temu na przeszkodzie. Żądała za to od chłopów natychmiastowego powrotu do zagród i do obowiązków pańszczyźnianych. Wmawiała wieśniakom, że przez to okażą się oni “godnymi tych dobrodziejstw, które dla was wspólna nasza ojczyzna wkrótce ogłosi". Zniesienie poddaństwa oznaczało wówczas nic innego, jak rewolucję. Wówczas Napoleon miałby przeciwko sobie szlachtę litewską, na której poparcie i pieniądze liczył. Ku rozczarowaniu mas chłopskich sprawa poddaństwa musiała się skończyć na mglistych obietnicach na przyszłość. Kiedy Wielka Armia pociągnęła w głąb Rosji, litewska Komisja Rządowa zajęła się organizacją administracji, sądownictwa, zatroszczyła się też o oświatę, wreszcie ogłosiła wznowienie unii z Polską. Niesłychany urodzaj 1812 r. pozwolił na ściągnięcie żywności dla głodującej armii napoleońskiej. Jednakże zanim uformowano pułki litewskie, nadeszła wiadomość o odwrocie Napoleona z Moskwy, a potem o straszliwej przeprawie jego armii przez Berezynę. Zapał wojenny i wiara w Napoleona zgasły wówczas na Litwie niemal doszczętnie. Powszechna wojna narodowa ludu rosyjskiego przeciwko francuskim najeźdźcom, dzielność armii rosyjskiej i na koniec sroga zima złamały potęgę Napoleona. W końcu grudnia 1812 r. ostatnie niedobitki Wielkiej Armii opuściły Litwę. Kraj, spustoszony i wyczerpany przemarszami wojsk, musiał z kolei żywić armie rosyjskie. Za powrotem Rosjan przestało istnieć półroczne W. Ks. Litewskie, ucierpieli oczywiście zwolennicy Napoleona. Szlachta litewska zaczęła wzdychać do tego, “ażeby Litwa połączona była z Królestwem Polskim i jed- 795 Odwrót resztek armii napoleońskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w końcu 1812 r. Obraz Jana Demehia nakowych z nim używała dobrodziejstw" — wspomina S. Morawski. Rychło wszakże na kongresie wiedeńskim pokazało się, że Rosja uważa Litwę za swoją prowincję. Kongres wiedeński na życzenie Aleksandra I utrzymał podział Litwy Wielkiej na dwie części: Su-walszczyzna pozostała w składzie Królestwa Polskiego, Żmudź i Wi-leńszczyzna z powrotem wróciły pod berło carskie. Straty poniesione przez Litwę w wojnie 1812 r. były olbrzymie. Podźwignęła się jednak Litwa dzięki niebywałym urodzajom 1813 i 1814 r. Dla szlachty litewskiej znowu nastały świetne czasy. Bawiono się na całego: “Hulaj dusza bez kontusza, szukaj pana bez żupana". Wileńskie maskarady i reduty (zabawy bez masek) znane były wówczas szeroko poza granicami Litwy. Obok zabaw, które kosztowały krocie, nastąpił istny szał gry w karty i pieniactwa. Przy karcianym stoliku przegrywano i zdobywano fortuny, a rej wodził tu szuler na skalę międzynarodową Ignacy Chackiewicz. Od procesów majątkowych apelacje szły do senatu do Petersburga, a tamtejsi urzędnicy za odpowiednio wyższą łapówkę umieli nadać sprawie właściwy bieg i uzyskać pożądany wyrok W procesach cywilnych i kryminalnych w zasadzie obowiązywał Statut litewski, ale sądy miały polecenie opierać się też na ukazach carskich, które w większości jeden drugiemu przeczyły, tak że sprawy się wikłały i o wyroku decydował pieniądz. 799 SPRAWA ZNIESIENIA PODDAŃSTWA NA LITWIE W LATACH 1815-1819 Światlejsza część szlachty litewskiej, choć obficie korzystała z uciech światowych, nie traciła jednak z oczu spraw publicznych. Duch liberalizmu, zaniesiony na Litwę w epoce napoleońskiej, nie pozostał bez wpływu na kształtowanie postępowej opinii społecznej na sprawy chłopskie. Przenikał on warstwę szlacheckiej inteligencji bardzo mocno. Propagowała go masoneria litewska. Masoni litewscy, przeważnie ziemianie, posiadali swe loże w Wilnie, gdzie słynna była loża “Gorliwy Litwin", i w Roszeniach. Główny okres działalności tych lóż przypadł na lata 1815—1821, tj. do czasu zakazania ich przez carat w 1822 r. Około 1818 r. loże te skupiały około 700 członków. Mimo swej zamkniętej, ekskluzywnej organizacji masoneria litewska wywarła poważny wpływ na społeczeństwo litewskie. Masoni bowiem głosili idee wolności, równości i braterstwa ludów, tolerancję religijną, miłość bliźniego i dobroczynność. Działali w tym kierunku, i to aktywnie, studenci Uniwersytetu Wileńskiego. W 1817 r. założyli oni Towarzystwo Filomatów (1817— 1821), którego celem było rozwijanie zainteresowań naukowych wśród członków oraz wpajanie “zamiłowania rzeczy ojczystych". Filomaci przemyśliwali też o szerzeniu oświaty wśród ludu. Jesienią 1820 r. powstało Towarzystwo Filaretów (1820— 1822), posiadające około 170 członków. Działało ono pod hasłem troski o obyczaje, naukę i rozwijało samopomoc koleżeńską. Zarówno filomaci, jak i filareci żywo interesowali się sprawą chłopską. Potępiali nieludzkie obchodzenie się panów z poddanymi. Widząc niemożność zniesienia poddaństwa, pragnęli przynajmniej ulżenia doli chłopskiej. Kwestię włościańską rozważano w tym czasie na łamach “Dziennika Wileńskiego" w latach 1815—1818. Szczególnie jednak popularyzacji idei liberalno-demokratycznych i sprawie chłopskiej przysłużyło się Towarzystwo Szubrawców, działające w Wilnie w latach 1817— 1822. W swoim bojowym, antyfeudalnym organie “Wiadomości Brukowe" (1816—1822), czytywanym nawet przez cara Aleksandra I, szubrawcy nie pomijali żadnej sposobności, aby ironią i satyrą zwalczać “występki i wady bez względu na urodzenie i majątek". Ostro piętnowali sobiepaństwo szlachty i jej okrucieństwo wobec poddanych. Wielkie wrażenie wywołał artykuł A. Marcinkowskiego, zamieszczony w “Wiadomościach Brukowych" (1817, nr 8) pt. Machina do bicia chłopów. Autor z gorzką ironią zalecał szlachcie, by nie trudziła się własnoręcznym biciem poddanych, lecz by używała do tego opisanej maszyny, jako skracającej “czas drogi i oszczędzającej serce". 200 W gronie szubrawców znajdowali się ludzie szczerze pragnący likwidacji haniebnej instytucji poddaństwa. Ujawniło się to u schyłku 1817 r., kiedy w Wilnie zebrał się sejmik szlachecki. Na jego obrady wniesiono sprawę zniesienia poddaństwa. Projektowi temu, jak donosił J. Lelewel, “szubrawcy poklaskiwali i po całym mieście gawędę siali". Chwila do zniesienia poddaństwa była wówczas nader stosowna. Po Prusach i Księstwie Warszawskim, które zniosły poddaństwo osobiste jeszcze w 1807 r., świeżo wyzwolono chłopów w należących do Rosji guberniach estońskiej 1816 r., kurlandzkiej 1817 r. i potem jeszcze inflanckiej 1819 r. Sejmik wileński po zażartych sporach przyjął w końcu rezolucję zmierzającą do “polepszenia bytu włościan przez wzajemne umowy uwolnienia ich z poddaństwa". Wybrana przez sejmik delegacja przedstawiła ten projekt carowi w 1818 r. Car wyraził “zadowolenie z chwalebnych zamiarów szlachty litewskiej ulżenia losowi poddanych włościan" i obiecał go bliżej rozważyć. Jednakże senator M. Nowosilcow, przyszły oprawca młodzieży wileńskiej, w 1819 r. odradził carowi zniesienie poddaństwa na Litwie. Wskazywał on, nie bez racji zresztą, na przykład Królestwa Polskiego, gdzie chłopi, pozbawieni prawa do ziemi, popadają w nędzę i znajdują się w całkowitej zależności od szlachty. PRZEŚLADOWANIE PATRIOTYCZNEJ MŁODZIEŻY PRZEZ CARAT W 1823 ROKU Rok 1819 stał się punktem zwrotnym w polityce wewnętrznej Aleksandra I. Skończył on z pozowaniem na liberalnego monarchę i przeszedł do stanowczej reakcji. Przerażały go wieści o ruchach rewolucyjnych w Europie i tajnych, wywrotowych stowarzyszeniach w cesarstwie, przez które mogła ucierpieć jego absolutna władza. Reakcyjne nastroje cara zręcznie wykorzystał M. Nowosilcow, rezydujący wówczas w Warszawie u boku w. ks. Konstantego. Nowosilcow, który dziwnie sobie upodobał Litwę, rzucił “z lekka i zręcznie kilka podejrzeń o usposobieniu i duchu młodzieży litewskiej". Padły one na podatny grunt, gdyż z Wilna w 1823 r. nadeszło do w. ks. Konstantego doniesienie, że “bunt faworyzowany przez rektora wybuchnął pomiędzy młodzieżą". Wówczas zaczęły się masowe aresztowania studentów. Osadzono w więzieniu rektora Józefa Twardow-skiego. Odsunięto od kuratorium ks. A. Czartoryskiego, którego miejsce zajął Nowosilcow. Twardowskiego zastąpił Wacław Pelikan, podła kreatura, zausznik Nowosilcowa, który szpiegował młodzież i zapełniał nią gorliwie więzienia, za co go potem w 1831 r. na ulicy wileńskiej kijem obito. Adam Mickiewicz, Tomasz Zań, Jan Czeczot i dziesiątki innych znalazło się w areszcie. Lubieżny pijak 207 Nowosilcow, czepiając się pozoru, cienia podejrzenia i występku, rozgłosił, że wykrył najokropniejszą zbrodnię: spisek na głowę panującego! Wydało się bowiem, że młodzież uniwersytecka w Wilnie w 1822 r. utworzyła Towarzystwo Filadelfistów, które dążyło do “rozwijania uczuć obywatelskich i utrzymania miłości do ojczyzny". Tego nie mogły ścierpieć władze carskie i wypowiedziały bezwzględną walkę “nierozsądnemu" przywiązaniu młodzieży do narodowości polskiej i do “zgasłej niepowrotnie ojczyzny". Po odbyciu śledztwa zesłano w 1824 r. w głąb Rosji około 20 osób. Wydalono z Uniwersytetu profesorów Lelewela, Twardowskiego, J. Gołuchów skiego, a później jeszcze innych, za to, że szerzyli “wiedzę szkodliwą". Nastały lata reakcji, wzmożonej jeszcze po powstaniu dekabrystów w Petersburgu 1825 r., z którymi młodzież litewska utrzymywała dość. bliskie kontakty. ROZWÓJ OŚWIATY I KULTURY NA LITWIE W PIERWSZEJ ĆWIERCI XIX WIEKU W pierwszej ćwierci XIX w. aż po 1830 r. Litwa przeżywała okres wcale pomyślnego rozwoju oświaty i kultury narodowej. Liberalna inteligencja szlachecka z ks. A. Czartoryskim jako kuratorem wileńskiego okręgu szkolnego (1803— 1823) zwróciła baczną uwagę na sprawę oświaty. Dzięki jej inicjatywie oraz trudowi organizacyjnemu Uniwersytetu Wileńskiego Litwa w latach 1803—1820 pokryła się najgęstszą w cesarstwie rosyjskim siecią szkół początkowych. W 1803 r. na Litwie było 70 szkół początkowych, 349 nauczycieli i 10 140 uczniów, w 1820 r. zaś szkół było już 430, nauczycieli 983, a uczniów 21 174. W szkołach tych, podobnie jak za czasów Komisji Edukacji Narodowej, uczono przeważnie po polsku, a wyjątkowo tylko, i to w niższych klasach, po litewsku. Ze szkół średnich prawie co 32-gi uczeń szedł na uniwersytet, a pozostali wybierali tradycyjne zawody: księdza, wojskowego, palestrę (sądownictwo i adwokaturę), urzędnika samorządu szlacheckiego lub wreszcie pisarza ekonoma. Synowie chłopscy, których do szkół chodziło 10—33% (w stosunku do ogółu uczniów), mając zamkniętą drogę do kariery urzędniczej wybierali przeważnie stan duchowny. Rozwojowi oświaty i kultury na Litwie sprzyjała wielce działalność naukowa profesorów i uczniów Uniwersytetu Wileńskiego, pozostawionego na wysokim poziomie, skupiającego doborowe kadry naukowe. Uniwersytet Wileński był polską uczelnią i stanowił najwyższy w pierwszej połowie XIX w. wykwit polskiej kultury umysłowej. Oddziaływał on jednak dodatnio i pobudzająco również na inteligencję litewską, która — wychodząc po części z jego murów — 202 wyrażała pragnienie podźwignięcia litewskiej z ducha i treści twórczości kulturalnej. Chociaż władze uniwersyteckie nie zgodziły się na otwarcie katedry języka litewskiego (1822), to jednak udzielały poparcia badaniom nad historią Litwy, pojmowanej zresztą jako nieodłączna część składowa dziejów polskich. Historia, uważana za mistrzynię życia, miała krzepić podupadłego po rozbiorach ducha narodowego. Historyk, wedle Lelewela, winien “unosić się miłością ojczyzny i narodowości" (1817). Duchem głębokiego patriotyzmu są też przesiąknięte dzieła historyczne Joachima Lelewela (1786— 1861), Ignacego Daniłowicza (1787— 1843), Ignacego Żegoty Onacewicza (1780—1845) i później piszących Józefa Jaroszewicza (1793-1860), Michała Balińskiego (1794-1864) oraz głośnego Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887), którzy pisząc o Litwie uważali ją za swoją polską ojczyznę. Przeszłość Litwy znalazła też swój artystyczny wyraz w utworach poetyckich Adama Mickiewicza (1799—1855), który wywarł potężny wpływ na literaturę litewską, dając jej podnietę do tematyki historycznej i sławienia przeszłości Litwy. Od 1805 r. działała w Wilnie słynna księgarnia i drukarnia Zawadzkich, założona przez wielce zasłużonego wydawcę Józefa Zawadzkiego. Była to nowoczesna firma wydawnicza, która istniała aż do II wojny światowej. J. Zawadzki pierwszy drukował poezje Adama Mickiewicza, wydawał też liczne druki litewskie, w tym elementarze do nauki czytania. Działalność kulturowa i naukowa polskiej inteligencji w Wilnie skierowana była w dużej mierze ku problematyce litewskiej. Polacy jednak, czy też spolonizowani Litwini, traktowali oczywiście Litwę z polskiego punktu widzenia. Zajmowali się nią, ponieważ sądzili — błędnie — że Litwa bezpowrotnie uchodzi w przeszłość, a więc trzeba ocalić i utrwalić pamięć o jej historii. Mimo to twórczość polskiej inteligencji na Litwie dobrze przysłużyła się narodowi litewskiemu, gdyż odkrywała przed nim jego własne, bogate dzieje, sławiła je w historiografii i literaturze pięknej, wzbudzając tym samym mimowolnie patriotyczne uczucia u Litwinów i zwiększając ich zainteresowania własną przeszłością. NARODOWO-KULTURALNY RUCH SZLACHTY LITEWSKIEJ NA POCZĄTKU XIX WIEKU W tych czasach, kiedy podnosił się poziom oświaty i kultury ludu litewskiego, kiedy rosła jego świadomość społeczna, rozbudzona powstaniem 1794 r. i wojną 1812 r., począł się rozwijać w początku XIX w. litewski ruch narodowo-kulturalny. Świadomych swej 203 Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszący po litewsku narodowości Litwinów wprawiła w zachwyt rozprawa K. Bohusza O początkach narodu i języka litewskiego (1808). Dzieło to dowodziło starożytności Litwinów i ich języka, stawianego na równi z greką, łaciną i sanskrytem. Nic dziwnego, że pobudziło ono wykształconych Litwinów do studiów litua-ni stycznych. Oświeceni Litwini pojęli, że koniecznie trzeba pisać po litewsku i rozwijać narodową kulturę litewską. Myśl tę przekształciła w czyn szlachecka inteligencja żmudzka. Ugrupowała się ona początkowo wokół biskupa żmudz-kiego Józefa Giedrojcia (1754— 1838), znanego ze swoich zamiło-wań literackich. Grono pisarzy żmudzkich obejmowało około 25 osób, które miały wspólne zainteresowania i ideały, jak: umiłowanie języka, przeszłości i folkloru żmudzkiego, postępowe liberalne poglądy, wyrażające się w krytyce poddaństwa, i chęć do pracy narodowej. Nieco później, około 1820 r., centralną postacią ruchu żmudzkiego stał się Dionizy Poszka (Paszkiewicz, 1757— 1830), gorący miłośnik Żmudzi i w ogóle Litwy, jej ludu i starożytności, który marzył o odrodzeniu języka litewskiego, a zarazem serdecznie współczuł doli chłopa. Obok żmudzkiego ośrodka pracy narodowo-kulturalnej w końcu pierwszej ćwierci XIX w. wytworzył się jeszcze drugi — wileński. W ośrodku wileńskim czołową rolę odgrywał Simanas Stanevićius (1799—1848). Jego oda Slove źemaiciu (1823) jest kapitalnym przykładem przebłyskującej litewskiej świadomości narodowej, zrozumienia, że Litwini stanowią odrębny od Polaków naród, który mając za sobą wielką przeszłość nie może upaść i odrodzi się. W ośrodku wileńskim powstała pierwsza historia Litwy, napisana przez Litwina po litewsku. Twórcą jej był Simanas Daukantas (1793—1864), uczeń Lelewela, Daniłowicza i Onacewicza, który w 1822 r. zaczął pisać dzieło (bezkrytyczne zresztą) pt.: Darbai senujif lietuviu ir zemaicin (Czyny dawnych Litwinów i Źmudzinów), ukończone przed 1830 r., lecz wydane dopiero w 1909 r. Niezależnie od tych dwóch ośrodków tworzył wybitny poeta Antanas Strazdas (Drozdowski, 1763— 1833), zwany pieśniarzem ludu 204 litewskiego. Głębokie humanistyczne i demokratyczne cechy jego poezji, konkretność i przejrzystość obrazów poetyckich, ujmowanych w formę ludowych dajn, uczyniły zeń poetę ulubionego przez chłopstwo. Nader ważne dla kultury litewskiej znaczenie posiadała działalność Litwina pruskiego Ludwika Rezy (1776—1840). Reza nie tylko zasłużył się tym, że pierwszy ukazał światu wartość przebogatych dajn litewskich, których zbiorek ogłosił w 1825 r. On to bowiem odkrył gwiazdę pierwszej wielkości w litewskiej literaturze — Krystiana Donelaitisa, wydając w 1818 r. w Królewcu jego poemat Metal (Rok). Metai Donelaitisa przekonał ostatecznie Litwinów, że ich uboga jeszcze literatura, mając taki wspaniały wzór, winna śmiało kroczyć w jego ślady. Zaczęli więc Litwini doceniać piękno i bogactwo własnej mowy, próbowali — jak Poszka — układać słowniki języka litewskiego, pisali i wydawali gramatyki litewskie. Przemyśli-wali nawet nad urobieniem narodowego języka litewskiego, gdyż dotąd (i później jeszcze) każdy z pisarzy tworzył we własnym narzeczu i nie zawsze bywał zrozumiany przez czytelników w innych zakątkach Litwy. Jednakże ujednolicenie norm gramatycznych, pisowni i składni, stworzenie dostosowanego do współczesnych potrzeb kultury i nauki słownictwa przekraczało jeszcze siły mało uczonych Litwinów. Przeszkodziły im w tym i wypadki 1831 r. POWSTANIE 1831 ROKU NA LITWIE Powstanie listopadowe w Królestwie Polskim zaskoczyło Litwę. Kraj nie był przygotowany do walki zbrojnej. Jednakże władze carskie spodziewały się, że Litwa może pójść w ślady Polski, wobec czego l XII 1830 r. ogłosiły na Litwie i Białorusi stan wojenny. Odbierano broń szlachcie, więziono i zsyłano w głąb Rosji podejrzanych. Szlachta, wystraszona zapowiedzią surowych kar dla “buntowników", czym prędzej 7X111830 r. pospieszyła oznajmić “wierno-poddańską przychylność ku Tronowi i ojczyźnie, uleganie bezwarunkowe we wszystkim przedsiębiorczym od Rządu środkom". Wbrew tym uniżonym zapowiedziom “zachowania spokojności i porządku" w lutym 1831 r. zerwali się do walki chłopi w powiecie telszew-skim, ale w starciu z wojskami rosyjskimi doznali porażki. Masowy ruch powstańczy ogarnął Litwę w końcu marca 1831 r. 25 marca wybuchło powstanie w powiecie szawelskim, a zaraz potem ruch wyzwoleńczy objął powiaty: rosieński, telszewski, kowieński, upicki, poniewieski, wiłkomierski (gdzie walkę podjęła słynna Emilia Platerówna), trocki, oszmiański i święciański. Wojna narodowowyzwoleńcza rozgorzała na całej Litwie. Celem politycznym powstania 205 było odzyskanie przez Litwę niepodległości w ramach jednej Rzeczypospolitej. Powstanie litewskie 1831 r. miało pewne znamiona rewolucji społecznej. Powstańcy bowiem wydali po litewsku szereg odezw do chłopów zachęcając ich do walki obietnicami wolności i równości. “Nie będziecie muzykami [poddanymi], jak was nazywa Moskal, i żadnego ciężkiego nie będziecie dźwigać jarzma", głosiła jedna z odezw i dodawała, że po zwycięskiej wojnie “wszyscy od razu zostaniecie prawdziwymi wolnymi Polakami [tikrais lenkais val-nais]". W Polsce tymczasem rząd powstańczy żadnych ulg, żadnej swobody chłopom nie przyrzekał, wzywał tylko do walki o niepodległość. Łudzony nadzieją wolności na początku powstania lud litewski “cisnął się z zapałem w szeregi obrońców ojczyzny" i śpiewał: Emilia Plater Dabar lenkai naprapule Koi żemaitiai gyvi ... Jeszcze Polska nie zginęła Gdy Żmudzi ni żyją ... Chłopi litewscy, stanowiący około 80% powstańczych wojsk, występowali do walki nie tylko z wojskami rosyjskimi, ale i z własną reakcyjną szlachtą. Włościanie telszewscy, chwytając za broń, najpierw odbili rekrutów prowadzonych przez Rosjan do Telsz, a potem “skupionymi siłami rzucili się na najzłośliwszych ze szlachty, której przeszło 30 osób stało się ofiarą ich zemsty, po czym dopiero rozpoczęli utarczki z wojskiem moskiewskim". W bitwie pod Połągą 5 I V 1831 r., kiedy dowodząca szlachta kryła się w tylnych szeregach atakujących powstańców, za ten brak chęci do walki “60 przeszło szlachty po wygranej bitwie przez chłopów rozstrzelanej zostało" — tak donosił powstaniec Jan Gasztowt. W kwietniu 1831 r. powstańcy, w których szeregach walczyło początkowo 25—30 tys. ludzi, sprawowali kontrolę na prawie całym obszarze Litwy i tylko Wilno z Kownem pozostawały w ręku Rosjan. Powstańcy przecięli drogi z Petersburga na Warszawę, napadali na transporty broni, amunicji i żywności. Zwalczaniem powstania zajęta była blisko 30-tysięczna (później 42-tys.) armia rosyjska. Powstanie litewskie stwarzało więc Polakom lepsze widoki na zwycięstwo. Dopiero w końcu kwietnia, otrzymawszy znaczne posiłki, Rosjanie zdo- 206 łali rozbić większość oddziałów powstańczych, które operowały samodzielnie, bez naczelnego dowództwa, każdy na własną rękę, a które w dodatku w znacznej części uzbrojone były tylko w oszczepy! Wtedy dopiero, po wielu miesiącach próżnych oczekiwań, Litwa wreszcie ujrzała spieszące z pomocą wojska polskie. Kiedy generał Chłapowski z 700 ludźmi, a za nim gen. Giełgud z 12-tysięczną armią w końcu maja nadciągnęli do Litwy, powstanie litewskie już podupadło. Lud czuł się zawiedziony i oburzony postawą kierującej powstaniem szlachty. Szlachta bowiem ani myślała o tym, “żeby wolność i własność należną ludowi zaraz nadać". Na próżno demokratyczna lewica szlachecka w powstaniu, słusznie rozumując, że bez udziału chłopów dalej walczyć nie można, w momencie krytycznym powstania (czerwiec 1831) zaczęła głosić hasła o nadaniu chłopom ziemi, którą uprawiają dla siebie. Jednak chłopi w masie swej już odstąpili od udziału w powstaniu. Przybyły na Litwę gen. Giełgud marnował czas na marsze i uczty. Gdy wreszcie postanowił uderzyć na Wilno, było już za późno. W bitwie w Górach Ponarskich pod Wilnem, nieudolnie przez Giełguda prowadzonej, powstańcy w starciu z silniejszą armią rosyjską stracili przeszło 2 tys. zabitych i rannych. Uchodzący przed pościgiem Rosjan oddział Giełguda zaatakował z kolei Szawle 8 VII 1831 r., ale znowu doznał porażki. Rozprzężenie wśród wojska powstańczego, wywołane tymi klęskami, zmusiło Giełguda do odwrotu. Jego armia trzema oddziałami próbowała przedrzeć się do Polski, ale udało się to tylko jednemu z nich. Dwa pozostałe oddziały zmuszone były przekroczyć granicę pruską i zostały rozbrojone. Na granicy pruskiej jeden z oficerów, K. Skulski, na widok wodza składającego broń w przystępie szalonej rozpaczy wystrzałem z pistoletu zabił Giełguda na miejscu. Ten tragiczny wystrzał zakończył powstanie litewskie. W lipcu 1831 r. wojna narodowowyzwoleńcza na Litwie była przegrana i skończona. POCZĄTKI UCISKU NARODOWEGO LITWINÓW PO 1831 ROKU Po stłumieniu powstania 1831 r. carat zastosował szereg represji wobec Litwy. Godziły one nie tylko w uczestników powstania, ale też w życie publiczne i kulturę kraju. Władze carskie przede wszystkim w 1832 r. zamknęły Uniwersytet Wileński jako “gniazdo litewskiego wolnomyślicielstwa". Wydział Lekarski Uniwersytetu, przemianowany na Akademię Medyczno-Chirurgiczną, przetrwał tylko do 1842 r. Wówczas bowiem po wykryciu tajnych organizacji studenckich, Towarzystwa Demokratycznego (1836—1839) i Młodej Polski (1838—1839), zniesiono i tę uczelnię. Próba demokratycznej propa- 207 gandy powstańczej, podjęta przez Młodą Polskę Szymona Konarskie-go (którego powieszono w Wilnie w 1839 r.), stłumiona bezwzględnie, zaostrzyła tylko zapędy rusyfikatorów Litwy. W 1840 r. zabroniono używania nazw “Litwa" i “Białoruś" w praktyce urzędowej, i zastąpiono je terminem “Severo-Zapadnyj Kraj". Zarazem w 1840 r. uchylono obowiązujący dotąd Statut litewski 1588 r. i wprowadzono prawo rosyjskie. W 1843 r. wszedł w życie nowy podział administracyjny, który ściślej podporządkował Litwę zaborcy. Gubernię wileńską podzielono na dwie: wileńską i kowieńską. Gubernię wileńską tworzyły powiaty: Wilno, Troki, Oszmiana, Święciana (powiat zawilejski), Lida (odjęta od guberni grodzieńskiej) oraz Dzisna i Wilejka (odłączone od gub. mińskiej). Do guberni kowieńskiej weszły powiaty: Kowno, Telsze, Szawle, Rosienie, Poniewież (dawny pow. upicki), Jeziorosy (potem zwane Nowoaleksandrowskiem) i Wiłkomierz. TAJNE ORGANIZACJE NIEPODLEGŁOŚCIOWE NA LITWIE PRZED POŁOWĄ XIX WIEKU Po klęsce wojny narodowowyzwoleńczej 1831 r. część powstańców i postępowa młodzież zaczęła się doszukiwać przyczyn porażki. Powoli dochodzono do słusznego przekonania, że powodzenie nowej walki zbrojnej o niepodległość nie jest możliwe bez szerokiego udziału mas ludowych, które dadzą się pozyskać na trwałe dla idei niepodległości tylko pod warunkiem nadania chłopom ziemi i wolności. Przeświadczony o tym był już Konarski. Szerszym kręgom patriotycznym słuszność tego poglądu udowodniły naocznie wydarzenia na Litwie w latach 1846-1849. W przededniu słynnej Wiosny Ludów 1848 r., która wstrząsnęła zmurszałymi posadami reakcyjnych monarchii we Francji, Prusach i Austro-Węgrzech, na Litwie nastąpiło ożywienie demokratycznego ruchu narodowowyzwoleńczego. Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1843—1846 zaczęło słać na Litwę swoich emisariuszy w celu przygotowania powstania. W 1845 r. bracia Aleksander i Franciszek Dalewscy utworzyli w Wilnie tajny Związek Braterski, przekształcony w 1846 r. w Związek Młodzieży Litewskiej. Związek miał przygotować młodzież do powstania zbrojnego. LITWA W CZASIE WIOSNY LUDÓW Wieści o powstaniu krakowskim z wiosny 1846 r. i o głośnej “rzezi galicyjskiej" wywołały trwogę wśród ziemian Litwy, a podniosły na duchu chłopów litewskich. Włościanie “prosili Boga, ażeby coś 208 wybuchło". Wydarzenia rewolucyjne 1848 r. żywo poruszyły Litwę, szczególnie masy ludowe. Władze carskie z niepokojem śledziły przenikające do Litwy rewolucyjne pisma i ulotki, traktowały je jako “przykład zuchwalstwa i szaleństwa, którego niewątpliwym celem jest wprowadzenie pojęć demokratycznych oraz ducha anarchii". Chłopi ze Żmudzi i Wileńszczyzny zakupywali w Prusach broń, proch i ołów. Mówili nieraz, że w razie zaburzeń uderzą na panów. Sam car Mikołaj I stwierdzał z niesmakiem, że na Żmudzi “lud istotnie burzy się przeciw dziedzicom". Donoszono, że “Litwini tylko na to czekają, ażeby przyłączyć się do ruchu, bez przerwy wałęsają się ludzie, którzy namawiają do buntu". Niepokoje ogarnęły i miasta. W Wilnie i Kownie oczekiwano rewolucyjnego zamachu w dniu 28 III 1849 r. Jednak kierujący przygotowaniami do powstania przywódcy Sierakowski i bracia Da-lewscy zawahali się, odwlekali termin, skutkiem czego władze carskie zdążyły wykryć spisek i aresztować niektórych rewolucjonistów. Zamożne ziemiaństwo w obawie przed rozruchami chłopskimi żyło w ustawicznym strachu. “Przy takim stanie umysłów obawiać się można wszystkiego — brzmiało doniesienie do cara z Litwy — i tylko niezwłoczne zwiększenie liczebności wojsk może zdławić spodziewane powstanie". Istotnie, po nadejściu posiłków wojskowych sytuacja rewolucyjna na Litwie została opanowana. ZMIANY W POŁOŻENIU CHŁOPÓW W POŁOWIE XIX WIEKU Przed połową XIX w. sprawa chłopska ponownie stała się głównym problemem w życiu Litwy. Szlachta po dawnemu niechętnie widziała wszelkie zmiany w prawnym położeniu chłopa, a nawet, jak w 1837 r., cynicznie oświadczała, że tam gdzie poddani mają dobrego pana, “tam stan włościan jest szczęśliwy i żadnej poprawy nie potrzebuje". Carat jednak, ponaglany przez ciągłe niepokoje i rozruchy chłopskie, przez skargi poddanych na bezmierny wyzysk ze strony szlachty, zdecydował się na drobne reformy. W 1839 r. ogłoszono reformę w dobrach państwowych w całym państwie rosyjskim. Na Litwie dobra państwowe, choć poważnie uszczuplone przez rozdawnictwo wielkich majątków po zaborze, były dość rozległe. W 1841 r. powiększono je w wyniku konfiskaty dóbr kościoła katolickiego. W połowie XIX w. w guberni wileńskiej 31,5% ludności (222 147 dusz obojga płci) mieszkało w dobrach państwowych, w guberni kowieńskiej zaś 35,2% (206 202 dusze). Byt tej licznej warstwy ludności został dzięki reformie, przeprowadzonej w latach 1840—1857, nieco polepszony. Zniesiono bowiem folwarki i pańszczyznę, nieco obniżono podatki, które miały nie przekraczać trze- 14 Historia Litwy 209 ciej części dochodów chłopa, uregulowano też nadziały chłopskie. Natomiast w posiadłościach prywatnych carat zdecydował się wprowadzić na Litwie w ł 844 r. obowiązkowe inwentarze majątkowe. Inwentarz miał zawierać opis majętności, wyliczenie poddanych, ich nadziałów i powinności. Ogół ciężarów chłopskich nie mógł przewyższać trzeciej części dochodów chłopa. Powinności te poddani pełnili z włóki lub z dymu. Pańszczyzna wynosiła wówczas średnio 6 dni w tygodniu z dymu. Obok pańskich ciężarów chłop płacił jeszcze podatki na rzecz państwa. Wprowadzeniem obowiązkowych inwentarzy carat usiłował przeciwdziałać nadmiernemu zwiększeniu powinności chłopskich przez szlachtę, która też wrogo przyjęła to za-rzączenie. WZROST ZALUDNIENIA LITWY DO 1860 ROKU W okresie od schyłku XVIII w. do 1860 r. na Litwie, mimo wojen 1794, 18t2, 1831 r., nastąpił szybki przyrost ludności. W 1860 r. gubernia wileńska (bez ruskich powiatów Dzisna i Wilejka) liczyła około 678 tys. mieszkańców. W guberni kowieńskiej żyło podówczas ponad 941 tys. ludności. Wreszcie w pięciu litewskich powiatach guberni suwalskiej (Kalwaria, Mariampol, Sejny, Władysławowo i Wiłkowyszki) znajdowało się ponad 310 tys. mieszkańców. Na terytorium Litwy etnicznej, obejmującym około 78 800 km2, zamieszkiwało więc razem około 1930 tys. ludności. Średnia gęstość zaludnienia wynosiła ponad 24 osoby na l km2. Litwini wskutek postępów osadnictwa ruskiego, bujnego rozwoju polonizacji i rozplenienia się żywiołu żydowskiego stanowili wówczas nie więcej niż 70% ogółu ludności Litwy. W miastach żyło 12% mieszkańców kraju. Wilno w 1860 r. posiadało przeszło 60 tys. mieszkańców, Kowno zbliżało się do 25 tys. WIELKA WŁASNOŚĆ NA LITWIE W POŁOWIE XIX WIEKU Litwa pozostawała krajem wielkiej własności ziemskiej. Około 1860 r. w guberni wileńskiej było 2096 właścicieli ziemskich, którzy posiadali 195 818 poddanych dusz męskich, w guberni kowieńskiej do 1547 właścicieli należało 175 015 dusz męskich. Olbrzymia większość szlachty nie miała poddanych, ustawicznie ubożała i poza ubiorem czy zwyczajami lub językiem niczym od chłopów się nie różniła. Największe majętności posiadali na Litwie Tyszkiewiczowie, Tyzen-hauzowie i Ogińscy, z Rosjan zaś Zubowowie i Naryszkinowie. Swoje dobra liczyli oni na dziesiątki tysięcy dziesięcin i dusz. Na przykład Jan Tyszkiewicz w jednej tylko guberni kowieńskiej, gdzie 270 należały doń dawne radziwiłłowskie Birże, władał przeszło 74 tys. dziesięcin ziemi z 15740 poddanymi obojga płci. Naryszkinowie w Gruździach i Żagorach mieli blisko 147 tys. dziesięcin i około 27 tys. poddanych. Większe latyfundia w granicach byłej Rzeczypospolitej miała wtedy jedynie rosyjska i polska arystokracja na Ukrainie i Białorusi. OZNAKI POSTĘPU W ROLNICTWIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU W rolnictwie zmiany nastąpiły niewielkie. Jak przed wiekami, tak i w połowie XIX w. chłopi powszechnie stosowali trójpolówkę, a ziemię orali drewnianą sochą, zaopatrzoną w żelazne narogi. Bardziej postępowe formy gospodarki zaczęli za to stosować ziemianie, zwłaszcza ci bogatsi. W ich majątkach trójpolówkę zastąpił płodo-zmian z wielopolówką, sochę wyparł żelazny pług, a w gospodarstwie pojawiły się maszyny rolnicze: kosiarki, młockarnie, sieczkarnie i inne. Na polu szerzenia kultury rolniczej zasłużył się zwłaszcza M. Ocza-powski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, autor licznych dzieł z zakresu uprawy roli, propagujący nowoczesną wiedzę rolniczą. Przeciętne urodzaje na Kowieńszczyźnie, gdzie były lepsze gleby, w latach 1848— 1857 wynosiły: zbóż ozimych 4 ziarna, jarych 4,2 ziarna. Na Wileńszczyźnie plony były niższe, przeciętnie sięgały one 3 ziaren. Podobne średnie plony osiągano i dawniej w XVI—XVIII w. W rolnictwie litewskim, jeśli chodzi o zboże, panował więc od XVI w. zastój. W połowie XIX w. w gospodarstwie wiejskim wystąpił nawet kryzys, gdyż spadło pogłowie bydła rogatego, świń i owiec, obniżyły się też plony. Nie był to wszakże objaw kryzysu ustroju feudalnego, ale wynik nieurodzajów i pomoru bydła w latach 1840— 1841, 1844- 1845, 1852- 1855. Ogromny postęp za to zrobiła uprawa ziemniaków. Pod koniec XVIII w. ziemniaki na Litwie uprawiano jedynie w ogrodach. Prawdziwą i zawrotną karierę zrobił ziemniak dopiero po 1830 r. Wysiewany i sadzony w dużych ilościach, stał się niemalże błogosławieństwem dla ubogiego chłopstwa i dla — wielkich właścicieli, którzy pędzili z ziemniaków olbrzymie ilości wódki, i to znacznie tańszym kosztem, niż z żyta. PIERWOCINY PRZEMYSŁU NA LITWIE W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU Zabór Litwy przez Rosję nie wpłynął ożywczo na życie gospodarcze kraju. Podczas gdy Polska potrafiła wykorzystać olbrzymi, nienasycony rynek rosyjski i wspaniale rozwinęła produkujący na 277 eksport do Rosji przemysł tkacki, to Litwa w okresie 1795—1861 nie wyszła poza stadium prekapitalistycznego uprzemysłowienia. Na Litwie powstawały jedynie zakłady drobnej wytwórczości przemysłowej : płótna, jedwabiu, sukna wełnianego, garbarnie, fabryczki świec i tytoniu, cegielnie, papiernie i inne. Rozwój drobnego przemysłu w guberniach wileńskiej i kowieńskiej w latach 1814—1858 był następujący: Rozwój przemysłu na Litwie w latach 1814- 1858 Rok Liczba zakładów Liczba robotników 1814 1828 1858 64 115 236 140 713 1214 Jak widać, postęp w przemyśle był wprawdzie wyraźny, ale w istocie rzeczy równał się coraz większemu zacofaniu przemysłowemu Litwy. W 1858 r. na jeden zakład przypadało średnio zaledwie 5 robotników i tylko dwa przedsiębiorstwa zasługiwały na miano fabryk: papiernia w Kuczkuryszkach pod Wilnem założona w 1824 r., która w 1850 r. zatrudniała 109 robotników, i druga papiernia w Werkach, założona w 1834 r., która w 1858 r. wytwarzała pięciokrotnie więcej niż fabryka w Kuczkuryszkach. Kwitł za to, podobnie jak w polskiej Galicji, przemysł gorzelniany. Co prawda liczba gorzelni malała, gdyż w 1841 r. było ich na Litwie (bez Suwalszczyzny) 1330, gdy w 1858 r. tylko 514. Jednakże produkcja wódki, wyjąwszy niektóre lata, wcale nie spadała. Dodawszy jeszcze około setki browarów, 745 młynów i kilkadziesiąt tartaków, widać, że na cały przemysł litewski przed 1861 r. składało się nie więcej, niż 2 tys. różnych maleńkich zakładów, zatrudniających chyba ogółem 8—10 tys. robotników, na dobitek w większości pańszczyźnianych chłopów. W porównaniu do szybko rozwijającej się Polski i Rosji, Litwa w dziedzinie przemysłu pozostawała coraz bardziej w tyle. W handlu litewskim w pierwszej połowie XIX w. dwa towary panowały na rynku: zboże i wódka. Zboże w dużych ilościach wywożono za granicę przez Rygę i Królewiec, wódka zaś szła do obrotu wewnętrznego, służyła do masowego rozpijania chłopów. W wywozie poważne miejsce zajmował len, a następnie drewno, potem wełna i skóry. Z przywożonych na Litwę towarów najważniejsze były: sól z Prus, cukier z Polski i Rosji, herbata z Rosji, tkaniny z Polski i śledzie z Norwegii. Bilans handlowy Litwy, jeśliby sądzić po danych handlu Kowna i spławu Niemnem, był do- 272 datni, gdyż wartość eksportu znacznie przewyższała import. Dochód z eksportu jednak szedł głównie na wystawne życie panów i na podatki do skarbu rosyjskiego. OŻYWIENIE LITEWSKIEGO RUCHU NARODOWO-KULTURALNEGO W POŁOWIE XIX WIEKU Klęska powstania 1831 r., zamknięcie Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 r., śmierć Poszki w 1830 r. i Strazdasa w 1833 r., rozpoczynająca się rusyfikacja — wszystko to spowodowało wyraźne załamanie się ruchu kulturalnego Litwinów. Mimęło dobre dwadzieścia lat, zanim odżył, znowu na Żmudzi, narodowy litewski ruch kulturalny. Przywódcą tego ruchu stał się Maciej Wołonczewski (Va-lanćius, 1801—1875), od 1850 r. biskup żmudzki, miłośnik historii i literatury litewskiej, wyczuwający potrzeby kulturalne ludu. Atoli działalność narodowo-kulturalna Wołonczewskiego od 1850 do 1863 r. prowadzona była głównie pod hasłem umocnienia katolicyzmu, dalekie były jej sprawy, którymi żył lud litewski w przededniu zniesienia poddaństwa. Mimo swego klerykalnego charakteru akcja Wołonczewskiego, który wyrósł na duchowego przywódcę Litwy, służyła jednak w znacznym stopniu sprawie litewskości. Zrodziła ona bowiem dość obfitą literaturę w języku litewskim i przyczyniła się do pojawienia się nowego gatunku literackiego — prozy dydaktycznej, reprezentowanej przez J. Dovidaitisa i P. Gomalevskisa. Działalność biskupa Wołonczewskiego i skupionych wokół niego literatów umacniała poczucie narodowe Litwinów przezszerzenie oświaty i książek litewskich. Nieco później niż Wołonczowski rozpoczął swą działalność “chłop z powiatu mariampolskiego" Mikołaj Akelaitis (Akielewicz, 1829— 1887). Jego akcja miała na celu “moralność i byt materialny naszego ludu oraz utrzymanie stosunków patriarchalnych między panem a kmiotkiem". Toteż zyskał on sobie poparcie kilku magnatów, m. in. ks Ireneusza Ogińskiego, ks. Wilhelma Radziwiłła, dzięki którym zdołał po 1857 r. wydać elementarz oraz kilka książeczek dla ludu. Ważną rolę w litewskim ruchu narodowo-kulturalnym spełnił Wawrzyniec Ivinskis (lwiński, 1811-1881), który w latach 1846-1864 wydał 17 kalendarzy dla ludu. Osiągały one duży nakład i wielkie powodzenie na wsi dzięki swej urozmaiconej treści. Obok części chronologicznej zawierały one porady gospodarskie, a także dział histo-ryczno-literacki, przez co lepiej służyły sprawie oświaty ludowej. Nader ważne znaczenie dla budzenia świadomości narodowej Litwinów posiadała wdrugiej ćwierci XIX w. historiografia litewska, 213 Maciej Wotonczewski (Valanćius) biskup żmudzki zapoczątkowana już wcześniej przez S. Daukantasa. W 1845 r. wydał on po litewsku dziełko pt. Budas seno-ves UetuYlu kalnenu ir zemaićin (Charakter starożytnych Litwinów górnych i dolnych). Wielką sławą cieszył się wówczas Teodor Narbutt (1784-1864), autor 9-tomowych Dziejów narodu litewskiego, doprowadzonych do 1572 r., wydanych w latach 1835-1841 w Wilnie. Narbutt pisał wprawdzie po polsku, ale w duchu litewskim, unię 1569 r. uważał za kres niepodległości Litwy i dlatego z rozpaczą kruszył “swoje pióro na grobie ostatniego z Jagiellonów". Dzieło Narbutta, pełne naiwnych i bałamutnych, a nieraz i fałszywych wręcz wiadomości, w szlachetnych pobudkach autora miało wywyższyć dzieje litewskie. Mimo swego niskiego poziomu naukowego (co wytykał Narbuttowi m. in. S. Stanevićius w 1838 r.) Dzieje Narbutta w wielu wzbudzały entuzjazm i gorący patriotyzm. Wzrosło zainteresowanie twórczością ludową, szczególnie kulturą duchową ludu litewskiego — dajnami. Zbierał dajny i folklor ludowy Ludwik Jucewicz (1813—1846), pierwszy etnograf Litwy, piszący po polsku. Zajmował się nimi S. Daukantas i inni, wśród nich także Polacy: K. Brodziński, L. Rogalski, K. Brzostowski. Dzięki tym badaniom została ujawniona wielka żywotność kultury litewskiej, podtrzymywanej przez lud, mimo iż ten przez całe stulecia nie znajdował podatnych warunków do swej twórczości kulturalnej. U schyłku epoki feudalizmu nowa wielka gwiazda zabłysła w literaturze litewskiej. Młody kleryk litewski Antoni Baranowski, zazdroszcząc Mickiewiczowi wspaniałego opisu przyrody w Panu Tadeuszu, napisał w latach 1858—1859 poemat Anyksćiu silelis (Borek oniksztyński). Zawarł w nim nieprześcigniony w literaturze litewskiej opis lasu. Oto urywek z tego poematu w tłumaczeniu Stefanii Ja-błońskiej z 1909 r.: O północy tak cicho, że słyszysz, jak miody Listek zadrży, jak spadną dojrzałe jagody, Słyszysz, jak las gałęziarei szumi, szepce, gada, Jak te gwiazdki migocą i jak rosa spada. W jednym ze swych mniej znanych utworów pt. Pasikalbejimas giesmininko su Lietuva (Rozmowa pieśniarza z Litwą, 1859) Bara- 214 nowski rozważał trzy drogi, trzy programy odrodzenia Litwy, wysuwane za jego czasów. Pierwsza droga to program utopijno-romantycz-ny (odpowiadający założeniom S. Stanevićiusa), który pragnął odrodzenia poprzez nawrót do starych tradycji. Drugi program — pozytywistyczny (odpowiadał założeniom M. Akelaitisa i Ivinskisa), zmierzał do odrodzenia przez szerzenie oświaty w ludzie. Wreszcie trzeci, za którym opowiedział się sam poeta, program konserwatywno-klerykalny głosił, że kościół jest ostoją litewskości i tylko od niego należy oczekiwać odrodzenia Litwy. Baranowski nie znał jednak czwartej, najwłaściwszej koncepcji odrodzenia, wyrażonej za jego czasów ustami ks. Antoniego Mackie-wicza (1828— 1863). Ten rewolucyjny ksiądz demokrata gorąco pragnął narodowego i społecznego wyzwolenia Litwy, nadania ludowi ziemi i wolności. Lud litewski, zdaniem Mackiewicza, sam zadecyduje o przyszłości Litwy, o tym, z kim, z Rosją czy z Polską, zwiąże swój los. Myśli o odrodzeniu narodowym, jakie w okresie od początku XIX w. do 1863 r. snuło wielu wybitnych Litwinów, a nawet — jak J. E. Dauksza — nawoływało do walki zbrojnej o niepodległość Litwy, w zasadzie jednak, poza wyjątkami w rodzaju ks. Mackiewicza, który wiódł żywą agitację wśród ludu, zamykały się w ciasnym kręgu szlacheckich działaczy narodowo-kulturalnych. Ich ruch nie wiązał się bliżej- z życiem i potrzebami ludu. W warunkach przeżytego “starego reżimu" feudalnego, kiedy chłop był pozbawiony wszelkich praw obywatelskich, odrodzenie narodowe Litwy nie mogło się dokonać. Teodor Narbutt, historyk Litwy IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861-1904) KRYZYS FEUDALIZMU T1T T l ZNIESIENIE PODDAŃSTWA W NA LITWIE W 1861 ROKU T V POŁOWIE XIX W. na Litwie, jak i w całej Rosji, ustrój feudalny znalazł się w stadium kryzysu. Na wsi litewskiej feudałowie rugowali z ziemi wolnych chłopów. Mnożyła się warstwa biedoty, szybko rosła liczna rzesza bezrolnych. Zarazem zwiększała się eksploatacja feudalna, a miarę niedoli chłopskiej dopełniły nieurodzaje i pomory bydła. W całym państwie rosyjskim i na Litwie poważnie wzmógł się opór chłopski przeciwko panom feudalnym i zmienił się jego charakter. Dawniej chłopi występowali przeciwko zwiększaniu ciężarów i przeciw uciskowi społecznemu, a teraz zaczęli również walczyć o ziemię. Masowo, zwłaszcza na Żmudzi, rozwinęły się bractwa trzeźwości (1858— 1864). Chłopstwo stroniło od wódki, którą panowie obficie raczyli (za pieniądze oczywiście) poddanych. Ruch trzeźwości, który ogarnął wówczas Polskę, Litwę i Rosję, był potężnym wyrazem protestu mas ludowych przeciwko poddaństwu i przybrał tak ogromne rozmiary, że zaniepokojone władze carskie nakazały rozwiązanie bractw trzeźwości, co na Litwie nastąpiło w 1864 r. Klęska, poniesiona przez Rosję w wojnie krymskiej (1853— 1856) z Anglią i Francją, jeszcze bardziej spotęgowała buntownicze nastroje na wsi w całym państwie rosyjskim. Wyszło na jaw wiekowe zacofanie carskiej Rosji i prysła legenda o jej niezwyciężonej sile militarnej. Carat, zagrożony przez narastające wrzenie rewolucyjne chłopstwa, tym bardziej dotkliwie odczuł zachwianie swego mocarstwowego stanowiska i w końcu zdecydował się na poważniejsze reformy społeczne i ustrojowe. W 1857 r. car Aleksander II zapowiedział zniesienie poddaństwa. Długo oczekiwana reforma została ogłoszona 19 II 1861 r. Reforma chłopska 1861 r. nadawała wprawdzie poddanemu wieśniakowi wolność osobistą, ale nie przyznawała mu ziemi na własność. Chłop w porozumieniu z panem mógł wykupić swoje gospodarstwo, a do czasu wykupu pozostawał “czasowo obowiązanym" i musiał wypełniać wszystkie feudalne powinności. Takie warunki reformy nie mogły zadowolić chłopstwa. Toteż na Litwie, jak i w całej Rosji, wytworzyła się poważna sytuacja rewolucyjna. 276 REWOLUCYJNA PROPAGANDA POWSTAŃCZA NA LITWIE 1861-1862 Zaostrzenie walki klasowej mas chłopskich wykorzystali rewolucyjni demokraci, tak zwani czerwoni, radykalne niepodległościowe ugrupowanie szlacheckie, działające w Polsce, Litwie i na Białorusi. Czołowi rewolucjoniści na Litwie, jak Konstanty Kalinowski, ks. Antoni Mackiewicz i inni, zaczęli szerzyć ideę walki zbrojnej o narodowe i społeczne wyzwolenie Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy spod jarzma caratu. Zgodnie z przenikającymi na Litwę poglądami rosyjskich rewolucyjnych demokratów A. Hercena, N. Czerń yszewskiego, N. Dob-rolubowa poddawali oni ostrej krytyce reformę 1861 r. Wykazywali, że nie spełniła ona nadziei ludu. Domagali się bezpłatnego nadania chłopom ziemi na własność. Opowiadali się za wprowadzeniem równości społecznej, gdy tymczasem reforma 1861 r. utrzymywała stanowy podział społeczeństwa, w którym chłop nie miał jednakowych praw z panem. Głosili zarazem ideę samostanowienia narodów twierdząc, że Polacy, Litwini, Białorusini i Ukraińcy powinni sami zadecydować o swoim losie. Rewolucyjni demokraci Litwy opowiadali się wreszcie za współpracą z postępowymi siłami społeczeństwa rosyjskiego. Byli oni przekonani, że wspólnym wysiłkiem rewolucyjnych sił Polski, Litwy, Białorusi, Ukrainy i Rosji, z udziałem mas ludowych, uda się obalić carat, wywalczyć niepodległość i wprowadzić nowy, oparty na równości i wolności ustrój społeczny. W budzeniu nastrojów powstańczych brała udział również liberalna szlachta na Litwie, tak zwani biali. Pragnęli oni niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych i godzili się na przewidziane reformą 1861 r. warunki zniesienia poddaństwa. Litewscy biali urządzali pod miastami majówki, na których szlachta “bratała się" z ludem, panowie przepijali do chłopów i zapraszali wiejskie dziewczyny do tańca. Pustą gadaniną o braterstwie miano zachęcić chłopów do udziału w przyszłym powstaniu. A chłop, “który przyobiecał, ten cygaro dostał" (katras priźadejo, tas cigarą gavo) — wyśmiewała się ludowa dajna z tych pańskich patriotycznych umizgów. Propaganda powstańcza ogarnęła jednak całą Litwę. Po miastach obok majówek odbywały się patriotyczno-religijne manifestacje. Śpiewano Boże, cos Polskę i budzono nadzieję odbudowy niepodległej Polski w unii z Litwą. W 1862 r. nastąpiło zespolenie sił demokratycznych na Litwie: powstał Litewski Komitet Prowincjonalny, na którego czele stanął Konstanty Kalinowski, gorący demokrata i rewolucjonista. Komitet ten kierował tajną demokratyczną organizacją powstańczą na Litwie i przyległych do niej ziemiach białoruskich oraz polskich. Organizacja ta liczyła około 3 tys. członków. Wiosną 1863 r. zamierzała ona rozpocząć powstanie. 277 POWSTANIE 1863 ROKU NA LITWIE Wybuch powstania w Królestwie Polskim w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. zmusił litewskich demokratów do wcześniejszego podjęcia walki zbrojnej. Rewolucyjni demokraci na Litwie, jak K. Kalinowski i ks. Mackiewicz, co prawda niezupełnie zgadzali się z manifestem polskiego Rządu Tymczasowego z dnia 22 I 1863 r., gdyż byli za bezpłatnym nadaniem ziemi chłopom, podczas gdy manifest przewidywał jej wykup na koszt państwa (czyli w praktyce za podatki chłopskie). Postanowili oni jednak podjąć wspólną walkę z Polską przeciwko caratowi, gdyż — jak powiadał Kalinowski — rząd polski “daje nam sprawiedliwą wolność". Mackiewicz pragnął “pomagać Polsce i żądać od niej pomocy litewskiej rewolucji", wierzył bowiem, iż powstanie przyniesie ludowi litewskiemu “utwierdzenie, praw obywatelskich, bez- 275 płatny nadział ziemi" oraz da mu możność samostanowienia o swoim losie. Dnia l II 1863 r. Litewski Komitet Prowincjonalny ogłosił się rewolucyjnym rządem i wydał manifest do ludności. Obwieszczał on nadanie chłopom ziemi na wieczne czasy “bez czynszów i wykupu", bezrolnym przyrzekał 5-morgowe gospodarstwa (w Polsce obiecywano 3 morgi). Manifest pod grozą kary zabraniał ziemianom ściągania powinności od chłopów, gdy w Polsce rząd powstańczy odwoływał się do dobrych uczuć właścicieli ziemskich. Litewscy czerwoni pragnęli więc nadać powstaniu charakter rewolucji społecznej. Byli bowiem przekonani, że tylko poprzez rewolucyjne zmiany uda się przyciągnąć masy chłopskie do powstania. Jednak od ogłoszenia do urzeczywistnienia tych szczytnych celów droga była daleka. Tragedia przywódców powstania polegała na tym, że nie posiadali siły, która by podporządkowała rządowi powstańczemu różnorodne społecznie grupy powstańców i natchnęła je jednym duchem, połączyła rewolucjonistów z konserwatystami, pogodziła interesy chłopstwa i szlachty. Powstanie na Litwie po okresie przygotowawczym, od połowy marca 1863 r., w miarę jak nadchodziła wiosna, przybierało na sile. Oddziały powstańcze rosły niemal z każdym dniem, masowo przystępowali do nich chłopi. Zwycięskie boje oddziałów Ludwika Narbutta na Wileńszczyźnie, Bolesława Dłuskiego (Jabłonowskiego) na Ko-wieńszczyźnie, ks. Mackiewicza, Bolesława Kołyszki szeroko rozsławiły ich imiona wśród ludu litewskiego. Garsus vadovai po musu miskus Pons Janblonauskas ir kunigs Mockus. Sławni wodzowie w naszych lasach Pan Jabłonowski i ksiądz Mackiewicz. Tymi słowy współczesna dajna litewska uwieczniła pamięć wielkich bojowników o prawa ludu litewskiego. Liczny udział chłopów w powstaniu przeraził władze carskie. Aby odciągnąć lud od powstania, car 13 marca wydał ukaz znoszący wszelkie powinności chłopskie na rzecz panów od l V 1863 r. i zarazem obniżył wykup o 20%. Ukaz ten tylko zaognił sytuację na Litwie, gdyż chłopi natychmiast przestali pełnić powinności. W połowie marca litewscy biali w porozumieniu z polskim Rzą- 279 dem Tymczasowym objęli kierownictwo powstania. Sprzeciwiali się oni stanowczo prowadzeniu walki rewolucyjnymi środkami, wrogo odnieśli się do manifestu z l lutego, który nadawał chłopom ziemię bezpłatnie. Ogłosili więc rozwiązanie rewolucyjnego Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego i utworzyli własny rząd: Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy, któremu przewodził Jakub Gieysztor. Ka-linowski i jego towarzysze, choć uważali oddanie władzy w ręce kontrrewolucjonistów za “upadek i zdradę rewolucji", ustąpili. Ich oparcie w ludzie było zbyt słabe, aby przeciwstawić się wpływowemu obozowi białych. Biali, objąwszy władzę, uznali za bezprawne wszystkie postanowienia Komitetu Prowincjonalnego Litewskiego. Tym samym hasło walki o demokrację i ziemię dla chłopa znikło z powstańczego sztandaru. Pozostało na nim tylko hasło niepodległości Polski, gdyż Litwa — wedle słów Gieysztora — była prowincją polską. Co gorsza, w kręgu przywódców białych panowała niewiara w powodzenie powstania, uważanego tylko za zbrojną demonstrację. Liczyli oni głównie na interwencję dyplomatyczną Francji i Anglii i — na błogosławieństwo papieskie! Gruntowna i nagła zmiana kierownictwa wywołała zamieszanie w szeregach powstańczych. Oddziały powstańców w dużej części rozpoczęły działać na własną rękę. Silna opozycja wobec prawicowego Wydziału i jego przywódcy Gieysztora zmuszała jednak białych do liczenia się z czerwonymi. Kalinowski został mianowany komisarzem rządowym na Grodzieńszczyżnie, a na Litwę w końcu marca przybył Zygmunt Sierakowski, trzeci obok Kalinowskiego i Mackiewicza wielki rewolucjonista. Sierakowski wkrótce po przyjeździe na Litwę objął naczelne dowództwo nad siłami powstańczymi na Żmudzi. Zamierzał on skupić armię powstańczą i przerzucić wojnę na teren Kurlandii, gdzie właśnie zaczęły się rozruchy chłopskie, a potem przejść nad Berezynę, Dniepr i na Polesie, aby na tyłach wojsk carskich wzniecić płomień wojny narodowowyzwoleńczej. Marsz oddziału Sierakowskiego (Do-łęgi), radośnie witanego przez włościan, którzy wychodzili naprzeciw z chlebem i solą i na ochotnika wstępowali do jego szeregów, zakończył się tragicznie. Doszło do spotkania z pościgiem moskiewskim. W zaciekłej trzydniowej bitwie pod Birżami 7—9 maja powstańcy zostali rozbici, a Sierakowski ciężko ranny wkrótce został ujęty. Kilka oddziałów, w tym partia ks. Mackiewicza, wyszło z bitwy szczęśliwiej i dalej prowadziło potyczki z nieprzyjacielem. Latem 1863 r. szale wojny zaczęły się przechylać coraz bardziej na stronę potężnej, liczącej z górą 144 tys. żołnierzy, armii carskiej (w Królestwie Polskim działała wówczas przeszło 141-tys. armia rosyjska). Coraz częściej drobne i rozproszone oddziałki powstańcze w nie- 220 Obraz E. Andriollego przedstawiający śmierć Ludwika Narbutta w bitwie pod Dubiczami w 1863 r. równej walce ulegały wojskom rosyjskim. Rozbity został 5 maja oddział L. Narbutta pod Dubiczami, a jego dowódca poległ śmiercią bohaterską. Carski satrapa M. N. Murawiew, mianowany l V 1863 r. generał-gubernatorem wileńskim z nieograniczoną władzą, przystąpił do krwawej, bezlitosnej rozprawy z “buntownikami". Od szlachty zażądał bezwarunkowego poddania się jego woli i publicznego pokajania się za “mjatież" (bunt). Wiernopoddańczym adresem z 27 VII 1863 r. szlachta litewska ze swym marszałkiem A. Domejką na czele zapewniła cara Aleksandra II o swej najuniżeńszej wierności i potępiła powstanie. Murawiew nie poprzestał na tym, lecz zmusił szlachtę, by nie tylko zerwała z powstaniem, ale i pomogła w jego zdławieniu. Nałożył więc na wszystkich ziemian ogromną kontrybucję w wysokości 10% dochodu rocznego. Odsunęli się od powstania i księża, zwłaszcza wyższa hierarchia duchowna z biskupem Wołonczewskim, który listem z 18 VIII 1863 r. wzywał lud do posłuszeństwa władzy carskiej. W końcu lipca zniechęceni biali pozwolili Kalinowskiemu na ponowne przejęcie kierownictwa powstaniem. Atoli na odwrócenie losów powstania było już za późno. Na szlachtę i jej pieniądze nie można było więcej liczyć i choć Kalinowski nałożył na nią podatek, trudno było go wyegzekwować, a jeszcze trudniej — zakupić broń. Pozostawała do dyspozycji rządu powstańczego głównie ofiarna młodzież i prosty 227 lud. Powstańcy zaczęli unikać starć z wojskami rosyjskimi, dzięki czemu drobne partie długo jeszcze prowadziły beznadziejną walkę z nieprzyjacielem. Murawiew, którego lud przezwał WieszatieleJn, nie szczędził wyroków śmierci na schwytanych powstańców, nie żałował spalonych wsi. “Troszczył" się za to ogromnie o brak pomieszczeń więziennych, które były przepełnione “buntownikami". Będąc mistrzem demagogii nie poprzestał na swym terrorze. Za jego radą zaczęto wmawiać chłopom, że panowie buntują się, ponieważ rząd carski odebrał im poddanych, że car-batiuszka troszczy się o swój lud, że dał chłopom ziemię i zmniejszył wykup. Przewrotna propaganda władz carskich i obawa białych przed rewolucją społeczną zrobiły swoje: lud zaczął stronić od powstania. Powstanie na Litwie chyliło się do upadku: 5 XII 1863 r. rozbity został przez Moskali oddział kś. Mackiewicza, a jego dowódca dostał się do niewoli. Wreszcie 9 II 1864 r. aresztowano w Wilnie przy- 222 wódce powstania K. Kalinowskiego. Ostatni z 247 bojów powstańczych na Litwie i Białorusi stoczono koło Poniewieża 12 X 1864 r. Na schwytanych powstańców posypały się surowe kary; 128 zostało powieszonych, a przeszło 9 tys. poszło na katorgę i do straszliwej służby w rotach aresztanckich. Ciężko ranny Sierakowski zawisnął na szubienicy w Wilnie na placu Łukiskim 27 VI 1863 r., ks. Mackiewi-cza zamęczono w Kownie 28 XII 1863 r., Kalinowskiego powieszono w Wilnie na Łukiszkach 22 II 1864 r. WIEŚ LITEWSKA PO REFORMIE 1861-1864 Naród litewski oraz Polacy na Litwie złożyli wielką daninę krwi w wojnie 1863 r. o swoje narodowe i społeczne wyzwolenie. Ofiara ta nie była jednak zupełnie daremną. Powstanie styczniowe już na samym swoim początku zmusiło carat do znacznych ustępstw na rzecz chłopów w objętych “mjatieżem" guberniach litewskich i białoruskich. Potem Murawiew, aby oderwać lud od powstania, starał się zabłysnąć jako “dobroczyńca" chłopów litewskich. Ujął on w swoje ręce wykonanie reformy 1863 r. i rozwinął ją w kierunku korzystnym dla chłopów. Przykazał bowiem zwrócić chłopom część ziemi zagrabionej im przez szlachtę w latach 1845— 1847 (w czasie wprowadzenia obowiązkowych inwentarzy) i wszystkie grunty odjęte po 1857 r. Dzięki temu chłopi litewscy otrzymali znacznie większe nadziały ziemi niż wieśniacy rosyjscy. Również na Suwalszczyżnie, gdzie w 1864 r. przeprowadzono uwłaszczenie chłopów w ramach reformy uwłaszczeniowej w całym Królestwie Polskim, nadziały chłopskie nieco wzrosły. Stan posiadania chłopów litewskich w porównaniu do stanu przewidzianego reformą 1861 r. zwiększył się w latach 1863—1864 następująco: Własność chłopska przed i po reformie 1861—1867 Gubernia W czasie reformy 1861 r. Po reformie w latach 1863-1867 Wzrost w % Wileńska Kowieńska Suwalska l Oli 635 dz. 971056 dz. 932222 m. l 308 589 dz. l 421 979 dz. l 039 027 m. 29,3% 46,4% 11,5% W wyniku reformy 1861—1867 r. (w 1867 r. przeprowadzono reformę w dobrach państwowych) na wsi litewskiej wyrosła pokaźna, kilkunastotysięczna warstwa wiejskiej burżuazji, tak zwana buożija. Bogaci chłopi zwiększali po reformie swoje gospodarstwa poprzez nabywanie ziemi prywatnej (którą odróżniano od nadziałowej, nie podlegającej sprzedaży) od szlachty. Tak więc w 1877 r. w guberni 223 kowieńskiej 1596 gospodarzy posiadało 54603 dziesięciny ziemi kupnej, a w 1893 r. na 5239 gospodarzy przypadało już 181 184 dziesięcin kupnych gruntów. W guberni wileńskiej w 1877 r. liczono 2022 gospodarzy z 48221 dziesięcinami kupnymi, a w 1893 r. na 5485 gospodarzy przypadało już 132014 kupnych dziesięcin. Proces rozwoju litewskiej buożiji był jednak sztucznie hamowany przez władze carskie. Ukazem z 10 (22) XII 1865 r. zabroniono bowiem “licom polskago proischożdienija" nabywania ziemi bez zgody generał-gubernatora poza obrębem miast na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Ograniczenie to, w wyniku głupoty carskiej biurokracji, co nie odróżniała Polaka od katolika, objęło oczywiście całą ludność katolicką w tych krajach, a więc i Litwinów. Nie podlegała temu ukazowi tylko gubernia suwalska, gdyż przynależała do Królestwa Polskiego. Na Suwał szczyźnie dzięki temu w szybszym tempie wyrosła warstwa wiejskiej burżuazji. Dopiero w 1885 r. dozwolono chłopom w guberniach wileńskiej i kowieńskiej nabywać swobodnie majątki do 60 dziesięcin (większe nadal za zgodą generał-gubernatora) i wtedy kapitalistyczne prawo koncentracji ziemi w ręku ludzi bogatych mogło działać swobodnie. Reforma 1861— 1867 miała dwoisty, feudalno-burżuazyjny charakter, gdyż w pełni utrzymywała wielką własność Ziemską. W guberni wileńskiej przeszło 44% ziemi pozostało w posiadaniu ziemiaństwa, w guberni kowieńskiej 45,4%, a w suwalskiej 23,8%. Wieś została niemal całkowicie pozbawiona prawa do korzystania z łąk, pastwisk i lasów, które zatrzymywali feudałowie. Tylko nieliczne wioski cieszyły się prawem korzystania z tych użytków, tzw. serwitutów. Ci, którzy prawa tego nie mieli, zmuszeni byli ugadzać się z panami, a za korzystanie z użytków panowie żądali znacznych świadczeń w pieniądzu, naturze lub odrobku. Reforma chłopska, mimo pewnych zabiegów Murawiewa, nie rozwiązała problemu bezrolnych, których liczba około 1890 r. zwiększyła się w przybliżeniu do 400 tys. Doskwierającego wsi litewskiej głodu ziemi nie rozwiązywało też masowe wychodźstwo chłopów za granicę, głównie do Ameryki. W latach 1868—1914 wyemigrowało z Litwy 25% ludności. Również słabo rozwijający się przemysł nie był w stanie wchłonąć poważniejszej części zbędnych na wsi rąk roboczych. Wieś litewska, obciążona przeżytkami feudalizmu i przytłoczona kapitalistyczną naroślą masy z bezrolnych, była widownią nieustających konfliktów społecznych między dworem a wsią, między proletariatem wiejskim a dworem i bogaczami. W interesie całej klasy chłopskiej musiało więc leżeć zniesienie tych pozostałości feudalizmu, które krępowały jej rozwój gospodarczy. Zachowanie przeżytej, stanowej struktury społeczeństwa, podzielonego 224 na ziemiaństwo, duchowieństwo, kupców, mieszczan i włościaństwo, mimo wprowadzenia formalnej równości wobec prawa czyniło chłopa nadal podrzędnym członkiem społeczeństwa. Chłopstwo siłą rzeczy pragnęło dalszej demokratyzacji i uzyskania pełni praw obywatelskich. Tym dążeniom mas ludowych stanęła jednak na przeszkodzie carska polityka bezwzględnego ucisku narodowego, szczególnie zajadła w stosunku do “inorodców" — nierosyjskich narodowości. REFORMY PAŃSTWOWE 1864- 1875 W ROSJI A LITWA Po 1861 r. państwo rosyjskie wkroczyło na drogę kapitalistycznego rozwoju. Zmienione reformą chłopską 1861 r. warunki życia spo-łeczno-gospodarczego skłaniały carat do przeprowadzenia poważnych reform ustrojowych. Społeczeństwo rosyjskie otrzymało więc namiastkę samorządu w postaci ziemstw powiatowych i gubernialnych (1864 r.). Ziemstwa, podobnie jak i ustanowione w 1870 r. samorządy miejskie, były wybierane przez ludność wszystkich stanów na zasadzie cenzusu majątkowego, zapewniającej warstwom bogatym największe wpływy w tych instytucjach. Ich kompetencje były nader ograniczone, samorządy ziemskie i miejskie miały bowiem zajmować się tylko sprawami gospodarczymi, jak handel, przemysł, oświata, ochrona zdrowia, budowa dróg, a w dodatku zostały poddane ścisłemu nadzorowi carskiej administracji. Na Litwie, a także Białorusi i w Polsce ziemstw nie wprowadzono, nie zdołano też na Litwie w pełni wcielić w życie reformy miejskiej. W ten sposób mieszkańcom Litwy odebrano i te niewielkie możliwości inicjatywy społecznej w sprawach publicznych. Władze carskie obawiały się, iż ziemstwa w “Severo-Zapadnom kraju" mogłyby doprowadzić do uzależnienia gospodarki tych guberni od szlachty polskiej, w wyniku czego i masy włościańskie znalazłyby się pod wyłącznym wpływem polskim. Objęły natomiast Litwę następne reformy. W 1864 r. dawne sądownictwo stanowe zastąpiono sądami powszechnymi. Wprowadzono zasadę formalnej równości wszystkich obywateli wobec prawa. Drobne naruszenia prawa i pomniejsze sprawy cywilne mieli rozstrzygać sędziowie pokoju. Od ich wyroku można było odwołać się do powiatowego zjazdu sędziów pokoju. Poważniejsze sprawy karne i cywilne rozpatrywał sąd okręgowy. Wyższą instancją była izba sądowa, obejmująca kilka okręgów sądowych. Zarazem uniezależniono sądownictwo od administracji, gdyżsędziowie byli nieusuwalni. Co więcej, dopuszczono adwokatów do udziału w przewodzie sądowym. W ten sposób jakby zapewniono minimum sprawiedliwości, ale osoby podejrzane o działalność antyrządową mogły być skazywane bez wyroku sądowego 225 w trybie administracyjnym i oddane pod nadzór policji bądź też zsyłane w głąb Rosji. Dalsze reformy dotyczyły służby wojskowej i podatków. W 1874 r. zniesiono dotychczasowy pobór rekrutów i wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej mężczyzn od lat 20. Służba wojskowa wynosiła 6 lat służby czynnej i 9 lat rezerwy (marynarze odpowiednio 7 i 3 lata). Dla osób z wyższym wykształceniem okres służby wojskowej był znacznie krótszy — 6 miesięcy. Podatki, jak i dawniej, były trojakie: państwowe, ziemskie i lokalne. Podatki ziemski i lokalny szły na potrzeby -gubernialne i miejscowe, jak na pocztę, sąd, więzienie itd. Wszystkie podatki wnoszono od męskiej duszy rewizyjnej. W 1875 r. wprowadzono państwowy podatek od ziemi (istniejący w Litwie przed 1795 r.), po czym w 1887 r. ostatecznie zniesiono podatek pogłówny (od duszy). Podatki ziemski i miejscowy nadal płacono w części od duszy, a w części od ziemi. Po raz pierwszy stały podatek zaczął obowiązywać i szlachtę. System opodatkowania był wyraźnie klasowy, gdyż ziemianie płacili zwykle 10 razy mniej niż chłopi. Poprzez reformy ustrojowe 1864— 1875 carska Rosja usiłowała przystosować się do wymogów kapitalistycznego rozwoju i próbowała przekształcić swój samowładczo-feudalny ustrój w feudalno-burżua-zyjny. Litwa tylko częściowo objęta była tymi reformami, pozostając nadal krajem upośledzonym. SZKOLNICTWO W 1864 r. nastąpiła w państwie rosyjskim reforma szkolna. Ustawa o ludowych szkołach początkowych (podstawowych) powierzała prowadzenie szkół państwu bądź też za osobnym pozwoleniem instytucjom społecznym i osobom prywatnym. Ustawa ta nakazywała wszędzie prowadzić obowiązkowe nauczanie w języku rosyjskim. Tym samym szkoła miała stać się narzędziem rusyfikacji “inorodców". Z uwagi na niczym nie maskowane zapędy rusyfikatorskie szkoły początkowe nie cieszyły się na Litwie popularnością. W 1897 r. w guberni wileńskiej do szkół początkowych uczęszczało tylko 16,5% dzieci w wieku szkolnym, a w guberni kowieńskiej zaledwie 6,8%! Jednakże jeśli chodzi o liczbę umiejących czytać i pisać, Litwa wcale nie zaliczała się do zacofanych guberni cesarstwa, gdyż w guberni kowieńskiej w 1897 r. piśmiennych było 41,9%, w suwalskiej 37,4%, w wileńskiej 29,3%, gdy w sąsiednich guberniach białoruskich, gdzie odsetek dzieci uczęszczających do szkół był znacznie wyższy, ludzi piśmiennych znajdowało się nie więcej niż 17—25%. Stosunkowo .mała liczba analfabetów na Litwie znajduje wytłumaczenie w dużym 226 rozpowszechnieniu prywatnego tajnego nauczania po litewsku, po polsku i po rosyjsku, zacięcie zwalczanego przez rząd. Gimnazja w myśl reformy 1864 r. były dwojakiego typu: klasyczne i realne, oba 7-klasowe. W gimnazjach realnych nie uczono greki i łaciny, obowiązujących w klasycznych, za to odpowiednio szerszy był tu program z matematyki i przyrody. Absolwenci gimnazjum klasycznego mieli prawo wstępu na uniwersytet bez egzaminu, absolwenci zaś gimnazjów realnych również bez egzaminu mogli zapisywać się na wyższe uczelnie techniczne. W 1871 r. zniesiono gimnazja realne i zastąpiono je 6-klasowymi szkołami realnymi, których absolwenci nie mieli prawa wstępu na uniwersytet. Szkół gimnazjalnych na Litwie było niewiele: w Wilnie 3, w tym jedna żeńska, w Kownie 2, w Suwałkach 2, w Szawlach 2, po jednej w Święcianach i Mariampolu; przed 1863 r. gimnazja istniały jeszcze w Poniewieżu i Kiejdanach, ale zostały zniesione. W 1866 r. utworzono na potrzeby guberni suwalskiej seminarium nauczycielskie w Wej-werach, do którego dostęp mieli również Litwini. Natomiast do drugiego seminarium nauczycielskiego w Poniewieżu (założone w 1872 r.) przyjmowano wyłącznie prawosławnych. Oba te seminaria rzadko kiedy wypuszczały więcej niż kilkunastu absolwentów rocznie. Wobec braku dostatecznej liczby gimnazjów Litwini musieli korzystać ze szkół poza Litwą. Licznie uczęszczali więc do gimnazjów w Libawie i Mitawie na terytorium Łotwy. Szkoły realne były dwie — w Wilnie i Poniewieżu. Nauka w gimnazjach, a także na wyższych uczelniach była płatna, przez co ograniczano liczbę dzieci z ubogich rodzin. W 1887 r. w wileńskim okręgu szkolnym władze zresztą wręcz zabroniły przyjmowania do gimnazjów dzieci biedoty, prócz wyjątkowo uzdolnionych. Podwyższono wtedy i czesne. Do gimnazjów uczęszczały więc przeważnie dzieci ziemian, urzędników i bogatych chłopów. Wobec braku jakiejkolwiek wyższej uczelni w kraju młodzież z Litwy musiała korzystać z rosyjskich uniwersytetów i innych wyższych szkół w Petersburgu, Moskwie, Kijowie oraz w innych miastach. Mało kogo było bowiem stać na studia zagraniczne, w Krakowie lub na Zachodzie. Pochodzący z Litwy absolwenci wyższych uczelni nierzadko musieli szukać zajęcia daleko od swoich rodzinnych stron. Dla katolików bowiem zamknięte były posady rządowe w Litwie, tak że chcąc pracować w kraju musieli wybierać wolne zawody: lekarza, aptekarza, inżyniera, adwokata, bądź też obrać popularny wśród chłopów stan kapłański. W warunkach ucisku narodowego życie naukowe i kulturalne Litwy ledwie się tliło. Większe możliwości działania naukowo-kulturalnego posiadali na Litwie jedynie Rosjanie, bardzo niewielkie Polacy, Litwi- 227 ni zaś prawie żadne. Dzięki staraniom czynników rosyjskich powstała w Wilnie w 1867 r. Wileńska Publiczna Biblioteka (na bazie dawnej biblioteki uniwersyteckiej), działała odl 864 r. Wileńska Komisja Ar-cheograficzna, wydająca cenne (lecz tendencyjnie dobierane na korzyść prawosławia) dla dziejów W. Ks. Litewskiego Akty, istniała sekcja Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, wreszcie założono w 1866 r. szkołę rysunku, a w 1867 r. szkołę muzyczną. Pozbawione było jednak Wilno (i w ogóle Litwa) stałego teatru i z rzadka odbywały się tu gościnne przedstawienia teatrów rosyjskich lub artystów polskich z Warszawy. Staraniom polskich magnatów, lecz tubylców, zawdzięczała Litwa pewien rozwój życia muzycznego. Ks. B. Ogiński z Retowa założył bowiem własną szkołę i orkiestrę symfoniczną, działającą w latach 1883-1903. Z drugiej szkoły muzycznej (1873-1902) fundacji ks. M. Ogińskiego w Plunge wyszedł wielki później kompozytor litewski M. K. Ćiurlionis. W trzeciej szkole, założonej przez hr. A. Tyzen-hauza w Rokiszkach (1883— 1904), pobierali nauki głośni w przyszłości kompozytorzy litewscy J. Tallat-KeIpsa, M. Petrauskas i inni. W trudnym okresie dojrzewali twórcy przyszłej narodowej już kultury litewskiej. RUSYFIKACJA I ZAKAZ DRUKÓW LITEWSKICH W 1865 ROKU Murawiew-Wieszatiel, tępiąc bezlitośnie powstanie 1863 r., miał na widoku znacznie szerszy cel. Na Litwie zamierzał on, jak wyznaje w swym pamiętniku, “przywrócić narodowość rosyjską i prawosławie". Rząd carski, za jego radą, postanowił złamać i wykorzenić potęgę wpływów polskich na Litwie i Białorusi. Dokonano więc na Litwie pełnej rusyfikacji szkolnictwa i administracji. Usilnie i sztucznie popierano rozwój prawosławia w kraju katolickim, sprowadzano rosyjskich kolonistów, tworzono wielką własność rosyjską. Na koniec władze carskie pomyślały o tym, aby doprowadzić do ideowego zrusz-czenia piśmiennictwa i w ogóle kultury litewskiej. Zdecydowano mianowicie w 1864 r. żeby Litwini wszystkie swoje wydawnictwa drukowali czcionkami rosyjskimi, tak zwaną grażdanką. Pomysł ten — płód rusyfikatorskich marzeń świeżo mianowanego kuratora wileńskiego okręgu szkolnego I. P. Korniłowa — zyskał sobie gorących zwolenników w osobach Murawiewa i jego następcy K. Kaufmana oraz w gronie kilku zaprzańców, między innymi eks-księdza Pietkiewicza, nauczyciela Kreczyńskiego i lektora warszawskiej Szkoły Głównej Mi-kuckiego. Murawiew nie zdążył go urzędowo wprowadzić w życie, gdyż odszedł ze swego stanowiska. Jego następca Kaufman wyjednał specjalny okólnik ministra spraw wewnętrznych P. Wałujewa, który pismem nr 141 z 13 IX 1865 r. nakazywał wszystkim generał- 228 -gubernatorom, aby zabronili drukowania Jakichkolwiek wydawnictw w narzeczach litewskim i żmudzkim łacińsko-polskimi literami". Ge-nerał-gubernatorzy mieli wszystkimi będącymi do ich dyspozycji środkami “zakazać sprowadzania, sprzedawania i rozpowszechniania podobnych wydawnictw". Barbarzyński, nie mający precedensu w historii zakaz druków litewskich z 1865 r. zadał straszliwy cios kulturze litewskiej, gdyż ugodził w jej najbardziej wydajną i wpływową dziedzinę — w piśmiennictwo. Zakaz ten wszedł w życie w chwili, kiedy sprawa swobodnego rozwoju kulturalnego dla świeżo z więzów poddaństwa wyzwolonego chłopstwa stawała się problemem pierwszorzędnej wagi. Nastał niezwykle trudny okres w dziejach narodu litewskiego: zakaz druku skazywał go na duchową śmierć i wydawał na łup rusyfikacji. WALKA LITWINÓW O KULTURĘ W LATACH 1865-1882 Jednakże choć zabrakło wówczas warstwy świeckiej demokratycznej inteligencji litewskiej, która albo wyginęła w 1863 r., albo poszła na zesłanie, lub tułała się po świecie, lud litewski stanął do walki o swoją narodową kulturę. Wielką rolę w dziele utrzymania litewskości spełnił wówczas patriotyczny kler litewski. Ponieważ carat przez faworyzowanie prawosławia wypowiadał walkę kościołowi katolickiemu i prześladował jego kapłanów, biskup Wołonczewski w kilku broszurach wydanych w Prusach w latach 1867—1869 wezwał lud litewski do obrony zagrożonego kościoła oraz potępił drukowane grażdanką książki litewskie, jako przeciwne wierze katolickiej. Na Litwie po 1865 r. rozgorzała walka o kulturę. Masy włościańskie pod przywództwem patriotycznej części kleru, potrafiły skutecznie, nie bacząc na prześladowania, przeciwstawić się rusyfikatorskim zakusom caratu. Walka o kulturę wyraziła się w dwóch głównie formach: l. w bojkotowaniu książek drukowanych grażdanką na koszt rządowy i rozpowszechnianiu książek litewskich o łacińskiej czcionce, wydawanych za kordonem na Litwie pruskiej; 2. w tajnym nauczaniu dzieci po litewsku (niekiedy i po polsku), których rodzice nie chcieli posyłać do szkół rządowych rosyjskich. Mimo surowych nieraz kar za posiadanie książek litewskich i za niedozwolone prawem prywatne nauczanie (którego zabroniono w 1892 r.), walka o kulturę zataczała coraz szersze kręgi. U schyłku okresu 1865—1882 widać było, iż prowadzona na siłę rusyfikacja Litwinów załamuje się dzięki ich cichemu, lecz wytrwałemu oporowi. Rząd mimo wielkich starań zdołał wydać przez cały czas zakazu druku zaledwie 58 książeczek “grażdankowych", i tylko jedna z nich została ogłoszona przez Litwina — był to zresztą druk bez znaczenia: podręcznik dla krawców! 229 W warunkach uporczywej walki o kulturę wyrosło i dojrzało około 1880 r. młode pokolenie pierwszej chłopskiej inteligencji. Pokolenie to, które samo nazwało się Miłośnikami Litwy, w okresie 1883 1890 i później odegrało swą wielką życiową rolę budziciela Litwy: dokonało przebudzenia i odrodzenia narodowego Litwy. “AUSZRA" PRZEDŚWIT ODRODZENIA NARODOWEGO LITWY 1883 1886 Odrodzenie narodowe Litwy należy do rzędu powszechnych w dziejach Europy i świata ruchów, zmierzających do narodowego i społecznego wyzwolenia się ludów ujarzmionych przez obce mocarstwa. Ruchy narodowe rozwijały i rozwijają się w różnych warunkach historycznych, sprawiających, że kraje europejskie i inne dają się podzielić na trzy odmienne grupy, w których ruchy narodowe, zachowując wspólną cechę - dążenie do utwierdzenia własnej narodowości muszą nabrać swoistego charakteru. Do grupy pierwszej można zaliczyć takie kraje, jak Anglia, Francja, Rosja, które posiadały własną suwerenną państwowość i w których ruchy narodowe przejawiły się w postaci nacjonalizmu - ideologii utwierdzającej tę państwowość i popierającej jej dążenia zaborcze. Do drugiej grupy wchodzą takie kraje, jak Polska czy Italia, które utraciły własną państwowość, ale utrzymały nieprzerwanie świadomość narodową i również nieprzerwanie pielęgnowały własne tradycje kulturalne. Trzecią wreszcie grupę stanowią kraje, które utraciły nie tylko własny byt niepodległy, ale i nie potrafiły zachować świadomości narodowej, gdyż wyższa ich klasa społeczna poddała się wpływom obcym i przejęła obcą świadomość oraz kulturę narodową. Ta ostatnia grupa miała przed sobą w XIX w. najtrudniejsze zadania, największe przeszkody do pokonania na drodze do swego odrodzenia narodowego. Do rzędu tych krajów obok Finlandii, Łotwy, Ukrainy, Czech, Słowacji, Bułgarii i innych należała również Litwa. Dawny feudalny naród litewski w wyniku różnych okoliczności historycznych zatracił swą zwartość i rozpadł się na dwie zasadnicze części. Jeden odłam dawnego narodu litewskiego, a mianowicie przeważająca część szlachty, mieszczaństwa, a także cząstka chłopstwa, w ciągu XVI—XIX w. uległ wynarodowieniu i przejął polską mowę, kulturę i świadomość narodową. Podstawowy wszakże trzon narodu — lud litewski — trwał jednak wiernie przy języku i obyczajach swoich przodków. Lud ten wszakże, trzymany w jarzmie feudalnego poddaństwa, posiadał niskie poczucie swego narodowego bytu. Zatracił też pamięć o swej świetnej przeszłości, choć był jej twórcą. 230 Jonas Basanavićius Niełatwe zadanie stało przed pokoleniem Miłośników Litwy, kiedy w 1883 r. przystępowało ono do zbiorowej działalności na niwie narodowej. Rok 1883 jest znamienną datą w dziejach odrodzenia litewskiego. Wtedy bowiem grono Miłośników Litwy przystąpiło do wydawania pierwszego litewskiego czasopisma narodowego “Auszra" (“Zorza"). “Auszra" wychodziła początkowo w Ragnecie, a potem w Tylży na Litwie pruskiej w latach 1883—1886. Chociaż wydano jej zaledwie 40 numerów w 29 zeszytach, pismo to odegrało doniosłą rolę w życiu duchowym Litwinów. Było ono niejako zaczynem odrodzenia Litwy. Z łamów “Auszry" wyzierała już, choć rzadko, zabarwiona pierwiastkami socjalizmu myśl zespolenia akcji narodowo-kulturalnej z potrzebami społeczno-gospo-darczymi ludu; myśl ta w przyszłości została wcielona w życie i nadała ruchowi narodowemu litewskiemu potężny rozmach oraz głębokie oparcie w ludzie. “Auszra" była jeszcze czasopismem dość nieporadnym, o chwiejnym, niezdecydowanym obliczu ideowym. Ton pismu nadawali bowiem z jednej strony romantyczny idealista liberał Jonas Basanavićius (1851—1927), a z drugiej strony socjalizujący pozytywista radykał Jonas Sliupas (1861 - 1945), który w latach 1882- 1883 współpracował z polską Socjalno-Rewolucyjną Partią “Proletariat" (1882- 1886). Stąd też program “Auszry" zawierał pierwiastki romantyczne i pozytywistyczne, liberalno-konserwatywne i radykalne. Romantyzm “Auszry" i jej konserwatyzm polegały na wzywaniu do jedności polskiej szlachty na Litwie z litewskim ludem (co było oczywiście utopią), na bezkrytycznym wychwalaniu Litwy pogańskiej jako pełnej litewskości. Pierwiastek pozytywistyczny to dążenie do oświaty ludowej, do rozwijania przez Litwinów handlu i rzemiosła. Radykalizm “Auszry" to dźwięcząca w wypowiedziach Sliupasa nuta krytyki stosunków społecznych, pragnienie walki o to, “aby każdy co dzień mógł w swoim garnku kurę uwarzyć i zjeść do syta, aby prawo do wszystkich jednakowo się stosowało". “Auszra" nie wysuwała jeszcze idei niepodległości, choć idea taka tliła się wówczas w kręgu Miłośników Litwy. Przekonanie, że nadejdzie czas, kiedy Litwa będzie wolna, wypowiedział publicznie jeden 231 tylko Sliupas w broszurce Iszganimas wargdienio {Wybawienie nędzarza). napisanej w 1883 r. w Genewie, lecz wydanej w Ameryce w 1886 r. W stosunku do carskiej Rosji “Auszra" zajmowała pozycję ugodową. Pragnęła od rządu carskiego tylko zezwolenia na druk litewskich książek. W zamian za to jej redaktor Sliupas i inni obiecywali caratowi “moralne zespolenie się z Rosją", wyrwanie Litwinów spod wpływów poi skich i “moralny upadek Polski", która straciwszy na rzecz Litwinów część terytorium (Suwalszczyznę) i takich pisarzy, jak Mickiewicz, Kraszewski, Syrokomla i inni, nie będzie niczym godnym szacunku, zarówno we własnych oczach, jak i za granicą. Wobec Polski, jeśli pominąć oszczercze i haniebne “memorandum", które Sliupas w 1884 r. przedstawił warszawskiemu generał-guberna-torowi J. Hurce, kusząc go “moralnym upadkiem Polski" i żebrząc przy tym o cofnięcie zakazu druku, “Auszra" próbowała zająć stanowisko pojednawcze. Domagała się tylko uznania Litwinów za naród samoistny, posiadający prawo do niezależnego od Polski rozwoju. Gwałtownie jednak atakowała ona tych Polaków, którzy “demoralizowali" lud litewski przez polonizację. Polska opinia publiczna wypowiedziała się jednak na łamach “Dziennika Poznańskiego" (1884) w sposób tradycyjny, uważając Litwinów “za Polaków inaczej mówiących", za nieodłączną cząstkę narodu polskiego. Rzecz jasna, że z takim stanowiskiem nie mógł się pogodzić ruch młodolitewski. Miłośnicy Litwy dobrze pojmowali, że bierne przyglądanie się procesowi po-lonizacji Litwy doprowadzi do jeszcze większego wynarodowienia Litwinów i utrudni odrodzenie narodowe. W stosunkach polsko-litewskich musiała nastać epoka wielkiego rozbratu. Po upadku “Auszry" w 1886 r., napiętnowanej przez kler litewski jako pismo “bezbożne", pojawiła się “Szwiesa" (“Światło"). “Szwiesa" (1887—1888, 1890) miała być swego rodzaju próbą kompromisu między młodym, patriotycznym, ale społecznie zacofanym duchowieństwem litewskim a świecką postępową inteligencją. Kompromis ten rychło okazał się żałosnym niewypałem. Klerykalno-konserwa-tywny kierunek tego pisma, które zalecało posłuch dla władz carskich i uznawało panujący porządek społeczny za ustalony przez Boga, brak szerszego zrozumienia dla spraw narodowych zraziły do niego całkowicie inteligencję świecką. Przeciwieństwa światopoglądowe pomiędzy młodymi księżmi a chłopską inteligencją, która pragnęła służyć sprawie swojej klasy i walczyć o lepszą przyszłość ludu, były zbyt głębokie, aby przykryć je hasłem jedności narodowej. Inteligencja świecka, przetrawiwszy krytycznie działalność “Auszry", doszła do przekonania, że pracę narodowo-kulturalną należy zespolić ściślej z dążeniami ludu, że trzeba walczyć o dalszą de- 232 Vincas Kudirka mokratyzację i zerwać z ugodą wobec caratu. Poczęła się też budzić myśl, że celem ostatecznym odrodzenia narodowego Litwy powinna być niepodległość. Wyrazicielem tych nowych poglądów na zadania i cele litewskiego ruchu narodowego stało się towarzystwo “Lietuva". Założone zostało ono w 1888 r. w Warszawie przez wychowanego na tradycjach polskiego “Proletariatu" i warszawskiego pozytywizmu studenta Vincasa Kudirkę (1858-1899). Towarzystwo “Lietuva" w porozumieniu z młodzieżą litewską ipnych ośrodków uniwersyteckich, z Moskwy i Petersburga, przystąpiło w 1889 r. do wydawania pisma o symbolicznej nazwie “Varpas" (“Dzwon", mający zwiastować Litwinom odrodzenie). “Varpas" ukazywał się najpierw w Ragnecie, a od 1891 r. wychodził stale w Tylży. Pismo, wydawane mniej więcej regularnie jako miesięcznik, przetrwało do 1906 r. Ponieważ “Varpas" przeznaczony był dla inteligencji, wynikła wkrótce potrzeba osobnego pisma, dostosowanego swoim poziomem i treścią do umysłowości ludu. Redakcja “Yarpasa" z inicjatywy studentów z Moskwy przystąpiła więc w 1890 r. do wydawania nowego miesięcznika “Ukininkas" (“Rolnik"). “Varpas" w chwili swych narodzin nie miał jeszcze świadomości oparcia się na określonej klasie społecznej. Zamierzał on “służyć Litwie, nie zaś rozmaitym partiom litewskim". Oblicze ideowe “Varpasa" i w ogóle całego litewskiego ruchu narodowego zaczęło jednak szybko krystalizować się od 1890 r., kiedy stosunki kapitalistyczne na Litwie dogłębnie przeniknęły całe społeczeństwo kształtując je na modłę burżuazyjną. Litewski ruch narodowy rodził się też z czytania utworów Mickiewicza. Dał on Litwie ogromnie wiele — poczucie świadomości narodowej, dumy z własnego krajobrazu, stron rodzinnych, ludzi, kraju i jego przeszłości. Wybitny współczesny pisarz litewski Justinas Marcinkevicius stwierdził ostatnio w wywiadzie dla polskiego tygodnika “Kultura" (nr 7 z 1977 r.): “Dotąd nie ma wśród Litwinów pisarza i poety, który by tyle Litwie dał, co Mickiewicz". 233 ZALUDNIENIE LITWY W KOŃCU XIX WIEKU I ROZWÓJ PRZEMYSŁU W końcu XIX w. na Litwie nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze. Przede wszystkim ogromnie wzrosło zaludnienie kraju. Litwa w swych granicach etnicznych, o obszarze około 78 800 km2, liczyła w 1897 r. ponad 3133 tys. ludności. Średnia gęstość zaludnienia wzrosła do 40 osób na l km2. W porównaniu z 1860 r. znaczyłoby to, że w ciągu 37 lat ludność Litwy zwiększyła się o blisko 66%, i to przy dużej emigracji! Należy jednak sądzić, że dane z 1860 r. były dalekie od dokładności i stopa przyrostu naturalnego była nieco mniejsza. Miasta zamieszkiwało w 1897 r. około 13% ludności. Wilno liczyło wówczas ponad 154 tys. mieszkańców, a Kowno przeszło 70 tys. Choć odsetek ludności miejskiej w porównaniu z 1861 r. nie zwiększył się, w strukturze gospodarczej Litwy pod koniec XIX w. nastąpiły znaczne przeobrażenia. Budowa linii kolejowych Petersburg-Warszawa (1862), Libawa-Wilno-Romny (1871-1874) połączyła Litwę sprawną i tanią komunikacją zarówno z wybrzeżem Bałtyku (porty Libawa i Ryga), jak i z Rosją oraz Polską i Prusami. Wilno, a także Kowno zaczęły się przekształcać w ośrodki przemysłowe, do Litwy napływał zagraniczny (niemiecki przeważnie) kapitał, budowano fabryki. Na prowincji, co prawda, przemysł poza Szawlami rozwijał się bardzo słabiutko, ale i tu ożywienie gospodarcze dało się poznać. Oto kilka podstawowych wiadomości statystycznych o rozwoju przemysłowym Litwy w ostatnim burzliwym dziesięcioleciu XIX w. Rozwój przemysłu na Litwie w końcu XIX w. Gubernia Rok Liczba zakładów Liczba robotników Wartość produkcji w tys. rubli Wileńska 1880 1890 1895 1900 196 427 1432 1795 1975 4275 8143 14010 2546 4760 7828 18414 Kowieńska 1890 1895 1900 1904 1 132 1554 1987 2012 3905 5063 7800 8495 5328 7855 800 10072 Suwalska 1890 1897 1899 402 576 618 1291 2101 1602 3389 2614 234 W 1900 r. liczba robotników przemysłowych na Litwie sięgała już 24 tys., co stanowiło jednak zaledwie 0,7% ludności, gdy tymczasem w Królestwie Polskim odsetek ten w 1897 r. wynosił 2,6, a w Rosji 1,7. Rozwój przemysłu na Litwie, choć wcale bujny, nie prowadził jednak do odrobienia przez Litwę wiekowego zacofania. Polska i Rosja coraz bardziej wyprzedzały Litwę na polu rozwoju gospodarczego. W Litwie przede wszystkim wcale nie budowano przemysłu ciężkiego. W guberni wileńskiej przeważał przemysł spożywczy, przeróbka minerałów, papiernictwo i drukarstwo. W Kownie za to skupiały się fabryki wyrobów metalowych i przemysł spożywczy, który też zajmował pierwsze miejsce na Suwalszczyźnie. TWORZENIE SIĘ KLASY ROBOTNICZEJ NA LITWIE W KOŃCU XIX WIEKU Rozwojowi przemysłu musiał oczywiście towarzyszyć proces tworzenia się nowej klasy społecznej — proletariatu. Klasa robotnicza Litwy była nader zróżnicowana pod względem narodowościowym. Składała się ona z Polaków, Rosjan i Białorusinów, Żydów oraz Litwinów, których było najmniej. Proletariatu przemysłowego na Litwie było bardzo mało. W Wilnie, największym ośrodku przemysłowym Litwy, w końcu XIX w. przeważała liczna rzesza służących i dniówkowych (40,6% ogółu robotników), grupa pracujących w rzemiośle liczyła 34,4%, w fabrykach pracowało tylko 13,5% ogółu robotników, reszta przypadała na handel (5%) i transport (6,5%). Robotnikami w większości byli przybysze ze wsi. Płace robotnicze, nadzwyczaj nędzne, w żadnym razie nie pozwalały na utrzymanie rodziny. Dzień roboczy ciągnął się przeraźliwie długo: 12—14 godzin, a u rzemieślników był jeszcze dłuższy: 13—16 godzin. Nieludzki wręcz wyzysk i brak wszelkich praw zmuszały robotników do szukania środków polepszenia swego bytu. Możliwości legalnej obrony przed wyzyskiem i samowolą pracodawcy nie było, pozostawała walka. Kiedy jednak robotnicy próbowali żywiołowych i bezładnych strajków, okazało się, jak potężny jest kapitał sprzymierzony z carską policją. Rozproszony po drobnych zakładach przemysłowych i warsztatach rzemieślniczych, ciemny i nieuświadomiony proletariat był bezradny wobec policyjnych i administracyjnych represji za porzucenie roboty. W końcu XIX w. pojawiła się jednak grupa młodej rewolucyjnej inteligencji, która wniosła marksizm do świadomości robotników i w sposób naukowy, choć przez trudne doświadczenia, ukazała im jedyną, niezawodną drogę walki poprzez stworzenie kas oporu i klasowej partii proletariackiej. 235. KAPITALISTYCZNE PRZEOBRAŻENIA I SPRZECZNOŚCI NA WSI LITEWSKIEJ U SCHYŁKU XIX WIEKU Na wsi litewskiej na przełomie XIX i XX w. kapitalistyczne rozwarstwienie chłopstwa pogłębiło się. Wyrosła pokaźna grupa wielkiej burżuazji wiejskiej. W 1905 r. w guberni kowieńskiej liczono 577 chłopów posiadających gospodarstwa wielkości 50— 100 dziesięcin i 275 posiadających 100-1000 dziesięcin. W guberni wileńskiej po 50—100 dziesięcin miało wtedy 500 chłopów, a 277 posiadało od 100 do 1000 dziesięcin. Na Suwał szczyż nie były podówczas 822 gospodarstwa powyżej 100 dziesięcin. Potężniała armia bezrolnych, która znacznie przekroczyła 400 tys. głów (ponad 12% ogółu ludności!). Przybrały na sile przeciwieństwa między proletariatem rolnym a zamożnym chłopstwem. Wybuchały zatargi parobków z pracodawcami o zarobek. Bezrolni najemnicy próbowali nawet strajków. Wiejscy bogacze w walce z nimi znaleźli oczywiście sojuszników w pańskim dworze i na ple-banii. Stąd też między innymi płynął klerykalizm, głęboko zakorzeniony w zamożniejszej części wsi litewskiej, i stąd wynikały ciągoty wiejskiej burżuazji do ziemiaństwa. Sprzeczności klasowe na wsi litewskiej pogłębiał powszechny światowy kryzys rolny, który na Litwie ciągnął się w latach 1891— 1897. Brakło wówczas chleba nawet u średnio zamożnych gospodarzy, toteż rozległy się głośne protesty przeciwko wywozowi zboża za granicę. W miarę wzrostu społeczno-gospodarczej świadomości chłopstwa wieś przystępowała do tworzenia kas oszczędnościowo-pożyczkowych i spółek spożywczych, propagowanych przez prasę narodową. Chłop Chata wieśniacza na Litwie z początku XIX w. 236 litewski poprzez kasy i spółdzielnie pragnął uniezależnić się od lichwiarskiego pośrednictwa miejskich kupców, przeważnie Żydów. Na tym tle rodził się też antysemityzm. Bogate chłopstwo poczęło jeszcze ujawniać dążenia do wydzielenia swych gospodarstw z ogółu gruntów wiejskich. Przystępowano, na małą jeszcze skalę, do parcelowania wsi i komasacji gruntów poszczególnych gospodarstw. Tą drogą powstawały wyodrębnione ze wsi zagrody bogatych gospodarzy, którzy dzięki komasacji mogli unowocześniać i rozwijać swą gospodarkę. POCZĄTKI RUCHU NARODOWOWYZWOLEŃCZEGO LITWINÓW PO 1890 ROKU Zmieniający się układ sił i stosunków społecznych na Litwie wywarł zasadniczy wpływ na rozwój litewskiego ruchu narodowego. Od 1890 r. ruch ten zaczął nabierać nowych treści i powoli przeistaczał się w ruch narodowowyzwoleńczy. W okresie 1890—1895 dojrzały w ruchu litewskim trzy zasadnicze kierunki i partie polityczne: l. na-rodowo-demokratyczny “Yarpasa", 2. narodowo-klerykalny i 3. socjaldemokratyczny litewski ruch robotniczy. Każdy z nich znajdował oparcie w określonej klasie czy warstwie społecznej. Litewski ruch narodowo-klerykalny jako kierunek myśli społecz-no-politycznej począł się wyłaniać w 1890 r. W murach seminarium duchownego w Kownie wśród księży i kleryków litewskich dojrzało postanowienie, aby zastąpić jałową “Szwiesę" nowym organem. Koło tej sprawy zakrzątnęli się głównie ks. K. Pakalniskis (Dede Atana-zas) i J. Angrabaitis. W grudniu 1889 r. w Tylży ukazał się pierwszy numer nowego klerykalnego pisma “Źemaićiu ir Lietuvos Apźvalga" (“Przegląd Żmudzki i Litewski"),. “Apźvalga" wychodziła do 1896 r. Pismo to zgodnie z ideologią kierunku klerykalnego utożsamiało dążenia narodowe Litwinów z interesami kościoła katolickiego. “Naszą dewizą dotąd były i będą: katolicyzm i litewskość", oznajmiała “Apźvalga" w 1891 r. piórem ks. Pakalniśkisa. Pismo doradzało Litwinom walczyć o swoje prawa narodowe tylko drogą legalną, a “nie daj to Boże" przy “pomocy buntu albo rewolucji", bo te żadnego pożytku nie przynoszą, tylko jeszcze większą szkodę czynią. W walce z przejawami radykalizmu społecznego “Apźvalga" nie znała miary ani hamulca. Wszystkich, którzy się nie chcieli podporządkować akcji klery-kalnej, “Apźvalga" obrzucała mianem “bezbożników". Obok zaciekłego antysemityzmu pismo cechowało się też jawną wrogością do polskości. Wobec caratu “Apźvalga" też była uprzedzona. Wątpiła ona, czy władza carska pochodzi od Boga, i wskazywała, że rząd carski depcze prawa ludzkie i boskie, przez co jest narzędziem diabła. Antyrządowy ton “Apżvalgi" zaniepokoił część duchowieństwa, 237 Wnętrze chaty wieśniaczej na Litwie w XIX w. które jeszcze przed jej zamilknięciem doprowadziło do założenia nowego czasopisma “Tevynes Sargas" (“Stróż Ojczyzny", 1896 1904). W piśmie tym czołową rolę odgrywał znakomity publicysta ks. Juozas Tumas-Yaiźgantas (1869— 1933). “Tevynes Sargas" oznajmiał, że jego zadaniem będzie obrona Litwinów “od trzech największych naszych nieprzyjaciół: miejscowej administracji. Żydów i wyrodnych Litwinów". Do rzędu “wyrodnych Litwinów" pismo zaliczało “litewskiego pochodzenia polonizatorów". a następnie ..cicilików", czyli socjalistów i w ogóle “bezbożników". “Tevynes Sargas" starał się mocniej zespolić ideę odrodzenia z katolicyzmem. Jego zasadą było: “Kościół podtrzymuje narodowość, narodowość podtrzymuje kościół". Pismo jednak wykluczało czynną walkę przeciw rządowi. Co więcej, w 1900 r. ks. Tumas-Yaiźgantas posunął się do stwierdzenia, że “polityczną niezależność Litwy uważamy za pustą mrzonkę... Litwa uznaje cara rosyjskiego za swego prawdziwego władcę". Ks. Tumas-Yaiźgantas uderzył się później w piersi za ten “durny artykuł", ale jego wypowiedź została współcześnie pojęta, całkiem niedwuznacznie przez czytelników jako rezygnacja z naczelnej idei odrodzenia - z niepodległości. Zasługą kierunku klerykalnego była niewątpliwie obrona litewskości i jej krzewienie, popieranie rozwoju gospodarczego burżuazji wiejskiej, walka o język litewski w kościele i rozbudzenie świadomości narodowej w masach chłopskich. Nurt narodowo-demokratyczny w odrodzeniu litewskim skupiał się wokół “Varpasa" i “Ukininkasa". “Yarpas" od początku swej wy- 238 dajnej działalności grupował spory zastęp współpracowników. W ciągu 18 lat pracy “Varpasa" na niwie narodowej (1889 — 1906) przez jego łamy przewinęły się pseudonimy, kryptonimy i nazwiska blisko 500 autorów. Współpracownicy pisma, zwani “varpininkai", na corocznych zjazdach wybierali komitet redakcyjny i radzili nad potrzebami oraz społeczno-politycznym kierunkiem pisma. “Varpas" miał więc cechy luźnej organizacji kulturalno-politycznej. Obóz “varpinin-ków", na ogół umiarkowanie demokratyczny, łączył początkowo ludzi o różnych przekonaniach społeczno-politycznych: klerykałów, de-mokratów-ludowców, nacjonalistów i socjalistów. Na zjeździe “var-pininków" w Mitawie w 1894 r. nastąpiło przesilenie: księża ostatecznie wycofali się ze współpracy, a do głosu doszli socjaliści z S. Ma-tulaitisem na czele. Pod wpływem socjalistów “Varpas" stał się bardziej radykalny. Jednak w 1897 r., po ponownym objęciu kierownictwa pisma przez Kudirkę, “Varpas" wrócił do kierunku umiarkowanie demokratycznego i takim już pozostał. Czołowymi działaczami w obozie “varpininków" byli: Kudirka, K. Grinius, J. Bagdonas oraz P. Yiśinskis, J. Saułys i J. Vileisis. “Varpas" wyrażał wiarę we własne siły Litwinów, którzy im bardziej wzbogacą się kulturalnie i gospodarczo, tym prędzej odrodzą się jako naród. “Varpas" zdawał sobie sprawę z potrzeby sojuszu polsko-litewskiego w walce ze wspólnym ciemięzcą. Stawiał tylko warunek, aby to był sojusz dwóch równych i samodzielnych narodów. “Varpas" odrzucał program ugody z zaborcą, a przy tym odróżniał już naród rosyjski od caratu i jego polityki ucisku mniejszości narodowych. “Varpas" nie miał na widoku tylko propagandy spraw narodowych, lecz troszczył się także o zaspokojenie potrzeb kulturalnych Litwinów. Stąd też na jego łamach obok artykułów o treści spo-łeczno-politycznej, obok spraw gospodarczych rozwoju Litwinów wiele miejsca zajmowała literatura piękna i nauka. Od 1896 r. po wycofaniu się socjalistów w obozie “varpininków" pozostały tylko dwa nurty: demokratyczny i nacjonalistyczny. Demokraci coraz bardziej uświadamiali sobie, że odrodzenie narodowe powinno iść w parze z rozwojem społecznym Litwy. Nie rozczulali się, w odróżnieniu od klerykałów, pragnieniem pozyskania szlachty i arystokracji do pracy narodowej. Zamierzali działać wyłącznie w oparciu o lud. W stosunku do caratu zajmowali nieprzejednane stanowisko, rozumiejąc, że bez walki nie jest możliwy swobodny rozwój społeczny i kulturalny Litwinów. Demokraci litewscy zaczęli coraz wyraźniej stawiać hasło niepodległości Litwy. Kiedy w 1896 r. K. Grinius dość jeszcze oględnie pisał w “Varpasie", że Litwa powinna być rządzoną przez samych Litwinów, to w 1901 r. P. Yiśinskis 239 otwarcie już stwierdzał: “nasz ideał: wolna, niepodległa Litwa, wyzwolona od despotów obcych i własnych". Z roku na rok narastał w łonie “Varpasa" kierunek nacjonalistyczny. Nie zrywał on z demokratami, lecz pragnął opanować całość wspólnego ruchu. Do nacjonalistów zaliczały się głównie jednostki zamożniejsze, karierowiczowskie, prymitywniej szew myśleniu politycznym. Przywiązywali oni wielką wagę do drobnych ustępstw caratu, trzymali się zasady niedrażnienia wroga. Unikali radykalizmu, bo ten — ich zdaniem — nie tylko szkodzi Litwinom w oczach rządu, ale też zraża do ruchu kler i zamożniejsze chłopstwo oraz szlachtę. Litewskość była dla nich najważniejsza, a sprawy społeczne środkiem do rozniecania nacjonalizmu. W 1902 r. zjazd “varpininków" przyjął uchwałę o konieczności zorganizowania się w Litewską Demokratyczną Partię. Projekt programu tej partii odzwierciedlał sprzeczności między demokratami a nacjonalistami. Oznajmiał on, że: “Wolna i niepodległa w stosunku do innych narodów i państw Litwa — oto cel odległy naszej Litewskiej Demokratycznej Partii". Osiągnięcie tego celu powinno być uskutecznione przez “ludowładztwo bezpośrednie" w całym państwie rosyjskim i przez uzyskanie autonomii dla Litwy. W dziedzinie społecznej projekt programu nie przewidywał zniesienia wielkiej własności (choć też oświadczał, że nie podejmuje się obrony jej interesów), stawiał natomiast żądanie “podziału ziemi należącej w Litwie do rządu na rzecz robotników bezrolnych Litwy". Na koniec projekt zawierał nacjonalistyczne hasło: “Litwa dla Litwinów!" Tekst projektu spotkał się z ostrą krytyką na zjeździe partyjnym w 1903 r. i został odrzucony. Zjazd ten ogłosił, że partia opierać się będzie na całej społeczności litewskiej, i stwierdził, że Litewska Demokratyczna Partia spodziewa się utworzenia wolnej Litwy, rządzonej “bezpośrednio przez swych mieszkańców". Niebezpieczna, bo obosieczna, formuła “Litwa dla Litwinów" została tym samym usunięta z programu partii. W 1904 r. żywioły nacjonalistyczne i oportunistyczne w większości odpadły od demokratów. Niemniej partia ta nadal pozostawała bez dokładniejszego programu i miała okrzepnąć dopiero w 1905 r., kiedy też poczęli się organizować i nacjonaliści. POCZĄTKI REWOLUCYJNEGO RUCHU SOCJALISTYCZNEGO NA LITWIE W ostatniej ćwierci XIX w. idee socjalizmu naukowego, stworzonego przez K. Marksa i F. Engelsa, stały się w Europie potężną siłą materialną, która przerażała koronowanych władców, a masy ludowe porywała do walki o nowy, sprawiedliwy ustrój społeczny. 240 Gubernie litewskie w składzie carskiej Rosji na przełomie XIX i XX w. Krążące po Europie “widmo komunizmu" w swym cierniowym, ale zwycięskim pochodzie nie mogło ominąć Litwy. Pierwsze przejawy ruchu socjalistycznego na Litwie wystąpiły już około 1872 r. kiedy w Wilnie powstały tajne kółka polskiej i żydowskiej młodzieży. Czytano wówczas dzieła Marksa i Lassallea, a pod wpływem tej lektury socjalizm stawał się bliski młodym umysłom. Grupki te zostały jednak wykryte przez carską policję w latach 1875—1876. Prześladowania nie odstraszyły innych od “wywrotowych idei", gdyż w 1878 r. znowu słychać o tajnych schadzkach młodzieży w celu studiowania rewolucyjnej literatury. W 1880 r. w Wilnie działała już Gmina Wileńska, będąca częścią Gminy Socjalistycznej, która miała swe oddziały w Warszawie, Petersburgu, Moskwie i Kijowie. Gmina ta wkrótce została rozbita przez policję w 1881 r. W tych latach Wilno wyrastało na jeden z głównych ośrodków ruchu rewolucyjnego w państwie rosyjskim. W Rosji rozwijał się wówczas ruch narodnicki, który swą historyczną misję widział w walce o wyzwolenie ludu. Narodnicy sądzili, że drogą rewolucji chłopskiej uda się obalić carat i przejść do utopijno-socjalistycznego ustroju. Temu celowi miała służyć akcja chodzenia “w naród" (do ludu) i tajne organizacje rewolucyjne Ziemija i Wolja (1876-1879) oraz Narodnaja Wolja (1879-1881). Z ruchem narodnickim związał się spory zastęp młodzieży z Litwy. W latach 1881—1882 w Wilnie powstało nawet kółko narodnickie. Narodnicy rosyjscy poprzez Wilno i wileńskich rewolucjonistów przewozili do Rosji masę nielegalnej literatury (“bibuły") z zagranicy. W tym samym celu nawiązała kontakt z Wilnem pierwsza marksistowska grupa w Rosji, założona przez G. W. Plechanowa w 1883 r. pod nazwą Oswoboż-dienije Truda. Członkowie tej organizacji rozpowszechniali w jednym z wileńskich kółek rewolucyjnych prace marksistowskie Plechanowa. Bliski związek z Litwą nawiązała też pierwsza polska Partia Socjal-no-Rewolucyjna “Proletariat". W 1883 r. wydała ona pierwszą w języku litewskim odezwę socjalistyczną pt. Manipestas artojams. Było to tłumaczenie polskiego Manifestu do pracujących na roli, który wzywał proletariat wiejski do poparcia socjalistów. Manifest ten twierdził, że “ziemia powinna należeć do tych, którzy ją orzą, fabryki do tych, którzy w nich pracują". W 1883 r. w Wilnie istniało kółko “Proletariatu", które zamierzało rozpocząć socjalistyczną agitację wśród robotników. Z Litwy też wywodziło się wielu proletariatczyków, jak słynny Ludwik Janowicz (1859— 1902) oraz Włodzimierz Zubow, Gabriel Oleszkiewicz i inni. Współpracowali z “Proletariatem" i sami Litwini, jak J. Sliupas i V. Kudirka. Idee narodnickie podtrzymywane były w Wilnie jeszcze w latach 1884—1887 przez grupki żydowskiej i polskiej młodzieży. Brały one 242 nawet udział w przygotowywaniu zamachu na cara Aleksandra III w 1887 r. Aresztowania, jakie wówczas nastąpiły, położyły jednak kres wpływom narodników na Litwie. Narodnictwo wtedy straciło już wiarę w rewolucyjność ludu i rozpadło się jako organizacja polityczna. Musiało więc ustąpić miejsca socjalistycznemu ruchowi robotniczemu. Pierwsze socjalistyczne kółka robotnicze w Wilnie utworzone zostały w 1887 r. wśród proletariatu żydowskiego. W latach 1888— 1893 kółka te na tyle okrzepły, że przystąpiły do organizowania kla-sowo-zawodowych związków i kas oporu, które miały kierować walką robotników o poprawę bytu. Później z tego ruchu wyrósł Powszechny Żydowski Związek Robotniczy w Rosji i w Polsce, zwany w skrócie Bundem. Bund został założony w Wilnie w 1897 r. Proletariat chrześcijański: robotnicy polscy, rosyjscy, białoruscy i litewscy, zaczął organizować się w nielegalne kółka około 1892 r. Pierwsze kółka socjalistyczne wśród rzemieślników wileńskich założyli w 1892 r. E. Sponti i B. Urbanowicz z L. Michałowskim. Po aresztowaniach 1893 r., które rozbiły kółko Urbanowicza, Sponti z Wilna wyjechał. Swoich robotników przekazał Alfonsowi Morawskiemu (1869-1941). Wraz z przybyłym do Wilna w 1893 r. lekarzem Andrzejem D omaszewiczem (1865— 1935, przodków jego opisał H. Sienkiewicz w Potopie) Morawski stał się jednym z głównych organizatorów litewskiego ruchu robotniczego. POWSTANIE PARTII SOCJALISTYCZNYCH Po paru latach wytężonej działalności kółkowej Morawski i Do-maszewicz doprowadzili w 1896 r. do założenia Litewskiej Socjal-Demokratycznej Partii (L SD P). Grono socjaldemokratów w 1894 r. liczyło zaledwie 50 ludzi, w 1896 r. zaś stan liczebny partii wynosił około 150 osób. W 1896 r. ogłosiła ona swój program, który dowodził konieczności politycznej i ekonomicznej walki proletariatu litewskiego w celu “zaprowadzenia ustroju socjalistycznego". Główny punkt programu oznajmiał, że celem LSDP jest: “Samodzielna demokratyczna rzeczpospolita, składająca się z Litwy, Polski i innych krajów na podstawie dobrowolnej federacji". Z krytyką tego punktu, jako nacjonalistycznego dążenia, wystąpił wówczas między innymi młodociany Feliks Dzierżyński (1877— 1926). Pod naciskiem lewicy nacjonalistyczni przywódcy LSDP zmuszeni byli zgodzić się na kompromisowy program w 1897 r. Program LSDP z 1897 r. odrzucał organizację partii na zasadzie narodowej i zmierzał do przekształcenia jej w partię krajowego proletariatu, liczył się nie wyłącznie z interesami proletariatu “litewskiego", ale robotników in- 243 Przemówienie pierwszomajowe do terminatorów rzemieślniczych w Wilnie 1896 r., pisane ręką F. Dzierżyńskiego nych narodowości zamieszkujących Litwę. Stwierdzał on, że celem partii jest: “Dobrowolna federacja krajów z samorządem, ustawodawstwem i zarządem dla ludu w państwie, kraju, prowincji i gminie". Dodano jednak w programie uwagę, że konkretne dążenia polityczne partia pozostawia “do zupełnej swobody każdego jej członka"! Nacjonalistyczny odcień, jaki posiadała LSDP w chwili swego powstawania, tym dziwniejszy, że pod względem języka była ona wtedy niemal czysto polską, zraził do niej ezęść członków i robotników ze Stanisławem Trusiewiczem (1869- 1918) na czele. W 1896 r. oderwali się oni od LSDP i utworzyli Związek Robotniczy. W programie tego Związku z 1896 r. (ogłoszonym w 1898 r.) widniało hasło upaństwowienia środków produkcji i “przejście poprzednie władzy politycznej w ręce proletariatu". Związek Robotniczy, będąc organizacją internacjonalistyczną, grzeszył jednak brakiem zrozumienia dla walki politycznej proletariatu: “my przede wszystkim prowadzimy agitację 244 wśród mas robotniczych na Litwie na gruncie ich codziennych interesów ekonomicznych" — powiadał program tej partii. Na tle kwestii narodowej, niesłusznie lekceważonej przez Związek Robotniczy, rozgorzała zacięta walka między nim a LSDP. Związek Robotniczy, choć mniej liczny od LSDP (w 1901 r. liczył zaledwie 83 członków), zyskał sobie spory wpływ na proletariat wileński, gdyż pierwszy rozpoczął masową agitację wśród robotników fabrycznych, podczas gdy LSDP pracowała głównie wśród niesłychanie trudnych do zorganizowania rzemieślników. Obok żydowskiego Bundu, LSDP i Związku Robotniczego na terenie Wilna i Litwy działała jeszcze Polska Partia Socjalistyczna, tak zwana PPS na Litwie, przewodzona początkowo przez Józefa Piłsud skie-go (1867— 1935). Powstała ona w końcu 1892 r., jednak nie zdobyła sobie większych i trwalszych wpływów wśród robotników wileńskich i opierała się głównie na inteligencji. PPS na Litwie, podobnie jak polska PPS, była socjalistyczną organizacją niepodległościową. Z jej programu LSDP przejęła hasło federacji Polski, Litwy i innych krajów. PPS na Litwie, pragnąc uzyskać dostęp do robotników, wywierała silny nacisk na LSDP, którą usiłowała sobie podporządkować. LSDP nie zamierzała jednak zrezygnować ze swych pozycji, gdyż zamiarem jej było zdobycie wyłącznego wpływu na proletariat Litwy i wychowanie go w duchu narodowym litewskim (choć przy tym w języku polskim!). Między LSDP a PSS, między Domaszewi-czem a Piłsud skim, rozpoczęła się niewybredna ostra walka o wpływy na masy robotnicze. Walka ta prowadzona cały czas głównie z prawicowych, nacjonalistycznych pozycji, zakończyła się porażką Piłsud-skiego i PPS. W 1897 r. Związek Robotniczy ogromnie osłabł skutkiem aresztowań jego głównych działaczy i wielu członków. Posypały się też ciosy policji na LSDP, która w latach 1899— 1901 bardzo podupadła. Aresztowany został bowiem w Kownie w 1897 r. Dzierżyński, w tym samym roku wyjechał na studia za granicę Morawski, a w końcu w ręce policji dostał się w 1899 r. i Domaszewicz, zesłany podobnie jak Trusiewicz i Dzierżyński na kilka lat. W 1899 r. Dzierżyński zbiegł z zesłania i znalazł się z powrotem w Wilnie, gdzie jednak nacjonaliści z LSDP nie pozwolili mu działać. Dzierżyński wyjechał wówczas do Warszawy, gdzie ożywił tamtejszą organizacjęSocjal-DemokracjiKrólestwaPolskiego(powstaław 1893 r.), a następnie porozumiał się z przywódcami wileńskich robotników — M. Kozłowskim ze Związku Robotniczego i E. Sokołowskim z LSDP. W 1900 r. postanowili oni utworzyć jedną partię Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Ostateczna decyzja w tej sprawie zapadła na zjeździe delegatów tych partii w Otwocku 19—21 245 Andrzej Domaszewicz, współtwórca litewskiej socjaldemokracji VIII 1900 r. Zjazd ten podjął uchwałę o utworzeniu SDKPiL i powołał dwa komitety centralne, jeden dla Polski, drugi dla Litwy. SDKPiL ogłosiła, że “za najbliższy swój cel polityczny uważa zdobycie konstytucji na podstawie zupełnej autonomii narodów polskiego i litewskiego i innych, za dalszy ideał polityczny — federację wolnych grup politycznych". W 1901 r. zaczęła działać w Wilnie piąta z kolei partia robotnicza. Była to wileńska grupa Socjal-De-mokratycznej Partii Robotników Rosji. Położyła ona znaczne zasługi w kolportowaniu leninowskiej gazety “Iskra" do Rosji (“Iskrę" drukowano za granicą) i na Litwie. Grupa ta rozwinęła robotę polityczną głównie od 1904 r. Liczyła ona podówczas około 120 zorganizowanych robotników. LSDP zaczęła ożywać pod koniec 1899 r. Na czele partii stanęli V. Sirutavićius, A. Janulaitis, J. Daumantas, P. Suknolewicz oraz S. Kairys. Nawiązywali oni kontakty z Suwalszczyzną, Szawlami, Po-niewieżem, gdzie tworzyły się miejscowe organizacje LSDP. Partia ta z językowo polskiej zaczęła się przekształcać w litewską. Przystąpiła ona do masowej agitacji na całej Litwie, zwróciła uwagę na proletariat rolny. W 1902 r. kolejny zjazd LSDP uchwalił rezolucję domagającą się utworzenia w przyszłości “demokratycznej republiki litewskiej, sfederowanej z sąsiednimi narodami, znajdującymi się na tym samym stopniu społecznego i politycznego rozwoju". Zjazd uznał, że proletariat “mówiący po polsku, jako związany z całokształtem życia Litwy, winien należeć do jednej organizacji partyjnej razem z proletariatem litewskim". Był to jawny nawrót do programu z 1896 r. W 1903 r. do LSDP wstąpił przyszły wielki litewski rewolucjonista Vincas Mickevićius-Kapsukas (1880— 1935). W 1904 r. utworzył on socjalistyczną organizację młodzieżową Draugas (Towarzysz), bardzo zresztą nieliczną. Kapsukas, który świeżo opuścił szeregi “varpininków", miał ambicje odegrania wybitnej roli w LSDP. Na łamach swego pisma Draugas rozpoczął ostry atak przeciwko niektórym przywódcom LSDP, głównie przeciw A. Janulaitisowi. Zarzuty Kapsukasa, w cząstce płynące z osobistych pobudek (przeciw A. Janulaitisowi), w znacznej mierze słusznie wytykały kierownictwu LSDP 246 niedostatki w zakresie programu i taktyki, jak: nieliczenie się z demokratami, brak programu rolnego, podporządkowywanie sobie proletariatu polskiego itd. Wynikło z tego sporo szumu, ale w końcu Kapsukas pogodził się z LSDP i w 1905 r. wszedł do jej Komitetu Centralnego, gdzie reprezentował lewicowy odłam partii. Mnogość partii działających w ruchu robotniczym na Litwie podzielonych na dwa zwalczające się obozy: lewicowy z SDKPiL i SDPRR oraz prawicowy, złożony ze skłóconych z sobą LSDP i PPS, nie przysparzała sił klasie robotniczej Litwy, a w niejednym wypadku przynosiła szkodę ruchowi robotniczemu. Jednakże mimo wszystko w początku XX w. ruch robotniczy na Litwie przestał być marginesem życia społecznego, jakim był jeszcze u schyłku XIX stulecia. Wyrastał on na potężną siłę, która w najbliższej przyszłości miała rozniecić na Litwie płomień rewolucji. W licznych, coraz częściej zwycięskich strajkach i obchodach l Maja, świętowanych przez proletariat chrześcijański w Wilnie od 1893 r., hartowała się klasa robotnicza Litwy i gotowała do walki przeciwko caratowi i kapitałowi. ROZWÓJ PIŚMIENNICTWA LITEWSKIEGO NA PRZEŁOMIE XIX i XX WIEKU Dojrzewanie i potężny rozwój litewskiego ruchu narodowego w okresie 1890- 1904 były odbiciem i wyrazem dążeń ludu litewskiego. Zachował on swoją narodowość (tj. swe cechy jako narodu) i krzewił własną kulturę, a na koniec wydał pokolenie, które wzięło na swoje barki ciężką rolę budziciela Litwy. Pokolenie to, choć nie zawsze umiało pojąć i wyrazić pragnienia ludu, rozwinęło szeroki i bogaty ruch kulturalny, społeczny i polityczny, który z kolei musiał wywrzeć ogromny .wpływ na świadomość i postawę ludu. W społeczeństwie nowoczesnym pierwszym warunkiem jego rozwoju jest oświata. Lud musi być piśmienny, musi posiadać dostęp do wiedzy i książki. Do nauki czytania po litewsku, na przekór carskim zarządzeniom, które przewidywały jedynie naukę rosyjskiego alfabetu (i zabraniały nauczania języka ojczystego nawet prywatnie, na Litwie w 1892 r., w Polsce 1900 r., Litwini garnęli się żywiołowo. Strawy duchowej tym, którzy posiadali już umiejętność czytania, dostarczało coraz obficiej pokolenie Miłośników Litwy. Z Litwy pruskiej przemycano do kraju dziesiątki i setki tysięcy książek rocznie. O nasileniu przemytu świadczą liczby skonfiskowanych książek na granicy przez carską policję. W latach 1891—1893 policja zatrzymała 37718 książek, w 1894-1896 - 40 335, w 1897-l 899 - 39 024, w 1900-1902 -56182, i w 1903 r. - przeszło 23 tys. Piśmiennictwo litewskie w końcu XIX w. rozwijało się niebywale 247 szybko, jak na swoje ograniczone możliwości. W latach 1865—1904 wydano ogółem 3320 druków litewskich, w większości przeznaczonych dla Litwy Wielkiej, w części dla Litwy pruskiej i w części dla Litwinów w Ameryce. Do 1883 r. z Litwy pruskiej napływała niemal wyłącznie literatura religijna. Od czasów “Auszry" piśmiennictwo litewskie poczęło się radykalnie zmieniać i na Litwę Wielką szły transporty czasopism, literatury pięknej, książek naukowych, elementarzy i broszur rewolucyjnych. Z czasopism nadal była rozpowszechniana “Auszra" i wychodzące na bieżąco: “Yarpas", “Ukininkas", “Apźvalga", “Tevynes Sargas", “Apszwieta" (“Oświata", 1892- 1893). Z Ameryki nadchodziły “Vieny-be Lietuvninku" (“Jedność Litwinów", od 1886 r.), “Lietuva" (od 1892) i kilka innych. Z dziejami Litwy do unii 1569 r. zaznajamiało Litwinów wielkie (ale niekrytyczne) dzieło S. Daukantasa Lietuvos istorija, wydane w dwóch tomach w Ameryce w latach 1893, 1897, i kilka opracowań innych autorów. Historię literatury litewskiej przedstawiała książka J. Sliupasa Lietuviszkiejie rasztai ir rasztininkai (Litewskie pisma i pisarze, 1890). Książki te, przepojone gorącym patriotyzmem, nie tylko budziły świadomość narodową Litwinów, ale też miały poważne znaczenie w ich rozwoju kulturalnym. W dziedzinie ludoznawstwa wybili się bracia Antoni (1819—1880) i Jan (1815—1886) Juszkiewiczowie. Zebrali oni i wydali ponad 3000 dajn litewskich: Lietuviskos dainos (t. I—III, 1880—1882 w Kazaniu) i Lietuviskos svotbines dainos (Litewskie pieśni weselne, 1883) oraz Melodie ludowe litewskie (Kraków 1900). Zaczęto wydawać wielki słownik litewski J. Juszkiewicza (1897, 1902). Dzieło Juszkiewiczów, fundamentalne w swoim znaczeniu, prowadzili dalej inni, zwłaszcza J. Basa-nayićius, który w latach 1898—1905 ogłosił siedem tomów litewskich bajek, opowieści i dwa tomy dajn. Lituanistyka również poczyniła wielkie postępy. Litwini zdobyli się na własną bibliografię dotyczącą Litwy i druków litewskich, opracowaną przez S. Baltramaitisa (1891 i 1904). Posiadała ona wówczas i długo potem podstawowe znaczenie dla badań litwoznawczych. Rozwinęło się językoznawstwo. Wyszła w 1901 r. wartościowa gramatyka litewska, "ułożona przez znakomitego znawcę litewszczyzny Jana Jablonskisa (1860—1930). Gramatyka Jablonskisa wywarła decydujący wpływ na urobienie pisowni i norm gramatycznych współczesnego litewskiego języka literackiego. Rozkwitła litewska literatura piękna, zarówno poezja, jak i proza. Patriotycznymi wierszami Dainos (1894) i Lietuvos tevynes dajnos (Pieśni ojczyzny Litwy, 1898) wsławił się pośmiertnie ks. A. Wieno-żyński (1841-1892). Ks. S. Gimźauskas (1844-1897) ogłosił dwa 248 zbiorki poetyckie: Ant nauju mętu Lietuvai dovanele (Noworoczny podarek Litwie, 1879) i Lietuvos bićiulis (Przyjaciel Litwy, 1881). Na polu poezji wybijali się też P. Arminas (1857—1885), J. Maćys (1867— 1902), P. Yaićaitis (1876-1901). Wszystkich jednak przewyższał wielki talent Maironisa, zwanego poetą odradzającej się Litwy. Maironis, a właściwie ks. Jonas Maćiulis (1862—1932), znany z popularnej książeczki o historii Litwy (1891, 1903, 1906), swymi pięknymi, uczuciowymi utworami pełnymi miłości ojczyzny wywarł potężny wpływ na kształtowanie patriotyzmu ludu litewskiego. Najsłynniejsze jego utwory to Pavasario balsai (Glosy wiosny, 1895) i Jaunoji Lietuva (Młoda Litwa, 1895, w przeróbce z 1907 r.). Oto urywek Młodej Litwy w tłumaczeniu S. Jabłońskiej: Hej, pora się ze snu otrząsnąć — już dnieje. Pięć wieków przetrwała noc czarna bez świtu. Dość płakać, narzekać! Obudźmy nadzieję I stańmy do pracy — od podstaw do szczytu! Obudźmy tę Litwę kochaną! Niezwykłym urokiem oznacza się “dajna ojczysta" zatytułowana: Kur bega Sesupe: Gdzie płynie Szeszupa, kędy Niemen bieży, Tam nasza ojczyzna — piękna Litwa leży. Tam braci rolników brzmi litewska mowa, Pieśni o Birucie dżwięczą po wsi słowa. Niech wpadają, nasze rzeki do morza głęboko, Niechaj dżwięczą nasze pieśni po kraju szeroko! W utworze tym Maironis wyraził głębokie przekonanie, że: Tu, gdzie Witold Wielki rządził i bronił od wroga, Będzie zawsze, tak jak była, Litwa nasza droga. Wśród pisarzy dramatycznych wyróżnił się A. From-Guźutis (1822—1900), autor opowieści Yargdieniai (Nędzarze, 1893), opiewającej byt wsi i jej konflikty z dworem, znany też z dramatu Ponas ir muzikai (Pan i chłopi, 1894) oraz innych dzieł. Obok A. Kriksćiukai-tisa-Aisbe, V. Pietarisa i kilku innych w litewskiej prozie wybitne miejsce zajął przede wszystkim Vincas Kudirka, uprawiający jednocześnie poezję, wielki orędownik odrodzenia Litwy. Jego wiersz Lietuva tevyne musu (Litwo, ojczyzno nasza, 1898) został później w Litwie niepodległej uznany za hymn państwowy. W satyrze Virsininkai (Naczelnicy, 1895) Kudirka niemiłosiernie wydrwił i schłostał zgraję sprzedajnych carskich urzędników, co gnębili lud litewski. W utworze Cenzuros klausimas (Sprawa cenzury, 1897) Kudirka wyjaśniał, że wielkoruski nacjonalizm, który tak dławi Litwinów polityką ucisku narodowego, nie jest dziełem ludu rosyjskiego, tylko caratu. 249 Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta tytułowa Na przełomie XIX i XX w. tworzyły też wybitne pisarki litewskie: Źemaite (Julia Źymantiene, 1845—1921), Gabriela Petkevicaite-Bite (1861 — 1942) i pisujące pod wspólnym pseudonimem Lazdyny Peleda siostry Iwanowskie: Zofia Psibiliauskiene (1867—1926) i Maria La-stauskiene (1872— 1957). Wspólnym ich pseudonimem zostali wprowadzeni w błąd nie tylko czytelnicy, ale i wydawcy. Dopiero po śmierci Zofii wyszła na jaw ich wspólna twórczość skutkiem tego, że Zofia przepisywała własnoręcznie także rękopisy Marii. Największa powieść Źemaite Marii (Synowa, 1896) odzwierciedla ciężki los kobiety litewskiej i życie wsi. Bytem robotników pierwszy zajął się postępowy pisarz Jonas Biliunas (1879—1907), autor opowiadania Pirmutinis streikas (Pierwszy strajk, 1903). Pojawiła się na koniec i literatura socjalistyczna, wydawana głównie przez LSDP. Partia ta sięgnęła do dorobku polskiego “Proletariatu". Zostały przetłumaczone słynne broszury S. Diksteina: Kto z czego 250 żyje (1881) wyszło jako Kas kuom gyvena (1902, 1906), Ojciec Szymon (1882) ukazał się Jako Gienh{ dale (1892, 1896, 1900), zaś Janek Bruzda jako Krumpliu Jonas. Broszury socjalistyczne S. Matulaitisa (1866— 1956), który wydał Trusas ir kapitalas (Praca i kapitał, 1896), anty-klerykalny Parmazonas (1897) czy też Ar dabar yra baudziava (Czy teraz jest pańszczyzna?, 1899) oraz kilka innych tego typu publikacji, wreszcie pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego z 1904 r. niosły na wieś litewską i do miast bogaty ładunek myśli rewolucyjnej. Wychodziło też za granicę wiele bardzo pożytecznych książeczek, od elementarzy począwszy, poprzez nauki społeczno-ekonomiczne, na medycynie i astronomii skończywszy. Masowo też drukowana była literatura religijna. NARODZINY NARODOWEGO TEATRU I SZTUKI LITEWSKIEJ Schyłek XIX w. przyniósł z sobą narodziny litewskiego teatru narodowego. Zwiastowało je nielegalne amatorskie wystawienie komedii A. Yilkutaitisa Amerika pirtyje(Ameryka w łaźni), odegranej w Połądze w 1899 r. Komedia ta i teatr zyskały sobie szybko ogromną popularność wśród Litwinów. Kiedy brakło biletów, robotnicy litewscy w Rydze ze łzami w oczach prosili, aby ich wpuścić na przedstawienie. Komedię Amerika pirtyje grano do 1910 r. przeszło 90 razy. Ważnym wreszcie wydarzeniem w życiu kulturalnym Litwinów była ekspozycja sztuki ludowej litewskiej na światowej wystawie w Paryżu w 1900 r. W początku XX w. zaczęło na polu sztuki działać kilku młodych zdolnych artystów z genialnym Mikołajem Ciurlionisem na czele. Szczytowe ich osiągnięcia przypadły jednak na następny okres dziejowy. PRZEJAWY ODRODZENIA W LUDZIE W KOŃCU XIX WIEKU Lud litewski otrzymywał więc coraz to nowe wydawnictwa, coraz bogatszą w treść strawę duchową. Jego żywiołowy pęd do wiedzy i kultury znalazł swój wyraz w wielkiej akcji tworzenia kółek ludowych do sprowadzania książek z Prus. Kółka te zajmowały się nie tylko rozprowadzaniem, ale i upowszechnianiem książki, a co jeszcze ważniejsze — podjęły one akcję samokształcenia. Do słynniejszych kółek należało jedno ze starszych w Garsviai pod Poniewieżem, działające w latach 1885- 1895, kółko “Sietynas" (1894- 1897) w Mariam-polu, “Atgaja" i inne. Kółka w Garsviai i w Mariampolu zostały wyśledzone przez policję w latach 1896— 1897. Ich członkowie, podobnie jak kilkaset innych osób, swe pragnienie wiedzy w języku narodowym przypłacili zesłaniem, więzieniem i karami grzywny. 251 J. Zikaras Knygnesys (Książkonosz). Rzeźba z 1939 r. Przemytem książek z Prus trudniła się, nieraz z narażeniem życia, masa tak zwanych knyg-nesiai (książkonoszy), prostych chłopów lub zawodowych kon-trabandzistów. Wysławił się tu wieśniak Jurgis Bielinis (1846— 1918), zwany “królem przemytników książek". Przemytnicy książek spełnili niesłychanie ważną rolę, gdyż dzięki ich ofiarnemu trudowi Litwa miała dostęp do zakazanej książki w macierzystym języku i mogła rozwijać swą duchową kulturę. Niemałe znaczenie dla rozbudzenia świadomości narodowej w masach ludowych miało głośne zajście w Krezach w 1893 r. Władze carskie postanowiły bowiem zamknąć tamtejszy kościół katolicki. Kiedy ludność stanęła w jego obronie, gubernator kowieński Klingenberg z policją i oddziałem kozaków dokonał haniebnej napaści na zgromadzony w kościele tłum. Zaczęło się od bicia ludzi nahajkami i masowego pławienia w rzece Krożence, potem nastąpiły ohydne i dzikie swawole kozaków, gwałcenie dziewcząt i kobiet. Padli zabici i ranni. Wypadki w Krożach zrobiły piorunujące wrażenie w całej Litwie i za granicą. Zamiast pokornego przestrachu wywołały jednak zgrozę, zaciętą nienawiść i tym większą odporność Litwinów na zakusy “obrusitieli" — rusyfikatorów. Prądy odrodzeniowe, sięgając z roku na rok coraz głębiej w lud, przenikały wszystkie jego warstwy. Ruch narodowy najsilniej objął najpierw Litwę zaniemieńską, gdzie ucisk narodowy był odrobinę mniejszy (Litwini mogli tu piastować drobne posady rządowe, gdyż Su-walszczyzna podlegała Królestwu Polskiemu i jego prawom) i gdzie chłopstwo szybciej rozwarstwiało się majątkowo, jako że zakaz sprzedaży ziemi Polakom, a w ogóle katolikom, tu nie obowiązywał. Stąd też wyszła najliczniejsza grupa budzicieli Litwy, która przewodziła odrodzeniu i w oparciu o miejscowe narzecze, tak zwane zanayykai (ludzie za rzeką Nową), ukształtowała na przełomie XIX i XX w. litewski język literacki. Idee odrodzenia od początku mocno zakorzeniły się też na Żmudzi, tej najbardziej zachowawczej krainie litewskiej. W końcu poczęły one docierać na południowo-wschodnie kresy litew- 252 szczyzny, na Wileńszczyznę. Wilno początku XX w., choć Litwini stanowili w nim nie więcej niż 2°o (!) ludności, wyrastało na główny ośrodek ruchu umysłowego Litwinów. Odradzająca się Litwa była Litwą ludową, chłopską. Odrodzenie litewskie jako proces wyzwalania się chłopstwa z wiekowych okowów ciemnoty, zacofania, ucisku społecznego i narodowego musiało godzić nie tylko w zaborczą politykę caratu. Litwa ludowa musiała przeciwstawić się starej, przeżytej Litwie szlacheckiej. Rozwój Litwy szlacheckiej od czasów unii z Polską prowadził do polonizacji Litwinów, do przekształcenia Litwy w prowincję Polski. Rozwój Litwy ludowej zmierzał zaś do Litwy litewskiej. Litwini, dojrzewając jako naród nowoczesny, pragnęli i żądali uznania oraz poszanowania ich praw narodowych. Litwa szlachecka i opinia polska prawa tego im odmawiały. Piętnowały one ruch narodowy Litwinów jako “separatyzm" i “litwomanię" i nadal uważały Litwę za cząstkę Polski, a Litwinów za Polaków inaczej mówiących. Siła tradycji, dostrzeganie tylko ewolucji Litwy szlacheckiej, która rzeczywiście spolszczyła się, przesłaniały społeczeństwu polskiemu nową, ludową Litwę, i to tak silnie, że z jej istnieniem i z jej odrębnością od Polski nie chciano się pogodzić. STOSUNKI POLSKO-LITEWSKIE NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Stosunki polsko-litewskie, choć spory na łamach prasy nieco przycichły od czasów “Auszry", ustawicznie były napięte. Zaogniała je coraz silniej kwestia językowo-kościelna. Kwestia języka narodowego w kościele miała dla Litwinów ogromne znaczenie. Dotąd bowiem kościół katolicki był narzędziem polonizacji Litwinów. Wraz z rozwojem odrodzenia pojawiło się wśród Litwinów dążenie do wyparcia języka polskiego z parafii etnicznie litewskich i do wprowadzenia go w parafiach etnicznie mieszanych, litewsko-polskich. Dążenie to, naturalne ze swej istoty, podsycała prasa narodowa, zwłaszcza organy klerykalne. O ile sprawa języka w kościele była prosta w parafiach litewskich, o tyle jej rozwiązanie w parafiach mieszanych natrafiało na ogromne trudności. Często każda z narodowości żądała wyłącznego używania własnego języka i ani myślała, aby urządzać nabożeństwa w obu językach. Rozpalało to namiętności tłumu, podjudzanego przez szowinistów i dewotki, tak że dochodziło do ostrych zatargów, a nawet bójek między “Mazurami" a Litwinami. W walce o język narodowy w kościele Litwini powoli dobijali się należnych im praw w powiatach trockim i święciańskim oraz na Suwał szczyźnie. W 1902 r. udało się im nawet wywalczyć dla nabożeństw litewskich kościół Św. Mikołaja w Wilnie. W całym tym zatargu językowo-kościelnym było i “dobre w złem". Znikało bowiem poczucie “tu- 253 tejszości" wśród ludności, która dotąd nie czuła się ani litewską, ani polską, a teraz zaczynała jasno pojmować swą narodowość. Ze strony litewskiej, zwłaszcza demokratów, nie brak było zrozumienia dla sojuszu polsko-litewskiego. Sojusz ten był wówczas naturalnym wymogiem wspólnego losu, wspólnych potrzeb, obopólnego dążenia do zachowania narodowego bytu, zagrożonego przez wspólnego ciemięzcę, i wreszcie wspólnej przeszłości. Pismo “Varpas", zabierając w 1891 r. głos w sprawie polsko-litewskiej, oświadczało: “my się od Polaków bynajmniej nie oddzielamy i pamiętamy dobrze dzieło Zygmunta Augusta, ostatniego Litwina na zespolonym tronie Litwy i Polski. Zygmunt August przykazał nam żyć w spółce i zgodzie — i my też tego pragniemy. Ale nie powiedział, że mamy wyrzec się swego języka, że mamy się stać Polakami. Tego nie mówił i my też tego nie chcemy, natomiast chcemy pozostać takimi, jakimi Bóg nas stworzył, chcemy zostać Litwinami. Wszakże i po litewsku mówiąc, możemy pozostać dobrymi przyjaciółmi i mieć wspólne dążenia". Niestety, fatalną przeszkodą do sojuszu było nieuznawanie Litwinów przez Polaków za naród odrębny i samodzielny. Toteż Litwini w swej walce o byt narodowy woleli pozostać osamotnieni niż uznać żądanie Polaków do stanowienia o ich losie. Część wszakże działaczy narodowo-klerykalnych usilnie zabiegała o to, “aby do narodu litewskiego wrócili spolszczeni Litwini, nie porzucając bynajmniej swojej polskiej kultury. Ta ich kultura przydać się może bardzo narodowi litewskiemu względnie ludowi". Z takim wezwaniem zwrócił się do szlachty polskiej na Litwie czołowy publicysta i ideolog obozu narodowo-klerykalnego ks. A. Dambrauskas (pod pseudonimem Jakstas) w broszurze Głos Litwinów do młodej generacji magnatów, obywateli i szlachty na Litwie (1902). Na to pewien młody szlachcic litewski (Szymon Meysztowicz) dał odpowiedź o znamiennym tytule: Przenigdy! (1903). Pojednawczo wypowiedziała się Konstancja Skirmuntt (pod pseudonimem Futurus) w książeczce O prawdę i zgodę (1904). Zdaniem jej, tym ciekawszym, że była ona autorką popularnych studiów z dziejów Litwy, pisanych po polsku i przekładanych na litewski, “obywatelstwo nasze winno się zbliżyć z ludem litewskim" i uczyć się litewskiego. Odpowiadając swoim krytykom A. Dambrauskas w broszurze Jedność czy separatyzm (1904) rzucił okrzyk: “Niech żyje jedność! Niech żyje szlachta litewska pojednana z ludem! Niech zginie separatyzm!" “Niech się łączą uciemiężeni przeciwko ciemięzcom!" — dodawał J. A. Herbaczewski w dziełku Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej (1905). Niestety, hasła te miały pozostać w sferze pobożnych życzeń. Sprzeczne dążenia szlachty i ludu litewskiego musiały prowadzić na rozdroże. Życie było silniejsze od wszelkich zaklęć i nawoływań do jedności narodowej. Lud, aby prze- 254 baczyć swoim niedawnym ciemięzcom, musiałby wpierw ich wywłaszczyć z wielkich majątków, stworzonych znojną pracą poddanego chłopa. Wśród postępowej części społeczeństwa polskiego, mimo narastającego rozbratu polsko-litewskiego, znalazł się jednak cały szereg ludzi, szczerze życzliwych odradzającej się Litwie. Bliska była więź między internacjonali stycznymi żywiołami w polskim i litewskim ruchu robotniczym, której pięknym przykładem jest wielki rewolucjonista Feliks Dzierżyński. Wielu uczonych, jak lituaniści Jan Karłowicz i Jan Baudouin de Courtenay, wielu pisarzy i artystów polskich utrzymywało żywe i serdeczne stosunki z Litwinami. Uznał prawa narodowe Litwinów słynny adwokat Tadeusz Wróblewski (1858— 1925), obrońca wielu litewskich rewolucjonistów. Szczerze sprzyjał ruchowi litewskiemu Ludwik Krzywicki (1859— 1941), jeden z największych przedstawicieli polskiej myśli społecznej i jeden z pierwszych badaczy pilkalni (grodzisk) litewskich. ZNIESIENIE ZAKAZU DRUKÓW LITEWSKICH W 1904 ROKU Nadszedł rok 1904, historyczny w dziejach odrodzenia litewskiego. Wytrwała walka ludu litewskiego z zakazem druku zakończyła się sromotną porażką caratu. Władze carskie po 40 latach doszły wreszcie do przekonania, że “żadna potęga nie jest w stanie zatrzymać coraz większego szerzenia się książek litewskich". Tak oświadczył carowi ks. Światopołk Mirski, rozsądny generał-gubernator wileński. W dniu 24 IV(7 V)1904 r. rosyjska rada ministrów postanowiła “w stosunku do litewskiego i żmudzkiego piśmiennictwa zezwolić na używanie w jego wydawnictwach, oprócz rosyjskiego, także łacińskiego lub innego alfabetu". Zezwalając na druk książek litewskich carat miał nadzieję, że powstałe w kraju piśmiennictwo litewskie można będzie “dozorować i zastosować do celów i zamiarów rządu". Najbliższa przyszłość miała zadać kłam tym spekulacjom. Litwini w masie swej i w łączności z innymi uciskanymi ludami “państwa niewoli" mieli stanąć do walki i wielkiego obrachunku dziejowego z caratem. X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905-1914) WYBUCH REWOLUCJI W ROSJI I JEJ ODGŁOSY NA LITWIE Na przełomie 1904 i 1905 r. w państwie rosyjskim dojrzewał kryzys rewolucyjny. Wojna rosyjsko-japońska 1904— 1905 r., toczona o panowanie na Dalekim Wschodzie, gwałtownie pogorszyła trudną sytuację ekonomiczną w państwie, gdyż wymagała olbrzymich kosztów, które kładły się ciężkim brzemieniem na ludność. Zwiększały się podatki, rosła drożyzna i pogłębiała się nędza robotników. W niedzielę 9 (22) I 1905 r. petersburscy robotnicy z popem Ha-ponem (prowokatorem, co wydało się później) na czele wyszli na ulice miasta domagając się od cara poprawy swego bytu. Krwawy epilog petersburskiej “haponady", podczas której zginęło przeszło tysiąc robotników, rozwiał złudzenia mas ludowych o możliwości pokojowego rozwiązania sprzeczności między ludem a caratem. “Krwawa niedziela" uświadomiła masom, że jedynym środkiem wyzwolenia w warunkach carskiego ucisku i terroru jest czyn rewolucyjny. Rewolucyjny protest mas robotniczych rozlał się szeroko po całym państwie w postaci masowych strajków politycznych. Na wieść o wypadkach w Petersburgu partie robotnicze na Litwie rzuciły wezwanie do strajku. Ruch strajkowy objął najpierw Wilno (11—26 stycznia) i Kowno (11—18 stycznia), a potem Szawle i Poniewież. W dniu 12 I 1905 r. LSDP wydała odezwę do robotników Litwy, w której domagała się natychmiastowego zakończenia wojny i stawiała następujące żądania: “Dążąc wspólnie z innymi narodami do obalenia caratu, my już obecnie idziemy ręka w rękę z robotnikami rosyjskimi, którzy rozpoczęli walkę o konstytucję, i uznajemy za potrzebne następujące zmiany w ustroju obecnym: 1. zniesienie ucisku i wszelkich ustaw wyjątkowych, dotyczących narodów, wyznań i stanów; 2. uwolnienie wszystkich przestępców politycznych i wyznaniowych; 3. nietykalność osób i mieszkań bez rozporządzenia sądowego; 4. powszechna wolność słowa, wyznania, zebrań, stowarzyszeń i strajków; 256 Przysiółek chłopski na Litwie w początku XX w. 5. milicja zamiast obecnej armii". LSDP oznajmiała następnie, że w przyszłym związku wolnych narodów Rosji “Litwa będzie państwem odrębnym, zaś jej organizację polityczną ustanowi i wprowadzi sejm w Wilnie, złożony z przedstawicieli całej ludności Litwy". W końcu odezwy LSDP żądała zapewnienia należnych robotnikom praw. NARASTANIE REWOLUCJI NA LITWIE Pod takimi hasłami LSDP i robotnicza Litwa stanęły do walki rewolucyjnej z caratem. Z podobnymi żądaniami, domagającymi się pełnej swobody politycznej, praw robotniczych, polepszenia warunków płacy i pracy, wystąpiły również SDKPiL, SDPRR i Bund. Partie te oczywiście pomijały sprawę niepodległości Litwy, gdyż uważały za słuszniejsze walczyć o przekształcenie Rosji w jedną republikę demokratyczną. Akcja strajkowa w styczniu i lutym 1905 r. była dla proletariatu Litwy wielką szkołą walki politycznej i ekonomicznej. Wywoływała ona głęboki oddźwięk na wsi. Poruszenie wśród chłopstwa, widoczne już w styczniu 1905 r., wiosną i latem tego roku zaczęło przybierać masowy charakter. Ożywioną działalność uświadamiającą wśród chłopów i parobków prowadziły LSDP i LDP. Pod najrozmaitszymi pozorami na wsi rozpoczął się wielki ruch wiecowy. Akcja wiecowa, coraz bardziej planowa, w miarę upowszechniania się haseł i żądań rewolucyjnych, nie mogła wystarczyć. Wieś rwała się do czynu i parła do niego, tym bardziej 17 Historia Litwy 257 że miejscowe władze carskie zdradzały coraz większe objawy zachwiania i niepokoju wobec natężania się rewolucji. Pierwszym wyrazem przejścia od wiecowania do czynu była akcja uchwał gminnych, rozwinięta latem. Uchwały gminne dotyczyły przeważnie zakresu swobód politycznych. Chłopi żądali zupełnego samorządu odpowiedzialnego tylko przed ludem, zniesienia różnic stanowych, ukrócenia samowoli policji carskiej przez zastąpienie jej milicją ludową, wolności słowa, druku, wyznania, zebrań i organizacji, wprowadzenia języka litewskiego do szkół, urzędów i sądów, wreszcie domagali się sejmu w Wilnie. Żądań społeczno-ekonomicznych ruch chłopski na razie nie wysuwał. W jednym zakresie żądań społeczeństwo litewskie było jednolite bezwzględnie: w żądaniu narodowego szkolnictwa; Postulat ten najpełniej wyraził zjazd nauczycieli Litwinów w Wilnie latem 1905 r. Rozpędzenie manifestacji pierwszomajowych przez kozaków w Wilnie i Kownie, wieści o krwawych pogromach pochodów pierwszomajowych w Warszawie, Łodzi, Rydze i Odessie, czerwcowe starcia robotników kowieńskich z policją — wszystko to uświadomiło proletariatowi Litwy potrzebę przygotowania się do bardziej zdecydowanych wystąpień. Na czerwcowym zjeździe LSDP w Wilnie omawiano bieżące zadania i potrzeby organizacyjne partii. Postanowiono spotęgować wysiłki rewolucyjne. W tym celu dokonano rewizji programu z 1896 r. Zjazd ustalił przede wszystkim wielce znamienną poprawkę w nazwie partii: obecnie jest to SDP Litwy (Lietuvos), a nie Litwinów (Lietuviu). W ten niepozorny sposób dokonał się zwrot LSDP od klasowo-narodowej organizacji robotników Litwinów do stronnictwa terytorialnego, jednoczącego robotników wszystkich narodowości na Litwie. LSDP w swoim nowym programie, zwanym Manifestem, stawiała sobie w dziedzinie ekonomicznej wywalczenie ustaw ochronnych dla wszystkich robotników oraz prawa do strajków i stowarzyszeń. Nie formułowała natomiast, co było jej błędem, programu w kwestii agrarnej, nie zwracała się do biedoty wiejskiej. Manifest podnosił żądanie wolnej Litwy z sejmem w Wilnie i wzywał do obalenia caratu, do bojkotu i wypędzenia carskich urzędników z Litwy. Jesienią 1905 r. rozpoczął się nowy rozdział w historii pierwszej rewolucji w państwie rosyjskim. Pod naporem masowych żądań car Mikołaj II ogłosił 6 sierpnia ukaz o zwołaniu ustawodawczo-do-radczej Dumy państwowej, a 17 października wydał manifest zapowiadający rządy konstytucyjne. W toku narastania rewolucyjnych nastrojów rozpoczął się w Wilnie 13 października powszechny strajk polityczny, którym kierował zjednoczony komitet strajkowy. Partie robotnicze wyszły z podziemia i zaczęły działać jawnie. Dnia 16 października nastąpiło krwawe starcie robotników z wojskiem w Wilnie. Nazajutrz w manifestacyjnym 258 pogrzebie ofiar starcia uczestniczyło około 40 tys. ludzi. Demonstranci nieśli transparenty z napisami: “Precz z samodzierżawiem", “Śmierć tyranom". Powszechny strajk ogarnął oprócz Wilna Kowno, Szawle, Poniewież i inne miejscowości. Carska administracja została niemal całkowicie sparaliżowana aż do listopada włącznie. W październiku wzmogło się też wrzenie rewolucyjne na wsi. Chłopi litewscy, uświadamiani przez agitatorów robotniczych, poczęli występować coraz śmielej i coraz powszechniej. Policja i urzędnicy carscy, bojkotowani przez ludność, a przerażeni postępami rewolucji w całym państwie, zaczęli potulnie wycofywać się z urzędowania, a nawet uciekać. Przebłysk zwycięstwa nad znienawidzonymi władzami “państwa niewoli" zachęcił chłopów do usuwania siłą i wypędzania urzędników oraz nauczycieli rosyjskich. Wieś litewska solidarnym wysiłkiem zdołała rozbić niemal w 40% lokalne władze carskie. Lud przystąpił do tworzenia własnych organów władzy na wsi. Władze carskie nie były w stanie przeciwdziałać akcji ludowej. Wystraszeni agenci policyjni — a strach ma wielkie oczy — twierdzili w swych doniesieniach ź listopada, że obecnie “u każdego Żmudzina znajduje się w kieszeni kilka egzemplarzy proklamacji i naładowany nabojami rewolwer". Z chwilą kiedy w dziedzinie politycznej zaświtało zwycięstwo, lud litewski z natury rzeczy skierował się w stronę palących spraw spo-łeczno-gospodarczych. Przeciwieństwa klasowe w łonie narodu, przechodzącego swój chrzest w ogniu rewolucji, dotąd tłumione wspólną walką o wspólne cele, jakimi były swobody polityczne i kulturalne, zaczęły się ujawniać coraz jaskrawiej. Na- wsi konflikty klasowe wystąpiły w postaci strajków robotników rolnych. Strajki te, samorodne i mało jeszcze udane, wywoływały przewrót w świadomości proletariatu wiejskiego. Parobcy wiejscy zaczynali rozumieć tę prostą prawdę, że chlebodawcy nie należy prosić o łaskę, że skoro się jest współtwórcą jego majątku, należy żądać słusznego udziału w owocach pracy zbiorowej. Innym przejawem starć klasowych na wsi było podpalanie pańskich dworów i wycinanie dworskich lasów. Liberalna inteligencja litewska, zgromadzona w szeregach LDP, partii wyrażającej interesy zamożnego chłopstwa, a następnie nacjonaliści i silni wpływami klerykałowie pragnęli jednak wykorzystać rewolucję w celach wyłącznie narodowych. Wyższy kler stanowczo odciął się od rewolucji i listem prałata J. Antoniewicza, administratora biskupstwa sejneńskiego, nawoływał lud, aby nie słuchał “fałszywych nauczycieli i gwałcicieli wszelkiego porządku", a nieposłusznym groził klątwą kościelną. Grupa nacjonalistów z J. Basanavićiusem na czele w dniu 22 października na zebraniu w Wilnie uchwaliła memorandum, skierowane 259 2(15) listopada do prezesa rady ministrów hr. Wittego. Memorandum to miało być deklaracją praw historycznych narodu litewskiego w wielkim stylu. Domagało się ono dla Litwy “szerokiej autonomii z sejmem ustawodawczym w starej stolicy Litwy, w Wilnie", wprowadzenia języka litewskiego do szkół i urzędów oraz praw obywatelskich. W uzasadnieniu tych postulatów autor memorandum J. Basanavićius powoływał się na ściśle historyczne względy, które same przez się, o ile nie wyrażają się żywo w stosunkach współczesnych, żadnej podstawy do żądań politycznych nie stanowią. Pominąwszy już nieudolną motywację tego aktu, dość wskazać, że zgłoszenie go przez wodzów nacjonalizmu litewskiego do rąk hr. Wittego było równoznaczne z przyznaniem carskiej biurokracji roli sędziego praw historycznych narodu litewskiego! Rażący był rozdźwięk tego kroku z dziejową chwilą walki: wnoszono go czołobitnie do caratu (z postulatem, aby car używał tytułu w. ks. litewskiego!) w momencie, kiedy ludy państwa, zwanego “żandarmem Europy", stawały do zbrojnej walki ze wspólnym ciemięzcą. SEJM LITEWSKI W WILNIE Z natchnienia J. Basanavićiusa grupa nacjonalistów litewskich wystąpiła 29 X 1905 r. na łamach “Yilniaus Źinios" (“Wiadomości Wileńskie", pierwszy krajowy dziennik litewski założony po zniesieniu zakazu druku 10 XII 1904 r.) z Odezwą do narodu litewskiego. Sędziwy wódz odrodzenia Litwy, współzałożyciel “Auszry" sprzed 22 lat, w odezwie tej wyłożył myśl zwołania do Wilna zjazdu litewskiego, który by radził nad złożonymi potrzebami narodu. Hasło zjazdu w Wilnie w krótkim czasie obiegło całą Litwę i zostało przyjęte z nadzwyczajnym entuzjazmem. Na zjazd, zwany przez lud “Sejmem Wileńskim", przybyło ponad 2000 delegatów i osób ze wszystkich zakątków Litwy. Stawiły się na nim wszystkie litewskie kierunki i partie polityczne. Zjazd zasiadał ostentacyjnie w Wilnie w sali miejskiej, obradując 21-22 XI(4-5 XII)1905 r. pod bokiem władz krajowych carskich. Władze te, zastraszone postępami rewolucji, nie zdobyły się nawet na słowo sprzeciwu wobec tego aktu woli narodu litewskiego. Skrajni nacjonaliści litewscy pragnęli wykorzystać zjazd do pogłębienia antagonizmów narodowościowych. Atoli ich krzykliwe wystąpienia spotkały się z silnym protestem olbrzymiej większości na sali. Właściwe wpływy na zjeździe dzielili demokraci z LDP i LSDP. Przedmiotem obrad zjazdu były różnorodne kwestie narodowe, polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne. Kompromisowe rezolucje zjazdu, podjęte po gorących sporach między nacjonalistyczno-ugodową prawicą a rewolucyjną lewicą, uchwalały: “oświecać się, łączyć i stawać 260 do walki wspólnie z powstającymi ludami wszystkich narodów Rosji", “żądać autonomii dla Litwy z sejmem w Wilnie", a następnie domagały się wprowadzenia języka litewskiego do szkół, urzędów i kościoła. W dniu 22 listopada odbyło się osobne zebranie delegatów włościańskich, na którym powołano do życia Związek Chłopski Litwy i podjęto uchwałę, która mówiła: “My, włościanie Litwy, wierzymy mocno, że jeno wtedy będziemy mogli żyć po ludzku, gdy będziemy się sami rządzili ... i gdy całym naszym krajem — Litwą, będzie rządził sejm w Wilnie". Uchwała ta wzywała do bojkotu i przepędzenia carskich władz oraz nauczycieli Rosjan. Zarówno “Sejm Wileński" jak i Związek Chłopski nie poruszyły kwestii agrarnej i nie wezwały otwarcie do powstania zbrojnego przeciwko caratowi. Nazajutrz po zjeździe, 23 XI 1905 r., generał-gubemator wileński A. Freze pod wrażeniem żądań Litwinów wydał rozporządzenie zezwalające na wprowadzenie języka litewskiego do szkół początkowych i do samorządu gminnego. Było to wielkie zwycięstwo ludowej rewolucji litewskiej, a zarazem ostatnie. Niedługo było dane Litwinom i ujarzmionym ludom carskiej Rosji cieszyć się z początków wolności politycznej. ZDŁAWIENIE REWOLUCJI PRZEZ CARAT Carat spiesznie zawarł pokój z Japonią 23 VIII 1905 r. i zaczął przerzucać wojska do kraju w celu utopienia rewolucji we krwi. Grudniowe powstanie w Moskwie zakończyło się straszliwą masakrą robotników. Na Litwie ostatnimi masowymi wystąpieniami proletariatu były grudniowe strajki polityczne w Wilnie (11—17 grudnia) i Kownie (12-14 grudnia). Na wsi ruch chłopski znalazł się pod przemożnym wpływem umiarkowanych demokratów i klerykałów, którzy pokładali nadzieję w zapowiedzianej Dumie państwowej i wzywali do legalnych form walki. W końcu 1905 r. w najbardziej wzburzonej guberni suwalskiej wprowadzono stan wojenny, a w guberniach wileńskiej i kowieńskiej przedsięwzięto nadzwyczajne środki bezpieczeństwa. Lotne ekspedycje karne zaczęły terroryzować ludność, robiły obławy i rewizje połączone z sutym rabunkiem. Oporne wsie i miasteczka, jak Żagory i Onikszty, szły pod obstrzał artylerii. Zgraja carskich urzędników i policjantów wypełzła z kryjówek i jak stado kruków dążyła za wojskiem gotując jadowitą zemstę swym wczorajszym zwycięzcom a dziś znowu — z woli reakcji — swoim niewolnikom. Więzienia zapełniły się “przestępcami" politycznymi. W 1904 r. w guberni wileńskiej było tylko 187 więźniów politycznych, w 1905 już 1303, a w 1906 około 2000. Rewolucja została zdławiona ku niekłamanej radości reakcji. 261 Rewolucja litewska 1905 r. w odróżnieniu od rewolucji rosyjskiej, a w podobieństwie do polskiej wiązała ściśle walkę proletariatu o wyzwolenie spod społeczno-politycznego ucisku z dążeniami ludu litewskiego, który żądał szerokich swobód narodowych. Z tego względu rok 1905 zapisał się w dziejach Litwy jako rok walki nie tylko o społeczne, ale i o narodowe wyzwolenie. Rewolucja 1905 r. była próbą ogniową i chrztem odradzającego się narodu litewskiego. Dała ona świadectwo temu, że żadna przemoc nie zdoła wyrwać z serc i umysłów Litwinów niezłomnej świadomości i woli walki z caratem o byt niepodległy i sprawiedliwy ustrój społeczny. Szalejąca reakcja nie mogła jednak nagiąć życia politycznego i publicznego do starego łożyska. Rząd próbował rozładować rewolucyjne nastroje obietnicami zwołania Dumy. Lecz kiedy I Duma z 1906 r. i II z 1907 r. nie okazały się dość posłusznym narzędziem carskim, rząd uciekł się do zamachów stanu i rozpuścił obie Dumy. III Duma z lat 1907—1912 i IV Duma z 1912 r. były już niemal całkowicie potulne i reakcyjne w swoim składzie. Dumy w życiu politycznym Litwy, podobnie jak i nieliczni posłowie litewscy w Dumach, większego znaczenia nie miały. W życiu społeczno-politycznym Litwy po 1905 r. nastąpiła dość gruntowna zmiana. Żywą i rewolucyjną działalność polityczną z 1905 r. musiała zastąpić szara, codzienna “praca organiczna". Odpływ rewolucji wyrzucił na powierzchnię życia żywioły wsteczne i umiarkowane, mętne w swoim programie społecznym i politycznym, a bezwzględnie zacietrzewione w nacjonalizmie. WZROST BURŻUAZJI WIEJSKIEJ I PRZEMYSŁU Po rewolucji 1905 r. na arenę polityczną Litwy poczęła coraz śmielej wstępować średnia, a jak na warunki litewskie — wielka bur-żuazja chłopska. Rozwojowi burżuazji wiejskiej ogromnie sprzyjała reforma rolna 1906 r., opracowana przez prezesa rady ministrów, reakcjonistę z powołania, P. Stołypina. Dozwalała ona chłopom sprzedawać swoje nadziały, otrzymane w 1861 r., zezwalała też na wyodrębnienie i komasację gospodarstw na terenie wsi. Bogaci chłopi mogli tanio skupywać teraz ziemię od biedoty i z tej okazji masowo korzystali. W guberni kowieńskiej na 136 148 gospodarstw do 19M r. wyodrębniło się na osobne zagrody 25 853 chłopów, czyli 19%, zaś w guberni wileńskiej 21,7%. Zróżnicowanie majątkowe wsi postępowało naprzód ogromnie szybko. W 1910 r. w guberni kowieńskiej było już 216 tys. bezrolnych, w guberni wileńskiej około 260 tys., a w suwalskiej 113 tys. 262 Rozwój przemysłowy Litwy został po 1905 r. nieco przyspieszony. Świadczą o tym następujące dane statystyczne: Rozwój przemysłu na Litwie w latach 1906 1912 Gubernia Rok Liczba zakładów Liczba robotników Wartość produkcji w tys. rubli Kowieńska Wileńska Suwalska 1908 1912 1908 1912 1906 1910 2084 . 2351 1921 1852 511 556 9330 11226 11955 14511 1938 3688 13445 20018 17849 26782 2925 6939 Razem 1906 - 1908 1910-1912 1904 4516 4759 4412 23223 28425 23171 34220 53739 26665 W porównaniu, z 1904 r. (dla gub. suwalskiej dane za 1897 r.) liczba fabryk zwiększyła się nieznacznie, liczba zaś robotników wzrosła o blisko 27%. Natomiast wartość produkcji zwiększyła się dwukrotnie. W latach 1910—1912 Litwa osiągnęła szczytowy punkt w swym rozwoju przemysłowym. W 1912 r. wystąpiły jednak oznaki kryzysu, który wywołał ożywienie walki klasowej proletariatu i ciągnął się aż do wojny światowej 1914 r. Przemiany w klasowej strukturze burżuazyjnego społeczeństwa litewskiego, przede wszystkim wzrost siły ekonomicznej burżuazji wiejskiej, i zwiększenie się szeregów proletariatu odbiły się na działalności i dążeniach litewskich kierunków i partii politycznych. Na Litwie działały mniej lub bardziej jawnie cztery litewskie ugrupowania polityczne: LSDP, LDP, klerykałowie i narodowcy. RUCH ROBOTNICZY I LUDOWY W LATACH REAKCJI Główną, zorganizowaną siłą polityczną w społeczeństwie litewskim pozostawała LSDP. Partia ta, choć wyszła z rewolucji osłabiona przez areszty i prześladowania, w latach 1906—1907 posiadała przeszło 2300 członków (Bund na Litwie miał w tym czasie około 5200), z tego 817 liczyła organizacja wileńska. Wiejskie grupy LSDP działały w 69 miejscowościach i skupiały 662 członków. W łonie LSDP ścierały się po rewolucji dwa kierunki: autonomiczny i federacyjny. Federaliści, jak A. Domaszewicz, V. Kapsukas, S. Kairys, A. Janulaitis, byli za federacją niepodległej Litwy z sąsiednimi krajami (Białorusią i Polską oraz Łotwą), opartą na demokratycznych zasadach, z moż- 263 liwie szeroką autonomią wewnętrzną dla Litwy. Natomiast autono-miści, jak V. Sirutavićius i Z. Angarietis, uważali, że dla proletariatu Litwy korzystniej będzie żądać tylko autonomii Litwy w ramach demokratycznego państwa rosyjskiego. Mieli oni silne oparcie w najliczniejszej organizacji LSDP w Wilnie, która będąc językowo polska obawiała się skutków wybujałego nacjonalizmu litewskiego w przyszłej federacji. Na zjeździe partyjnym w Krakowie 1907 r. autonomiści uzyskali większość i sprawa federacji została z programu partii usunięta. Na zjeździe krakowskim dokonało się też wcielenie PPS na Litwie do LSDP. PPS na Litwie, skutkiem nieporozumień i zatargów z krajową PPS, zmieniła w 1906 r. nazwę na Socjał-Demokratyczną Partię Litwy i zaproponowała LSDP zjednoczenie się. Po wyrażeniu zgody na program LSDP była PPS na Litwie (prócz części członków, którzy pozostali luzem) weszła w skład LSDP. Na zjeździe krakowskim i później w 1909 r. rozważano sprawę połączenia się z SDPRR. Litwini pragnęli jednak zapewnić sobie (jak niegdyś Bund) prawa autonomiczne w ramach SDPRR, na co partia ta zgodzić się nie chciała. Do zjednoczenia litewskiego ruchu robotniczego z SDPRR w tych warunkach dojść nie mogło. LSDP nadal stała na błędnym stanowisku w kwestii agrarnej. Kwestii tej nie poruszano, gdyż LSDP mniemała, że jedyną siłą rewolucyjną jest proletariat, a tym samym sojusz z biedotą wiejską jest niepotrzebny. Mimo porażki federalistów w 1907 r. kierunek nacjonalistyczny podtrzymywało pismo “Visuomene" (“Społeczeństwo"), wychodzące w latach 1910—1911 pod redakcją Michała Birżyszki. Bolszewicki odłam w LSDP reprezentowało pismo “Vilnis" (“Fala", 1913-1914). Litewscy demokraci-ludowcy, skupieni w LDP, ustalili swój program w 1906 r. Program ten za swój ideał uważał Litwę niepodległą, a za cel bliższy “szeroką autonomię demokratyczną Litwy etnicznej". Program LDP uznawał za konieczne konstytucyjną gwarancję równych praw dla innych narodowości w Litwie. Wyzbyty był on cech nacjonalizmu, tym bardziej że partia ta wyznawała stanowisko krajowe i zwała się Demokratyczną Partią Litwy, a nie Litwinów. W kwestii agrarnej, w celu zaspokojenia potrzeb bezrolnych i małorolnych, LDP przewidywała utworzenie państwowego funduszu ziemi i domagała się ustawowego określenia maksymalnej wielkości gospodarstw rolnych oraz sprawiedliwego odszkodowania za upaństwowiony nadmiar ziemi przeznaczonej dla potrzebujących chłopów. Poglądy demokratów-lu-dowców wyrażał tygodnik “Lietuvos Ukininkas" (“Rolnik Litewski", 1905—1915) i dziennik “Lietuvos Źinios" (“Wiadomości Litewskie", 1909—1915). Czołowymi działaczami w gronie demokratów byli: 264 J. Yileiśis, A. Bulota, M. Sleźevićius oraz J. Saułys. Oparciem społecznym dla tego ruchu była głównie część inteligencji oraz średniego chłopstwa. KLERYKAŁOWIE I NACJONALIŚCI W WALCE Z POSTĘPEM Zamożne chłopstwo znajdowało swego ideowego orędownika w narodowych klerykałach. Księża po rewolucji 1905 r. przemyśliwali nawet nad założeniem własnego stronnictwa. W końcu 1905 r. księża A. Dam-brauskas-Jakstas, J. Maćiulis-Maironis i paru innych opracowali projekt programu Związku Chrześcijańskich Demokratów Litewskich. Projekt ten stawiał oczywiście postulat autonomii dla Litwy etnicznej, domagał się języka litewskiego w kościele i szkołach, mówił o zaspokajaniu przez państwo potrzeb klas ekonomicznie upośledzonych, zastrzegał obronę pracodawców przed “niesumiennością pracowników", wreszcie napomykał o zasadzie równości praw obywatelskich i o konieczności opieki nad dobrobytem i moralnością ludu. Ponieważ jednak w diecezji wileńskiej biskup E. Ropp powołał do krótkotrwałego życia krajowe Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie (1906), a w diecezji żmudzkiej projekt programu Związku nie zyskał aprobaty wyższej władzy duchownej, do partyjnego zorganizowania się litewskiej cha-decji (chrześcijańskiej demokracji) nie doszło. Niemniej jednak chadecja litewska rozwinęła żywą działalność wydawniczą i organizacyjną. Kle-rykałowie nie zadowalali się wpływami na wsi, lecz pragnęli objąć swą . działalnością i robotników. W tym celu tworzyli różne bractwa św. Józefa (1906 w Kownie), św. Zyty i inne, które łączyły ciemnych, nieuświadomionych robotników i miały na widoku “kroczenie drogami miłości i prawdy" oraz przeciwdziałanie “zgubnej robocie socjalistów". Na łamach swych czasopism “Draugija" (“Towarzystwo", 1907-1914) i “Saltinis" (“Źródło", 1906— 1914) klerykałowie wypowiedzieli bezwzględną walkę “polityce", czyli rewolucyjnej demokracji, oraz “postępowi bez Boga". Na tle przeciwieństw światopoglądowych rozgorzała zacięta walka między klerykałami a demokratami i socjaldemokratami, zwana walką między “wstecznikami" {at:agareiviai) a “postępowcami" (pirmeiviai). Wkrótce po zjeździe litewskim 27 XI 1905 r. ojciec litewskiego nacjonalizmu J. Basanavićius ogłosił w “Yilniaus Źinios" wezwanie do utworzenia litewskiej partii narodowodemokratycznej. Stronnictwo takie, zdaniem Basanavićiusą, miałoby pełnić realną politykę narodową, walczyć o utrzymanie litewskiego charakteru kraju, dobijać się samorządu i prowadzić lud przez wolność i oświatę ku polepszeniu bytu materialnego i kulturalnego. Cała racja bytu stronnictwa 265 litewskiej narodowej demokracji, pod którą to nazwą kryli się nacjonaliści, polegać więc miała na “polityce realnej", na walce o litewskość, a przemilczaniu spraw społecznych. Narodowcy sądzili bowiem, na podobieństwo klerykałów, że Litwini już niczego więcej od caratu nie zdołają wywalczyć, a więc trzeba trzeźwo (realnie) patrzeć na życie i bronić swego stanu posiadania narodowego, a także umacniać go przez szerzenie nacjonalizmu, swym ostrzem skierowanego przeciw polskości. Cały pomysł nowej partii, która niczym poza nacjonalizmem nie mogła się posłużyć w pozyskiwaniu zwolenników, nie był jednak taki poroniony, jak się współcześnie zdawało demokratycznej lewicy. Nacjonalizm w połączeniu z demagogią społeczną pozwolił litewskim narodowcom po dwudziestu latach dokonać faszystowskiego przewrotu na Litwie! Chwilowo jednak narodowcy pozostawali bez partii i musieli się zadowalać wspólnym z klerykałami organem “Viltis" (“Nadzieja", 1907— 1915). Z chwilą jednak, kiedy siły demokratyczne zostały przez carat zapędzone w podziemie, klerykałowie poczuli się na tyle silni, że odprawili nacjonalistów z kwitkiem i sami zagarnęli “Yiltisa" w swoje ręce, chcąc niepodzielnie zawładnąć umysłami wstecznej i umiarkowanej części społeczeństwa. Nacjonaliści założyli wtedy już własny organ “Vairas" (“Ster", 1914—1915). Obozowi narodowców przewodzili wybijający się działacze Antanas Smetona i Au-gustinas Yoldemaras. LITEWSKI RUCH KULTURALNY I NAUKOWY Dzięki rewolucji 1905 r. Litwa uzyskała znośne możliwości kulturalnego rozwoju. W szkołach język litewski stał się wreszcie jednym z przedmiotów nauczania, ale nie wszędzie. Na Wileńszczyźnie w okolicach zamieszkanych przez Litwinów władze w zasadzie nie zezwalały na naukę litewskiego, a na Żmudzi uczyniono go przedmiotem nadobowiązkowym. Obowiązkową naukę litewskiego wprowadzono tylko na Suwał szczyżnie dla uczniów Litwinów. Szkół na Litwie w stosunku do potrzeb ciągle było za mało. W latach 1913—1914 w całej Litwie etnicznej liczono zaledwie 900 szkół początkowych, 30 gimnazjów, progimnazjów i szkół realnych (matematyczno-przyrodni-czych) oraz kilka innych. Naukę pobierało zaledwie 20% młodzieży w wieku szkolnym. Wyższego zakładu naukowego Litwa nadal nie mogła się doczekać. Młodzi Litwini po dawnemu musieli jeździć na studia do Rosji, Polski lub za granicę. Mimo dotkliwego braku własnego uniwersytetu życie naukowe na Litwie zaczęło się powoli rozwijać. W 1907 r. z inicjatywy J. Ba-sanavićiusa powstało Litewskie Towarzystwo Naukowe w Wilnie (niestety, zamknięte przez władze polskie w 1937 r.). W 19ł3 r. skupiało 266 Rzeźba Petrasa Rimsy Szkolą litewska 1864-1904 ono już 590 członków, do których zaliczali się też najwybitniejsi lituaniści epoki: J. Bau-douin de Courtenay, A. A. Szachmatow, J. Endzelin, A. Niemi i inni. Towarzystwo to wydawało od 1907 r. rocznik “Lietuviy Tauta" (“Naród Litewski"), gromadziło źródła do dziejów języka i literatury litewskiej. Położyło ono niemałe zasługi dla kultury litewskiej. Litwini współpracowali też z założonym w 1907 r. polskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Wilnie, bardziej zresztą prężnym organizacyjnie i naukowo. W 1907 r. grupa młodych artystów malarzy i rzeźbiarzy litewskich powołała do życia Towarzystwo-Sztuki Litewskiej. Uprzednio urządzili oni pierwszą wystawę litewskiej sztuki ludowej i artystycznej w Wilnie. Na wystawie tej zabłysły nazwiska kilku młodych artystów, wśród których wybijali się sławni później rzeźbiarze PetrasRimsa (1881— 1961),PetrasKalpokas(1880-1945),JuozasZikaras(1881-1944)ima-larz Antanas Źmuidzinavićius (1876—1966). Wielkie zainteresowanie wzbudziła na wystawie rzeźba Rimsy Lietuvos Mokykla 1864— 1904, w której artysta zawarł istotną treść minionej epoki walki Litwinów o narodową kulturę: wyraża ją postać matki, która przędąc uczy przy kołowrotku swoje dziecko czytać po litewsku. Na wystawie tej, która w latach 1908—1914 przekształciła się w doroczny przegląd sztuki litewskiej, znalazły się również obrazy genialnego artysty litewskiego Mikołaja Ciurlionisa (1875— 1911). Ciurlionis, wychowany w warszawskim, środowisku artystycznym (w latach 1893-1900 i 1902-1907), wybitny muzyk, twórca poematów symfonicznych Miskę (W lesie, 1900) i Jura (Morze, 1907), słynie głównie jako malarz szeregu wspaniałych cyklów, jak Znaki Zodiaku i Stworzenie świata. Obrazy jego, stanowiące swoistą, przepojoną elementami muzycznymi “ńlozofię kosmosu", wystawione zostały po raz pierwszy w Warszawie w 1905 r. Sukces odniesiony w Warszawie utorował mu drogę do zasłużonej wielkiej sławy, która przetrwała krótkie życie artysty. Dość szeroko rozwinął się amatorski teatr litewski, gdyż w latach 1905— 1910 odbyło się na Litwie 677 przedstawień teatralnych w języku litewskim. Teatr docierał nawet do najciemniejszych zakątków 267 Kapliczki litewskie - wybitne osiągnięcia sztuki ludowej kraju. Pojawiła się i muzyka litewska, świetnie reprezentowana początkowo przez Ćiurlionisa. Na dziesięciolecie pierwszego litewskiego przedstawienia teatralnego (1899) w 1909 r. w Wilnie grano już pierwszą operę litewską Birute kompozytora M. Petrauskasa razem z baletem J. Tallat-KeIpszy Wesele Kiejstuta. Na polu literackim obok wcześniej już działających: Maironisa, Tumasa-Yaiźgantasa, Lazdynq Peleda, Bilkmasa i innych, wybijali się młodzi, jak: poeta-rewolucjonista Julius Janonis (1896—1917), poeta Liudas Girą (1884-1946) oraz Yincas Kreve-Mickevićius (1882-1954) i inni. Kreve, zwany “małym Mickiewiczem", jakby zazdroszcząc swemu wielkiemu imiennikowi Grażyny, ogłosił w latach 1910— 1911 dramat historyczny Sarunas. Utwór ten opowiada o księciu doj-nowskim Sarunasie, który za wszelką cenę chciał zjednoczyć swój kraj, a za swą bezwzględność został znienawidzony przez wszystkich; w końcu Sarunas ginie w walce z Krzyżakami, lecz zwycięża idea, której poświęcił życie. W literaturze, zwłaszcza w prozie, przejawiła się też wsteczna ideologia. Reprezentowała ją między innymi Lazdyny Peleda (Zofia), która w powieści Klaida (Błąd, 1908) potępiła rewolucję 1905 r. Świetnie umiała przedstawić byt podupadającej polskiej szlachty na Litwie Satrijos Ragana (Wiedźma z góry Szatrii), czyli Maria Pećkauskaite (1878—1930), atoli natrętne religijne moralizatorstwo i nacjonalizm obniżają wartość jej utworów. 268 Zniechęcona do realizmu, który rzekomo “już wszystko powiedział", grupka młodych literatów, jak J. A. Herbaczewski, S. Ćiur-lioniene-Kymantaite, a także Litwin pruski V. Storosta-Yydunas, podjęła modne w Polsce i na Zachodzie hasło “sztuka dla sztuki". Pisarze ci, hołdując różnym “izmom", poprzez wybujały estetyzm (zwracanie uwagi na samą technikę opisu) i symbolizm (przedstawienie rzeczy lub zjawisk w postaci symbolu, mogącego być różnie rozumianym) dochodzili powoli do dekadentyzmu, czyli zwyrodnienia literatury. Ich twórczość, przeznaczona dla wąskiego kręgu wtajemniczonych, ginęła jednak w wielkiej masie 3632 druków litewskich, które ukazały się w latach 1905—1914, a w większości poruszały całkiem realne sprawy tego świata. NARASTANIE KONFLIKTU POLSKO-LITEWSKIEGO Stosunki polsko-litewskie po 1905 r. rozwijały się pod znakiem bezwzględnej walki z polskością na Litwie, prowadzonej przez kle-rykałów i narodowców litewskich. Dziedziną, w której walka ta przybierała masowe rozmiary i szczególnie ostry charakter, były stosunki językowo-kościelne na kresach litewszczyzny. Litwini nie poprzestali na piętnowaniu tych księży, którzy są zajęci “na ambonie wykładami gramatyki polskiej", a Polacy ze swej strony nie zadowalali się wytykaniem tych kapłanów litewskich, którzy dziewczętom śpiewającym w kościele po polsku wymyślali od ostatnich, a nie umiejących spowiadać się po litewsku odpędzali od konfesjonału. Jesienią 1906 r. w Kalwarii suwalskiej polała się nawet krew, kiedy między “Mazurami" a Litwinami wszczęła się bójka w kościele, rozegnana przez wojsko. Podobne, choć na mniejszą skalę, zajścia ogarnęły całe kresy litewskie od Kalwarii aż po Jeziorosy na granicy łotewskiej. Stosunkowo łagodnie walka ta przebiegała na Suwalszczyź-nie, gdzie “Mazurzy" i Litwini byli dość ściśle rozgraniczeni. Najbardziej przykre formy przybierała ona na wschodnich kresach litewskiego obszaru językowego, na Wileńszczyźnie, zwłaszcza w powiatach święciańskim, wileńskim i lidzkim, gdzie żywioł litewski, cofający się od wieków przed naporem Słowiańszczyzny, największe poniósł straty. Echa tych starć i zatargów przeniknęły nawet za granicę. Litwini w walce o swoje prawa na terenie kościelnym odwołali się do samej Stolicy Apostolskiej. W 1906 r. nacjonaliści litewscy wystosowali do kurii papieskiej memoriał De lingua polonica m ecciesiis Lithuaniae (O języku polskim w kościołach Litwy), pełen gorzkich żalów na księży-polonomanów, którzy wynaradawiają i prześladują Litwinów i język litewski. W memoriale tym żądano usunięcia języka 269 polskiego z kościołów na Litwie. W 1912 r. za radą i pomysłem nacjonalisty J. Basanavićiusa księża litewscy skierowali do Rzymu nowy memoriał w języku włoskim (wydany także po litewsku): Le condizioni del Lituani cattolici delia diocesi di Vilna e gli eccessi del panpolonismo (Położenie Litwinów katolików w diecezji wileńskiej i wybryki wszechpolskosci). Następnie w 1913 r. ks. K. Prapuolenis, “osoba wyjątkowo oddana rządowi" carskiemu, ogłosił oszczerczą broszurę Polskie apostolstwo w Litwie, z której zionął jad nienawiści do polskości. Ze strony polskiej na memoriały litewskie odpowiedziano ciętymi Uwagami o konflikcie języków polskiego i litewskiego w diecezji wileńskiej pióra H. Korwin-Milewskiego, konserwatywnego i wpływowego ziemianina. Broszura ta, dostarczona do Rzymu w języku francuskim, sparaliżowała wysiłki Litwinów zmierzające do interwencji papieskiej w sprawy językowo-kościelne na Litwie. Starcie dwóch nacjonalizmów, litewskiego i polskiego, na tle walki o język w kościele było nieuniknione. Wynikło ono na gruncie złożonych warunków społecznych i narodowościowych na kresach litewskich. Na Wileńszczyźnie narodowe i językowe cechy ludu były właściwie nieokreślone. Język miał tu całą skalę gwar, od litewskiego począwszy, poprzez mieszaniny litewsko-białoruskie, polsko-biało-ruskie do polskiego, a na białoruskim skończywszy. Pojęcie zaś narodowości to utożsamiało się z religią, to wcale nie istniało lub rozpływało się w prostej “tutej szóści". Dlatego też sprawa podziału językowego nabożeństw musiała na tle żywotnej “tutejszości" wywołać zamęt, który współczesnym wydawał się niezbyt zrozumiały. Księżom i nacjonalistom, czy to litewskim, czy polskim, nie chodziło tylko o podział językowy nabożeństw, odpowiadający podziałowi językowemu ludności. Podział ten był jedynie środkiem do wyodrębnienia się grup narodowościowych. Ludność miejscowa przy swoim niskim poziomie oświaty i kultury szybko spostrzegła, że nie chodzi tu tylko o podział językowy w kościele, lecz o sprawę głębszą i trwalszą — o kierunek rozwoju kulturalnego i o narodowość w ogóle. Na kresach wileńskich w wyniku starcia polskiego i litewskiego nacjonalizmu rozbijającego starą “tutejszą" społeczność dokonywał się w latach 1906— 1914 burzliwy proces uświadamiania narodowego ludu. Zaczyn do tego procesu wnieśli księża, ale wkrótce zostali odsunięci na ubocze przez lud, który dążył do rozstrzygnięcia sprawy języka w kościele według własnej woli, a nie podług chęci proboszcza czy nawet władz diecezjalnych. W walce tej żywioł białoruski odgrywał rolę bierną, gdyż ruch narodowy białoruski dopiero się rodził. Litwini nie poprzestawali na pracy narodowo-kulturalnej wśród 270 ludności mówiącej po litewsku. Nacjonaliści litewscy twierdzili, że cała “Litwa katolicka, czy to mówiąca "po litewsku, czy po biało-rusku, czy po polsku, należy do jednego szczepu, do jednego narodu litewskiego". Stąd płynął wniosek, aby żywiołom białoruskim i polskim — obojętnie, czy chcą, czy nie — “przywrócić" ich “ojczysty język litewski". Na użytek nacjonalizmu litewskiego wymyślono teorię o Polakach na Litwie jako “Litwinach mówiących po polsku" (polski nacjonalizm posługiwał się teorią o Litwinach jako Polakach inaczej mówiących). W ten sposób Litwini usiłowali sprowadzić spór polsko-litewski do rzędu czysto wewnętrznej litewskiej sprawy. Za pomocą tej teorii litewscy duchowni i świeccy nacjonaliści pragnęli pozyskać dla litewskości krajową (polską) arystokrację, szlachtę i burżuazję. Te ich zabiegi po rewolucji 1905 r. stały się zupełnie jasne: posiadanie własnej narodowej arystokracji i bur-żuazji (miejskiej) stanowiłoby dla wstecznych społecznie kierunków klerykalnego i nacjonalistycznego ostoję przeciwko ludowemu radykalizmowi i zwiększałoby ich powagę oraz wpływy w społeczeństwie. KRAJOWCY I POSTĘPOWCY POLSCY NA LITWIE WOBEC LITWINÓW Po 1905 r. polska opinia polityczna zaczęła sobie już zdawać sprawę z faktu, że ziemie byłego W. Ks. Litewskiego przebyły głęboką ewolucję wewnętrzną i przebudziły się do samodzielnego życia narodowego. Wyrazem liczenia się z odrębnością narodową tych ziem było osobne koło posłów polskich z Litwy i Rusi w carskiej Dumie, którzy nie łączyli się organizacyjnie ze swymi kolegami z Królestwa Polskiego. Nawet przedstawiciele skrajnej prawicy i narodowej demokracji polskiej dochodzili powoli do wniosku, że Polska winna zrzec się pretensji do ziem za Bugiem i stanąć na gruncie czysto etnicznym. Opinia ta nie mogła wszakże zadowolić wszystkich. Zbyt bowiem mocno odczuwano łączność kulturalną ziem za Bugiem z Polską etniczną. Stąd też w Polsce po 1905 r. ugodowa wobec caratu narodowa demokracja domagała się, obok autonomii dla Królestwa Polskiego, także równouprawnienia dla Polaków na Litwie i Rusi. Zasadę tę wyznawało i polskie ziemiaństwo na Litwie, które w 1907 r. usiłowało tworzyć Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi. W programie tego stronnictwa zaznaczono chęć pracy “wewnątrz kraju i dla jego dobra", wysunięto ideę równouprawnienia wszystkich narodowości kraju (to jest na Litwie i Białorusi) i wreszcie oświadczono: “Uznajemy szczerze i w zupełności znaczenie w kraju i ujawnioną żywotność narodu litew- 277 Michał Rómer, wybitny działacz i uczony polsko-litewski skiego i jego prawo do pełnego, własnego kulturalnego rozwoju". W ten sposób pojawił się na Litwie polski kierunek polityczny, opierający się na zasadzie krajowości, głoszącej potrzebę pracy dla kraju, którego się jest obywatelem bez różnicy narodowości. W 1906 r. program swój wyłożyło Polskie Stronnictwo Demokratyczno-Naro-dowe na Litwie. Stwierdzało ono, że: “uważamy się za część jednego narodu polskiego, którego historia jest naszą historią, a losy — naszymi losami, i ponad wszystkie względy stawiamy zbiorowy interes narodu polskiego jako politycznie solidarny z interesem Litwy". Ugodowi wobec carskiej Rosji krajowcy i endecy (narodowi demokraci), mający zresztą oparcie w ziemiaństwie i zamożnym mieszczaństwie, w koń-kierunek, bo — “przetrwać złe czasy cu 1911 r. zlali się w jeden można tylko w zgodzie". Z krytyką programu endecji polskiej na Litwie wystąpili w 1906 r. polscy postępowcy spod znaku “Gazety Wileńskiej", założonej i wydawanej przez Michała Rómera w Wilnie w 1906 r. M. Rómer (1880-1946), wybitny później uczony, zapisał się chlubnymi zgłoskami w historii stosunków polsko-litewskich pierwszej ćwierci XX w. jako postępowy działacz społeczny i bojownik o szczerą, opartą na demokratycznych podstawach przyjaźń narodów polskiego i litewskiego. On to był twórcą polskiego demokratycznego kierunku politycznego w Wilnie w 1905—1906 r., który jako swoje credo obwieścił w “Gazecie Wileńskiej" (1906), że: “w zakresie politycznym, społecznym i ekonomicznym naszymi krajami ojczystymi są Litwa i Białoruś. Natomiast wyłącznie w zakresie kulturalno-narodowym jesteśmy synami narodu polskiego i tego pokrewieństwa naszego wyrzekać się nie będziemy i nie chcemy". Na takim “szczerym stanowisku wspólnego obywatelstwa krajowego", uważał Rómer, możliwa jest przyjaźń i współpraca polsko-litewska. Współżycie i współpraca (a nie tylko współistnienie!) dwóch narodów w jednym kraju możliwe były do urzeczywistnienia jedynie pod warunkiem okiełznania wybujałych nacjonalizmów. Społeczeństwo Litwę zamieszkujące dalekie jednak było 272 wówczas od ideałów demokracji i poszanowania zasady równouprawnienia narodowego. W carskiej Rosji, która nie przestała być państwem ucisku narodowego i społecznego, piękna idea M. Rómera o współżyciu i współpracy Polaków i Litwinów na Litwie nie mogła zostać wcielona w życie. Litwa odrodzona w dobrze pojętym własnym interesie narodowym musiała zwalczać przejawy polonizacji Litwinów, podobnie jak Polacy litewscy mieli święte prawo do uważania się za cząstkę nieodłączną narodu polskiego. W zaciętej hałaśliwej walce dwóch nacjonalizmów, polskiego i litewskiego, było i dobre w złem: złem był szowinizm i waśnie narodowe, dobrem zaś — postępujące uświadomienie narodowe ludu. 18 - Historia Litwy XI. LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914- 1918) SPOŁECZEŃSTWO LITEWSKIE WOBEC WOJNY Społeczeństwo litewskie przyjęło wybuch I wojny światowej z mieszanymi uczuciami. Masy ludowe odniosły się do ogłoszonej l VIII 1914 r. przez Niemcy wojny z Rosją z niechęcią, pragnąc raczej porażki militarnej Rosji. Tkwiące w umysłach tradycje rewolucji 1905 r. powodowały, że tę ewentualną przegraną łączono z nadzieją zmiany stosunków społeczno-politycznych na Litwie. Jednakże gospodarczy ciężar wojny, rosnąca drożyzna, przy braku wyraźnych widoków na szybki koniec wojny, zagłuszały wiarę w możliwość jakichś rewolucyjnych przeobrażeń. Wśród warstw przewodzących życiu społeczno-politycznemu Litwinów na gruncie stosunku do wojny i przyszłości Litwy nastąpił i ujawnił się wyraźny podział na trzy orientacje polityczne. Jako pierwsza dała o sobie publicznie znać grupa jednocząca nacjonalistów, klery-kałów i częściowo postępowców, zwana grupą “bursztynową". Wyznawała ona orientację prorosyjską, łącząc sprawę litewską ze zwycięstwem Rosji. Należący do “bursztynowców" poseł do carskiej Dumy M. Yćas złożył na posiedzeniu Dumy 8 VIII 1914 r. deklarację “w imieniu wszystkich Litwinów bez różnicy stronnictw". Oświadczał w niej, że: “naród litewski, na którego ziemię spadły pierwsze uderzenia i który jest zmuszony walczyć w pierwszym szeregu, idzie na tę wojnę jako na wojnę świętą; zapomina on wszelkich krzywd w nadziei, że Litwini, rozdarci na dwie części, zostaną złączeni pod wspólnym sztandarem rosyjskim". Podobnie, acz jeszcze z większą uniżonością i pochlebstwem, typowym dla “szkoły" politycznej J. Ba-sanavićiusa, głosiła zasadę lojalności wobec Rosji tzw. “deklaracja bursztynowa" z 17 VIII 1914, ułożona przez Szylinga, Basanavićiusa i D. Malinowskiego. Porównując Litwę do bursztynu, jaśniejącego w pękniętym pod naporem Niemców bałtyjskim naszyjniku (stąd nadano tej grupie nazwę “bursztynowa"), deklaracja zapewniała: “wierzymy, że nasi zagraniczni bracia [Litwini pruscy] będą wyswobodzeni spod niemieckiego jarzma i złączeni z nami, ponieważ historyczną misją Rosji jest być wyzwolicielką narodów". 274 Wilno. Widok ogólny. Linograwiura J. Kuzminskisa Przeciwko tej ideologii powstała wśród Litwinów opozycja, która się skupiła w grupie “autonomicznej". Składała się ona z demokra-tów-ludowców i prawicowych socjaldemokratów (esdecy S. Kairys, A. Janulaitis, ludowiec J. Yileisis oraz J. Saułys i inni). Do grupy “autonomistów" wchodził i nacjonalista A. Smetona. “Autonomiści" odrzucali hasło ugodowości z caratem z uwagi na to, że jego zachłanna i reakcyjna polityka jest wymierzona również przeciwko Litwie; lojalizm wobec Rosji — twierdzili “autonomiści" — doprowadzi jedynie do osłabienia opozycyjności Litwinów i zmniejszy szansę ruchu litewskiego na przyszłość. Uważali oni, że należy popularyzować wysunięte w 1905 r. hasło autonomii Litwy i że trzeba gotować się do walki o nią we wszelkich warunkach. Organ klerykałów-nacjo-nalistów “Yiltis" (nr 191 z 1914 r.), wskazując na manifest w. ks. Mikołaja z 14 VIII 1914 r., obiecujący zjednoczenie ziem polskich, uważał, że będzie on mógł być zastosowany i do Litwy; dlatego też, chcąc pozyskać przychylność Rosji, Litwini winni pełnić swe obowiązki aż do końca i “ofiarować państwu tyle, ile od nas zażąda". Trzeci wreszcie obóz polityczny przedstawiała lewica socjaldemokratyczna. W listopadzie 1914 r. Biuro Zagraniczne Socjal-Demo-kratycznej Partii Litwy ogłosiło komunikat, w którym donosząc o deklaracjach burżuazyjnej inteligencji litewskiej protestuje ono prze- 275 ciwko mowie Yćasa, któremu LSDP nie dawała żadnego upoważnienia przemawiać w imieniu proletariatu Litwy. Wychodzący w Szkocji “Socjaldemokratas" w nrze l z 1915 r. pisał, że “podległe Rosji narody mogą otrzymać wolność i prawa tylko walcząc z władzą carską" i że LSDP nie oczekuje wyzwolenia proletariatu Litwy ani od Niemiec, ani od Rosji. Zamiast głoszonej przez litewskich burżuazyj-nych polityków “jedności narodowej", “Socjaldemokratas" (nr 3, 1915) rzucał wezwanie: “walka klas, a nie jedność". W praktyce też socjaldemokraci litewscy-bolszewicy przyjęli leninowską zasadę “wojna wojnie", stając na gruncie uchwał konferencji socjaldemokratycznych w Kienthalu i Zimmerwaldzie, potępiających imperialistyczną wojnę. W październiku 1914 r. Litwini stworzyli organizację posłów do Dumy o charakterze rady narodowej, która miała zastąpić dotychczasowe ugrupowania “autonomiczne" i “bursztynowe". “Autonomiści" byli wtedy w rozsypce, gdyż ich szeregi opuścili radykalniejsi demokraci (J. Yileisis, J. Saułys) oraz socjaldemokraci (A. Janulaitis, S. Kairys), którzy nie mogli się pogodzić z narastającym w łonie tej grupy oportunizmem politycznym. Jako swój postulat polityczny rada poselska wysuwała autonomię Litwy etnicznej, łącznie z litewskimi powiatami guberni suwalskiej. Postulat ten, wypływający żywiołowo z litewskiego ruchu narodowego, miał silne oparcie w rozwijającym się prądzie autonomicznym u Litwinów. Nadzieje na jego zrealizowanie były wszakże słabe. Zdawano sobie sprawę, że autonomia narodowa nie będzie możliwa, o ile nie nastąpi jakiś ruch lub głęboki przewrót w Rosji, w wyniku którego Litwa będzie mogła wejść, jako terytorium sporne, w sferę polityki międzynarodowej. ZAJĘCIE LITWY PRZEZ NIEMCÓW W 1915 ROKU Rok 1915 przyniósł Niemcom ogromne sukcesy na froncie rosyjskim. Letnia ofensywa wojsk niemieckich doprowadziła do zajęcia prawie całej Litwy: 18 sierpnia Niemcy zdobyli Kowno, a 19 września wkroczyli do Wilna. W październiku 1915 r. ofensywa niemiecka utknęła na linii Dynaburg—Dzisna—Narocz—Krewo. Tłumy uchodźców, obliczane na około 200—400 tys. głów, opuściły w popłochu Litwę, uciekając przed Niemcami w głąb Rosji. W zniszczonym, wyludnionym kraju zamarło życie polityczno-społeczne, kulturalne, w coraz większą ruinę popadała gospodarka. W okupowanych krajach nadbałtyckich Niemcy utworzyli 4 XI 1915 r. tzw. Oberbefehishabersost (Naczelne Dowództwo Wschodu), zwany w skrócie Oberostem. Oberost, czyli prowizoryczny wojskowy zarząd zdobytych terytoriów, na mocy zarządzenia marszałka Hin-denburga z 7 VI 1915 r. miał za zadanie utrzymanie porządku w imię 276 interesów armii i Rzeszy Niemieckiej. Oberost obejmował początkowo 6 jednostek administracyjnych: Kurlandię, Litwę kowieńską, Su-walszczyznę, Wileńszczyznę, okręg grodzieński i białostocki. Wkrótce jednak złączono Suwałki i Wilno w jeden okręg wileński, a wreszcie 15 III 1917 połączono okręgi wileński i kowieński w jeden pod nazwą Militarverwaltung Litauen z siedzibą w Wilnie i ks. Franciszkiem Isenburgiem-Biersteinem na czele. W ten sposób równolegle z rozwojem polityki rządu Rzeszy wobec Litwy zespolono pod jednym zarządem terytoria etniczne litewskie razem z kresami. Obszar Zarządu Wojskowego Litwy objął 63,2 tys. km2 z 1928 tys. mieszkańców i dzielił się na 32 powiaty ziemskie i 2 miejskie: Wilno i Kowno. POLITYKA NIEMCÓW WOBEC LITWY 1915-1916 Okupowaną Litwę poddali Niemcy bezwzględnemu uciskowi i bezlitosnej eksploatacji gospodarczej. Przede wszystkim rozporządzeniem Głównodowodzącego Wschodu z 28 VII 1915 r. wszelkie organizacje polityczne zostały zakazane: zabroniono zebrań w miejscach publicznych i prywatnych; zebrania prywatne, o ile nie miały celów politycznych, wymagały zgłoszenia i zgody władz okupacyinych. Władze te zezwoliły wszakże na istnienie jednej organizacji litewskiej, jaką był Komitet Litewski do spraw pomocy poszkodowanym przez wojnę, kierowany przez A. Smetonę. Wszystkie czasopisma zostały zamknięte; władze okupacyjne obok pism niemieckich poczęły wydawać jednak dziennik litewski “Dabartis" (“Współczesność"). Nałożone na ludność obowiązkowe dostawy zboża i w ogóle żywności, rekwizycje bydła, pociąganie do pracy przymusowej ręcznej, wszelkiego rodzaju surowe przepisy prawne pogłębiały szybko nędzę w kraju. Dzienną rację żywnościową ustalono na 160 g zboża i 500 g ziemniaków, co stanowiło iście głodową dawkę. Litwa ze swego zrujnowanego rolnictwa musiała utrzymać nie tylko armię okupacyjną, ale i żywić swymi produktami samą Rzeszę,, dokąd wysyłano pewne ilości zarekwirowanych produktów rolnych i przemysłowych; np. z urodzaju 1916 r. z szacunkowej liczby 142,6 tys. ton żyta przeznaczono na wyżywienie ludności tylko 85,7 tys. ton, na potrzeby wojska poszło 56,2 tys. ton, wreszcie do Rzeszy wywieziono przeszło 600 ton; ze zbioru 406,3 tys. ton ziemniaków ludności wyznaczono tylko 76,8 tys. ton, dla wojska 328 tys. ton, do Rzeszy wywieziono 1,4 tys. ton. Niemcy zarekwirowali w czasie wojny 90 tys. koni, 140 tys. wołów, 767 tys. świń itd. W okresie od l X 1917 do 31 III 1918 r. Niemcy zagarnęli w Litwie produkty o wartości 338 605 tys. marek, przywieźli natomiast towary wartości 77 308 tys. marek. 277 Z chwilą zajęcia terytorium litewskiego sprawa Litwy stała się dla Niemców jednym z głównych problemów ich polityki. W chwili wybuchu I wojny światowej istniał od lat w Niemczech różnie pojmowany program stworzenia na drodze i mperiali stycznej ekspansji niemieckiej “Mitteleuropy". W jej skład obok Niemiec i Au-stro-Węgier miały wejść kraje Beneluksu, Szwajcaria, państwa bałkańskie, Polska, część Białorusi i Ukrainy, a także kraje nadbałtyckie, w tym i Litwa. Na początku wojny niemieckie klasy posiadające coraz śmielej zaczynały snuć myśli o odepchnięciu Rosji od Bałtyku. Bardziej umiarkowani politycy i publicyści niemieccy wskazywali jednak na groźbę, jaką stworzy przyłączenie do Rzeszy większych terytoriów na wschodzie, zamieszkanych przez miliony Polaków, Litwinów, Łotyszów, Estończyków i Rusinów; narodowości te z pewnością będą przejawiały silne tendencje odśrodkowe i wyzwoleńcze, dlatego też pożyteczniej dla Niemiec byłoby stworzyć na wschodzie grupę małych, zawisłych od Rzeszy państewek. Jednakże oficjalne koła rządowe Rzeszy na początku wojny zachowywały przezorne milczenie na temat celów polityki niemieckiej na wschodzie. Dopiero 5 IV 1916 r. głos zabrał kanclerz niemiecki Bethmann-Hollweg stwierdzając, że nie jest możliwe, “ażeby Niemcy ponownie z własnej woli wydały wyzwolone przez nie, albo przez ich sprzymierzeńców, narody zamieszkujące między Bałtykiem a błotami wołyńskimi na łup reakcyjnej Rosji, bez względu na to, czy to będą Polacy, Litwini, Estowie czy Łotysze". Głoszący swą “misję wyzwoleńczą narodów" rząd niemiecki milczał jednak przezornie na temat swoich rzeczywistych planów w stosunku do Litwy, czekając na dalszy rozwój wydarzeń. A w planach niemieckiego imperializmu leżało wykorzystanie Litwy jako przeciwwagi wobec Polski, a zarazem pomostu między Niemcami a Rosją, stworzenie z Litwy półkolonialnego państewka całkowicie zależnego od Rzeszy. Wkraczając na Litwę Niemcy zaczęli więc od zwalczania tam wpływów polskich i przeciwstawiania Litwinów Polakom. Tymczasem rąbka tajemnicy planów niemieckich poczęła odsłaniać publicystyka. Aczkolwiek wypowiadane przez nią poglądy w kwestii litewskiej w pewnej mierze pozostawały tylko w sferze “pobożnych życzeń", to jednak w znacznej części musiała odzwierciedlać panujące w różnych oficjalnych kołach tendencje. Niemieccy publicyści w rodzaju P. Rohrbacha czy M. Sehringa chętnie widzieli Litwę w przyszłej niemieckiej Mitteleuropie; Litwa miała być wcielona do Rzeszy i otwarta dla kolonizacji niemieckiej; większa część wielkich majątków, należących do polskiej i rosyjskiej arystokracji, będzie się nadawać doskonale do wynagrodzenia “najwybitniejszych naszych dowódców wojskowych" — tak przekonywał M. Sehring. Część publicystów i po- 278 Zimowa panorama starego Wilna lityków niemieckich wątpiła wszakże w możliwości zupełnego zgerma-nizowania krajów nadbałtyckich i występowała w 1916 r. na rzecz stworzenia z Litwy niezawisłego lub autonomicznego państewka, w każdym wypadku związanego jednak z Rzeszą. Wyrazicielem głównym takiej polityki stał się przede wszystkim przywódca katolickiej partii Centrum M. Erzberger, od 1917 r. blisko związany z politykami litewskimi. DZIAŁALNOŚĆ POLITYCZNA LITWINÓW NA ZACHODZIE EUROPY I W KRAJU 1915 1916 Podczas gdy Niemcy najwyraźniej zwlekały z podjęciem decyzji w sprawie Litwy, problem ten począł nabierać wielkiego rozgłosu na zachodzie Europy. Dużą ruchliwość propagandową wykazało Litewskie Biuro Informacyjne, założone w 1911 r. w Paryżu, w 1915 r. przeniesione na teren Szwajcarii do Lozanny, a kierowane przez J. Gabry-sa-Parsaitisa. Litwini, działający za granicą, poczęli głośno domagać się uznania praw Litwy do niepodległego bytu. Jeszcze na początku wojny, 21-22 IX 1914 r., zebrał się w Chicago sejm litewski, reprezentujący półmilionową rzeszę Litwinów amerykańskich, i uchwalił rezolucję żądającą dla Litwy “autonomii możliwie szerokiej" i połączenia Litwy pruskiej z Litwą Wielką. Zjazd ten polecił Litewskiemu Biuru Informacyjnemu, by za pomocą prasy rozpoczęło akcję uświadamiania opinii europejskiej o stosunkach na Litwie. Żądanie autonomii wysunęła też konferencja litewsko-łotewska w Bernie 3- 4 IX 1915 oraz I konferencja litewska w Sztokholmie 11 IX 1915 r. Uchwały II konferencji litewskiej w Bernie 28 11-3 III 1916 r. postanawiają już, aby w chwili rokowań pokojowych żądać “oswobodze- 279 nią zupełnego Litwy i przywrócenia jej niepodległości". Postulat ten zgłasza też zjazd Litwinów w Hadze 25—30 IV 1916 r. Na zjeździe litewskim w Lozannie 25—30 V 1916 r. wyrażono ostry protest przeciwko grabieży niemieckiej w Litwie i zwrócono się do opinii światowej z usilną prośbą o “obronę praw ekonomicznych, politycznych i ludzkich narodu litewskiego". W czerwcu z inicjatywą wystąpili burżuazyjni inteligenoi-litewscy w kraju, którzy 10 VI 1916 r. skierowali do Głównodowodzącego Wschodu memoriał o rozwoju litewskiego ruchu narodowego i narodowych aspiracjach Litwinów pragnących niepodległości dla swej ojczyzny. Pisma te pozostały wszakże bez odpowiedzi. W końcu czerwca (27— 30 VI) III konferencja narodowości uciskanych przez Rosję, zebrana w Lozannie, uznała prawo Litwy do niepodległości. Po tej konferencji odbyła się tajna narada litewska 30 VI- 4 VII 1916 r. z udziałem przedstawicieli z kraju (Smetona, Kairys, Saułys), którym Niemcy zezwolili na wyjazd; postanowiono na niej, że działalność polityczna litewska nie może łączyć się z podobną akcją polską; narada powołała litewską Radę Narodową, reprezentującą Litwinów z kraju i z Ameryki, mającą pokierować polityką litewską. Wracając ze Szwajcarii delegaci krajowi: Smetona, Saułys i Kairys, zatrzymali się w Berlinie, gdzie nawiązali kontakty z przyszłym sekretarzem stanu Zimmermannem, a także z Erzbergerem i W. Gaigalatem, Litwinem pruskim, posłem do pruskiego Landtagu, starając się ich pozyskać dla idei autonomii względnie niepodległości Litwy. Wreszcie ostatnim ważnym wydarzeniem roku był kongres Litwinów amerykańskich w Brookłynie 29 IX 1916 r., który obradował pod niewątpliwym wrażeniem memorandum wysłanego 29 IV 1916 r. przez polityków litewskich z kraju do prezydenta USA Wilsona. Przedstawiono w nim rozpaczliwe położenie Litwy pod okupacją niemiecką. Kongres ostro protestował przeciwko niemieckim planom kolonizacji Litwy oraz uchwalił rezolucję domagającą się niepodległości Litwy. Nowego bodźca tak żywo propagowanej sprawie litewskiej dodał “akt 5 XI 1916 r.", ogłoszony przez Niemcy i Austrię, a zapowiadający utworzenie niepodległego państwa polskiego. Litwini w kraju (A. Smetona, J. Saułys, S. Kairys, M. Birżiska i inni) poczęli wówczas snuć śmielsze już rachuby na odbudowanie państwowości litewskiej. Przyszłe państwo litewskie miało, ich zdaniem, objąć całą Litwę etniczną (bez Litwy pruskiej oczywiście) z Wilnem, gubernią wileńską oraz częścią guberni grodzieńskiej. Idei państwa związkowego z Polską zdecydowanie jeszcze nie odrzucano. Starając się wybadać zamiary Niemiec względem Litwy J. Saułys i A. Smetona, jako przedstawiciele społeczeństwa litewskiego, zwrócili się 16 XI 1916 r. do kanclerza Bethmanna-Hollwega z prośbą o wyjawienie celów polityki niemiec- 280 kiej w sprawie Litwy, a 9 XII 1916 r. z podobnym pismem wystąpili do sekretarza stanu Zimmermanna. Zimmermann wszakże odmówił udzielenia Litwinom audiencji, kierując ich do Głównodowodzącego Wschodu. Ponieważ koła militarne niemieckie z gen. Lu-dendorffem na czele stały na gruncie aneksji Litwy, a katolickie Centrum z Erzbergerem, skłonne do przyznania Litwie roli zależnego od Niemiec państewka, nie mogło dojść do głosu, sprawa Litwy w polityce niemieckiej pozostała w zawieszeniu na okres prawie półroczny. SPRAWA LITWY PO REWOLUCJI LUTOWEJ 1917 ROKU W ROSJI Ponowne postawienie sprawy Litwy na forum międzynarodowym nastąpiło dopiero po lutowej rewolucji burżuazyjnej w Rosji 1917 r. Rewolucja w Rosji (27 lutego st. stylu, tj. 12 marca n. stylu) wyzwoliła spętane siły demokratyczne i socjalistyczne nie tylko rosyjskie. Umożliwiła ona również litewskim przywódcom politycznym, znajdującym się w Rosji, akcję organizowania mas uchodźców Litwinów. Ujawniły się i poczęły działać litewskie partie polityczne: demokraci, chadecy, nacjonaliści, socjaliści-ludowcy i socjaldemokraci. Partie te powołały 13 III 1917 r. do życia litewską Radę Narodową, wysunęły hasło demokratycznej republiki wskazując, że obecnie, kiedy naród rosyjski jest wolny, łatwiej będzie Litwinom rozstrzygnąć o swoim losie. Litewska Rada Narodowa zwołała do Piotrogrodu na dzień 27 maja (st. stylu) sejm Litwinów w Rosji. Na sejmie tym, mimo iż socjaldemokraci i socjaliści-ludowcy poparci zostali przez obradujące wcześniej (25 maja) zebranie żołnierzy Litwinów, przewagę zdobyły elementy prawicowe. Sejm zakończył swe burzliwe obrady po 10 dniach i przyjął rezolucję domagającą się postawienia sprawy Litwy na przyszłych rokowaniach pokojowych między walczącymi mocarstwami. Natomiast siły lewicy żądały, ażeby kwestię niepodległości Litwy rozwiązywali sami Litwini na przyszłym litewskim sejmie ustawodawczym. Skutkiem zerwania między lewicą a prawicą ruchu litewskiego w Rosji doszło do upadku litewskiej Rady Narodowej w Piotrogrodzie. Tymczasem w polityce Niemiec wobec Litwy pod wpływem rewolucji rosyjskiej poczęły następować istotne zmiany. 5 IV 1917 r. rozpoczęły się między przedstawicielami nowego rządu niemieckiego a generałem Ludendorffem rozmowy, w których kanclerz Hertling nalegał stanowczo na podjęcie wyraźnej, określonej polityki wobec Litwy celem związania jej z Niemcami. W rezultacie osiągniętego 30 IV 1917 r. porozumienia, które stwierdzało, że “niemieckość w kraju wschodnim będzie popierana", gen. Ludendorff 30 V 1917 r. wydał zezwolenie na utworzenie czysto litewskiej “rady przedstawicieli" o bliżej nie określonych kompetencjach. W jakiś czas później (25 VII 1917) 281 sekretarz stanu Zimmermann wypowiedział się publicznie za projektem unii personalnej między Niemcami a Litwą i Kurlandią. Niemiecki zarząd wojskowy Litwy po rozmowach z biskupem żmudzkim Karewiczem, a następnie z Basanavićiusem i Smetoną zezwolił w końcu (przed 2 VI 1917) na odbycie konferencji litewskiej w Wilnie, która miała wybrać owych przedstawicieli. Komitet organizacyjny konferencji, złożony z 5 Litwinów wileńskich i 16 z prowincji, pod prze-wodnictwemSmetony, Saułysa i J. Staugaitisa na posiedzeniach w dniach 1—4 VIII 1917 r. postanowił zwołać na dzień 18 września do Wilna konferencję Litwinów w celu wybrania rady krajowej, mającej reprezentować interesy Litwy wobec okupanta, a także wobec zagranicy. UTWORZENIE TARYBY ZA ZGODĄ NIEMIEC Konferencja litewska zebrała się w Wilnie oznaczonego dnia z udziałem 214 (na 264 zaproszonych) delegatów, w tym 66 księży, 65 zamożnych włościan, 75 inteligentów, zaledwie 2 robotników itd. Skład konferencji siłą rzeczy nie odpowiadał strukturze społecznej Litwy, skoro zdecydowaną przewagę osiągnęły elementy społecznie wsteczne lub umiarkowane. Zasadniczym zagadnieniem rozpatrywanym przez konferencję w dniach 18—23 IX 1917 r. był problem przyszłości politycznej Litwy. Delegaci wypowiedzieli się na rzecz utworzenia niezawisłego, opartego na demokratycznych podstawach państwa litewskiego w granicach etnicznych, z niezbędnymi wszakże dla normalnego życia gospodarczego poprawkami tych granic. Konferencja wybrała 20-osobową Radę Litewską, zwaną w skrócie Taryba (Rada). Do Taryby weszło tylko dwóch, i to prawicowych, socjaldemokratów (Kairys, M. Birźiska); większość w Tarybie posiadały żywioły umiarkowane i konserwatywne oraz nacjonalistyczne. Taryba miała być uzupełniona przez dokooptowanie przedstawicieli innych narodowości: Polaków, Żydów i Białorusinów, którzy jednak wobec niechętnej, nacjonalistycznej postawy Litwinów nie zgodzili się na współpracę. Przewodniczącym Taryby został (24 września) A. Smetoną. Mimo dziękczynienia Taryby wystosowanego pod koniec konferencji (23 września) do Głównodowodzącego Wschodu, ks. Leopolda Bawarskiego, i zatwierdzenia jej składu przez zarządcę wojskowego Litwy, ks. Isenburga, działalność Taryby nie mogła rozwinąć się, a ona sama zdobyć autorytetu wśród społeczeństwa. Toteż narada litewska w szwajcarskim Bernie 2—10 XI 1917 r. przedstawicieli Taryby (Smetoną i inni) oraz organizacji litewskich z Ameryki i Szwajcarii, uznając Tarybę za “najwyższą instancję dla całego narodu litewskiego i dla wszystkich jego organizacji", zaleciła Tarybie, aby ta przede wszystkim rozwinęła w kraju energiczną działalność poli- 282 Widok na Kowno z Aleksoty tyczną, która by zmierzała do polepszenia warunków bytu ludności i służyła rozwojowi narodowemu. Taryba, mając za sobą jeszcze uznanie zjazdu litewskiego w Sztokholmie (18—20 X 1917), spotkała się wszakże z pewnymi zastrzeżeniami ze strony zjazdu litewskiego w Wo-roneżu (16—19 XI 1917). W zjeździe tym uczestniczyli socjaliści-ludowcy, postępowcy-narodowcy i inni, którzy wysuwając hasło niepodległości Litwy byli przeciwni wiązaniu jej z Niemcami. Zwycięstwo socjalistycznej rewolucji październikowej w Rosji, ogłoszenie 15 XI 1917 r. Deklaracji praw narodów Rosji, wysuwającej zasadę samookreślenia aż do oderwania się włącznie narodów Rosji, wywarło nie tylko wielki wpływ na rozwój ruchu rewolucyjnego w Litwie, ale też zmusiło Niemcy do podjęcia bardziej konkretnych kroków wobec Litwy. Kanclerz Hertling oświadczył 29 XI 1917 r.: “Co się tyczy zabranych berłu cesarskiemu ziem Polski, Litwy i Kurlandii, to uwzględniamy prawo stanowienia o sobie ich ludności. Oczekujemy, że wybiorą sobie same taką formę rządów, która będzie odpowiadać ich warunkom i kierunkowi ich kultury. Zresztą — dodał dyplomatycznie kanclerz — kwestie te są jeszcze nie skrystalizowane". DEKLARACJE O NIEPODLEGŁOŚCI l SOJUSZU LITWY Z NIEMCAMI W tej nowej, zmienionej sytuacji międzynarodowej Taryba wszczęła konkretne rozmowy z rządem niemieckim w sprawie przyszłej państwowości litewskiej. Rozmowy te prowadzili w Berlinie Smetona, 283 Kairys i Saułys w dniach l i 6—7 XII 1917 r. Po ich zakończeniu, zgodnie z osiągniętym porozumieniem, Taryba na posiedzeniu w dniu 11 XII 1917 r. proklamowała “wznowienie niepodległego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i rozwiązanie wszelkich państwowych połączeń, jakie istniały pomiędzy nim a innymi narodami". Było to tzw. pierwsze proklamowanie niepodległości Litwy, które, choć przebrzmiało bez uznania Niemiec, miało ważkie następstwa dla dalszej polityki Taryby. Proklamacja bowiem w punkcie drugim głosiła: “Przy tworzeniu tego państwa, dla ochrony jego interesów podczas rokowań pokojowych, Krajowa Rada Litewska udaje się do Niemieckiego Cesarstwa z prośbą o pomoc i opiekę. Ze względu na żywotne interesy Litwy, które wymagają trwałych i ciągłych stosunków z Cesarstwem Niemieckim, wypowiada się Rada Krajowa za wiecznym, mocnym stosunkiem związkowym państwa litewskiego z Cesarstwem Niemieckim, który znaleźć powinien swoje urzeczywistnienie przede wszystkim w konwencji militarnej, komunikacyjnej, wspólnocie celnej i monetarnej". Deklaracja tego “wiecznego i mocnego" związku z Rzeszą Niemiecką podyktowana była w pewnej mierze ówczesną sytuacją polityczną, niezachwianą — zdawałoby się — potęgą Niemiec. W dużym stopniu na jej ogłoszeniu zaważył wszakże oportunizm polityczny bur-żuazyjno-inteligenckich polityków litewskich, którzy w myśl zasady “cel uświęca środki" gotowi byli pójść na każde ustępstwo, byleby stworzyć choćby namiastkę własnego narodowego państwa. Deklaracja ta siłą rzeczy wywołała niezadowolenie i protesty w społeczeństwie litewskim. Wileńska organizacja LSDP ostro sprzeciwiając się proklamowanemu przez Tarybę związkowi z Niemcami zażądała od socjaldemokratów M. Birźiski i S. Kairysa wystąpienia z Taryby. Kairys i Birźiska nie zastosowali się jednak do tego polecenia; Birźiska wolał pozostać w Tarybie i wystąpić z partii, Kairys zaś nie uznał decyzji wileńskiej LSDP za obowiązującą i faktu wydalenia (nieformalnego zresztą) go z partii me przyjął do wiadomości. Wbrew oczekiwaniom Taryby rząd niemiecki powstrzymał się od uznania deklaracji niepodległościowej źli XII 1917 r. Czekał, zdaje się, na dalszy bieg wydarzeń wojennych i na wyjaśnienie sytuacji w Rosji. Dopiero rokowania pokojowe w Brześciu (22 XII 1917— 3 III 1918), zakończone wymuszonym na Rosji Radzieckiej pokojem, rozwiązały Niemcom ręce na wschodzie Europy. Tymczasem Taryba, rozdrażniona milczącym sprzeciwem Niemiec w sprawie przyznania Litwie niepodległości, odważyła się 16 II 1918 r. na powtórne proklamowanie niepodległego państwa litewskiego, opartego “na demokratycznych podstawach, ze stolicą w Wilnie i odrzuceniem wszelkich państwowych związków, które były ustanowione z innymi naroda- 284 Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogłaszająca niepodległość Litwy mi". Tym razem słowa o “wiecznym i mocnym związku" z Niemcami zostały pominięte, co wywarło na rządzie niemieckim natychmiastowy skutek. Niemcy przypomniały sobie dawne oświadczenie Taryby z 11 XII 1917 r. i kanclerz Hertling pismem z dnia 21 II 1918 r. oznajmił, iż Rzesza Niemiecka gotowa jest uznać niepodległą Litwę na warunkach przewidzianych grudniową deklaracją Taryby. Wówczas delegacja Taryby (ks. J. Staugaitis, Saułys i Yileisis) zapewniła w Berlinie 23 III 1918 r., iż Taryba pragnie wyrażonego w proklamacji 11 XII 1917 r. związku z Rzeszą. Wtedy 23 III 1918 r. cesarz Wilhelm uznał za możliwe ogłoszenie niepodległości Litwy. Taryba odpowiedziała podpisanym przez Smetonę telegramem dziękczynnym, mówiącym o “najgłębszej i nieprzemijającej wdzięczności, że wielka, potężna Rzesza Niemiecka przynosi wolność cierpiącemu przez stulecia ludowi litewskiemu i uznaje jako pierwsze państwo jego niepodległość". 285 W dalszej swej działalności Taryba opracowała pierwszy zarys ustroju powstającego państwa i pod naciskiem kół niemieckich z M. Erzber-gerem na czele 4 VI 1918 r. wybrała ks. Wilhelma Uracha wittem-berskiego jako kandydata na króla litewskiego pod imieniem Mendo-ga II; ks. Urach l VII 1918 r. przyjął tę propozycję. Decyzję tę wszakże podjęła Taryba bez porozumienia z rządem niemieckim, który był przeciwny Urachowi i chętniej widziałby na tronie litewskim dynastię saską. W dniu 11 VI 1918 r. Taryba uchwaliła przemianowanie się z rady krajowej na radę państwa, następnie ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną z ks. Urachem jako Mendogiem II na tronie i wystąpiła do rządu Rzeszy o zatwierdzenie tych postanowień. Kanclerz Hertling odpowiedział na notę litewską 25 VII 1918 r., odmawiając Tarybie miana rady państwa, traktując ją nadal jako radę krajową; w sprawie ustroju i osoby monarchy zachował milczenie, nalegał natomiast na przyjęcie przez Litwę zapowiedzianych konwencji. Przed rozmowami na temat konwencji Taryba wszakże wzdragała się, próbując za to pertraktować z Głównodowodzącym Wschodu w sprawie granic Litwy, które proponowała w piśmie z 6 VIII 1918 r., i usiłując od niego uzyskać uznanie jej za radę państwa notą z 8 VIII 1918 r. W toku tych nieskładnych, rwących się układów, w łonie Taryby na tle jej stosunku do Niemiec nastąpił kryzys. Przeciwni całkowitemu uzależnieniu Litwy od Niemiec członkowie Taryby: Kairys, Birźiska i S. Narutowicz, ustąpili, a na ich miejsce dokooptowano J. Aleknę, E. Draugelisa, M. Yćasa, J. Purickisa, S. Szylinga i A. Yoldemarasa. W wyniku tych zmian osobowych w składzie Taryby zdecydowaną większość stanowili nacjonaliści. Natychmiastowemu przyjęciu konwencji z Niemcami sprzeciwiła się konferencja litewska w Lozannie 3—20 IX 1918 r., która zaleciła, aby rozmowy z rządem niemieckim w tej sprawie wszcząć dopiero po utworzeniu rządu litewskiego. Konferencja ta, odbyta z udziałem przedstawicieli Taryby (A. Smetona i in.), Litwinów amerykańskich i szwajcarskich, żądała jak najszybszego utworzenia rządu litewskiego i armii. POCZĄTKI BURŻUAZYJNEGO PAŃSTWA LITEWSKIEGO W 1918 ROKU Klęska poniesiona przez Niemcy na froncie zachodnim we wrześniu 1918r. wpłynęła decydująco na postawę Niemiec wobec Litwy. Przewodniczący Taryby Smetona 4 X 1918 r. domagał się od nowego kanclerza księcia Maksa von Baden uznania jej za radę państwa, a następnie pismem z 8 X 1918 r. wysunął kwestię Wilna i granicy litewsko-polskiej. Niemcy wiedząc, że sprawa Wilna wywołała “próbę sił" między Polską a Litwą, uchyliły się od zajęcia stanowiska, próbo- 286 Antanas Smetona, pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926-1940 wały jednak poprzez Erzbergera, jako nowego sekretarza stanu, wpłynąć na Litwę w celu związania jej z Rzeszą. Kanclerz von Baden w oświadczeniu z 20 X 1918 r. przyznał Litwie prawo decydowania o swoim ustroju i stosunku do sąsiadów, nalegał tylko na pozostanie wojsk niemieckich w Litwie dopóty, dopóki to będzie potrzebne; zarazem kanclerz wyraził zgodę na tworzenie milicji litewskiej. Wreszcie Niemcy przyznały Litwie 10 mln marek pożyczki na koszty budowy władzy państwowej. Taryba, poczuwszy się wolniejszą od przemożnego nacisku Niemiec, na plenum 28 X 1918 r. postanowiła przekształcić swe prezydium ze Smetona na czele w “suprema potestas" — najwyższą władzę, do czasu powołania pierwszego rządu litewskiego. Na posiedzeniu w dniu 2X11918 r. Taryba uznała, że obecnie wprowadzenie na tron litewski ks. Uracha (który już uczył się litewskiego języka) nie jest możliwe i sprawę tę rozpatrzy później wybrana konstytuanta. Praktycznie rzecz biorąc, było to przekreślenie niepopularnej w społeczeństwie litewskim idei monarchii pod egidą Niemiec. Wreszcie 5X1 1918 r. Taryba zaleciła A. Voldemarasowi misję utworzenia rządu litewskiego, który po kilku dniach 11 XI 1918 r. sformułował pierwszy litewski gabinet ministrów. Było to już po wybuchu 8 listopada rewolucji w Niemczech i w dniu zawieszenia broni między pokonanymi Niemcami a zwycięskimi państwami Ententy. Mimo utworzenia rządu najwyższa władza spoczywała w ręku prezydium Taryby, do którego wchodzili: przewodniczący Smetona oraz J. Staugaitis i S. Szyling. Rząd był odpowiedzialny przed Taryba jako radą państwa. W ten sposób powstawały zręby burżuazyjnej państwowości litewskiej, która od zarania swego istnienia zmierzała do zdławienia szerzących się w kraju nastrojów rewolucyjnych, do rozładowania ich obietnicami głębszych reform społecznych (zwłaszcza zapowiedzią reformy rolnej). Przy pomocy komitetów parafialnych Taryba przystąpiła do tworzenia lokalnych organów władzy w terenie. Państwo litewskie wkroczyło jednak na drogę ucisku innych zamieszkujących Litwę narodowości, odmawiając Polakom litewskim, Żydom i Białorusinom prawa do 287 współudziału w rządach krajem. Nacjonaliści litewscy, którym przewodzili A. Smetona i A. Yoldemaras, dążąc do uchwycenia władzy, mieli oparcie w dość licznej warstwie zamożnego chłopstwa, w łonie którego silnie zakorzenione były wpływy zachowawczo-umiarkowa-nego kleru, reprezentowanego w Tarybie. Ponadto usiłowali oni jednać sobie szersze masy ludności hasłami demokratycznymi, pojętymi jednak w dużej mierze nie programowo, lecz propagandowo. Zarówno struktura klasowa władz państwowych, które składały się głównie z nacjonalistyczno-burżuazyjnej inteligencji, jak i ich poczynania wskazywały na to, że władze te w małym stopniu odpowiadają nadziejom nie tylko rolnego i fabrycznego proletariatu, ale i drobno- oraz średniorolnemu chłopstwu, gdyż masy te liczyły na szybką realizację podstawowych reform społecznych i nieufnie odnosiły się do Taryby, skompromitowanej służalczą współpracą z bankrutującym imperializmem niemieckim. Niemniej jednak odzyskanie przez Litwę niepodległości było uwieńczeniem długiego procesu odrodzenia narodowego Litwinów i faktem o kapitalnym znaczeniu dla dalszego bytu narodu litewskiego. Pod koniec 1918 r. sytuacja polityczna na Litwie, mimo istnienia w Wilnie oficjalnie uznanego i podtrzymywanego przez Niemcy rządu litewskiego, została gwałtownie zaostrzona. W połowie grudnia 1918 r. zaczął bowiem działać w Wilnie komunistyczny Tymczasowy Rząd Robotniczo-Włościański i poczęła się tworzyć litewska republika radziecka, wspierana przez Rosję Radziecką. Jednocześnie usiłowała dojść do głosu jeszcze trzecia Litwa — Litwa Polaków litewskich, która szukała pomocy w odrodzonej burżuazyjno-ziemiańskiej Polsce. POLITYKA POLSKA WOBEC LITWY 1915-1918 Przed wybuchem I wojny światowej w polskiej myśli politycznej panowały dwie koncepcje przyszłych stosunków Polski z Litwą. Żywioły ugodowe wobec carskiej Rosji, głównie narodowa demokracja, zdając sobie sprawę z przebudzenia narodowego Litwy, uważały za niezbędne zrzeczenie się pretensji do kresów wschodnich, na których Polacy winni stanowić równouprawnioną narodowość. Natomiast obóz niepodległościowy podjął dawny program PPS z 1892 r., który przewidywał utworzenie niepodległej federacji Polski, Litwy i Rusi. Z chwilą zajęcia Litwy przez Niemcy sprawa Litwy i jej przyszłego stosunku do Polski zaczęła niezmiernie żywo zajmować wszystkie kierunki i partie polityczne w Polsce. We wrześniu 1915 r. Unia Stronnictw Niepodległościowych, złożona z PPS (Frakcji Rewolucyjnej), Związku Chłopskiego i Związku Patriotów, wydała odezwę Do społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Litewskim. Odezwa ta głosiła: 288 “Wyśnione nasze pragnienia wskrzeszenia niezapomnianej unii wolnych narodów, dźwignięcia potężnego federacyjnego państwa Litwy i Korony, zbudowanego na zasadzie równi z równymi, powinno być ziszczone". Ideę tę wyznawał w czasie wojny również Józef Piłsudski i jego obóz. Programowi federacyjnemu przeciwstawił się odżyły program anek-syjny, wyznawany na przełomie XIX i XX w. przez narodową demokrację. W komunikacie Ligi Państwowości Polskiej z 20 VIII 1916 r. otwarcie oświadczono, że “Państwo Polskie nie może się opierać jedynie na etnograficznej podstawie, lecz musi obejmować również ziemie litewskie i ruskie oraz wybrzeże Bałtyku". Za granicą żądanie granic przedrozbiorowych dla Polski wysuwał Polski Komitet Narodowy z przywódcą narodowej demokracji R. Dmowskim na czele (1917 r.). Wielce znamienne jest to, że po lutowej rewolucji burżuazyjnej w Rosji 1917 r. prawie wszystkie stronnictwa polityczne w Polsce (wyjąwszy SDKPiL oraz PPS Lewicę) wypowiedziały się za niepodległością Litwy. Stronnictwa te w dwóch podobnie brzmiących deklaracjach z 19 i 22 V 1917 r. wyraziły przy tym życzenie zawarcia związku państwowego między Litwą i Białorusią a Polską. Ziemiańsko-burżuazyjna Tymczasowa Rada Stanu, powołana w końcu 1916 r. przez Niemcy i Austrię jako namiastka przedstawicielstwa społeczeństwa polskiego w Królestwie Polskim, które z woli okupantów miało otrzymać niepodległość, po rewolucji w Rosji oświadczyła jednak 31 III 1917 r., że “wiekowy spór polsko-rosyj-ski o rozległe kraje leżące pomiędzy etnograficzną Polską a Rosją" nie został jeszcze rozwiązany. “Los tych ziem [Litwy, Białorusi i Ukrainy] powinien być rozstrzygnięty w myśl mocarstwowych interesów niepodległej Polski i z uszanowaniem woli ludów te ziemie zamieszkujących". Te źle ukrywane dążenia aneksjonistyczne odżyły z całą siłą po rewolucji socjalistycznej w Rosji. Wielcy właściciele ziemscy zaczęli się głośno domagać “ratowania żywiołu polskiego" i “zdobyczy cywilizacji na kresach litewsko-ruskich" od zniszczenia i zguby przed bolszewizmem. Wskazywali oni przy tym, że “zarówno stan polski posiadania w tych krajach, jak rola ekonomiczna, społeczna i polityczna Polaków stanowią czynnik pierwszorzędny wpływów i ekspansji ekonomicznej państwa polskiego". Arystokracja nie chciała stracić swych olbrzymich majątków na wschodzie, a bur-żuazja pragnęła zatrzymać tam swe wielkie rynki zbytu. Liczono na to, że w przymierzu z Niemcami będzie można bronić klasowych interesów arystokracji i burżuazji na Litwie, Białorusi i Ukrainie, a zarazem przeciwstawić się bolszewizmowi. Pierwszy rząd polski Ignacego Daszyńskiego nawoływał wprawdzie 7X1 1918 r. Polaków na Litwie i Białorusi, aby “w braterskiej 19 Historia Litwy 289 zgodzie z narodami litewskim i białoruskim dążyli do odbudowania państwa litewskiego w dawnych jego historycznych granicach", ale do głosu dochodziły już te s-iły społeczne, które zamierzały przez politykę faktów dokonanych doprowadzić do zajęcia i wcielenia do Polski przynajmniej części ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich. POLACY LITEWSCY WOBEC NIEPODLEGŁOŚCI LITWY 1915-1918 Na przełomie 1914 i 1915 r. polskie koła demokratyczne w Wilnie wyznawały ideę federacyjnego państwa polsko-litewskiego. W lutym 1915 r. grupka demokratów polskich w Wilnie (M. Rómer, W. Abra-mowicz, K. Okulicz, Z. Nagrodzki i in.) zawiązała pozapartyjne koło niepodległościowe, mające popierać politykę i czyn Legionów Polskich J. Piłsudskiego. Natomiast narodowi demokraci w Wilnie rozwijali propagandę na rzecz Rosji i popierali tworzony przez Rosję Legion Puławski (1914) wierząc naiwnie, że przy pomocy carskiej Rosji Polska zdoła odzyskać niepodległość. Swą wierność dla carskiej Rosji demonstrowało również konserwatywne ziemiaństwo polskie na Litwie, przewodzone przez P. Kończę i H. Korwina-Milewskiego. Po zajęciu Litwy przez Niemców latem 1915 r. powstał w Wilnie międzypartyjny Komitet Polski. Prawicę w Komitecie stanowili ziemianie, centrum było endeckie i liberalne, lewicę zaś tworzyli demokraci i socjaliści. Komitet ten zdobył się 3 XI 1916 r. na proklamowanie mglistej zasady wspólnej państwowości Litwy z Polską. Demokraci, jak W. Abramowicz, uznawali jednak zasadę niepodzielności państwowej Litwy, socjaliści zaś przychylali się ku idei federacji polsko-litewskiej. Na początku 1917 r. Komitet Polski pod wpływem demokratów przyjął postulat związku państwowego Litwy z Polską, przez co odrzucono ideę niepodległości samej Litwy, ale też jednocześnie sprzeciwiano się państwowości polskiej na Litwie. Z Komitetem Polskim w Wilnie była w ciągłym kontakcie Komisja Litewska (L. Abramowicz i L. Wasilewski) polskiej Tymczasowej Rady Stanu. Komisja Litewska głosiła ideę unii, a na wypadek niepodległości Litwy żądała wydzielenia Wilna i polskich okolic z przyszłego państwa litewskiego i wcielenia ich do Polski. Na wieść o utworzeniu we wrześniu 1917 r. Taryby litewskiej Komitet Polski ogłosił sprzeciw wobec posunięć Litwinów, którzy uważają się za wyłącznych gospodarzy kraju, i zaprotestował przeciwko włączaniu Wilna do Litwy etnicznej. W początkach kwietnia 1918 r. wysłano z Warszawy z Komisji Litewskiej wskazówki Komitetowi Polskiemu w Wilnie, aby nie starał się on przeciwdziałać budowie państwa litewskiego, lecz żeby nawet czynnie współdziałał w tym, licząc na przyszłą unię. W Wilnie za- 290 lecenia te wywołały oburzenie. Komitet Polski w kwietniu 1918 r. odrzucił propozycję współpracy z Tarybą, przedstawioną przez J. Vi-leisisa, choć za porozumieniem była prawica ziemiańska i grupa demokratyczna z W. Abramowiczem. W Wilnie zwyciężyła endecka koncepcja połączenia części Litwy i Białorusi z Polską. W drugiej połowie 1918 r. w Wilnie zaczęła na wpół jawnie działać tak zwana samoobrona polska. Gotowała się ona do zbrojnej walki politycznej, która by przesądziła orężem spory polityczne na rzecz państwowości polskiej na Litwie. Ruchem tym kierował Polski Związek Niepodległościowy na Litwie, szukający oparcia w obozie Piłsudskiego. Wybór między Litwą, Polską a federacją polsko-litewską nie był łatwy dla społeczeństwa polskiego na Litwie, które miało w sobie silnie zakorzenione poczucie krajowości, a ku Polsce ciążyło swą kulturą i świadomością jedności narodowej. Rozstrzygnięcie przynależności państwowej Wilna i Wileńszczyzny, bez uszczerbku dla zamieszkujących ten kraj narodowości polskiej, białoruskiej i litewskiej, było nadzwyczaj trudnym zadaniem. Za łącznością Wilna z Litwą przemawiały głównie względy historyczne, gdyż Wilno było prastarą stolicą Litwy. Statystyka narodowościowa ludności świadczyła na korzyść Wilna polskiego. Przeciwko podziałowi kraju między Litwę, Polskę i Białoruś przemawiała jego zwartość jako jednolitego organizmu gospodarczego oraz ogromne przemieszanie etniczne ludności, przekreślające możność ścisłego .rozgraniczenia obszarów językowych polskich od białoruskich i litewskich. Idea niepodzielności tego kraju i idea federacji w warunkach zaborczych dążeń ze strony burżuazyjno-nacjo-nalistycznych kół rządzących w Polsce i Litwie nie mogły być urzeczywistnione. XII. LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM (1918-1940) WZROST NASTROJÓW T" REWOLUCYJNYCH W LITWIE | W 1918 ROKU l Y ITWA, podobnie jak i inne nowo powstałe w 1918 r. państwa europejskie — Polska, Finlandia, Estonia, Łotwa, Czechosłowacja, Węgry, zawdzięcza swą niepodległość trzem zwłaszcza czynnikom: klęsce militaryzmu niemieckiego w I wojnie światowej, rewolucji socjalistycznej w Rosji oraz własnemu ruchowi narodowowyzwoleńczemu. Bez dążeń niepodległościowych wśród samych Litwinów żadne deklaracje wielkich mocarstw nie wskrzesiłyby Litwy jako samodzielnego państwa. W zaraniu niepodległości Litwa przeżyła trudny okres walki o władzę pomiędzy burżuazją a proletariatem. Wieści o zwycięskiej rewolucji socjalistycznej Rosji szybko rozpowszechniały się w Litwie. W cierpiących nędzę masach społeczeństwa litewskiego wzbudzały one silne nastroje radykalne, a u wielu wywoływały wręcz entuzjazm. Aczkolwiek trwająca w 1918 r. okupacja niemiecka uniemożliwiała siłom rewolucyjnym, w tym wileńskiej organizacji LSDP z F. Ejdukiewi-czem na czele, rozwinięcie odpowiedniej działalności, to jednak wrzenie w Litwie narastało. Szczególnie poczęło ono przybierać na sile po pokoju brzeskim między Niemcami a Rosją Radziecką (3 III 1918 r.), kiedy to do Litwy zaczęli wracać masowo uchodźcy z Rosji, w tym wielu rewolucjonistów. W Wilnie w pierwszej połowie 1918 r. rozpoczęły się strajki ekonomiczne robotników, które w czerwcu zaczęły wyraźnie godzić w surowy reżim okupacyjny. Po lasach już od 1917 r. tworzyły się oddziały partyzanckie, złożone ze zbiegłych jeńców rosyjskich i miejscowej ludności. Potężny wpływ na rozwój nastrojów rewolucyjnych wywarła rewolucja w Niemczech (8 XI 1918 r.), która 10X1 1918 r. stała się w Wilnie powszechnie znana i wywołała falę demonstracji politycznych. Demonstracje te jednoczyły pod czerwonymi sztandarami masy zrewolucjonizowanych, mających już dość wojny żołnierzy niemieckich z robotniczym i demokratycznym Wilnem. Jednakże powstała wówczas niemiecka Rada Żołnierska, opanowana przez elementy reakcyjne, rozpoczęła akcję represyjną, przywracając stare porządki w mieście. Siedliskiem rewolucji pozostał wszakże wi- 292 leński Klub Robotniczy (przy ul. Wroniej), określany jako “ognisko kiełkującego bolszewizmu", gdzie “sam wyraz »dyktatura proletariatu wywoływał burzę oklasków i entuzjastyczne wołania", stwierdzał M. Rómer. POWSTANIE LITWY RADZIECKIEJ Narastającą sytuacją rewolucyjną poczęli kierować litewscy lewicowi socjaldemokraci i komuniści, miejscowi i powracający z Rosji. Utworzone l O X 1917 r. Centralne Biuro Litewskiej Sekcji SDPRR (bolszewików), prowadzone w Piotrogrodzie przez wybitnych rewolucjonistów V. Mickevićiusa-Kapsukasa i Z. Aleksę-Angarietisa, już od początku 1918 r. zaczęło wysyłać do kraju ludzi i literaturę celem zorganizowania partii komunistycznej. Zimą 1918 r. utworzona została wileńska grupa komunistyczna, a w marcu tego roku część byłej wileńskiej LSDP przekształciła się w Socjaldemokratyczną Partię Litwy i Białorusi, która 14 IX 1918 r. w porozumieniu z przedstawicielami Litewskiej Sekcji SDPRR (b) powołała do życia Komunistyczną Partię Litwy i Białorusi (zachodniej). Wreszcie 15 IX 1918 r. odbyła się konferencja organizacyjna litewskich komunistycznych organizacji na Suwalszczyźnie. Nowo powstające organizacje partyjne zwołały I Zjazd partii do Wilna na dzień 1—3 X 1918 r. W zjeździe uczestniczyło 34 delegatów, reprezentujących blisko 800 członków partii. Zjazd przyjął rezolucję wzywającą do pójścia w ślady proletariatu rosyjskiego, do wzniecenia rewolucji proletariackiej na Litwie. Podobną uchwałę podjęła konferencja komunistów litewskich w Moskwie w końcu maja 1918 r. Ani zjazd, ani konferencja nie zajęły się jednak kwestią wciągnięcia mas chłopskich do udziału w przyszłej rewolucji. KPLiB w okresie od I Zjazdu do początku grudnia zdołała znacznie, bo 3- czy 4-krotnie, powiększyć swe szeregi. W samym Wilnie partia ta nie posiadała jednak więcej niż 250 członków i kandydatów. Z organizacji rejonowych najsilniejsza była szawelska, licząca 45 grup i około 480 członków. Nie bacząc na to, że w Wilnie działał rząd Taryby, a obok niego powstały w 1915 r. Komitet Polski również gotował się do uchwycenia władzy, komuniści litewscy, zachęcani przez Komitet Centralny SDPRR (b), postanowili przyspieszyć wybuch rewolucji. Decyzja w tej sprawie zapadła na posiedzeniu KC KPLiB w dniu 8 XII 1918 r., na którym powołano do życia Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Włościański z Mickevićiusem-Kapsu-kasem na czele. Jednocześnie KC KPLiB przyjął zredagowany przez Mickevićiusa-Kapsukasa manifest, z którego ogłoszeniem zwlekano do dnia 16 XII 1918 r. Manifest zapowiadał, że cała władza przechodzi odtąd w ręce rad robotniczych oraz rad mało- i bezrolnych chło- 293 pów; ogłaszał nacjonalizację ziemi, kolei żelaznych, poczt, fabryk, banków; ziemię należącą do wielkich właścicieli, bogatych chłopów, kościołów wraz z żywym i martwym inwentarzem przekazywał na własność rad robotniczych i chłopskich; wprowadził 8-godzinny dzień pracy; zapowiadał bezwzględną walkę z kontrrewolucją i spekulacją; w kwestii narodowej manifest postanawiał, że wszystkie narodowości są sobie równe i mają prawo do posługiwania się własnym językiem w urzędach państwowych. W ogólności manifest podkreślał samodzielność państwową powstającej Litwy radzieckiej, choć jednocześnie zaznaczał, że w przyszłości będzie ona iść razem z Rosją Radziecką i innymi krajami, zmierzającymi do socjalizmu. W końcu manifest wzywał ludność do wstępowania w szeregi Czerwonej Armii Litewskiej Republiki Radzieckiej i do udziału w rewolucji. Polityka władzy radzieckiej na Litwie różniła się jednak od rewolucyjnych poczynań bolszewików rosyjskich pod dwoma względami, które niedługo miały w poważnym stopniu zaciążyć ujemnie na przyszłości młodego państwa. Po pierwsze, błędem było ogłoszenie nacjonalizacji ziemi, wskutek czego nowa władza radziecka nie zjednała sobie takiego poparcia wśród mało- i bezrolnego chłopstwa, jakiego można było spodziewać się po reformie agrarnej, oddającej ziemię w ręce chłopów. Po drugie, ogłoszono dobrowolny zaciąg do armii, zamiast ogłosić powszechną mobilizację. Przyczyną nierozwijania własnej armii był brak broni i wyekwipowania dla zgłaszających się ochotników. W danej chwili komuniści litewscy liczyli na pomoc zbrojną Rosji Radzieckiej, która dekretem z 22 XII 1918 r., podpisanym przez Lenina, uznała niepodległą Litewską Republikę Radziecką, oświadczając jednocześnie, że udzieli “wszechstronnego poparcia rządowi radzieckiemu Litwy i jego wojsku w walce o wyzwolenie Litwy z jarzma burżuazji". Wileńska Rada Robotnicza, zebrana na posiedzeniu 15—16 XII 1918 r., poparta powszechnym strajkiem politycznym robotników wileńskich, po ostrych debatach z opozycyjnym Bundem przyjęła rezolucję, w której ogłosiła się za jedyną, najwyższą władzę w mieście. W ten sposób do rządów w Wilnie pretendowały już właściwie cztery władze: niemieccy okupanci, burżuazyjna Taryba, Komitet Polski i rewolucyjna Rada Robotnicza. Najmniej szans posiadała niepopularna w mieście Taryba, która też z chwilą odejścia wojsk niemieckich l X 1919 r. zbiegła do Kowna. Wówczas władzę w Wilnie przejęli Polacy, którzy przy użyciu dowodzonej przez gen. Wejtkę siły zbrojnej “samoobrony" rozgromili Wileńską Radę Robotniczą 21 1919 r. Jednakże już 511919 r. nadciągnęła Armia Czerwona (była to dywizja Pskowska przemianowana na Litewską) i opanowała Wilno. Wraz z postępami Armii Czerwonej umacniała się i rozszerzała na Litwie władza 294 radziecka; w ręku Taryby pozostała właściwie tylko południowa Żmudź i Kowno z częścią Suwalszczyzny. Organa władzy radzieckiej tworzyły się natomtast po całej Wileńszczyźnie, na Suwalszczyźnie, w północnej Żmudzi. Gdzie tylko wkroczyły wojska bolszewików, tam od razu znajdowali się miejscowi i przybyli komuniści i organizowali rady, które zresztą powstawały po części i samorzutnie poza strefą opanowaną przez Armię Czerwoną. Na ogół wszakże władza radziecka zatrzymywała się na linii zajmowanej przez wycofujące się okupacyjne oddziały niemieckie. Wcielenie w życie zasad manifestu z 16 XII 1919 r. na podległych władzy radzieckiej terenach było trudne. Najłatwiejsza do urzeczywistnienia była zasada równouprawnienia narodowości, ale przecież nie na niej polegała istota rewolucji. Łatwiej też było przejąć fabryki i banki czy koleje żelazne niż przeprowadzić właściwe reformy rolne, które by nowej władzy zjednały poparcie mas. Niestety, do starych błędów w kwestii chłopskiej dodano jeszcze nowe. Konferencja KPLiB, odbyta 2 II 1919 r., postanowiła bowiem m. in., że zabrania się prowadzonej przez chłopów parcelacji dworów, a na wsi zaleca się tworzyć rady złożone wyłącznie z robotników rolnych itd. UTWORZENIE LITEWSKO-BIAŁORUSKIEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ I JEJ UPADEK Konferencja KPLiB z 2 II 1919 r. wypowiedziała się zarazem, mając na uwadze jedność ideologii i celów proletariatu, za połączeniem Litwy radzieckiej z powstałą w grudniu 1918 r. Białoruską Republiką Radziecką. Ideę połączenia obu republik wysunął w końcu stycznia 1919 r. KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), licząc przy tym m. in. na to, że połączone państwo litewsko-biało-ruskie wpłynie na rozwój sytuacji rewolucyjnej w Polsce, a przede wszystkim, że okrzepnie ono wewnętrznie. Na I zjeździe Rad Białorusi w Mińsku 3 II 1919 r. zapadła uchwała o połączeniu obu republik, a 20 II 1919 r. podobne postanowienie powziął I zjazd Rad Litwy w Wilnie. Wreszcie 27 II 1919 r. na posiedzeniu rządów (centralnych komitetów wykonawczych, wybranych na zjazdach rad obu krajów), odbytym w Wilnie, nastąpiło proklamowanie Radzieckiej Socjalistycznej Republiki Litwy i Białorusi (zwanej w skrócie Litbelem). Na czele rządu nowej republiki stanął Mickevićius-Kapsukas. Ponadto w dniach 4—6 III 1919 r. na II Zjeździe KPLiB, obradującym wespół z II zjazdem KPB, odbytym w Wilnie, nastąpiło połączenie obu partii w jedną KPLiB, liczącą podówczas łącznie 17636 członków. Przewodniczącym prezydium KC KPLiB został Mickevićius-Kapsukas, sekretarzem zaś W. Knorin. 295 Młoda Republika Litewsko-Białoruska stanęła przed nadzwyczaj trudnymi zadaniami. Kraj znajdował się w rozpaczliwej sytuacji gospodarczej, gdyż przemysł i rolnictwo były przez długotrwałą wojnę i rabunkową gospodarkę Niemców zrujnowane. Wprawdzie Rosja i Ukraina radziecka pospieszyły z pomocą, dostarczając na Litwę i Białoruś nieco żywności i udzielając pożyczki pieniężnej, ale pomoc ta przychodziła właściwie za późno, bo głównie w maju— czerwcu 1919 r. A w tym czasie Litewsko-Białoruska Republika od szeregu tygodni znajdowała się już w stanie wojny z Polską i dni istnienia władzy radzieckiej w Litwie i zachodniej Białorusi były policzone. Polska bowiem oświadczeniem z 30 XII 1918 r. potraktowała wkroczenie wojsk radzieckich na Litwę jako “przejaw agresywności i imperializmu Rosyjskiego Rządu Sowieckiego", sama pretendując do historycznych ziem byłej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Niedługo potem, 5 II 1919 r., rząd polski osiągnął tajne porozumienie z armią niemiecką, na podstawie którego Niemcy umożliwiały armii polskiej marsz na wschód, na Białoruś i Litwę. Wkrótce też Polska rozpoczęła działania wojenne skierowane przeciwko Armii Czerwonej. Rząd Litbelu na zlecenie Lenina pragnął uniknąć wojny z Polską, atoli jego deklaracja z 16 II 1919 r. o chęci pokojowego uregulowania sprawy granic z Polską (m. in. Białostocczyzny) została przez Polskę zignorowana. Wówczas rząd Litbelu 2 III 1919 r. wezwał ludność do obrony republiki, a następnie 8 kwietnia ogłosił stan wojenny. Mając jednak do dyspozycji przede wszystkim siły zachodniej Armii Czerwonej, przemianowanej 13 III 1919 r. na Armię Litewsko-Białoruska, rząd Litbelu nie był w stanie zapobiec szybkiej ofensywie polskiej. Polacy bowiem 2 marca zajęli Słonim, 5 marca Pińsk, wreszcie 19—21 kwietnia bez większej walki małymi siłami zdobyli Wilno i w końcu 8 sierpnia opanowali Mińsk. W ten sposób w przeciągu pół roku zbrojna wyprawa Polski na Litwę i Białoruś doprowadziła do unicestwienia władzy radzieckiej na tych ziemiach. Piłsudski wkraczając do Wilna 19 IV 1919 r. miał zamiar utworzyć rząd Litwy z Michałem Rómerem jako premierem i w ten sposób, stwarzając fakt dokonany, zmusić do uległości rząd Taryby. Jednakże Rómer swój udział w rządzie Litwy uzależnił od zgody Litwinów na koncepcję Piłsudskiego, zmierzającą do stworzenia federacyjnego państwa polsko-litewskiego. Po rozmowach w Kownie z przedstawicielami opozycji w rządzie, lewicowcami J. Yileisisem i S. Kairysem 16—18 IV 1919 r., widząc niechęć Litwinów do planów Piłsudskiego, Rómer wycofał się. Wówczas Piłsudski zmuszony był poprzestać na głośnej odezwie z 22 IV 1919 r. Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której oświadczał, że chce im “dać. możliwość rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych, tak jak sami sobie życzyć będziecie". 296 Jednocześnie Piłsudski powołał do sprawowania władzy na Wileńszczyźnie tymczasowy zarząd cywilny z Jerzym Osmołowskim na czele, a Witolda Abramowicza mianował prezydentem miasta Wilna. W ten sposób stwarzał sobie możliwość rozwiązania kwestii litewskiej, nie zamykając drogi w żadnym kierunku. Zajęcie Wilna Litwini potraktowali jako polską okupację i zapowiedzieli, że dopóki Polska nie uzna Litwy w jej naturalnych granicach, dopóki Polacy nie zwrócą im Wilna, dopóty żadnej zgody z rządem polskim me ma i być nie może. Tymczasem roczne rządy Osmołowskiego mało komu na Wileńszczyźnie przypadły do gustu. Większość ziemian uważała, że wojska polskie przyszły tu, by bronić ich majątków — tak stwierdzał Marian Kościałkowski. Półurzędowe sprawozdanie donosiło: “Bicie włościan jest na porządku dziennym, biją żandarmi i komendanci wojskowi, biją naczelnicy rewirów. Rekwizycje samowolne, połączone ze znęcaniem się nad ludnością i z nadużyciami, mają cechy otwartej grabieży ... Rozgoryczenie ludności powiększa jeszcze bezwzględne postępowanie przy odbieraniu przedmiotów zagrabionych właścicielom ziemskim w okresie rządów bolszewickich". Osmołowszczyzna — bo tak nazwano ówcześnie ten okres w dziejach Wileńszczyzny — dała opłakane skutki. W wyniku masowych nadużyć, ograniczania praw mniejszości narodowych słabły coraz bardziej widoki na federację, rozpalały się nacjonalizmy. UMOCNIENIE SIĘ LITWY BURŻUAZYJNEJ I JEJ ZATARG Z POLSKĄ 1919 ROKU Mimo niechętnych, a chwilami jawnie wrogich stosunków z Polską Litwa burżuazyjna swój dalszy, z górą dwudziestoletni byt państwowy zawdzięcza w dużej mierze Polsce. Wyprawa Piłsudskiego na Wilno w kwietniu 1919 r. doprowadziła bowiem do obalenia władzy radzieckiej na Litwie. Polska w ten sposób umożliwiła niechcący burżuazyjnemu rządowi Taryby zebranie sił na ratowanie i wzmocnienie swojej władzy. Rząd Taryby po ucieczce przed bolszewikami i Polakami z Wilna do Kowna zdecydował się, skutkiem nalegań lewicy, zwołać konferencję krajową 16—22 stycznia 1919 r., kiedy sytuacja jego była już krytyczna. Konferencja po wysłuchaniu sprawozdania rządowego udzieliła poparcia nowemu gabinetowi ministrów M. Sle-źevićiusa. Rząd Sleźevićiusa począł usilnie zabiegać wokół stworzenia własnej regularnej ochotniczej armii. W dniu 16 II 1919 r. ogłosił on stan wojenny w Litwie, po czym rzucił pierwsze oddziały przeciwko nacierającej Armii Czerwonej. W walce z Armią Czerwoną Litwa za- 297 pewniła sobie do lata 1919 r. pomoc zbrojną armii niemieckiej, pozostającej za zgodą Ententy na Litwie. Rząd Sleźevićiusa otrzymał też od Rzeszy pożyczkę 100 mln marek na zakup broni i potrzeby państwa. Korzystając z ofensywy polskiej przeciwko Armii Czerwonej, w maju 1919 r. wojska litewskie wyparły czerwonoarmistów z Wił-komierza i Poniewieża. Posiadając zaczątki własnej armii i mając do dyspozycji już organa terenowej administracji IV rząd litewski Sleźevićiusa i pierwszy prezydent Litwy A. Smetona (wybrany 4 IV 1919 r. przez Tarybę) mogli już poczuć się pewniej i przystąpić do umocnienia władzy. Rząd ten wszczął też energiczną akcję na konferencji pokojowej w Wersalu w sprawie Wilna, a jednocześnie w maju 1919 r. podjął rozmowy z Polską. Pertraktacje polsko-litewskie były bezowocne, gdyż Litwini nieustępliwie domagali się Wilna, a rząd polski żadną miarą nie zamierzał uczynić zadość postulatom litewskim. Polska bowiem zwracając Wilno Litwie traciłaby swój główny atut, za pomocą którego miała nadzieję skłonić Litwinów do koncepcji federacyjnego państwa polsko-litewskiego. W tej sytuacji Piłsudski zdecydował się przy użyciu Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) wywołać powstanie na Litwie. Powstańcy z udziałem paru polono-filskich Litwinów mieli wezwać na pomoc Polaków, obalić rządy Taryby i doprowadzić do połączenia Litwy z Polską. Udało się to na Suwalszczyźnie, gdzie w noc z 22 na 23 VIII 1919 r., w kilka godzin po opuszczeniu miasta Suwałki przez Niemców, powstańcy z POW zaskoczyli posterunki 1tewskie i następnie 26 sierpnia zdobyli Sejny. Doszło w ten sposób do pierwszych krwawych starć polsko- -litewskich. Natomiast na Litwie kowieńskiej spisek POW został wykryty i w noc z 28 na 29 VIII 1919 r. nastąpiły liczne aresztowania Polaków w Litwie. Stosunki polsko-litewskie doszły wówczas do takiego napięcia, że w każdej chwili groziła wojna. Polska jednak pod naciskiem Anglii, pragnącej pozyskać silne wpływy w państwach nadbałtyckich, odstąpiła od planów wojennych, a nowy rząd litewski pojednawczego wobec Polski E. Galvanauskasa godził się na zawarcie z Polską konwencji kolejowych, pocztowych i telegraficznych. Do rozmów na temat konwencji jednak nie doszło w wyniku silnych sprzeciwów w społeczeństwie litewskim, które obawiało się wpływów polskich. W spór graniczny polsko-litewski na prośbę Litwy wdała się Rada Najwyższa Koalicji, która 8 XII 1919 r. zatwierdziła polsko- -litewską linię demarkacyjną, wysuniętą przez marszałka francuskiego Focha 18 VII 1919 r. Linia ta biegła 12 km na zachód od linii kolejowej D ynaburg— Grodno, a dalej Niemnem i Czarną Hańczą do granicy pruskiej, zostawiając Wilno i Suwałki po stronie polskiej. Linii tej, jako niekorzystnej dla siebie, Litwa nie uznała. Jesienią 1919 r. Litwa przeżyła ciężkie chwile. W czasie kiedy 298 już wydawało się, że budowa niepodległej republiki litewskiej potoczy się mniej więcej normalnie, z terenu Łotwy 26 VII 1919 r. wtargnęły do Litwy zbrojne bandy białych Rosjan i przebranych w mundury rosyjskie Niemców, tzw. bermontczyków. Dowodzący nimi Bermont-Awałow ogłosił w imieniu carskiej Rosji walkę z bolszewikami. Bandy te, siejące mord i spustoszenie, w październiku zajęły Szawle, Birże i inne miejscowości. Przyszło siłą wypędzać je z kraju. Rząd polski ogłosił 13 października deklarację, iż “takiej chwili nie wykorzysta przeciw Litwinom" i że mogą oni spokojnie skoncentrować swe siły przeciwko napastnikom. W bitwie pod Radziwiliszkami 21—22 XI 1919 r. bermontczycy zostali pobici na głowę. Resztki ich przepuszczono do Prus. SEJM USTAWODAWCZY 1920 ROKU Na przełomie 1919 i 1920 r. zręby młodej państwowości litewskiej były już ugruntowane. Litwa została uznana de facto przez Anglię, Francję i szereg innych państw. Piąty z kolei rząd litewski E. Gal-vanauskasa po uśmierzeniu buntu części wojskowego garnizonu w Kownie (21—23 II 1920 r.) na tyle już umocnił władzę w kraju, że mógł zarządzić przeprowadzenie powszechnych wyborów do sejmu ustawodawczego. Wybory odbyły się 14—16 IV 1920 r. W wyborach udział wzięły prawie wszystkie litewskie partie polityczne i mniejszości narodowe, oprócz komunistów, którzy je zbojkotowali i zamyślali zdobyć władzę inną drogą. Od 1919 r. działało w Litwie sześć ugrupowań politycznych: Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (jej przywódcy to M. Krupavićius, A. Stulginskis i inni) oraz jej oddziały — Związek Gospodarzy i Federacja Pracy, mająca przyciągać do chadecji robotników; Partia Postępu Narodowego (tzw. “Paźanga"), przewodzona przez A. Smetonę i A. Yoldemarasa; obie te partie stanowiły prawicę, cechował je ostry nacjonalizm. W skład centrum wchodziły: Partia Socjalistów-Ludow-ców-Demokratów Litwy (M. Sleźevićius, K. Grinius i inni) oraz Związek Chłopski (E. Galvanauskas). Lewicę litewską stanowiła LSDP (S. Kai-rys, K. Bielinis i inni) oraz stanowczo odcinająca się od socjaldemokratów, nielegalnie działająca KPL, najmniej zresztą liczna. Wybory 1920 r. były wstępnym sprawdzianem dążeń i opinii społeczeństwa litewskiego. Odbywały się one w chwili, kiedy potężna fala nastrojów rewolucyjnych już opadła, ale pozostawiła po sobie niezatarte pragnienie swobód demokratycznych i głębokich reform społecznych. Nadzieje na lepsze były tak silne w społeczeństwie litewskim, że kto nie poszedł za hasłami postępu lub nie uciekł się do demagogii walki o postęp, ten przepadł. Chadecja wbrew oczekiwaniom, 299 Aleksandras Stulginskis, drugi prezydent Litwy mimo usilnej agitacji rozpolitykowanych proboszczów, w Litwie — tym kraju krzyżów i świątków, zdobyła znikomą tylko większość: 59 mandatów na 112. Całkowitą klęskę ponieśli nacjonaliści spod znaku “Pa-żangi". Nie tylko prezydent Smeto-na, ale nawet “apostoł odrodzenia litewskiego", Basanavićius, przepadli z kretesem w wyborach, a “Paźan-ga" nie uzyskała ani jednego miejsca w sejmie. Ludowe centrum okazało się dość wpływowe: socjaliści-lu-dowcy uzyskali 9 mandatów, Związek Chłopski 20, Socjaldemokraci otrzymali 13 miejsc, Związek Ludzi Pracy l; reszta przypadła mniejszościom narodowym: Żydzi 6 mandatów, Polacy 3, Niemcy l. Zwołany w maju sejm ustawodawczy powołał na stanowisko prezydenta jednego z liderów chadecji, Aleksandra Stulginskisa. Nowy rząd utworzył jednak ludowiec Kazys Grinius. Sejm obwieścił, że Litwa będzie republiką demokratyczną, uchwalił tymczasową konstytucję, ogłoszoną 10 VI 1920 r. Sejm zatwierdził też rozpoczętą przez rząd w połowie 1919 r. reformę rolną i zajął się opracowaniem szczegółowej ustawy o jej przeprowadzeniu. KONFLIKT POLSKO-LITEWSKI O WILNO W 1920 ROKU W 1920 r. z całą ostrością rozgorzał na nowo konflikt polsko-litewski o Wilno. W sporze z Polską Litwa znalazła poparcie w Rosji Radzieckiej, która notą z 12 IV 1920 r. uznała Litwę de facto. Po dłuższych rokowaniach 12 VII 1920 r. w Moskwie został zawarty traktat pokojowy między Litwą a Rosją Radziecką. Na mocy tego traktatu Litwa miała otrzymać Wilno, Grodno i Lidę, aktualnie znajdujące się pod zarządem radzieckim. W dniu zawarcia traktatu litewsko-rosyjskiego KC KPL wydał odezwę do proletariatu Litwy, w której nawoływał do obalenia rządu burżuazyjnego w Kownie i do ustanowienia władzy radzieckiej na Litwie. Była to więc zapowiedź nowej rewolucji proletariackiej na Litwie, którą komuniści litewscy (Z. Angarietis i V. Kapsukas) zamierzali wywołać z pomocą Armii Czerwonej, popierającej ich działalność w Wilnie i na Wileńszczyźnie. 300 Tocząca się w 1920 r. wojna polsko-rosyjska pokrzyżowała jednak zarówno sprawę objęcia Wilna przez rząd kowieński, jak i udaremniła zamiar wywołania rewolucji socjalistycznej w Litwie. Polska, pragnąc w toczącej się wojnie zapewnić sobie neutralność Litwy, 4 VII 1920 r. uznała państwo litewskie, ale tylko de facto, przez co zachowywała prawo wysunięcia roszczeń terytorialnych. Nieco później jednak, pod wpływem niepomyślnego przebiegu wojny z Rosją Radziecką, Polska na międzynarodowej konferencji w Spaa 10 VII 1920 r. pod naciskiem Anglii zrezygnowała warunkowo z Wilna na korzyść Litwy, oddając ostateczną decyzję w tej sprawie w ręce państw Ententy. Armia Czerwona po odparciu wiosennej ofensywy polskiej przystąpiła do wielkiego natarcia, 14 VII 1920 r. zajęła Wilno i wkrótce podeszła aż pod Warszawę. Przybyli do Wilna wraz z Armią Czerwoną przywódcy KPL, Angarietis i Kapsukas, nie znaleźli jednak dość czasu i możliwości na przygotowanie zbrojnego powstania przeciwko Litwie burżuazyjnej. W połowie sierpnia bowiem nastąpiła zaskakująca kontrofensywa polska. Powstaniu zbrojnemu komunistów na Litwie sprzeciwił się 20 VIII 1920 r. Lenin. W odpowiedzi na naglący telegram V. Kapsukasa z 19 sierpnia Lenin stwierdził, że “chwila jest obecnie bezwarunkowo nieodpowiednia, dopóki cofamy się pod Warszawą". Radził jednak komunistom litewskim, by pracę przygotowawczą do powstania kontynuowali “ostrożniej i systematyczniej", ale było już za późno. Korzystając z nie zorganizowanego odwrotu rozbitych oddziałów Armii Czerwonej Litwini 23 sierpnia ogłosili stan wojenny, zajęli Świę-ciany, skierowali swe oddziały na Suwał szczyznę, a potem zgodnie z traktatem z 12 lipca i umową z 6 sierpnia z rządem radzieckim zajęli 26 sierpnia Wilno. Niedługo jednak rząd litewski przebywał w Wilnie, gdzie rozsądnie usiłował zjednać sobie przychylność społeczeństwa polskiego. Podczas szybkiego parcia wojsk polskich na wschód dyplomatyczny spór o granice przekształcił się znowu w zbrojny konflikt polsko-litewski. W końcu września 1920 r. oddziały polskie zaatakowały Litwinów w rejonie Sejn, rozbiły ich siły i poprzez terytorium litewskie wyszły na most na Niemnie pod Druskiennika-mi. Polacy tłumaczyli, że manewr ten był koniecznością, narzuconą przez wojnę z Rosją, ale światowa opinia była rozjątrzona agresywnymi poczynaniami Polski. Toteż pragnąc zatrzeć wrażenie, jakie wywarło na zagranicy uderzenie polskie na wojska i ziemie litewskie, rząd polski 26 września zaproponował Litwie podjęcie negocjacji w Suwałkach. Litwa odpowiedziała szybko i chętnie przystała na rozmowy. Bezpośrednie rokowania polsko-litewskie w Suwałkach 30 IX-7 X 1920 r. doprowadziły do zawarcia tymczasowego porozumienia: ustalono linię demarkacyjną od granicy pruskiej wzdłuż linii 301 Niemen— Orany— Ej szyszki— Bastuny. Urwanie linii na Bastunach oznaczało w istocie, że Polska nie zrzeka się pretensji do pozostającego w rękach litewskich Wilna. “ŻELIGIADA" Zdawało się, że konflikt polsko-litewski zostanie już rozwiązany drogą pokojową, gdy oto 7 X 1920 r., w dniu podpisania w Suwałkach polsko-litewskiej umowy, zaczęto w Wilnie mówić o spodziewanym marszu na Wilno polskiej dywizji litewsko-białoruskiej. Następnego dnia wśród Litwinów w Wilnie wybuchła panika i nakazano ewakuację. Okazało się, że stojący na czele litewsko-białoruskiej dywizji gen. L. Żeligowski “zbuntował się" przeciwko rządowi polskiemu, wypowiedział posłuszeństwo naczelnemu dowództwu i pomaszerował na Wilno. Dnia 9 X 1920 r. (datę tę obchodzono później w Litwie jako dzień żałoby narodowej) gen. Żeligowski bez większego rozlewu krwi zajął Wilno. Po opanowaniu Wileńszczyzny gen. Żeligowski ogłosił utworzenie tzw. Litwy Środkowej jako niezależnego państwa. Władzę zwierzchnią w Litwie Środkowej sprawował sam gen. Żeligowski, a do pomocy powołał Tymczasową Komisję Rządzącą, której przewodniczył W. Abramowicz. O przyszłości tego tworu państwowego miał zadecydować wybrany przez ludność sejm. Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego, jak stwierdzał sam Pił-sudski, spotkało się “z odporem Europy tak gwałtownym i tak silnym, jak żaden inny", ponieważ robiło ono nieodparte wrażenie jawnej agresji polskiej. Piłsudski, wytrawny gracz polityczny, mistrz polityki faktów dokonanych, zdawał sobie sprawę, że wobec wiążących umów międzynarodowych w Spaa i Suwałkach Polska nie wejdzie do jego ukochanego miasta inaczej, jak tylko pod postacią ślepo oddanego mu “zbuntowanego" generała. Prawda o zajęciu Wilna, przez kilka lat starannie ukrywana przed światem, wyszła na jaw dopiero w 1923 r. Piłsudski wówczas publicznie w Wilnie oświadczył, że gen. Żeligowski zajmując Wilno “działał pod moim dowództwem i z mojego wyraźnego polecenia". Wyznanie to uczynił Piłsudski dopiero wówczas, kiedy Sejm Wileński 20 II 1922 r. powziął już był uchwałę o złączeniu ziemi wileńskiej z Polską i kiedy sejm polski uchwałę tę 24 III 1922 r. zatwierdził. LITWA W WALCE O WILNO Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego w 1920 r. i późniejsze wcielenie Wileńszczyzny do Polski w 1922 r. nie tylko przekreśliły wszelkie nadzieje na porozumienie polsko-litewskie, ale i stworzyły 302 groźbę dla pokoju w Europie. Litwa nie pogodziła się nigdy z zaborem Wilna. Początkowo próbowała odpowiedzieć na “Żeligiadę" zbrojną akcją, choć wiedziała, że za Żeligowskim kryje się Polska Piłsudskiego. W końcu sierpnia 1920 r. Litwa posiadała około 60 tys. żołnierzy, z tego 25 tys. zdolnych do boju bagnetów, 500 szabel, 300 karabinów maszynowych, 44 działa, 12 samolotów, 4 samochody pancerne i 3 pociągi pancerne. Generał Żeligowski po ogłoszeniu mobilizacji w Litwie Środkowej dysponował na koniec 1920 r. armią złożoną z blisko 59 tys. ludzi. Siły obu stron były więc dość wyrównane, z tym że wojska Żeligowskiego posiadały przewagę doświadczenia bojowego, ale szerzyła się w nich demoralizacja i dezercja. W końcu października 1920 r. wojska litewskie przeszły do aktywnych działań przeciwko gen. Żeligowskiemu. Litwini stoczyli zwycięską bitwę pod Giedrojciami, ale dalsze ich posuwanie się naprzód zostało powstrzymane przez interwencję Ligi Narodów. Liga ta, powołana do życia w 1919 r. przez zwycięską Ententę, miała czuwać nad zachowaniem pokoju na świecie. Uchwałą z dnia 29 X 1920 r. Liga Narodów postanowiła rozstrzygnąć konflikt polsko-litewski poprzez plebiscyt na obszarach spornych. Rada Ligi Narodów zaleciła zawarcie rozejmu między Litwą a Litwą Środkową. Rozejm ten miał wejść w życie 21 XI 1920 r. Jednak 17 listopada wojska gen. Żeligowskiego rozpoczęły natarcie na Szyrwinty—Giedrojcie—Dubinki. Choć brygada kawalerii dotarła zagonem aż pod Kiejdany, ofensywa wojsk gen. Żeligowskiego utknęła. Przeciwuderzenie litewskie gen. S. Źukauskasa, wyprowadzone 19 listopada w rejonie Szyrwinty— Giedrojcie, doprowadziło w ciągu trzech dni walk do odbicia tych miejscowości. Liga Narodów wydała polecenie przerwania walk z dniem 21 listopada i wycofania wojsk obu stron poza neutralny 6-kilome-trowy pas wzdłuż linii rozejmowej. Ponieważ rządy polski i litewski nie doszły do porozumienia w sprawie plebiscytu (którego wcale nie chciały, bądź pragnęły przeprowadzić go w sposób dla siebie najkorzystniejszy), Liga Narodów zaproponowała obu państwom wspólne rokowania pod przewodnictwem belgijskiego polityka P. Hymansa. KRYZYS DEMOKRACJI LITEWSKIEJ 1923-1926 Litwa po utracie Wilna uważała, że znajduje się w stanie wojny z Polską. W kraju nadal panował stan wojenny, bardzo dogodny dla sprawującej władzę chrześcijańskiej demokracji. Partia ta w dążeniu do utrwalenia swoich rządów i złamania opozycji nie przebierała w środkach. Toteż policyjne rządy chadecji coraz bardziej odbiegały od tych wzorów demokracji, które wskrzeszone państwo litewskie wybrało sobie za model przy uchwalaniu konstytucji w 1922 r. Litwini 303 nie mieli za sobą ani tradycji państwowych, ani dobrych przykładów trudnej sztuki rządzenia narodem. Toteż zbyt wiele było w Litwie biurokratycznego śmiecia szkoły carsko-rosyjskiej. Konflikt z Polską zrodził wśród Litwinów niesłychanie wybujały nacjonalizm — typowy zresztą dla młodych narodów — i wręcz chorobliwe uprzedzenie do wszystkiego, co polskie. Jednocześnie zwalczanie sił rewolucyjnych tworzyło wielką demagogię społeczną, bez której nie mogły się obejść koła rządzące, o ile zamierzały sprawować władzę, gdyż masy ludowe należało czymś pozyskać. Partia chrześcijańsko-demokratyczna stopniowo jednak traciła zaufanie swoich wyborców. Na spadek jej popularności w społeczeństwie wpłynęły policyjne metody rządzenia przy utrzymywaniu stanu wyjątkowego, niepowodzenia rządu w konflikcie z Polską i afery gospodarcze, kompromitujące wielu działaczy chadeckich. Już w wyborach do I sejmu z 1922 r. chadecja straciła absolutną większość, gdyż uzyskała ona 38 mandatów na 78. Wybory do II sejmu w 1923 r. przyniosły wszakże tej partii sukces: 40 mandatów na 78. Ostatnie demokratyczne wybory do III sejmu, które odbyły się w maju 1926 r., zakończyły się wielką klęską chadecji. Zdobyła ona tylko 30 miejsc na 85. Zwycięstwo przypadło wówczas ludowcom (którzy w 1922 r. zdążyli już odrzucić jako zbyteczną nazwę “socjaliści") — 22 mandaty, i socjaldemokratom — 15 miejsc. Narodowcy z “Paźangi" otrzymali 3 miejsca. Nowym prezydentem Litwy został przywódca ludowców K. Grinius, drugi zaś lider tej partii, M. Sleźevićius, w porozumieniu z socjaldemokratami utworzył rząd centro-lewicowy. Rząd Sleźevićiusa zniósł trwający od 1919/1920 r. stan wojenny, ogłosił amnestię i przedłużył pakt nieagresji (zawarty w ramach traktatu pokojowego 1920 r.) ze Związkiem Radzieckim. Zniesiono zakaz zgromadzeń i zebrań pod gołym niebem, uchwalono nową ustawę prasową, na mocy której nie władza administracyjna, lecz tylko sąd mógł zarządzić konfiskatę bądź zawieszenie czasopisma, zniesiono karę śmierci za przestępstwa cywilne, przeprowadzono redukcję etatów w aparacie państwowym oszczędzając na wydatkach administracyjnych. Zaczęły wychodzić komunistyczne gazety. Likwidowano bezrobocie uruchamiając roboty publiczne. Zakazano policji interwencji podczas strajków. Zdawało się, że Litwa zdoła wreszcie urzeczywistnić demokratyczny porządek społeczny, że zapanuje w niej ład i praworządność, że kroczyć będzie drogami postępu. Najbliższa przyszłość rozwiała te złudzenia. W drugiej połowie 1926 r. na Litwie ujawnił się ostry kryzys demokracji parlamentarnej. Ludowcy nie mieli w sejmie większości i szukali poparcia socjaldemokratów, z którymi razem mieli w sejmie 37 głosów. Opozycja, złożona z chadecji i narodowców, posiadała 304 Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy 33 głosy. W tych warunkach o otrzymaniu się rządu mogły decydować mniejszości narodowe: Niemcy kłaj-pedzcy 6 głosów, Polacy 4 i Żydzi 3 oraz drobna Partia Gospodarzy 2 głosy. System wielopartyjny przy takim układzie sił i przy wszechwładzy sejmu czynił władzę wykonawczą niezdatną do sprawowania rządów. Sejmowładztwo, ongiś jedna z najważniejszych przyczyn upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej Obojga Narodów, rozpanoszyło się (i to konstytucyjnie) w Litwie, a także we współczesnej Polsce. Rozwydrzona opozycja chadecka, na której czoło wybijał się uzdolniony i niebezpieczny jako przeciwnik ks. M. Krupavicius, podnosiła głowę. Uciekała się ona do zatwardziałej obstrukcji obrad, usiłowała udaremnić uchwalenie nowych, postępowych ustaw. “W sejmie skandale, awantury, stronnictwa się gryzą" — pisał z goryczą w 1926 r. profesor uniwersytetu w Kownie, znany M. Rómer. “Trudno sobie wprost wyobrazić — dodawał on w swoim »Dzienniku« — jakie byłoby współżycie państwowe Wilna z Litwą, gdyby ono nie było od Litwy oderwane, cóż by było, gdyby w skłóconym sejmie litewskim zasiadała obok Litwinów liczna i zwarta ława posłów polskich z Wileńsz-czyzny?" Wyjściem z kryzysu były albo “rządy ulicy", czyli dyktatura proletariatu, albo dyktatura burżuazji. Korzystając ze słabości sił lewicowych, reakcja — solidarnie występujący chadecy i narodowcy — poczęła skrycie gotować się do zamachu stanu. Zaczęła też grozić oświadczając w gazecie chadeckiej “Darbininkas", że należy “gorliwie śledzić całą zgubną robotę dzisiejszych władców Litwy, ażeby w bliskim już dniu sądu móc im odpowiednio zapłacić". Pisano też, że dojdzie do wojny domowej, bo rząd zmierza do bolszewizacji czy też — jak twierdzili jeszcze inni — polonizacji kraju. Silniejsze od chadecji wpływy w wojsku posiadali narodowcy. Przyciągnęli oni do siebie wielu młodszych oficerów swą ideologią nacjonalizmu, hasłem silnej armii i rządów mocnej ręki. Konspiracyjny spisek wojskowych zawiązał się we wrześniu 1926 r. i szybko rozprzestrzenił się. Majowy zamach stanu J. Piłsudskiego w Warszawie wpłynął krzepiąco na poglądy i ducha bojowego wtajemniczonej Historia Litwy 305 w spisek kadry oficerskiej. Opozycja w sejmie wzmagała swe napaści na rząd, który zaczynał tracić pewność siebie, tym bardziej że socjaldemokraci poczęli odmawiać dalszej współpracy, sami zaś ludowcy rozbili się na dwa ugrupowania. Rząd ludowców zlekceważył doniesienie policji z 16 X 1926 r. o spisku wyższych oficerów, powiązanych z opozycją. Na próżno też przestrzegali przed faszystowskim przewrotem działający na wpół legalnie komuniści. Głos przestrogi tej partii, mającej w 1926 r. nieco więcej niż 500 członków (z tego część siedziała do maja tego roku w więzieniach) i zwalczającej zarówno klerykałów, ludowców, jak i socjaldemokratów, znajdował zrozumienie tylko w masach robotniczych, np. podczas demonstracji robotniczej w Kownie 13 VI 1926 r. FASZYSTOWSKI PRZEWRÓT GRUDNIOWY 1926 ROKU W nocy z 16 na 17 XII 1926 r. spiskowcy pod przewodem majora P. Plechavićiusa, pociągnąwszy za sobą część wojska, opanowali Kowno. Prezydent Grinius i premier Sleźevidus po krótkim wahaniu się ustąpili, otrzymawszy na papierze gwarancje zamachowców, że porządek konstytucyjny zostanie zachowany. Zamach stanu dokonany został pod hasłami “stłumienia bolsze-wizmu" i przeciwstawienia się “zachłannym dążeniom obcych narodowości w kraju" — czyli Polaków i Żydów. Aresztowani kierownicy KPL (dopiero co wypuszczeni z więzienia), K. Poźela, J. Greifenbergeris, K. Giedrys, R. Ćarnas, zostali wkrótce rozstrzelani, 27 XII 1926 r. Zwycięscy spiskowcy złożyli władzę w ręce A. Smetony. Nowym premierem został A. Yoldemaras. Obaj oni byli gorącymi wyznawcami modnego wówczas w niektórych kręgach bur-żuazji europejskiej faszyzmu. Po Italii, w której B. Mussolini zagarnął władzę w 1922 r., i w Polsce, rządzonej po przewrocie majowym 1926 r. przez Piłsudskiego, Litwa była trzecim w Europie krajem, który dokonał zwrotu w kierunku faszyzmu. Później faszyzm zwyciężył w Portugalii (1928), w Niemczech po dojściu Hitlera do władzy (1933), w Łotwie po przewrocie K. Ulmanisa 1934 r. i na koniec w Hiszpanii po krwawej wojnie domowej 1936— 1939. Cała zagranica przyjęła przewrót litewski niechętnie. Jedynie faszystowskie Włochy nie kryły zadowolenia dla drugiej “młodej siły" w Europie. Wszędzie, gdzie faszyści przechwytywali władzę, powstawał autorytatywny system rządzenia, oparty na woli “wodza". System ten w atmosferze niesłychanie rozwiniętego kultu wodza pozbawiał znaczenia władzę ustawodawczą (sejm, parlament), a rządy powierzał wybranej elicie, opartej na sile wojskowej. Nieodłączne od faszyzmu 306 hasła nacjonalistyczne i demagogia społeczna jednały reżimowi liczne rzesze fanatycznych wyznawców i zwolenników. Smetona, okrzyknięty przez swą partię Związek Narodowców Litewskich (Lietuviu Tautininku Sąjunga, założony w 1924 r.) “wodzem narodu" i obrany prezydentem 19 XII 1926 r. przez sejm, w którym nie było quorum, był działaczem wybitnym, ale haseł społecznych nigdy nie brał poważnie. Zawsze był nacjonalistą, któremu ideały demokracji były obce. Pragnął on przekształcić Litwę w państwo “demokracji arystokratycznej". Ten system rządów miał być syntezą idei przewodnictwa i idei przedstawicielstwa narodowego. Przewodniczyć narodowi miał oczywiście przywódca partii “tautininków" — “wódz narodu", a jego zwolennicy mieli tworzyć reprezentację narodu, posłuszną woli wodza. FASZYZACJA LITWY 1927-1938 Litewscy narodowcy (tautininkai) rozpoczęli swe reformy od łamania praworządności i konstytucji 1922 r. Wprowadzili natychmiast stan wojenny i uciekli się do represji aresztując około 300 osób, ferując wyroki śmierci i kary długoletniego więzienia. Sejm, wybrany w 1926 r., został przez nich następnego lata rozwiązany, gdyż od chwili, kiedy wyraził w kwietniu 1927 r. wotum nieufności dla rządu Yoldemarasa, okazał się zawadą dla dalszych “reform". Nowym ciałem ustawodawczym stała się od 1928 r. Rada Stanu, której członkowie pochodzili z nominacji. Rada ta, którą w Kownie zwano radą “siedmiu braci śpiących", na polecenie rządu przygotowywała dekrety lub ustawy i zajmowała się kodyfikacją prawa. Demokratyczna, wzorowana na konstytucji polskiej 1921 r>, konstytucja litewska 1922 r. została rychło zamieniona przez nową, ogłoszoną w maju 1928 r. Konstytucja 1928 r. stanowiła, że prezydent może usunąć gabinet ministrów, że ma prawo wydawania dekretów, gdy nie obraduje sejm (a sejm nie obradował aż do 1936 r.), że jest najwyższym zwierzchnikiem armii. Z chwilą, kiedy zbrojne ramię państwa i podpora dyktatorskiego reżimu — wojsko, zostało poddane prezydentowi, mógł on sięgnąć już po pełnię władzy. Początkowo bowiem po przewrocie 1926 r. na Litwie panowała “dyktatura bez dyktatora". Władzę dzielili Smetona i Yoldemaras. Dopiero we wrześniu 1929 r. Smetona zmusił swego długoletniego współpracownika Yoldemarasa do ustąpienia. Voldemaras zdradzał bowiem wyraźne zapędy dyktatorskie, a Smetona, który uważał się za właściwego “wodza narodu", nie zamierzał ustępować. Nowym premierem Smetona mianował swego szwagra J. Tubelisa. Po rozpuszczeniu sejmu reżim Smetony, nie skrępowany już ofi- 307 Smetona (przemawia) i Voldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystości państwowych, jeszcze razem cjalną opozycją, pozbył się też swego chwilowego sojusznika — kle-•rykatów. W pierwszej chwili po zamachu 1926 r. chrześcijańscy demokraci, którzy nie mogli przeboleć klęski wyborczej, udzielili Sme-tonie silnego poparcia. W zamian jednak domagali się ogłoszenia nowych wyborów i większego udziału w rządzie. Gdy żądania te zostały przez “tautininków" odrzucone, chadecja przeszła wzorem ludowców i socjaldemokratów do stanowczej opozycji wobec rządu, ale oświadczała przy tym, że chodzi jej głównie o pogodzenie zasady władzy autorytatywnej z zasadą swobód demokratycznych. Była to próba zjednania “tautininków". Ci jednak, nie będąc zmuszonymi do dzielenia władzy, nie zamierzali wcale iść na współpracę, a nawet przeciwnie: wszczęli ostrą nagonkę na klerykałów. W 1931 r. rozpoczął się konflikt rządu Smetony z klerem i chadecja. Prasa rządowa gwałtownie zaatakowała chadecję twierdząc, że katoliccy działacze organizują tajne wywrotowe stowarzyszenia i rozpowszechniają pam-flety antyrządowe. Z kolei kler zarzucił rządowi walkę z kościołem. Mimo tarć z chadecja do 1935 r. Smetona rządził krajem bez głębszych wstrząsów. Pucz w Taurogach 9 IX 1927 r., wywołany w obronie demokracji przez kilku byłych posłów do sejmu (socjaldemokratów i ludowców), został w tym samym dniu zdławiony, a w innych miejscowościach, jak w Olicie, zduszony w zarodku. W nocy z 6 na 7 VI 1934 r. w Kownie wybuchł bunt wojskowych. Przez długie godziny sytuacja Smetony i jego reżimu wyglądała bardzo niepewnie. Spiskowcy, związani ze skrajnym odłamem faszystowskim, przewodzonym przez ambitnego profesora historii A. Vol-demarasa, wahali się jednak. A kiedy działający w ich imieniu szef sztabu generalnego, gen. P. Kubiliunas, otoczył wojskiem pałac prężyło denta i zażądał postawienia Yoldemarasa na czele rządu, Smetona po prostu odmówił. Oszołomiony stanowczym sprzeciwem prezydenta, gen. Kubiliunas zawrócił wojsko do koszar, a sam odjechał po — dalsze instrukcje, gdyż takiego obrotu sprawy nie przewidywał. Pozwoliło to Smetonie opanować sytuację i uwięzić Yoldemarasa oraz gen. Kubiliunasa. Reżim Smetony w tych latach i później wzmógł represje wobec przeciwników politycznych. Zapełnione były nimi nie tylko więzienia, ale i obozy koncentracyjne, np. osławiony obóz w Wor-niach. Siedzieli w nich na równi z komunistami także działacze kle-rykalni. Składnikami i oporą reżimu autorytatywnego Smetony były: l. Związek Narodowców Litewskich, 2. organizacje narodowe i gospodarcze. Pierwszy miał umacniać jedność narodu w myśl hasła: “Jedność narodu potęgą Litwy" (“Tautos vienybe — Lietuvos gałybe"), drugie zaś rozwijać jego dobrobyt. Założenia ideowo-programowe Związku Narodowców, kształtujące się od czasu jego utworzenia w 1924 r., sformułowane zostały dopiero w końcu 1933 r. Miał on charakter organizacji bardziej kulturalnej niż politycznej, gdyż jego zadaniem była troska o wychowanie narodowe społeczeństwa, miał strzec i umacniać litewskość. Smetona bowiem głosząc zasadę wo-dzowstwa tak ustawił swą partię, by spełniała ona tylko rolę doradczą wobec władzy państwowej, a nie kierowniczą. W 1932 r. Związek Narodowców liczył około 9 tys. członków, a w 1938 r. niespełna 1-5 tys. Masową organizacją więc nie był. Opierał się głównie na zamożniejszym chłopstwie (52% członków) i inteligencji (40%). Swe wpływy na młodzież Związek Narodowców rozciągał za pośrednictwem organizacji Młoda Litwa, założonej w 1927 r. Do rzędu organizacji narodowych zaliczał się przede wszystkim wcale liczny paramilitarny Związek Strzelców Litewskich (Lietuvos Śauliu Sąjunga), założony w 1919 r., a grupujący ponad 62 tys. członków (w 1940 r.). Wśród młodzieży studenckiej działała korporacja Neo-Lithuania. Filarem, podtrzymującym rządy Smetony, była oczywiście policja, zwana do 1924 r. milicją. Dzieliła się ona na publiczną, czyli porządkową, kryminalną, pograniczną, wodną i kolejową. Na nadzwyczajny wypadek trzymano w Kownie dobrze wyposażoną rezerwę policji. Według ustawy z 1934 r. w całej Litwie miało być 1555 policjantów służby publicznej, 2022 w służbie pogranicznej oraz 184 na kolei, wodach i w rezerwie. Brak danych o etatach policji politycznej i kryminalnej. Postrachem Litwy stała się zorganizowana w 1919 r. i różnie nazywana policja polityczna, pospolicie zwana “źvalgyba". Zajmowała się śledzeniem i zwalczaniem ruchów wywrotowych w kraju, obcym wywiadem na Litwie, a głównie tępieniem ruchu rewolucyjnego i za 309 Smetony — partii opozycyjnych. Nieraz uciekała się ona do prowokacji i terroru wobec więźniów. Niezależnie od “źvalgyby" opozycję zwalczała założona na przełomie 1927 i 1928 r. terrorystyczna, zakonspirowana organizacja “Żelazny Wilk". Pozostawała ona na usługach Yoldemarasa, toteż Smeto-na rozwiązał ją w 1930 r. “Żelazny Wilk" działał jednak dalej w konspiracji aż do II wojny światowej. Mimo wszystko liczba przestępstw rosła: w 1931 r. zarejestrowano 57616 przestępstw, a w 1937 r. już 82682. Reżim Smetony jako główną obok policji podporę swej władzy wynosił wysoko w hierarchii społecznej warstwę urzędników. Rozbudowując administrację państwową Smetona określał warstwę biurokratyczną jako “sól narodu". Naczelnicy powiatów i gmin urośli do rangi orędowników i przewodników narodu w przekazywaniu masom poczynań i idei rządu, traktowano ich jako krzewicieli litewskości i państwowości. Oni to mieli kształtować zbiorową wolę społeczeństwa i kierować nią wedle wskazań “wodza narodu". W praktyce, traktując obywateli jako bezwolną masę, drażnili częstokroć ludność usiłując, często w sposób całkiem nieroztropny, regulować nawet te dziedziny życia, które w żaden sposób nie mieściły się w kompetencjach administracji. Np. naczelnik powiatu kowieńskiego w 1933 r. zobowiązywał mieszkańców do przestrzegania higieny osobistej i szczegółowo w swoim zarządzeniu wyliczał, co i jak mają w tym celu czynić, niechlujom zaś groził karą aresztu lub grzywny. Latem 1935 r. Litwa przeżyła rewolucyjny wstrząs. Na tle ciągnącego się od 1931 r. kryzysu gospodarczego, szczególnie dotkliwie odczutego przez wieś z racji wielkiego spadku cen na produkty rolne, na Suwalszczyźnie wybuchły rozruchy chłopskie. Odezwa Chłopskiego Komitetu Strajkowego z lipca 1935 r. podkreślając, że włościanie “dalej już nie mogą cierpieć ucisku swoich", wezwała chłopów do strajku i “wygłodzenia miast": od 20 sierpnia do 20 września chłopi mieli powstrzymać się od dowozu produktów żywnościowych do miast. W przygotowaniu tej akcji wzięły udział różne kierunki polityczne, od komunistów począwszy, na faszystowskiej grupie Yoldemarasa skończywszy. Obok żądań gospodarczych, jak zniżenie podatków i cen na towary przemysłowe, chłopi domagali się demokratycznego samorządu i sejmu. W szeregu miejscowości strajk chłopski doprowadził do krwawych starć z policją. Padli zabici i ranni. Mimo ostrych zarządzeń i represji policyjnych rozruchy zaczęły przenosić się do innych części kraju, podpalano dwory. Dla uspokojenia mas chłopskich Smetona poświęcił ministra rolnictwa J. Aleksę i ministra spraw wewnętrznych S. Rusteikę. Tubelis, jako symbol ciągłości reżimu “tauti-ninków", pozostał na czele częściowo zmienionego gabinetu ministrów. 310 Poprawa sytuacji gospodarczej, wzrost cen płodów rolnych i zwiększenie eksportu rozładowały wrzenie na wsi. Pomyślna koniunktura gospodarcza od schyłku 1935 r. przyszła w samą porę reżimowi Sme-tony. Rząd, zdający sobie sprawę z nastrojów w kraju, przystąpił do umacniania swojej pozycji. Dla ugruntowania władzy nie starczały oczywiście tylko środki policyjne. Sięgnięto więc do bogatego zasobu prawnych środków zwalczania opozycji. Jeszcze w 1934 r. zamknięto klasowe związki zawodowe, jako poddane wpływom lewicy. Tylko Federacja Pracy pod zmienioną (w 1935 r.) nazwą Związku Robotników Chrześcijańskich, jako przeciwwaga wpływom komunistów wśród świata pracy, mogła nadal prowadzić swoją działalność. Ustawa prasowa z 1936 r. zamknęła usta pismom opozycyjnym. Ustawa o stowarzyszeniach 1936 r. położyła w dniu 6 II 1936 r. kres działalności pięciu partii opozycyjnych: chrześcijańsko-demokratycz-nej, ludowej, socjaldemokratycznej, partii jedności gospodarzy oraz litewskiemu związkowi młodzieży. Nowa ordynacja wyborcza z 1936 r. wprowadziła zasadę wyborów pośrednich do sejmu: kandydatów na posłów wystawiały kontrolowane przez rząd samorządy lokalne. W ten sposób w 1936 r. nastąpiła na Litwie likwidacja resztek demokracji. Legalizacji nowego ustroju dokonano za pomocą trzeciej konstytucji z 12 V 1938 r. Konstytucje z lat 1922 i 1928 głosiły, że Litwa jest niepodległą republiką demokratyczną, natomiast konstytucja z 1938 r. używała określenia mglistego: “niepodległe suwerenne Państwo Litewskie". Konstytucja z 1928 r. zmieniała ustrój Litwy z demokracji parlamentarnej na demokrację prezydencką, ale i to nie wystarczało; konstytucja z 1938 r. wprowadzała autokrację prezydenta, zwanego już teraz urzędowo “wodzem narodu". Prezydent obecnie odpowiadał właściwie tylko — jak to było w Polsce na mocy konstytucji z 1935 r. — przed Bogiem i historią. Zresztą konstytucja litewska 1938 r. była wzorowana na polskiej konstytucji 1935 r., ocenianej — i to w warunkach ostrego konfliktu między obu państwami — przez prasę reżimową i litewskie koła rządowe jako przykład nowego prawa konstytucyjnego, nacechowanego silnym autorytaryzmem, a w ogóle jako stanowiącą “nowy typ prezydenckiego reżimu". Prezydent Republiki Litewskiej, wybierany na lat siedem, mógł rozwiązać sejm bez podania powodów, on wyznaczał premiera i zatwierdzał ministrów, mógł ich też usuwać, mógł wydawać ustawy i zatwierdzać umowy międzynarodowe. Rola sejmu została ograniczona do wyboru prezydenta, uchwalania projektów ustaw, przekazywanych prezydentowi do zatwierdzenia. Jeśliby prezydent odrzucił projekt ustawy, a sejm by ją powtórnie uchwalił, prezydent miał prawo sejm rozwiązać. Sejm poprzez wznoszenie interpelacji poselskich mógł 311 wywierać pewien wpływ na politykę rządu: jeśli odpowiedź ministra na interpelację została trzema piątymi głosów poselskich uznana za niezadowalającą, minister miał otrzymać dymisję, premier zaś mógł ustąpić, albo też w takiej sytuacji prezydent rozwiązywał parlament. Tak to faszyzujący reżim “tautininków" podporządkował sobie wszystkie dziedziny społeczno-politycznego życia kraju. Jednakże do wykształcenia się w pełni faszystowskiego ustroju na Litwie nie doszło. Reżim nie zdołał zaprowadzić właściwej faszyzmowi totalnej organizacji społeczeństwa i instytucjonalizacji całego życia społecznego. Nie wytworzono też masowego ruchu politycznego, wspierającego bez zastrzeżeń “wodza". Istniał w państwie litewskim autorytatywny reżim biurokratyczno-policyjny, wzorowany na faszyzmie włoskim, którego doświadczenia propagowano, w którym widziano “wiele rzeczy prawidłowych, ale nie absolutnych" — jak stwierdzało kierownictwo partii “tautininków" w 1930 r. Odrzucając liberalizm jako ustrój, który bronił wolności, ale nie uczył obowiązków wobec państwa, Smetona uważał, że kryzys współczesnej demokracji zażegnać mogą tylko trzy ustroje: komunistyczny, faszystowski i autorytatywny. Komunizm Smetona odrzucał bez dyskusji. O faszyzmie w jego narodowosocjalistycznym hitlerowskim wydaniu powiedział wręcz w grudniu 1933 r., że “jest on otwarcie agresywny. Dąży nie tylko do odzyskania straconych przez Niemcy w ostatniej wojnie ziem, ale i do zagarnięcia nowych obszarów na wschodzie kosztem krajów bałtyckich, a dalej i Rosji". Toteż rząd Smetony posunął się nawet w 1934 r. do zakazu rozpowszechniania w Litwie książki Hitlera Mein Kampf. Istniały też w Litwie instytucje niezależne od państwa, a nawet — jak kościół katolicki — będące z nim w konflikcie. Powszechny bierny opór- ludności wobec faszystowskich metod rządzenia sprawiał, że Litwa mimo zniesienia swobód demokratycznych nie stała się państwem faszystowskim. KOŚCIÓŁ KATOLICKI A PAŃSTWO LITEWSKIE Katolicyzm wyznawało na Litwie około 80% ludności, był on więc wyznaniem panującym, poza okręgiem kłajpedzkim, gdzie zdecydowaną większość stanowili luteranie. W ogólności wyznania reformatorskie w Litwie obejmowały około 207 tys. wiernych (9,5%), z których większość stanowili kalwini, czyli ewangelicy reformowani. Stosunkowo silny był kościół prawosławny, ale rozpadał się na prawosławnych, starowierców i unitów, liczył w sumie około 55 tys. wyznawców (2,5%), z przewagą starowierców. Religię tę wyznawali oczywiście tylko zamieszkujący Litwę Rosjanie i Białorusini. 312 Wilno. Kościół Misjonarzy z XVIII w. Drzeworyt J. Kuzminskisa Judaizm pozostawał religią wyłącznie żydowską. Żydzi zaś stanowili około 7,3% mieszkańców Litwy (wszystkie dane z 1938 r.). Spośród tych wszystkich wyznań jedynie kościół katolicki ujawniał aspiracje polityczne, usiłując wpływać na postawę społeczeństwa i politykę państwa, propagując nacjonalizm i demokrację w dziedzinie ustroju, a klerykalizm w sferze postawy wobec świata. Konkordat Polski z Watykanem z 1925 r., tworzący arcybiskup-stwo wileńskie i włączający je do polskiej prowincji kościelnej, wywołał na Litwie nowe rozgoryczenie z powodu Wilna. Oznaczał on bowiem w oczach Litwinów uznanie przez Stolicę Apostolską faktu włączenia Wileńszczyzny do Polski i podporządkowanie litewskiej organizacji kościelnej arcybiskupstwu wileńskiemu, a więc zagranicznemu, co godziło w suwerenność Litwy. Toteż rząd litewski, mimo iż kierowany przez chrześcijańskich demokratów, nie tylko złożył w tej sprawie protest w Watykanie, ale i odmówił arcybiskupowi Zecchi-niemu, nuncjuszowi papieskiemu w Kownie, prawa ponownego wjazdu na terytorium Litwy (1925 r.). Naciski rządu i starania litewskiej hierarchii kościelnej sprawiły, że 4 IV 1926 r. papież Pius XI ogłosił bullę Lituanorum gente, mocą której została utworzona litewska prowincja kościelna — arcybiskup-stwo kowieńskie oraz cztery biskupstwa: koszedarskie, poniewieskie, 313 telszewskie i wiłkowyskie, z 54 dekanatami i 519 parafiami (w 1940 r. istniało na Litwie 716 kościołów). Ale dojście do władzy socjaldemokratów i ludowców w 1926 r. spowodowało, że nie nastąpiła wymiana przedstawicielstw dyplomatycznych między Litwą a Watykanem, nie zawarto też konkordatu. Rychłe przejęcie władzy przez Smetonę umożliwiło zawarcie konkordatu w dniu 27 IX 1927 r. Konkordat Litwy z Watykanem gwarantował kościołowi katolickiemu przez państwo prawo do posiadania własnych organizacji, prasy, szkół, wydziału teologiczno-filozoficznego na uniwersytecie, zebrań i zjazdów katolickich. Konkordat przewidywał, że nominacji na arcybiskupa kowieńskiego i biskupów papież dokonywać będzie za zgodą prezydenta Litwy. Zakaz istnienia opozycyjnych partii politycznych z 1936 r. sprawił, że kościół pozostał na Litwie jedyną zorganizowaną, legalną siłą, zdolną do przeciwstawiania się posunięciom rządu. Zaczęły się więc wkrótce nieporozumienia na tle interpretacji konkordatu między rządem a kościołem i Watykanem. Tzw. “akcja katolicka" co innego oznaczała dla rządu, a co innego dla kościoła. Toteż stan napięcia między obiema stronami utrzymał się do końca istnienia burżuazyj-nego państwa litewskiego. DZIAŁALNOŚĆ KOMUNISTYCZNEJ PARTII LITWY W LATACH 1921-1938 Od czasu upadku władzy radzieckiej na Litwie wiosną 1919 r. komuniści litewscy zmuszeni byli działać w podziemiu. Wielu z nich opuściło kraj razem z wycofującą się Armią Czerwoną w 1920 r. Pozostałych na miejscu dotknęły prześladowania i areszty ze strony rządu, a także władz polskich na Wileńszczyźnie. Represje spowodowały znaczne osłabienie działalności Komunistycznej Partii Litwy 1 spadek liczby jej członków. W latach 1920— 1940 zasądzono na Litwie 3096 uczestników ruchu rewolucyjnego i antyfaszystowskiego, a około 6800 ukarano w trybie administracyjnym. Zależnie od nasilenia represji liczebność partii komunistycznej malała lub rosła. W 1920 r. partia ta liczyła 872 członków, w 1923 r. tylko 241, w 1926 r. - 507, w 1929 r. - 750, w 1932 r. - 480; potem jej szeregi mimo ciężkich dla rewolucyjnej pracy warunków zaczęły rosnąć: w 1934 r. KP Litwy liczyła już 1210 członków, a w 1940 r. około 2 tys. Działalnością partii kierował jej Centralny Komitet, na którego czele stali przebywający na emigracji w Rosji Radzieckiej V. Micke-vićius-Kapsukas i Z. Aleksa-Angarietis. Od 1921 r. KP Litwy wchodziła w skład Międzynarodówki Komunistycznej. Na III Zjeździe KP 314 Litwy w 1921 r. poddano krytyce popełnione podczas rewolucji 1918— 1919 r. błędy, zwłaszcza niesłuszną politykę rolną, i nakreślono nowy program działania. Stwierdzono, że trzeba dążyć do stworzenia sojuszu robotniczo-chłopskiego jako podstawowej przesłanki zwycięstwa socjalizmu w Litwie, że należy rozwinąć szczególnie pracę w związkach zawodowych oraz organizacjach społeczno-kulturalnych i oświatowych, w sejmie i w samorządzie. Wybory do sejmu w 1922 r. wykazały, iż mimo odpływu fali rewolucyjnej, przesilenia w samej partii, zwalczanej przez wszystkie pozostałe stronnictwa polityczne, komuniści litewscy zachowali poważny wpływ na masy ludowe. Zebrali oni wtedy 51,4 tys. głosów wyborczych i wprowadzili do sejmu pięciu swoich posłów jako “frakcję robotniczych grup Litwy". Do następnych sejmów komuniści już nie zdołali wejść, co było w jakiejś mierze wynikiem nagonki prowadzonej przeciwko nim przez partie rządzące. Przewrót grudniowy 1926 r. przyniósł z sobą nasilenie terroru wobec komunistów. Stare kierownictwo zostało rozstrzelane. Nowi przywódcy (K. Didźiulis, A. Sniećkus i inni) rzucili wówczas hasło walki o utworzenie antyfaszystowskiego rządu, pragnąc pozyskać tych wszystkich, którzy nie opowiadali się za reżimem Smetony. Partia zaczęła rozwijać coraz owocniejszą działalność w związkach zawodowych (do ich likwidacji w 1934 r.), w kasach chorych. Organizowała demonstracje robotnicze, wydawała czasopisma i ulotki, rozwijała akcję strajkową. Praca ta rwała się na skutek ciągłych aresztowań kierownictwa i członków partii. Po śmierci V. Kapsukasa (zm. 17 II 1935 r.), który zmarł w Moskwie, wybrano nowe kierownictwo, do którego weszli Z. Angarietis, J. Garelis, A. Sniećkus i K. Sprindys. KP Litwy podjęła wówczas, w myśl uchwał VII Kongresu Kominternu z 1935 r., walkę o utworzenie antyfaszystowskiego frontu ludowego. Popierała ona czynnie wielki strajk chłopski w Zaniemeniu w 1935 r., zorganizowała powszechny strajk robotników w Kownie w 1936 r., zakończone krwawymi starciami z policją. Komuniści litewscy mimo wszelkich prześladowań wytrwali w podziemnej walce i przygotowywali się w ten sposób do odegrania takiej roli w swym kraju, jaką im wyznaczył bieg procesu historycznego. SPÓR POLSKO-LITEWSKI O WILNO 1921-1928 Rokowania polsko-litewskie podjęte z inicjatywy Ligi Narodów (1920 r.) toczyły się w Brukseli 20 IV-3 VI 1921 r. Hymans 20 V 1921 r. wysunął własny projekt rozwiązania sporu: Wilno miało być włączone do Litwy, lecz sama Litwa stałaby się państwem 315 federacyjnym, złożonym z dwóch autonomicznych części — wileńskiej i kowieńskiej, w których języki litewski i polski byłyby równouprawnione. Tak zorganizowane kantonalne państwo litewskie byłoby związane z Polską konwencjami: militarną, ekonomiczną itd., posiadałoby wspólną z Polską radę do spraw zagranicznych. Litwini wyrazili zgodę na projekt Hymansa pod warunkiem, że Wilno bezwzględnie powinno należeć do Litwy, w której Polacy nie będą narodem współrządzącym, tylko mniejszością. Delegacja polska obstawała przy tym, że o losie Wilna może stanowić tylko wola ludności ziemi wileńskiej. Projekt Hymansa został nieco później zmieniony na korzyść Litwy. W swej nowej wersji z 3 IX 1921 r. przewidywał on, że tylko okręg wileński będzie posiadał autonomię, a rząd centralny i sejm będą miały siedzibę w Wilnie. Litwini przy wielu zastrzeżeniach gotowi byli uznać ten projekt, za to rząd polski oświadczył, iż nie jest nim zainteresowany. Tym samym pośrednictwo Ligi Narodów w konflikcie polsko-litewskim spełzło na niczym. Włączenie ziemi wileńskiej do Polski w 1922 r., mimo dyplomatycznych protestów Anglii i Francji, przesądziło spór o Wilno na długie lata. Konferencja ambasadorów Anglii, Francji, Włoch i Japonii, jako ciało wykonawcze państw sprzymierzonych, ostatecznie 15 III 1923 r. uznała wschodnie granice Polski i przyznała Polsce Wilno z ziemią wileńską. Protest Litwy nie odniósł skutku, gdyż nowa konferencja ambasadorów 3 XII 1924 r. oświadczyła, iż nie zamierza wszczynać dyskusji nad sprawą granicy polsko-litewskiej. Decyzję konferencji ambasadorów przyjęła do wiadomości Liga Narodów. Litwa w swej walce o Wilno pozostała właściwie osamotniona. Moralne poparcie, jakiego udzielał jej w sprawie Wilna Związek Radziecki, w niczym nie mogło zmienić rzeczywistej granicy polsko-litewskiej, ale dawało Litwie pewne podstawy prawne do roszczeń terytorialnych wobec Polski. Rosja Radziecka traktatem z 1920 r. przyznała wprawdzie Wilno Litwie, ale innym traktatem, zawartym w Rydze 18 III 1921 r., oświadczała, że jeśli do obszarów leżących na wschód od granicy polsko-osyjskiej “wchodzą terytoria sporne między Polską a Litwą — sprawa przynależności tych terytoriów do jednego z tych państw należy wyłącznie do Polski i Litwy". Jednakże w traktacie o nieagresji między Litwą a Związkiem Radzieckim, zawartym w Moskwie 28 IX 1926 r., strona radziecka stwierdziła, że “traktat pokoju między Litwą a Rosją, zawarty w Moskwie 12 lipca 1920 r., którego wszystkie postanowienia zachowują całą swą moc i nienaruszalność, pozostaje podstawą stosunków między Republiką Litewską a ZSRR". Tym samym Związek Radziecki uznawał, że granica litewsko-radziecka, ustalona traktatem 1920 r., pozostaje na- 316 dal aktualna, a więc Wilno prawnie należy do Litwy. Na prosteśt polski z 26 X 1926 r. rząd radziecki odpowiedział 19 XI 1926 r., że nie podaje w wątpliwość postanowienia traktatu ryskiego w sprawie granicy polsko-litewskiej. Tym samym dwa sprzeczne z sobą w kwestii granicy polsko-litewskiej traktaty pozostawały w mocy, stan prawny nie odpowiadał stanowi rzeczywistemu, sytuacja była zgoła absurdalna, co musiało dać powód do dalszych sporów. PIŁSUDSKI I YOLDEMARAS. POKÓJ CZY WOJNA Spór polsko-litewski rozgorzał na nowo po przewrotach państwowych w Polsce i Litwie. Rząd Yoldemarasa, nie bardzo pewny swego stanowiska w kraju, zaczął uprawiać politykę ucisku nie tylko wobec własnego społeczeństwa, ale szczególnie wobec polskiej mniejszości narodowej. Zamykano więc na Litwie szkoły i towarzystwa polskie, aresztowano nauczycieli i działaczy. Rząd polski w odwet zamknął szkoły litewskie na Wileńszczyźnie i wydalił wielu działaczy litewskich. Zatarg polsko-litewski ponownie stanął na forum Ligi Narodów i w każdej chwili groził wybuchem wojny. Rząd litewski 15 X i 26 XI 1927 r. wniósł do Ligi Narodów skargi ha prześladowania Litwinów w Polsce i oskarżył Polskę o zamiar agresji. W listopadzie 1927 r. Litwa zarządziła częściową mobilizację. Skłonny do marszu na Kowno Piłsudski “po nocach spać nie mógł", ale wobec poparcia Litwy przez Związek Radziecki i Niemcy wolał rozstrzygnąć konflikt pokojowo. Rząd polski w nocie z 28 XI 1927 r. do szeregu państw europejskich oznajmił, iż nie żywi wobec Litwy wrogich zamiarów i pragnie nawiązania z nią normalnych stosunków, mimo iż Litwa od lat utrzymuje, jakoby znajdowała się w stanie wojny z Polską. Na posiedzeniu Rady Ligi Narodów w Genewie 10 XII 1927 r. doszło do dramatycznego spotkania Piłsudskiego z Voldemarasem. Na oskarżenia litewskie Piłsudski odpowiedział zdecydowanym pytaniem: “la paix ou la guerre?" (pokój czy wojna?). Przyparty do muru Voldemaras zmuszony był odpowiedzieć: “la paix", i przyznać, że stan wojenny między Litwą a Polską nie istnieje. Liga Narodów przyjęła do wiadomości oświadczenia obu mężów stanu i zaleciła im “nawiązanie w najbliższym czasie bezpośrednich pertraktacji mających na celu ustalenie dobrych stosunków, od których zależy pokój". Rokowania polsko-litewskie zostały podjęte z inicjatywy Ligi Narodów wiosną 1928 r. w Królewcu. Litwa zażądała wówczas od Polski 10 mln dolarów tytułem odszkodowania za akcję gen. Żeligowskiego i zaznaczyła, iż nie zrzeka się praw do Wilna. Strona polska w odpowiedzi zgłosiła pretensje do odszkodowania za wypadki na linii 317 demarkacyjnej polsko-litewskiej 1919 i 1920 r. oraz za straty wynikłe ze złamania przez Litwę neutralności w wojnie polsko-rosyjskiej 1920 r., kiedy to oddziały Armii Czerwonej wykorzystały ziemie litewskie do natarcia na Polskę. Delegacja polska dodała, iż prawa terytorialne Polski nie mogą być przedmiotem obrad. Konferencja królewiecka musiała zakończyć się niepowodzeniem. Kryzys w stosunkach polsko-litewskich trwał dalej, granica była zamknięta nawet dla ruchu pocztowego. Polska pozostawała niedostępna dla Litwinów, a Litwa dla Polaków. Przelana o Wilno krew i morze nienawiści, podsycanej przez nacjonalistycznych prowodyrów, na długie lata rozdzieliły oba narody. Nie rozpaczliwy upór Litwinów w dążeniu do odzyskania swej prastarej ziemi i stolicy — Wilna, lecz zaborcza polska burżuazja i magnateria — “żubry kresowe", ponoszą największą odpowiedzialność za konflikt i rozlew krwi polsko-litewskiej. W sprawie wileńskiej porozumieć się mogły tylko ludowe demokratyczne siły obu krajów. Te jednak, w obu państwach tłumione i deptane przez rządy burżuazyjne, nie mogły dojść do głosu. Dobrych stosunków między Litwą a Polską nie można było zresztą budować na krzywdzie jednej ze stron. Cóż zyskała Polska na starciu z Litwą? Jeszcze jedno miasto wojewódzkie. Litwini natomiast stracili swą odwieczną stolicę. ODZYSKANIE KŁAJPEDY W 1923 ROKU Spór o Wilno z Polską do tego stopnia pochłonął uwagę społeczeństwa litewskiego, że początkowo bardzo mało uwagi poświęcało ono drugiemu, bodaj ważniejszemu dla gospodarczego bytu Litwy zagadnieniu: sprawie dostępu do morza. Wprawdzie Litwa w porozumieniu z Łotwą w 1921 r. w zamian za pewne ustępstwa terytorialne posiadła pas pomorzą połągowskiego, ale port rybacki w Po-łądze nie nadawał się do przyjmowania statków morskich. Konferencja pokojowa w Wersalu 1919 r. stworzyła Litwie pewne nadzieje na odzyskanie kraju kłajpedzkiego. Kłajpeda, jeszcze w połowie XIII w. zagarnięta przez Krzyżaków, długie wieki znajdowała się pod panowaniem niemieckim. Mimo silnej germanizacji Litwini w kraju kłajpedzkim ciągle stanowili poważny odsetek ludności. W 1905 r. spis ludności wykazał, że w kraju kłajpedzkim na 139770 mieszkańców prawie połowa (66066) podała litewski za swój język macierzysty, a więc poczuwała się do litewskości. Konferencja wersalska uwzględniając życzenia delegacji litewskiej wyłączyła kraj kłajpedzki spod jurysdykcji niemieckiej i oddała go pod tymczasowy zarząd wielkich mocarstw, głównie Francji. Litwa jeszcze nie była uznana de facto przez wielkie mocarstwa, toteż nie mogła objąć Kłajpedy. Sejm ustawodawczy litewski rozpatrując 318 w 1921 r. sprawę Kłajpedy uroczyście wypowiedział się za przyłączeniem jej do Litwy na prawach autonomicznego okręgu. Jednakże wielkie mocarstwa po odrzuceniu przez Litwę projektu Hymansa, przewidującego utworzenie federacji polsko-litewskiej, zaczęły w 1922 r. rozważać możliwość przekształcenia Kłajpedy w wolne miasto. Litwini wówczas, już po utracie Wilna, zdobyli się na śmiały krok: wywołali w kraju kłajpedzkim zbrojne powstanie i 15 I 1923 r. zajęli Kłajpedę. Oficjalnie Litwa w przewidywaniu reakcji wielkich mocarstw wyparła się współdziałania z powstańcami, ale cel swój — odzyskanie Kłajpedy, osiągnęła. Sprzymierzone mocarstwa wkrótce zresztą uznały przyłączenie Kłajpedy do Litwy, zastrzegły jednak, że kraj ten musi otrzymać autonomię, a ponadto domagały się, aby Litwa zapewniła Polsce wolny tranzyt przez port kłajpedzki. Ponieważ Litwa, dotknięta do żywego sprawą Wilna, nie chciała zgodzić się na udzielenie Polsce tak daleko idących przywilejów w Kłajpedzie, sprawa ta znalazła się na porządku obrad Ligi Narodów. Liga 14 III 1924 r. zaleciła przyjęcie konwencji przekazującej Litwie Kłajpedę jako suwerenną część jej terytorium państwowego na prawach autonomii. Ponieważ konwencja ta nie uwzględniała interesów polskich w Kłajpedzie, Litwa szybko ją podpisała 8 V 1924 r. Odzyskanie Kłajpedy miało dla Litwy ogromne znaczenie gospodarcze. Choć kraj ten stanowił tylko 3% terytorium Litwy, a jego mieszkańcy tylko 6% ludności Litwy, to dawał on około 30% całej produkcji przemysłowej Litwy. Przez Kłajpedę szło 70—80% całego eksportu litewskiego. Kłajpeda była więc jakby płucami i sercem gospodarki narodowej Litwy. Niestety, spiesznie podpisana konwencja 1924 r. rychło obróciła się przeciwko samej Litwie. Litwa jakoś nie mogła zdobyć się na zasilenie tego kraju kadrami własnej narodowej inteligencji, która by krzewiła wśród Litwinów kłajpedzkich kulturę i świadomość narodową litewską. Był to poważny błąd polityczny, gdyż znaczna część Litwinów kłajpedzkich ulegała wpływom nacjonalistycznej propagandy niemieckiej. Dość wspomnieć, że spis z 1925 r. wykazał, iż w kraju kłajpedzkim Litwini stanowili 51% ludności, gdy tymczasem przy wyborach do sejmiku kłajpedzkiego na listę litewską padało nie więcej niż 5-18% głosów! Litwa upojona początkowo posiadaniem portu i kraju kłajpedzkiego zdawała się nie dostrzegać niebezpieczeństwa potężnych wpływów niemieckich w Kłajpedzie i nie przeszkadzała rozwijaniu ożywionej działalności przez różne odwetowe organizacje niemieckie. Wschodnioniemieccy hakatyści swobodnie mogli organizować swój niezwykle prężny Heimatbund, a nawet oskarżać Litwę o “bezkarne łamanie prawa zagwarantowanego przez wielkie mocarstwa" Niem- 319 com kłajpedzkim, o dążenie do zniesienia autonomii. Niemiecka w swym składzie rada miejska Kłajpedy posunęła się nawet do tego, że nie zezwoliła na wywieszenie Pogoni — godła państwowego Litwy — w sali swych obrad. Konwencja kłajpedzka 1924 r. nie stanowiła przeszkody w rozwijaniu litewskości w tym kraju. A jednak władze litewskie nie umiały się zdobyć na stworzenie silnej litewskiej organizacji społeczno-kultu-rainej, której działalność wsparłaby organa władzy litewskiej w tym kraju. Dopiero energiczny gubernator Kłajpedy Navakas w 1934 r. kiedy po dojściu Hitlera do władzy zaostrzyły się stosunki litewsko-niemieckie, próbował podjąć zdecydowaną walkę z panoszeniem się niemczyzny w Kłajpedzie. Usunął on niemiecki zarząd Kłajpedy i powierzył go Litwinom. Czołowi hitlerowcy i nacjonaliści niemieccy za knowania mające na celu oderwanie Kłajpedy od Litwy znaleźli się pod kluczem. W marcu 1935 r. zostali oni skazani na kary więzienia. Wtedy nastąpiła interwencja wielkich mocarstw (Anglia, Francja, Włochy), które zażądały od Litwy przestrzegania autonomii Kłajpedy. Gubernator Navakas zmuszony był udać się na urlop. Groźne stanowisko hitlerowskiej Rzeszy, antylitewska postawa wielkich mocarstw, zdecydowany sprzeciw zjednoczonej niemczyzny kłajpedz-kiej oraz słabość żywiołów litewskich w tym kraju zmusiły Litwę w 1935 r. do rezygnacji z próby ściślejszego zespolenia Kłajpedy z Wielką Litwą. TERYTORIUM, ZALUDNIENIE I STRUKTURA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA LITWY Odrodzone państwo litewskie po utracie ziemi wileńskiej rozciągało się na obszarze 52 822 km2; po przyłączeniu Kłajpedy terytorium Litwy wynosiło 55 670 km2. Powszechny spis ludności, przeprowadzony 17 IX 1923 r., wykazał, że w Litwie (jeszcze bez Kłajpedy) żyło 2 028 971 osób. Przeciętna gęstość zaludnienia Litwy przekraczała nieco liczbę 39 mieszkańców na l km2. W najgęściej zaludnionej Kowieńszczyźnie (powiecie) na l km2 przypadało przeszło 60 osób. Słabiej zaludniona była środkowa część Litwy — powiaty Birże, Szawle, Telsze i Rosienie, gdzie na l km2 mieszkało ledwie 31— 34 ludzi. Spis z 1923 r. wykazał zarazem dużą jednolitość struktury narodowościowej Litwy. Litwini stanowili bowiem, wedle spisu, blisko 84% ludności państwa, reszta, tj. 16°o, przypadała na mniejszości narodowe, z których najliczniejszą grupę mieli stanowić Żydzi — 153743 osoby, potem (pomijając Polaków) Rosjanie — 50460, Niemcy — 29231, Łotysze— 14883 i inni. W rzeczywistości statystyka 320 narodowościowa Litwy była nieco inna, zwłaszcza jeśli chodzi o Polaków. Według spisu 1923 r. było ich na Litwie zaledwie 65 599. Tymczasem w latach 1922—1923 na listę polską w wyborach do sejmu głosowało 54-64 tys. wyborców. Duża liczba wyborców polskich wskazuje, że polska mniejszość na Litwie była przynajmniej dwa razy liczniejsza (jeśli wliczyć nie głosujących, tj. małoletnich) i wynosiła 150 tys. głów. Litwini stanowili więc około 80% ludności kraju. Ogromna większość ludności mieszkała na wsi — 76,8%. W miastach żyło zaledwie 15,9%, a po rolniczych przeważnie miasteczkach 8,3% mieszkańców. Stolica kraju Kowno w 1923 r. liczyła 92 446 mieszkańców. Drugie co do wielkości miasto na Litwie — Szawle, miały tylko 21 387 mieszkańców. Ogółem Litwa międzywojenna posiadała 34 miasta i 253 miasteczka. Roczny przyrost naturalny na Litwie nie był wysoki, gdyż sięgał przeciętnie 1% rocznie; w 1923 r. wynosił on 13,3 promille, 1929 — 10,4 i 1937 - 9,4. W 1938/39 r. zamieszkiwało Litwę około 2450 tys. ludności. W kraju kłajpedzkim spis z 1925 r. wykazał 141 654 osoby na obszarze 2848 km2 i średnią gęstość zaludnienia 50 mieszkańców na l km2. Gospodarka narodowa Litwy po ciężkich stratach zadanych jej przez wojnę światową mocno podupadła. Odbudowa wsi dzięki reformie rolnej postępowała jednak bardzo szybko. Rolnictwo, a zwłaszcza hodowla, już w 1923 r. znacznie przekroczyło poziom przedwojenny, co widać dokładnie z danych statystycznych: Produkcja zbóż w Litwie w latach 1909— 1939 w tys. ton Kultura 1909 1913 1919-1923 1937-1939 Żyto Pszenica Jęczmień Owies Ziemniaki Len, włókno 4967 853 1588 2659 7989 242 5237 758 1 610 2883 14076 225 6272 2428 2765 4061 23275 287 Rozwój hodowli w Litwie w latach 1913- 1938 w tys. sztuk Hodowla 1913 • 1919 1925 1938 Bydło rogate Świnie Owce Konie 918 1138 1152 451 480 750 806 280 1339 1488 1455 497 1004 1117 1224 521 21 Historia Litwy 321 Przemysł i handel przeżywały jednak poważne trudności. Łączność z rynkiem i przemysłem rosyjskim, a także polskim, została zerwana skutkiem państwowego wyodrębnienia się Litwy. Dostosowanie mozolnie odbudowywanej gospodarki do nowych warunków, do zmienionego i na nowo właściwie tworzącego się rynku krajowego było trudne i długotrwałe. Przyłączenie Kłajpedy znacznie jednak polepszyło sytuację gospodarczą Litwy. Reforma rolna dostarczając warsztatu pracy i źródeł egzystencji licznym rzeszom chłopów oraz kryzys i zastój w produkcji pożar ol-niczej wywarły znaczny wpływ na strukturę gospodarczą Litwy. Powojenna struktura gospodarcza Litwy w porównaniu z okresem przedwojennym i krajami ościennymi ujawnia wielkie zacofanie, a nawet regres. Struktura gospodarcza Litwy w latach 1897 i 1923 w % Ludność 1897 1923 Łotwa 1930 Prusy 1925 Polska 1921 Rolnicza Przemystowo-handlowa Nieprodukcyjna 73,9 19,0 8,1 79,0 9,4 11,6 68,3 18,4 13,3 55,7 32,3 12,0 65,6 32,3 11,1 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Litwa niepodległa nadal pozostawała krajem rolniczym. Wytwórczość przemysłowa dawała bowiem zaledwie 25% dochodu narodowego Litwy, a resztę, tj. 75%, przynosiło rolnictwo. Odpowiednio do przemian gospodarczych kształtowała się struktura społeczna Litwy. W okresie od 1897 do 1926 r. zmieniła się ona następująco: Rozwój struktury społecznej Litwy w latach 1897—1926 w % Klasy społeczne 1897 1926 Burżuazja i ziemiaństwo Drobni właściciele i inteligencja, nie żyjący z wyzysku cudzej pracy Proletariusze i półproletariusze 2,3 17,2 80,5 7,6 7,4 85,0 Razem 100,0 100,0 W pierwszej ćwierci XX w., a głównie w pierwszych latach Litwy niepodległej, nastąpił więc szybki, przeszło 3-krotny wzrost burżuazji. Burżuazja litewska po 1918 r. uzyskała wreszcie upragnione normalne 322 Rzeźba B. Bućasa Siewca warunki rozwoju. Nie krępowana już przez carat, przy poparciu własnego rządu zakładała nowe fabryki, banki, przedsiębiorstwa handlowe, nabywała ziemię, tworzyła monopole handlu zagranicznego i skupu produktów rolnych, jak “Lietukis", “Pienocentras", “Maistas". Mimo to cechą charakterystyczną struktury społecznej Litwy był brak warstwy wielkiej burżuazji na skalę oczywiście europejską. Litwa była po prostu za uboga na wydanie grupy prywatnych milionerów. Klasa pośrednia — właściciele warsztatów rzemieślniczych i gospodarstw rolnych, w zasadzie nie korzystający z pracy najemnej — uległa rozkładowi. Rosła za to warstwa inteligencji pracującej. Mimo reformy rolnej następowała powolna pauperyzacja społeczeństwa, gdyż klasy pracujące — drobni chłopi i robotnicy — stanowiły coraz większą masę ludności kraju. Stabilizacja gospodarcza Litwy około 1922 r. i wprowadzenie l X 1922 r. własnej waluty lita (10 litów - l dolar), mającego pokrycie w złocie (otrzymanym od Rosji Radzieckiej na mocy traktatu 1920 r. w wysokości 3 mln rubli), stałe nadwyżki eksportowe, rosnący zapas dewiz i złota w banku litewskim oraz pożyczki zagraniczne (w tym spora pożyczka amerykańska z 1924 r. w wysokości przeszło 22,5 mln dolarów) pozwoliły Litwie powoli rozbudowywać gospodarkę narodową. Jednakże ożywienie gospodarcze nie ogarnęło wszystkich działów gospodarki narodowej, gdyż w kilku dziedzinach wytwórczości przemysłowej panował zastój, a nawet nastąpił spadek produkcji. Podstawowy dla rozwoju gospodarczego kraju przemysł obróbki metali, nie mający rodzimych źródeł surowców, jak i przemysł budowy maszyn przeżywały dość głęboki kryzys. W 1939 r. dawały one ledwie 65% produkcji przedwojennej. Stosunkowo szybko rozwijał się przemysł materiałów budowlanych; w 1931 r. wyprodukowano 54,4 mln sztuk cegieł, a w 1939 r. już 70,1 min. Nadzwyczaj zacofana była energetyka, zajmująca chyba jedno z ostatnich miejsc w Europie pod względem ilości wyprodukowanej energii; w 1935/36 r. tylko 19% ludności Litwy korzystało z energii elektrycznej. Ważne 323 miejsce w produkcji przemysłowej zajmowały zakłady papiernicze, które rozwinęły się po 1933 r., oraz przemysł obróbki drewna i fabryka celulozy w Kłajpedzie; Litwa jednak sprowadzała z zagranicy znaczne ilości papieru. Powoli rozwijał się przemysł chemiczny. W 1933 r. powstały dwie fabryki wyrobów gumowych, które wkrótce pokryły większość zapotrzebowania krajowego Nader szybkie tempo rozwoju cechowało przemysł spożywczy, zwłaszcza po 1930 r. Przemysł mięsny, podporządkowany monopolowi “Maistas", i przemysł mleczny, zależny od spółki “Pienocentras", swój stały rozwój zawdzięczały przede wszystkim eksportowi. Przemysł tekstylny, nastawiony wyłącznie na rynek krajowy, przeżywał okres pomyślności. Tylko w latach 1930— 1939 jego produkcja wzrosła 3,5 rażą, a liczba zatrudnionych robotników podniosła się z 1434 do 6845. Cały przemysł w porównaniu do okresu, przedwojennego (1910) zwiększył swą produkcję (1939) przeszło 2,1 rażą. Liczba zatrudnionych robotników w latach 1910-1939 wzrosła z 26652 do 37671. Natomiast liczba zakładów przemysłowych w wyniku koncentracji przemysłu zmniejszyła się z 4495 w 1910 r. do 1573 w 1939 r. Tempo rozwoju przemysłowego Litwy było wszakże za wolne, aby Litwa mogła przekształcić się w kraj rolniczo-przemysłowy, jakim były współcześnie Prusy niemieckie, czy też dogonić Łotwę, posiadającą wcale nie lepsze warunki naturalne od Litwy. W dodatku cały przyrost produkcji miał miejsce głównie w przemyśle lekkim i spożywczym, co jest typowe dla wczesnego okresu kapitalistycznej industrializacji. Przemysł litewski w dużej części był opanowany przez kapitał obcy. W 31 spółkach przemysłowych, w których uczestniczyły różne zagraniczne przedsiębiorstwa, w 1938 r. (bez Kłajpedy) kapitał zagraniczny, głównie belgijski, potem szwedzki, niemiecki, amerykański i — o dziwo — łotewski, posiadał 63,4% udziałów. W przemyśle energetycznym do zagranicy należało wówczas 99% kapitałów, w chemicznym 92%, w metalowym 52%, w tekstylnym 54% i w papierniczym 60%. Litwa z uwagi na swą tanią siłę roboczą była dogodnym źródłem zysków dla zagranicznej burżuazji. Skutkiem słabego rozwoju przemysłu palącym problemem Litwy było stałe bezrobocie. Oblicza się, że u schyłku istnienia Republiki Litewskiej (1939) liczba bezrobotnych w mieście i na wsi wynosiła około 29 tys. Dorywcze roboty publiczne nie rozwiązywały sprawy. Bezrobotni szukali więc chleba za granicą. W dwudziestoleciu międzywojennym emigrowało z Litwy około 100 tys. ludzi. Położenie robotników w Litwie po odzyskaniu niepodległości, wbrew zapowiedziom jeszcze rządu Taryby z 29 XII 1918 r. mówiącym, 324 że “sprawa pracy i robotników nie będą drugorzędnymi troskami rządu", nieznacznie się poprawiło. Ustanowiono bowiem w 1919 r. 8-godzinny dzień roboczy, co prawda nie zawsze przez pracodawców przestrzegany, od 1928 r. zaczęto tworzyć kasy chorych dla robotników, ale jednocześnie zwalczano klasowe związki zawodowe, zwłaszcza te, w których komuniści mieli coś do powiedzenia. Związki zawodowe, które walczyły o poprawę bytu robotników, o wprowadzenie ograniczających samowolę kapitalistów zbiorowych umów o pracę, zakładane były masowo od 1919 r. Ponieważ opanowali je w części komuniści, w 1921 r. rząd ogłosił ich rozwiązanie. Odrodzone na nowo za rządów ludowców w 1926 r., po przewrocie grudniowym zostały znowu rozpędzone. W 1934 r. rząd dozwolił działać tylko kilku narodowo-katolickim związkom zawodowym. Święto l Maja władze próbowały w 1919 r. “upaństwowić". Ponieważ pochody robotnicze, jak w 1924 r. w Kownie, przekształcały się w manifestacje polityczne, przeciwko manifestantom rzucano policję. Od 1930 r. l Maja już nie widniał w wykazie świąt państwowych. Robotnicy, pozbawiani możliwości legalnej obrony swych interesów poprzez związki zawodowe, w walce o swoje prawa stosowali od dawną wypróbowany oręż — strajki. Przyczyną strajków najczęściej bywały zatargi z pracodawcami na tle warunków płacy i pracy. Zarobki przeciętnego robotnika starczały zwykle na utrzymanie dwóch osób: robotnika i jego żony. Dla przykładu można podać, że w 1930 r. minimum utrzymania duosobowej rodziny wynosiło 157,5 lita, w 1935 r. - 87,5 lita i w 1938 r. - 99 litów; w tychże latach przeciętny dzienny zarobek robotnika wynosił w Kownie: 1930 r. — 6,80 lita, w 1935. r. - 5,20 lita, w 1938 r. - 5,55 lita; na prowincji w 1930 r. - 5,10 lita, w 1935 r. - 3,60 lita, w 1938 r. - 4,10 lita. Przyjmując, że w ciągu miesiąca robotnik przepracował średnio 25 dni, można obliczyć, że zarabiał on miesięcznie w Kownie w 1930 r. — 170 litów, w 1938 r. — 138 litów, a więc nieco powyżej minimum egzystencji dwuosobowej rodziny. Ci robotnicy, którzy mieli na utrzymaniu dzieci, znajdowali się w bardzo trudnych warunkach. Płaca kobiet była zwykle o 25—30% niższa. Najlepsze zarobki osiągali robotnicy w Kłajpedzie, gdzie płacono prawie o jedną trzecią więcej niż w Litwie Wielkiej. Natomiast płace najwyżej uposażonych urzędników państwowych kształtowały się w granicach do 1200 litów, a ge-neralicji nawet do 2900 litów (według danych z lat 1939— 1940); poseł na sejm otrzymywał 900 litów miesięcznego dodatku. W latach 1932— 1939 na Litwie miało miejsce 211 strajków z udziałem 27939 robotników (dane niepełne). Przyczyną większości (168) strajków były niskie zarobki. Około połowy tych strajków zakończyło się zwycięstwem robotników. Organizatorami strajków, według da- 325 nych policji, byli w większości sami robotnicy. Policji udało się stwierdzić, że w 13 strajkach siłą organizującą byli komuniści. Odgrywali oni zapewne poważną rolę i w wielu innych akcjach strajkowych. Rządy burżuazji, potem faszystowski reżim Smetony, rozwiały nadzieję robotników na lepszy byt. Toteż w 1940 r. masy robotnicze opowiedziały się za ustanowieniem władzy radzieckiej na Litwie. Handel zagraniczny Litwy po okresie pomyślnego rozwoju do 1930 r., w latach 1931-1935 w związku ze światowym kryzysem gospodarczym (1929— 1933) gwałtownie się skurczył. Ceny na towary litewskie, głównie na masło, bekony i jaja, na rynkach zagranicznych ogromnie spadły i aby wyrównać straty, Litwa musiała podwoić eksport! Głównym dostawcą i odbiorcą Litwy w handlu zagranicznym do 1931 r. były Niemcy. Światowy kryzys, a potem względy polityczne — nacisk na Litwę w sprawie Kłajpedy, skłoniły Niemcy do ograniczenia wymiany towarowej z Litwą o dwie trzecie, a w 1935 r. nawet do wprowadzenia obostrzonej ochrony celnej, czyli do faktycznej blokady gospodarczej Litwy. Litwa zdołała za to zdobyć dla swych bekonów rynek angielski, stając się obok Danii, Holandii i Polski jednym z głównych dostawców Anglii. Wskutek surowych ograniczeń importu Litwa w latach kryzysu (1931-1935) zdołała też utrzymać aktywny bilans handlowy. Od 1936 r. zaczęła się dla handlu litewskiego nowa koniunktura, trwająca aż do II wojny światowej. Niemal cały eksport litewski był zmonopolizowany przez trzy przedsiębiorstwa państwowe: “Pienocentras" (Centrala Mleczna), “Maistas" (Żywność) i “Lietukis" (Gospodarstwo Litewskie). Eksport litewski w 85—90% składał się z towarów rolno-spożywczych. W zamian za masło, sery, jaja i bekony oraz len i drewno Litwa importowała żelazo, blachę, maszyny, towary kolonialne i inne. Mimo dodatniego bilansu handlu zagranicznego Litwy zaciągnięte za granicą pożyczki na cele obrony i inne potrzeby państwowe poważnie ciążyły nad budżetem państwowym. Zadłużenie Litwy wobec zagranicy na dzień l I 1940 r. wynosiło jeszcze 68 915 tys. litów, czyli 6 891 500 dolarów. REFORMA ROLNA Projekt ustawy o reformie rolnej, wniesiony na obrady sejmu ustawodawczego przez partię chrześcijańsko-demokratyczną w 1922 r., miał na celu takie unormowanie stosunków agrarnych w Litwie, które by zapewniało warunki rozwoju drobnym i średniorolnym gospodarzom. Projekt przewidywał, że wywłaszczeniu na rzecz państwa za odszkodowaniem ulegną ziemie właścicieli prywatnych i kościoła, o ile 326 Litwa w XX w. rozmiar ich własności ziemskiej przekracza 80 hektarów. Powstały z wywłaszczenia państwowy fundusz ziemi miał posłużyć do nadzielenia ziemią przede wszystkim żołnierzy ochotników — bojowników o niepodległość, a następnie bezrolnych i małorolnych. Korzystający z nadziału zobowiązani byli wykupić ziemię od państwa według cen rynkowych najdalej w ciągu 20 lat. Projekt ten, postępowy w swoim założeniu, został w 1922 r. uchwalony. Z chwilą objęcia władzy przez partię “tautininkow" ta wielka reforma rolna została zahamowana. Nietykalna norma własności uległa w 1928 r. znacznemu podwyższeniu do 150 ha, z tym jeszcze wyjątkiem, że nie rozparcelowane dotąd majątki, uznane za wzorowe, mogły posiadać więcej ziemi. Ale i tak litewska reforma rolna należała do najbardziej radykalnych w ówczesnej Europie, gdyż jedynie Estonia zniosła całkowicie własność obszarniczą, w Łotwie zaś byłym właścicielom ziemskim pozostawiono 50—100 ha resztówki, w Rumunii 100—500 ha, w Czechosłowacji 150—500 ha, cóż dopiero mówić o Polsce, gdzie parcelacji majątków dworskich nie ukończono do 1939 r. i zwykle pozostawiono w ręku ziemian więcej niż ustawowe 180—400 ha na gospodarstwo. Ogółem na cele reformy rolnej do 1939 r. wywłaszczono w Litwie 720 tys. ha. Przeszło połowa tej ziemi (dokładnie 456 tys. ha) została przydzielona bezrolnym osadnikom i małorolnym, reszta zaś przypadła instytucjom państwowym, organizacjom społecznym, szkołom, kościołom i innym użytkownikom. Jakie zmiany w strukturze agrarnej Litwy spowodowała reforma, widać z porównania wyników spisu rolnego z 1930 r. z danymi 1905 r. Zmiany w strukturze agrarnej Litwy w latach 1905— 1930 Stanowiły procent Posiadały 2 ziemi w % 1905 1930 1905 1930 / do 10 ha lub dziesięcin 10-20 ha 20-30 ha 30-100 ha powyżej 100 ha 34,5 47,1 5,2 1,8 49,6 30,0 11,1 8,8 0,5 8,3 29,2 11,8 10,2 40,5 17,2 29,9 19,1 27,5 6,3 Zaznaczyć należy, że w dziesięcioleciu 1931—1940 w strukturze agrarnej Litwy nie nastąpiły jakieś istotniejsze przesunięcia, zmalała grupa gospodarstw do 10 ha o pół procenta i o tyleż wzrosła grupa gospodarstw zamożniejszych powyżej 20 ha. Reforma rolna w Litwie złamała więc dość gruntownie wielką własność, choć całkowicie jej nie zlikwidowała. Zamożne ziemiaństwo 328 Wieśniak litewski powracający z niiasia zostało jednak w większości zrujnowane i nierzadko musiało jąć się nawet pracy fizycznej w swoich okrojonych przez reformę majątkach. Litwini byli nadzwyczaj konsekwentni w wywłaszczaniu tej części zie-miaństwa, która czując się polską nie kryła niechęci do państwowości litewskiej. Niektórzy polscy ziemianie zostali przez władze litewskie dosłownie “puszczeni z torbami". Natomiast prolitewska cząstka ziemiaństwa różnymi sposobami dość skutecznie zapobiegała parcelacji swoich posiadłości. Z reformy skorzystała wiele warstwa zamożniejszych gospodarzy, która podwoiła swój stan posiadania. Uszczuplona grupa średniorolnych w zasadzie utrzymała tę samą ilość ziemi co przed reformą. Wzrosła znacznie warstwa małorolnych (blisko o 50%) i niemal dwukrotnie zwiększyła areał swych gospodarstw. W rezultacie reformy rolnej byt wielkiej części chłopstwa litewskiego w porównaniu z okresem przedwojennym doznał wyraźnej poprawy. Reforma rolna nie rozwiązała jednak problemu bezrolnych. Część ich, co prawda, otrzymała ziemię. Ale nowi osiedleńcy, tzw. naujaku-rai, nie mieli środków na postawienie budynków, na zakup inwentarza, często nadawano im nieużytki. Byt tej części chłopstwa pozostawał nadal nędzny, tak że do 1934 r. około 36°o osiedleńców straciło ziemię za długi. Z uwagi na całkowity brak danych statystycznych trudno jest coś powiedzieć o bezrobociu na wsi. Spis rolny 1930 r. świadczy o szerokim stosowaniu pracy najemnej na wsi. Na 287 380 gospodarstw rolnych (w tym 53 463 małorolnych do 5 ha) przypadało 118690 robotników najemnych. Położenie parobków wiejskich, zatrudnionych zwykle na zasadzie wolnej umowy z gospodarzem, było znacznie cięższe niż robotników przemysłowych. Dzień roboczy był zależny od woli właściciela, wynagrodzenie również. Robotnicy wiejscy zarabiali przeciętnie mniej niż połowę tego, co robotnik przemysłowy, dostawali jednak przy tym od gospodarzy całodzienne wyżywienie. Kryzys gospodarczy lat 1931—1935 oraz stale pogłębiająca się 329 różnica cen między towarami rolnymi a przemysłowymi odbiły się dotkliwie na życiu wsi. Ponieważ produkty rolne rzucane na rynek krajowy i zagraniczny podlegały ustawicznej obniżce cen, a produkty przemysłowe stale drożały, siłą rzeczy spadała dochodowość gospodarstw chłopskich. Rosło zadłużenie chłopów w bankach, w 1938 r. wynosiło ono ogromną sumę 405434 tys. litów, tj. ponad 40,5 mln dolarów. W 1940 r. na wsi litewskiej znajdowało się już około 80 tys. bezrolnych, gdy w 1919 r. tylko 57 485. U schyłku istnienia burżuazyj-nej Republiki Litewskiej położenie większej części ludności wiejskiej uległo więc znacznemu pogorszeniu. ROZWÓJ OŚWIATY, NAUKI, KULTURY I SZTUKI Litwa niepodległa stanęła przed niezmiernie trudnym zadaniem likwidacji zacofania kulturalnego, odziedziczonego w spadku po rządach carskich. Mimo braku wykwalifikowanych kadr nauczycieli i niedostatku środków finansowych Litwa zdobyła się na wielki wysiłek w dziedzinie szkolnictwa i oświaty. Zdołała stworzyć liczną sieć szkół podstawowych i średnich, kilka wyższych uczelni (uniwersytet, politechnikę, konserwatorium) i wprowadzić od 1930 r. powszechny obowiązek nauczania dzieci w wieku szkolnym. Rozwój szkolnictwa podstawowego i średniego na Litwie w latach 1920- 1938 przedstawiają najlepiej dane statystyczne: Rozwój podstawowego i średniego szkolnictwa w Litwie Rok Szkoły podstawowe Liczba uczniów Szkoły średnie Liczba uczniów 1920 1928 1938 l 173 2657 2335 71648 160678 298 429 40 123 88 9076 22452 20144 W 1938 r. łączna liczba wszystkich typów szkół w Litwie wynosiła 2576, nauczycieli 8760, uczniów 343 695. Mimo dość znacznego spadku liczby szkół i uczniów w szkołach średnich w ostatnich latach niepodległości, spowodowanego zapewne niedostateczną troską rządu o sprawy szkolnictwa, postęp w dziedzinie oświaty był olbrzymi. Litwa po odzyskaniu niepodległości miała około 44% analfabetów. Natomiast w 1926 r. czytać i pisać umiało już przeszło 67% ludności. W 1939/40 r. zarejestrowano jeszcze blisko 400 tys. analfabetów, co na około 2925 tys. ludności (razem z krajem wileńskim) stanowiło niespełna 14%. Zaznaczyć wszakże trzeba, iż obowiązkowa nauka z różnych przyczyn nie mogła objąć wszystkich dzieci, w dodatku szkoły podstawowe kończyło tylko 10% uczniów. 330 Wilno. Kościół bernardyński z XVI w. Linograwiura J. Kuzminskisa Narodowa wyższa uczelnia publiczna jest jedną z zasadniczych potrzeb każdego żywego i rozwijającego się narodu. Uczelni takiej Litwa była pozbawiona od 1832 r. Z chwilą odzyskania niepodległości sprawa uniwersytetu wypłynęła niemal natychmiast na porządek dzienny. Władze państwowe rozumiały, że nowoczesne państwo bez własnej inteligencji i sił fachowych, bez rozwijania wiedzy i zaszczepiania jej dorastającym pokoleniom nie może normalnie funkcjonować. W 1918 r., jeszcze w czasach niemieckiej okupacji, Taryba zasiadająca podówczas w Wilnie opracowała i uchwaliła statut przyszłego państwowego uniwersytetu litewskiego w Wilnie. Utrata Wilna w 1919— 1920 r. zmusiła oczywiście władze do częściowej zmiany tego projektu. Zalążkiem pierwszego litewskiego uniwersytetu były wyższe kursy naukowe, powstałe w Kownie w 1920 r. z inicjatywy 331 społecznej. Kursy te działały w przeciągu niespełna dwóch lat. W 1921 r. sejm ustawodawczy zajął się sprawą uniwersytetu, ale wobec natarczywych żądań klerykałów, którzy domagali się obsadzenia katedr uniwersyteckich tylko za zgodą władzy duchownej, nie zdołał on przedsięwziąć żadnych uchwał. Wówczas rząd znalazł niespodziewane wyjście z kłopotliwej sytuacji: przypomniano sobie uchwałę Taryby z 1918 r. i pomijając sejm po prostu w drodze wykonawczej w 4 rocznicę proklamowania niepodległości 16 II 1922 r. ogłoszono akt otwarcia Uniwersytetu Litewskiego w Kownie. Uniwersytet Litewski składał się z 6 wydziałów: teologiczno-filo-zoficznego, humanistycznego, prawnego, matematyczno-przyrodnicze-go, medycznego i technicznego. Pierwszym rektorem Uniwersytetu Litewskiego został J. Simkus; później długoletnim rektorem w latach 1927-1928, 1933-1936, 1936-1939 został Polak litewski Michał Rómer, znakomity uczony w zakresie teorii państwa i prawa. Większość profesorów stanowili Litwini, a cząstkę zaproszeni specjaliści zagraniczni. Uniwersytet Litewski, w 500 rocznicę zgonu w. ks. litewskiego Witolda (1430—1930) przemianowany na Uniwersytet im. Witolda Wielkiego, w latach 1922-1940 zdołał wykształcić 3775 specjalistów, przeważnie prawników i lekarzy. Była to liczba niewielka, zważywszy, że rokrocznie na Uniwersytecie studiowało 3—4 tys. młodzieży. Niemniej młode kadry inteligencji, jeśli wliczyć do nich i tych, co posiedli niepełne wyższe wykształcenie, wyszłe z kowieńskiego uniwersytetu, walnie przyczyniły się do podnoszenia poziomu nauki i kultury narodowej w Litwie. Rozwój oświaty pociągał za sobą stały wzrost czytelnictwa, zwiększało się więc zapotrzebowanie społeczeństwa na książki i prasę. Mimo małej sieci bibliotek i księgarni, małych nakładów oraz dość wysokich cen książek, tępienia pism i wydawnictw lewicowych przez cenzurę — czytelnictwo kwitło. Rocznie ukazywało się w Litwie około tysiąca książek i wychodziło blisko sto różnych czasopism. W 1922 r. powstał pierwszy zawodowy państwowy teatr w Kownie, wystawiający opery i balety. Drugi teatr zorganizowano w 1934 r. w Szawlach, lecz rychło przeniesiono go do Kłajpedy (1935). Wśród artystów operowych zasłynął w świecie tenor Kipras Petrauskas, natomiast twórczynią działającego od 1925 r. baletu litewskiego okazała się pedagog Olga Dubienieckiene, a jako primabalerina — obok święcących triumfy na scenach litewskich i zagranicznych artystów rosyjskich — wybiła się młoda Maria Juozapaityte. Wydarzeniem wielkiej wagi w życiu społecznym i kulturalnym Litwy było uruchomienie w Kownie pierwszej radiostacji, która w 1926 r. zaczęła regularnie nadawać audycje; druga rozgłośnia radiowa działała od 1936 r; w Kłajpedzie. 332 Pomnik Żmudzina w Rosieniach dłuta V. Grybasa z 1934 r. W sztuce litewskiej, rozwijającej się w trudnych nieraz dla artystów warunkach materialnych, przeważał kierunek realistyczny. Działali tu znani i sławni już przed wojną artyści: P. Kalpokas (rzeźba i malarstwo), P. Rimsa (rzeźba), J. Zikaras (rzeźba), A. Źmuidzinavićius (malarstwo), M. Songaila (architektura monumentalna), K. Skleris (malarz impresjonista), V. Grybas (rzeźba). Część młodych dążyła jednak ku nowym prądom w sztuce. Wśród szeregu wybitnych dzieł sztuki litewskiej tego okresu wyróżniła się monumentalna rzeźba Knygnesys (Książkonosz) J. Zikarasa, nawiązująca do lat walki o kulturę. Grybas, uczeń słynnego Bourdellea, stworzył szereg rzeźb pomnikowych, m. in. w. ks. Witolda, historyka Daukantasa, a także przyciągającą uwagę postać wieśniaka-Żmudzina, rozważnego, twardego, odpornego na wszelkie przeciwieństwa losu, o którym powiadano: “Kiedy gadzina ukąsi Żmudzina, od jadu Żmudzina zdycha gadzina". Pierwszym litewskim muzeum sztuki - galerią narodową była galeria sztuki litewskiej imienia M. K. Ćiurlionisa w Kownie. Utworzono ją w 1921 r., a otwarto dla publiczności w 1925 r. Obok zadziwiających obrazów Ćiurlionisa można dziś w niej oglądać najcenniejsze dzieła sztuki litewskiej. W historii muzyki litewskiej chlubnymi zgłoskami zapisali się kompozytorzy J. Tallat-Kelpśa (1888- 1949), S. Simkus (1887-1943), założyciel konserwatorium w Kłajpedzie, B. Dvarionas oraz J. Karna-vićius (1884— 1941), twórca opery narodowej Grażyna (libretto według A. Mickiewicza) i inni. W dziedzinie badań naukowych największe postępy poczyniła oczywiście szeroko pojęta lituanistyka, w jej obrębie historia, historia literatury, językoznawstwo. Na tym polu działało już kilku wybitnych uczonych, przede wszystkim słynni bracia Birżiskowie: Michał (1882-1962), historyk literatury, i Wacław (1884-1956), znakomity bibliograf i historyk kultury; trzeci Birźiska, Wiktor, uprawiał matema- 333 tykę. Obok nich wybijał się pracowity A. Janulaitis (1878—1959), historyk prawa. Naukę prawa świetnie reprezentował M. Rómer (1880— 1946). Z młodszej generacji wyróżniali się historycy Z. Ivinskis, A. Sapoka (1906—1961), historyk literatury V. Maciunas, archeolog J. Puzinas, historyk sztuki P. Galaune. Po przedwczesnej śmierci K. Bugi (1879-1924) oraz zgonie J. Jablonskisa (1860-1930) językoznawstwo litewskie straciło dwóch swoich najwybitniejszych przedstawicieli. Badania nad językiem litewskim podjęli jednak P. Skardźius, A. Sałys, P. Jonikas i inni, jak J. Bałćikonis. Zaczęto przygotowywać wielki słownik języka litewskiego Lietuvii{ kalbos źodynas. Pierwszy tom tego dziś jeszcze dalekiego od ukończenia słownika ukazał się dopiero w 1941 r. Instytut Lituanistyki, założony w 1938 r., działał zbyt krótko (do 1941 r.), aby należycie spotęgować badania nad historią, kulturą i językiem Litwinów. Mimo iż reżim “tautininków" nie stworzył właściwych dla rozwoju nauki warunków, uczeni litewscy w dwudziestoleciu międzywojennym osiągnęli wiele godnych wysokiego uznania wyników, stanowiących wkład do nauki i kultury światowej, jak bibliografia litewska Lietuvii{ bibliografija (1547—1910) V. Birźiski, jak Valstybe ir jos konstitucine teise (Państwo i jego prawo konstytucyjne} M. Rómera, czy też dzieła językoznawcze K. Bugi. BLASKI I NĘDZE LITERATURY Wskrzeszone państwo litewskie winno, zdawałoby się, otworzyć nową epokę w dziejach literatury litewskiej. Tymczasem wybitny pisarz V. Mykolaitis-Putinas narzekał w 1926 r., że literatura litewska jest “piłka, śiurpu ir negyva" — “szara, żałosna i martwa". Biadali i inni mówiąc, że społeczeństwu i literaturze brak jest wielkiej idei, że życie zdobione bywa tylko “litem albo wekslem" (F. Kirśa), że działalność twórcza nie jest popierana, byt pisarza nędzny, a nakłady książek niższe niż w latach zakazu druku. W tych gorzkich żalach pisarzy, obok wielu racji i uzasadnionej troski o sprawy bytowe, była i nuta nieuzasadnionego pesymizmu, niewiary w społeczną misję i rolę literatury w wychowaniu społeczeństwa. Niepodległość bowiem stworzyła warunki do stałego wzrostu poziomu kulturalnego społeczeństwa litewskiego. Rozwój oświaty w masach włościańskich i robotniczych sprawił, że chłop czy robotnik bardziej był spragniony książki niż nawet inteligent. Pisarzom przybywały coraz to nowe rzesze czytelników. Prasa i radio były potężnymi narzędziami szerzenia kultury i zaspokajania głodu wiedzy o świecie wśród mas. Kultura stawała się masowa, a to powodowało, że literatura była dla ludu jedną z potrzeb życiowych. W literaturze litewskiej początkowo prym wiedli wybitni pisarze 334 starszego pokolenia: Maironis, Tumas-Yaiźgantas, Źemaite, Pećkaus-kaite, Kreve-Mickevicius. Atoli większość z nich swe główne dzieła stworzyła jeszcze przed wojną. Dobry utwór, zakrojony na miarę epopei narodowej, dał J. Tumas-Yaiźgantas. Była to powieść Pragie-druliai (1918—1920), w której autor zawarł obraz Litwy w minionej epoce walki o kulturę. Rozwinął się talent Kreve-Mickevićiusa. Jego misterium Likimo keliais (Drogami przeznaczenia, 1921—1929), pisane początkowo jako pochwała odradzającej się Litwy, w miarę dochodzenia do głosu sił reakcyjnych zabrzmiało nutą krytyki panującego ustroju i “wodza narodu". Wymowny, ale słaby dramaturgicz-nie, był inny utwór tego pisarza: Mindaugo mirtis (Śmierć Mendoga, 1935), który potępiał intrygi polityczne i opowiadał się za jednością narodową. Z twórczości A. Yienuolisa-Źukauskasa (1882— 1957) wyróżnia się opowieść Veźys (Rak, 1920), ostro krytykująca ziemiaństwo Litwy. Ciekawa jest też jego powieść historyczna z czasów Witolda Kryźkeles (Rozdroże, 1932), gdyż Vienuolis wbrew idealizującej postać Witolda historiografii oceniał go jako gnębiciela ludu. Wybitne miejsce w poezji litewskiej zajął Liudas Girą. Publikować zaczął on już w 1903 r. i podobnie jak inni pisał początkowo po polsku. Wrażliwy na sprawy społeczne, niezwykle czuły w opisie przyrody, wsławił się w 1912 r. wierszem Tauta ir poetai (Naród i poeci), w którym powiadał: “Słowo poety w pieśni zaklęte, jeśli prawdę głosi, przez wieki żyć będzie". Girą stopniowo odkrywał prawdę o niepodległej Litwie. W 1939 r. w wierszu Liaudies teismas (Sąd ludowy) stanowczo potępiał “wodzów narodu", którzy wzorem carskich satrapów kradną z państwowego spichlerza. Bałys Sruoga (1896—1947), poeta-erudyta, docent i profesor uniwersytetu w Kownie, pisał “w półświadomości". Symbolizm jego wysoce oryginalnych wierszy był niezrozumiały. Za to dramat Baisioji naktis (Groźna noc, 1935), rzecz o rewolucji 1905 r., pojętej jako etap walki narodowowyzwoleńczej Litwinów, cieszy się nadal uznaniem. Wyznawcami modernizmu w literaturze litewskiej byli: Sofia Ćiurlioniene-Kymantaite (1886-1958), P. Yaićiunas (1890-1959), A. Lastas (1887-1961) i K. Binkis (1893-1942). Binkis pozostawił po sobie głośny i w Polsce dramat Generalna repetycja (1940, druk 1958), obrazujący wojnę. Sztuka żywo przypomina swą treścią napad hitlerowskich Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. Autor potępia wojnę jako zło najgorsze i winą obarcza obydwie walczące strony. Ćiurlioniene-Kymantaite (wdowa po słynnym muzyku i malarzu Ciur-lionisie), znana z książki Lietuvoje (W Litwie, 1910), ostro atakującej realizm w literaturze, pozostawiła m. in. opowieść o środowisku klerykalnym Sventmare (1937). 335 Wielkim pisarzem okazał się Vincas Mykolaitis-Putinas (1893— 1967). W 1933 r. ogłosił on trylogię Altoriu, sesely (W cieniu ołtarzy), która od razu zdobyła mu powszechne — prócz sfer klerykalnych — uznanie i została następnie przetłumaczona na kilka języków. Był to wielki protest pisarza, niedoszłego kapłana, przeciwko zakłamaniu w światku klerykalnym i ślepej wierze w dogmaty religijne. Głęboki humanizm dzieła Mykolaitisa, broniącego praw człowieka do szczęścia i radości życia, znalazł w tej powieści piękną oprawę artystyczną. Autor dał w niej dowód niemałej odwagi, skoro tak śmiało poruszył palące sprawy stanu kapłańskiego w warunkach panoszenia się klerykalizmu, tłumionego co prawda przez reżim Smetona jako ruch polityczny, ale zawsze potężnego. Lewicowy nurt w literaturze litewskiej reprezentowali: Petras Cvirka, Salomea Neris, V. Montvila, A. Venclova, J. Baltusis, T. Tilvytis, J. Marcinkevićius, krytyk K. Korsakas i inni. P. Cvirka (1909—1947) w powieści Żerne maitintoja {Ziemia żywicielka, 1935) przedstawił ostro konflikty klasowe na wsi litewskiej. Napisał też najlepszą w literaturze litewskiej powieść satyryczną Frank Kruk (1934). Świetna poetka, “słowjk litewski", S. Neris (1904—1945), tworzyła pod hasłem: “zadaniem poety—odnowić świat". Wypowiadała się zdecydowanie przeciwko panującym w Litwie porządkom społecznym. Żarliwa głosicielka idei postępu i humanizmu, ogłosiła szereg zbiorów swoich poezji. W 1938 r. otrzymała świeżo ustanowioną państwową nagrodę literacką. Literatura litewska dwudziestolecia międzywojennego wcale nie była więc “szara i martwa". Jej postępowy nurt odzwierciedlał wiernie trudne, ale i prężne życie narodu oraz budził wiarę w lepszą przyszłość. ROZWÓJ SPORTU. TRAGICZNY LOT DARIUSA I GIRENASA « Wychowanie fizyczne i sport przyjęły się najpierw w wojsku litewskim począwszy od 1919 r. Po upływie kilku lat zaczęto organizować również cywilne kluby i zawody sportowe. Zawody lekkoatletyczne urządzano od 1921 r. W 1922 r. rozgrywano już pierwsze mistrzostwa Litwy w piłce nożnej. Narodowym sportem stała się koszykówka. W tej dyscyplinie Litwini święcili największe triumfy, gdyż dwukrotnie, w 1937 i 1939 r., zdobyli oni tytuły mistrzów Europy. W ich drużynie grali ówczas znakomici koszykarze amerykańscy pochodzenia litewskiego. Podczas mistrzostw rozegranych w 1939 r. w Kownie Litwa pokonała m. in. Polskę 46:18 i zaledwie jednym, ale zwycięskim punktem wygrała z Łotwą w finale 37:36, zdobywając decydującego kosza z dobitki amerykańskiego Litwina P. Lubinasa na parę sekund przed końcem spotkania. 336 W 1933 r. cały świat został poruszony tragicznym lotem dwóch lotników litewskich S. Dariusa i S. Girenasa. Na prymitywnym samolocie postanowili oni przelecieć Atlantyk z Ameryki do Litwy. Było to kilka lat po legendarnym locie Ch. Lindbergha (1927), pierwszego zdobywcy Atlantyku. Darius i Girenas po przebyciu 6411 km zginęli 17 VII 1933 r. w katastrofie pod dzisiejszym Myśliborzem koło Szczecina. Pamięć o tych bohaterach żyje i jest otoczona czcią nie tylko wśród Litwinów. WSPÓŁPRACA NAUKOWO-KULTURALNA POLAKÓW I LITWINÓW Polsko-litewskie związki kulturalne, naukowe i literackie skutkiem zatargu politycznego o Wilno rozwijały się słabo. Pomimo zamkniętej granicy gościło jednak w Wilnie szereg uczonych polskich. W 1929 r. odwiedzili uczonych litewskich w Kownie historyk W. Semkowicz i archeolog W. Antoniewicz. Bawili też w Kownie historycy M. Bren-sztejn, H. Łowmiański, H. Paszkiewicz (1935), których Litwini witali ze szczerym zadowoleniem. Jednakże znakomita śpiewaczka polska E. Bandrowska-Turska w 1935 r. była zmuszona przerwać występy w Litwie i wracać do Polski. Z uczonych litewskich przebywali w Polsce na badaniach naukowych lub prywatnie historyk K. Aviźonis, rektor kowieńskiego uniwersytetu M. Rómer i inni. Te wątłe kontakty osobiste nie mogły jednak doprowadzić do jakiejś bliższej współpracy naukowo-kulturalnej między obu krajami. Na taką współpracę zanosiło się dopiero po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między obu krajami w 1938 r. Latem 1939 r. przebywała na Litwie wycieczka polskich pisarzy i dziennikarzy, w skład której wchodzili m. in. prof. Konrad Górski, Karol Irzykowski, Stanisław Ryszard Dobrowolski, prof. Wacław Borowy. Zadzierzgnięto wtedy wiele serdecznych i trwałych przyjaźni, ale rychła wojna przeszkodziła bliższym kontaktom polsko-litewskim w dziedzinie kulturalno- -naukowej. Literatura polska, od dawna ceniona przez Litwinów, nadal spotykała się ze znacznym zainteresowaniem. Przekładano na litewski nie tylko utwory tego typu, co Trędowata (Rapsuotoji) Mniszkówny, ale i cały szereg czołowych utworów wybitnych pisarzy polskich. Wydano po litewsku Chłopów (Kaimiećiai) W. Reymonta (za przekład tej powieści tłumacz F. Neveravićius otrzymał w 1939 r. nagrodę warszawskiego Pen-Clubu), Wierną rzekę (Istikimoji upe), Dzieje grzechu (Nuodemes istorija). Przedwiośnie (Pavasarejant) S. Żeromskiego, Ziemię w jarzmie (Pajungtoji Żerne) W. Wasilewskiej, niektóre dramaty S. Przybyszewskiego, powieści M. Rodziewiczówny, T. Dołęgi- -Mostowicza, Jału Kurka, wiersze W. Broniewskiego; z klasyków 22 — Historia Litwy 337 przekładam byli Mickiewicz, Słowacki, J. I. Kraszewski, Z. Krasiński, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus. Literatura litewska pozostawała nadal mało znana w Polsce. Z historią literatury litewskiej zaznajamiała Polaków tylko mała broszura M. Birźiski Skrót dziejów piśmiennictwa litewskiego (1919). Przekładów z litewskiego pojawiło się zaledwie kilka. Poezję litewską tłumaczył W. Abramowicz. W 1933 r. ukazał się Rok Donelaitisa w tłumaczeniu K. Pietkiewicza. Potem wyszedł pierwszy tom trylogii Mykolaitisa-Putinasa W cieniu ołtarzy. Wreszcie w 1939 r. ukazała się Antologia poezji litewskiej. Wiele utworów literatury litewskiej znalazłoby z pewnością odbiorców w społeczeństwie polskim, ale brakło nie tylko dobrych tłumaczy, ale i środków do wydawania przekładów z litewskiego. Uczeni litewscy pilnie śledzili nowości polskie, zwłaszcza z zakresu lituanistyki, np. prace historyczne H. Łowmiańskiego, H. Paszkiewi-cza, S. Zajączkowskiego, czy też studia J. Otrębskiego o narzeczach litewskich. Na użytek społeczeństwa litewskiego wydana została po litewsku Historia narodu polskiego (Lenku tautosistorija) W. Smoleńskiego (1925) oraz historia literatury polskiej (Senosios lenku lite-raturos istorija) I. Chrzanowskiego (1924) i B. Chlebowskiego {Lenku literatura 1795-1905) w 1926 r. Rozwój nauki litewskiej spowodował, że z kolei polscy lituaniści coraz bardziej liczyli się z osiągnięciami swoich litewskich kolegów. O stanie nauki litewskiej dokładnie informował polski świat naukowy M. Brensztejn w obszernym artykule Nauka w Republice Litewskiej. Polska lituanistyka, choć zdobyła się na znakomite niekiedy dzieła z zakresu historii Litwy, jak np. H. Łowmiańskiego Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (t. I—II, 1931— 1932), nie potrafiła jednak dać czytelnikowi polskiemu do ręki pełnego zarysu dziejów Litwy, malutka bowiem broszura J. Jakubow-skiego Dzieje Litwy w zarysie (1922) zawierała tylko najbardziej elementarne wiadomości o historii Litwy. Dlatego też znacznie więcej na rzecz wzajemnego poznania się obu narodów zdziałali publicyści, choć ich relacje nie zawsze były bezstronne. Stały korespondent litewskiej gazety rządowej “Lietuvos Aidas" (“Echo Litwy") w Warszawie V. Gustainis po powrocie do Litwy wydał sporą książkę Lenkai ir Lenkija (Polacy i Polska). Autor usiłował zawrzeć w niej obraz współczesnej Polski, nie wyłączając nawet kultury i sztuki. Polskim odpowiednikiem książki Gustainisa był zbiór reportaży T. Katelbacha Za litewskim murem (1938). Katelbach, przez okres ponad trzyletni korespondent (1934—1937) półurzędowej “Gazety Polskiej", zdołał dość dokładnie zgłębić rzeczywistość litewską i przekazał o niej mnóstwo ciekawych wiadomości. Potrzeba tych informacji zarówno 338 po stronie polskiej, jak i litewskiej była duża. Przeciętny Polak mógł bowiem śmiało powtórzyć za kamerjunkrem z Dziadów Mickiewicza: “O Litwie, dalibóg, że mniej wiem niż o Chinach". Z winy czynników rządzących obu państw ta nikła obustronna wymiana nau-kowo-kulturalna nie mogła jednak doprowadzić do lepszego poznania, a więc i zrozumienia obu narodów. ULTIMATUM POLSKIE DO LITWY W 1938 ROKU I NAWIĄZANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH Mimo zerwania rokowań polsko-litewskich w 1928 r. oba kraje nadal, ale już nieoficjalnie, podejmowały wysiłki na rzecz porozumienia. Równocześnie utrzymywano kontakty i wymieniano poglądy przy pomocy różnych osobistości i kanałów dyplomatycznych. W 1933 r. spotkali się w Wilnie J. Piłsudski z J. Saułysem i porozumieli się co do wymiany “korespondentów" prasowych. Do Kowna udał się wtedy jako korespondent T. Katelbach, w istocie — nieoficjalny konsul polski w Litwie. W tymże roku w Genewie spotkali się ministrowie spraw zagranicznych litewski D. Zaunius i polski J. Beck. W 1934 r. A. Prystor ze strony polskiej rozmawiał na Litwie ze Sme-toną i Lozoraitisem. Prywatnie, ale za wiedzą władz litewskich, kontaktował się z J. Piłsudskim także Włodzimierz Zubow. Od 1934 r. litewski minister spraw zagranicznych Stasys Lozoraitis prowadził tajne rozmowy z Polską w celu normalizacji stosunków. O wynikach tych rozmów Lozoraitis powiadomił Smetonę 18 IV 1935 r. W piśmie do Smetony Lozoraitis proponował wtedy ułożyć stosunki z Polską na zasadzie przyznania przez Polskę autonomii kulturalnej ludności litewskiej na Wileńszczyźnie; jednym z warunków porozumienia było też oddanie Litwie Sejn, Puńska i Święcian. Sprawy te Lozoraitis omawiał bez powodzenia z polskim ministrem spraw zagranicznych Józefem Beckiem w Genewie we wrześniu 1935 r. Jednocześnie tajne rozmowy prowadził zaufany Lozoraitisa obywatel litewski Kazimierz Narutowicz (bratanek byłego prezydenta Polski Gabriela Narutowicza), który jako handlowiec kursował via Ryga między Kownem a Warszawą. Smetona nie śmiał jednak nawiązać stosunków z Polską, gdyż to pociągnęłoby za sobą wyrzeczenie się Wilna, co znowu zwróciłoby przeciw niemu całe prawie społeczeństwo litewskie. Wymiana poglądów za pośrednictwem Narutowicza trwała jednak aż do początku 1938 r. Rozmowy prowadził też hr. A. Tyszkiewicz, który w latach 1937—1938 spotykał się w Kretyn-dze z ks. Mironasem i ministrem Lozoraitisem. Te tajne sondaże wzajemnych opinii i stanowisk przyniosły znaczne — podobno, gdyż brak 339 dokładnej dokumentacji źródłowej — postępy. Spodziewano się nawet już w końcu lutego 1938 r., że lada dzień wejdą one na tory oficjalne. Tymczasem na zapowiedziane w Gdańsku rozmowy delegacja litewska nie przybyła, co minister Lozoraitis tłumaczył hr. Tyszkiewiczo-wi tym, że społeczeństwo litewskie nie jest przygotowane do zgody z Polską i rząd z tej racji miałby wiele kłopotów. W marcu 1938 r. w stosunkach polsko-litewskich wybuchł niebezpieczny kryzys. Rankiem 11 marca na granicy polsko-litewskiej został śmiertelnie postrzelony żołnierz polski Serafin, który przekroczył granicę litewską pod wsią Trasnykai koło Merecza. Spadkobiercy Piłsudskiego rozpętali wówczas w Polsce niebywałą nagonkę wobec Litwy. W pobliżu granicy rozpoczęła się koncentracja wojsk polskich. Sanacyjne gazety donosiły o “panicznych nastrojach w Kownie". Rozeszły się tam bowiem 14 marca za pośrednictwem posła estońskiego w Warszawie pogłoski o spodziewanym ultimatum polskim, grożącym — rzekomo — okupacją Litwy i wzięciem jej pod protektorat Polski. Tegoż dnia rząd litewski przekazał posłowi polskiemu w Tallinie notę, zawierającą pragnienie polubownego załatwienia sprawy przez pełnomocnych przedstawicieli. W Polsce zaś tłumy szowinistów, podniecone antylitewską propagandą w prasie i radiu, zachęcane przez różnych prowodyrów przykładem faszystowskich Niemiec, które świeżo dokonały Anschlussu Austrii, urządzały demonstracje i wołały pod adresem marszałka E. Rydza-Śmigłego: “Wodzu! Prowadź nas na Kowno!" Wyglądało na to, że ważą się losy wojny i pokoju. W tych dramatycznych — w oczach opinii publicznej — chwilach nie zabrakło głosu polskich i litewskich komunistów. Komunistyczna Partia Polski w odezwie Precz z wojną surowo potępiała “wszelki gwałt nad niepodległym narodem litewskim" i stanęła na stanowisku uregulowania współżycia między narodami Polski i Litwy na zasadzie “wolny z wolnym, równy z równym". Komunistyczna Partia Litwy w odezwie do młodzieży litewskiej wskazywała na zagrożenie Litwy ze strony hitlerowskich Niemiec i faszystowskiej Polski oraz rzucała hasło: “Bronić niepodległości Litwy do ostatniej kropli krwi!" W rzeczywistości oba rządy, polski i litewski, wojny nie chciały. Polska nie zarządziła nawet mobilizacji i cała akcja rozgrywała się za kulisami w tajemnicy przed opinią publiczną. Polska początkowo zamierzała wykorzystać incydent graniczny do zmuszenia Litwy do wyrzeczenia się Wilna i nawiązania stosunków dyplomatycznych. Jednakże min. Beck po rozmowie z ambasadorem niemieckim w Warszawie von Moitke wiedząc, że Niemcy są zainteresowane Litwą i nie pozostaną obojętne na wypadek konfliktu polsko-litewskiego, zdecydował złagodzić żądania polskie. Na zmianę stanowiska polskiego wobec Litwy wpłynęli również ambasadorowie brytyjski Kennard 340 i francuski Noel, którzy przestrzegali rząd polski przed użyciem siły. Zaważyła tu również wypowiedź komisarza spraw zagranicznych Lit-winowa, który oświadczył, że ZSRR jest zainteresowany w pokojowym rozstrzygnięciu konfliktu Polski z Litwą i że w razie wkroczenia wojsk polskich na Litwę wypowie bez uprzedzenia polsko-radziecki pakt o nieagresji z 1932 r. W dniu 17 III 1938 r. rząd polski wystosował do Litwy ultimatum, w którym domagał się tylko bezwarunkowego nawiązania stosunków dyplomatycznych do dnia 31 III 1938 r. Odpowiedź litewska, jak tego domagała się Polska, miała być udzielona przed upływem 48 godzin. Niedługo po wysłaniu ultimatum, w którym nie było mowy o sprawie Wilna, rząd polski wiedział już, że zostanie ono przez Litwę przyjęte. Poseł litewski J. Saułys oznajmił 18 marca w Berlinie Ribbentropowi, że Litwa przyjmie ultimatum, prosił tylko Rzeszę o nacisk na Polskę, aby rząd polski złagodził formę nawiązania stosunków dyplomatycznych. Mimo tych zapewnień rząd litewski dla ratowania twarzy przed własnym społeczeństwem odbył specjalne posiedzenie w celu rozpatrzenia ultimatum polskiego. Posiedzenie to odbyło się z udziałem Smetony w dniu 19 marca. Za przyjęciem ultimatum wypowiedzieli się min. Lozoraitis i dowódca armii gen. Rastikis, przeciwko wystąpił min. rolnictwa Putvinskis, inni milczeli. Rząd zdecydował ultimatum przyjąć i przedstawić sprawę sejmowi. Sejm litewski zebrał się w południe 19 marca i po 7-minutowym posiedzeniu milcząco, bez głosu sprzeciwu, przyjął polskie ultimatum na 12 godzin przed upływem wyznaczonego terminu. Oba rządy wymieniły 19 marca noty dyplomatyczne, w których zapowiadały ustanowienie swych przedstawicielstw w Warszawie i w Kownie do 31 marca tegoż roku i gwarantowały im warunki normalnego funkcjonowania. Posłem polskim w Kownie został Franciszek Charwat, litewskim zaś w Warszawie Kazys Skirpa. Dyplomacja polska odniosła iście pyrrusowe zwycięstwo: stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane, Litwa w opinii polskiej zrzekała się praw do Wilna. W kilka dni później, 24 III 1938 r., z polecenia Smetony ks. V. Mironas utworzył nowy rząd. Reżim Smetony doznał jednak w opinii własnego społeczeństwa wyraźnego wstrząsu. Wśród Litwinów nigdy nie brak było trzeźwych głosów domagających się porozumienia z Polską. Tak min. Lozoraitis, jak gen. Rastikis podkreślali konieczność takiego porozumienia, wskazując na to, że oba kraje mają wspólnych wrogów. Nawiązanie stosunków z Polską pojęli jednak Litwini jako wyrzeczenie się Wilna i akt zdrady narodowej. Toteż zaniepokojony Smetona dla uspokojenia opinii publicznej nie zawahał się poświęcić swego szwagra, długoletniego premiera (1929— 1938), śmiertelnie zresztą schorowanego Tubelisa. Wkrótce jednak 341 miał ugodzić w Litwę nowy cios, który zachwiał nie tylko rządem, ale całym reżimem partii “tautininków", pozbawiając go w oczach społeczeństwa resztek uznania. UTRATA KŁAJPEDY NA RZECZ NIEMIEC W MARCU 1939 ROKU Rok 1938 zapoczątkował wielki kryzys dyplomatyczny w Europie. Kryzys ten doprowadził do poważnych zmian i powikłań politycznych, a w końcu zaczął grozić nową wojną światową. Faszystowskie Niemcy, nie nienasycone zajęciem Austrii (l l III 1938 r.) w dążeniu do stworzenia “wielkiej tysiącletniej Rzeszy", zaczęły przejawiać coraz większą zaborczość. Kolejną ofiarą agresywnej polityki hitlerowskiej Rzeszy padła Czechosłowacja. Mocarstwa zachodnie, Anglia i Francja, w “trosce" o pokój w Europie podpisały z Hitlerem układ w Monachium 29—30 IX 1938 r., wydający Czechosłowację na łup faszystowskiej Rzeszy. Po okupowaniu części Czech — Sudetów — w październiku 1938 r. (z udziałem Polski, która zagarnęła Zaolzie) i ustanowieniu w marcu 1939 r. “niezależnego" państwa słowackiego, imperializm niemiecki w przerwie między zajęciem Czech a napaścią na Polskę zwrócił się w stronę Litwy. Kłajpeda, źródło ustawicznych pretensji niemieckiego rewizjonizmu wobec Litwy, stała się od jesieni 1938 r. miejscem istnego sabatu hitlerowców. Rząd litewski w tchórzliwej “wspaniałomyślności" już w 1937 r. próbował sobie zjednać Hitlera przez wypuszczenie z więzienia skazanych w 1935 r. przywódców niemieckiego ruchu naro-dowosocjalistycznego w Kłajpedzie. Ośmieliło to tylko hitlerowców kłajpedzkich, i to do tego stopnia, że od schyłku 1938 r. zaczęli się oni bezwzględnie panoszyć w całym kraju kłajpedzkim. Kiedy Litwini przegrali z kretesem wybory do sejmiku kłajpedzkiego (11 XII 1938 r.), Niemcy kłajpedzcy otwarcie wysunęli żądanie “powrotu" do Rzeszy. Kłajpeda stała się państewkiem w państwie. Dni formalnego już tylko zwierzchnictwa litewskiego w tym kraju były policzone. Niemcy utworzyli liczne bojówki i oddziały bezpieczeństwa. Na początku 1939 r. ich paramilitarne organizacje w kraju kłajpedzkim liczyły już 52 tys. ludzi. Czad narodowego socjalizmu, znak swastyki, okrzyk “Heił Hitler", lektura Mein Kampf opanowały umysły kłajpedzkiej niemczyzny bez reszty. Litwa była bezsilna wiedząc, że za plecami kłajpedzkich hitlerowców stoi potężna Rzesza. Rząd litewski bezczynnie musiał przyglądać się rozwojowi wypadków, gdyż liczyć na pomoc Związku Radzieckiego, przewidzianą w traktacie o nieagresji, było — w rozumieniu rządu Smetony — równoznaczne z oddaniem władzy komunistom. Decyzja w sprawie losu Kłajpedy zapadła szybko. 15 marca 342 1939 r. poseł niemiecki w Litwie E. Zechlin został spiesznie zawezwany do Berlina, gdzie już zatrzymał się powracający z Watykanu litewski minister spraw zagranicznych J. Urbsys. Był to znak, że Niemcy zdecydowały się na wymuszenie zwrotu Kłajpedy. Kiedy 21 marca minister Urbsys wrócił do Kowna, wydało się, że minister spraw zagranicznych Rzeszy zażądał, aby “Rząd Litwy zwrócił kraj kłajpedzki Niemcom", w zamian za co Rzesza będzie miała na względzie “interesy gospodarcze Litwy w porcie kłajpedzkim". Urbsys w imieniu prezydenta Litwy, jak się okazało, podpisał układ między Niemcami a Litwą w sprawie oddania Niemcom Kłajpedy, datowany 22 III 1939 r. Artykuł l tego układu stanowił: “Kraj kłajpedzki traktatem wersalskim odłączony od Niemiec, licząc od tego dnia, znów złącza się z Rzeszą Niemiecką". Niemcy byli tak pewni przyjęcia tego układu przez Litwę, że Góring złożył na nim swój podpis jeszcze zanim wręczono go Urbśysowi, gdyż w przeddzień zawarcia układu wyjechał on do Włoch. Tym razem sejm litewski zebrał się już tylko na 5 minut i w dniu 30 marca, bez jednego słowa, ratyfikował układ w sprawie Kłajpedy. Nigdzie za granicą nie podniósł się głos protestu w obronie Litwy, która pozostawała bezbronna i osamotniona wobec swego złowrogiego sąsiada. Po wyrzeczeniu się Wilna i utracie Kłajpedy “arystokratyczna demokracja" .“tautininków" znalazła się na skraju bankructwa. Czując nieufność i niechęć społeczeństwa rząd próbował ratować swą władzę za pomocą stanu wyjątkowego, ogłoszonego 10 V 1939 r. Kolejne przesilenie rządowe było jednak nieuchronne. W skład zmienionego gabinetu ministrów weszli tym razem obok “tautininków" dwaj chadecy i dwaj ludowcy. Nowym premierem został gen. J. Cernius. Jednakże ani rząd koalicyjny, ani powierzenie steru państwowego generałowi nie zdołały już na dłuższą metę uratować smetonowskiego reżimu. ODZYSKANIE WILNA W PAŹDZIERNIKU 1939 ROKU. KRYZYS W STOSUNKACH LITEWSKO-RADZIECKICH Zbliżała się II wojna światowa. Swój marsz na podbój świata Niemcy rozpoczęli od zdradzieckiej napaści na Polskę l IX 1939 r. Do wojny przeciwko Polsce Niemcy bez entuzjazmu zachęcali i Litwę. Rząd litewski przezornie wolał powstrzymać się od nęcącej perspektywy odzyskania Wilna i w dniu 2 września ogłosił neutralność. W chwili kiedy Polska padała pod uderzeniem żelaznych armii niemieckich, 17 IX 1939 r. oddziały Armii Czerwonej na rozkaz Stalina przekroczyły granicę polską, by ochronić ludność białoruską i ukraińską. Dnia 10 X 1,939 r. po dłuższych pertraktacjach Związek Radziecki podpisał z Litwą traktat o przekazaniu Litwie Wilna 343 l części ziemi wileńskiej, obejmującej mniej więcej jedną trzecią terytorium przyznanego Litwie przez traktat litewsko-rosyj ski 1920 r., a pozostającego dotąd w składzie państwa polskiego. W traktacie z 10 X 1939 r. Związek Radziecki i Litwa przyrzekały udzielić sobie wzajemnej pomocy, w tym również wojskowej, na wypadek agresji któregoś z państw europejskich. Związek Radziecki zobowiązywał się do obrony granic Litwy i w tym celu za zgodą rządu litewskiego wprowadził swoje wojska na terytorium Litwy. W tragicznych dla Polski dniach wrześniowych 14 tys. oficerów i żołnierzy polskich przekroczyło granicę Litwy szukając w niej schronienia. Zaprzyjaźniona bowiem z Polską Łotwa 18 września zerwała stosunki-dyplomatyczne z Polską i polskich żołnierzy na Łotwie czekał ciężki los w obozach dla internowanych. Pierwsza grupa polskich wojskowych została przepuszczona przez granicę litewską 19 września i po złożeniu broni skierowana do Kowna. Przekraczanie granicy trwało kilka dni. Sceny pożegnania z bronią przedstawiały niezwykły czasem widok, który wzruszał także obecnych przy tym żołnierzy litewskich. Obok wojskowych, za granicą litewską znalazło się też dwa tysiące osób cywilnych. Przyjęcie kilkunastu tysięcy uchodźców stanowiło dla Litwy dość poważny problem. Litwini włożyli wiele wysiłku, by przyjąć i urządzić internowanych jak najlepiej. A przecież żołnierze pokonanej armii polskiej nie przybywali do kraju zaprzyjaźnionego. Polacy otrzymywali wyżywienie według norm przysługujących żołnierzom litewskim, zakwaterowanie było na ogół dobre lub znośne. Możliwe było i swobodne poruszanie się bądź urlopy “na słowo honoru". Wyjątkowo dochodziło do sporadycznych incydentów. Władze litewskie patrzyły przez palce na ucieczki z obozów, wielu zwalniano pod pozorem choroby. Polski attache wojskowy w Kownie płk Leon Mitkiewicz nie szczędził wysiłków i pieniędzy, by zdobyć dokumenty na wyjazd do Francji dla około 450 wojskowych. Jednak naciski Niemców na rządy w Kownie i w Rydze spowodowały utrudnienie wyjazdów do armii polskiej na Zachodzie. W każdym razie do czerwca 1940 r. w obozach internowania pozostało już tylko około 1600 wojskowych polskich. Po zawarciu traktatu litewsko-radzieckiego i pod obecność wojsk radzieckich na ziemiach litewskich sytuacja polityczna w Litwie zaczęła się zmieniać. Siły lewicowe nabrały śmiałości i zaczęły rozwijać żywą działalność, której ton nadawali komuniści. Rząd odpowiedział na to wzmożeniem terroru policyjnego. Na przełomie 1939 i 1940 r. aresztowano około 660 komunistów i antyfaszystów, w tym sekretarza KC KP Litwy A. Sniećkusa. Sme-tona czując się coraz bardziej niepewnie usiłował porozumieć się z Niemcami. W jego imieniu dyrektor departamentu bezpieczeństwa 344 Antanas Sniećkus, pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936-1975 A. Povilaitis miał w lutym 1940 r. zabiegać w Berlinie o rozciągnięcie nad Litwą protektoratu Rzeszy. Niemcy, związane paktem o nieagresji ze Związkiem Radzieckim z 23 VIII 1939 r., wolały chwilowo nie narażać swych dobrych stosunków z ZSRR z powodu Litwy. Hitler miał jednak w połowie marca 1940 r. przyrzec wysłanie wojsk niemieckich do Litwy. Zabiegając o względy Hitlera, rząd litewski 17 IV 1940 r. zawarł układ handlowy z Niemcami i prawie cały eksport krajowy skierował do Niemiec. Wiosną 1940 r. stosunki litew-sko-radzieckie weszły w stadium kryzysu. Rząd radziecki w nocie z 30 V 1940 r. oskarżył rząd litewski o “prowokacyjne działania" wobec ZSRR, w wyniku których trzech żołnierzy radzieckich zostało uprowadzonych przez władze litewskie, a jeden z nich zabity. Rząd litewski zapewnił ZSRR o wszczęciu śledztwa w tej sprawie i surowym ukaraniu winnych. Związek Radziecki nie zadowolił się tą odpowiedzią i 14 VI 1940 r. komisarz spraw zagranicznych W. Mołotow o godz. 11 w nocy wezwał przebywającego w Moskwie ministra Urbsysa i wręczył mu radzieckie ultimatum do Litwy. Ultimatum to raz jeszcze podnosiło sprawę ginięcia żołnierzy radzieckich (podano cztery nazwiska żołnierzy), a następnie stwierdzało, że tzw. Ententa Bałtycka, czyli przymierze Estonii, Łotwy i Litwy, zawarte jesienią 1934 r., jest wymierzone przeciwko ZSRR i pozostaje sprzeczne z traktatem litewsko-radzieckim z 10 X 1939 r., zabraniającym obu stronom uczestniczenia w koalicjach skierowanych przeciwko jednej z układających się stron. Związek Radziecki w swym ultimatum zażądał, aby Litwa do dnia 15 czerwca godz. 10 rano wyraziła zgodę na: l. oddanie pod sąd ministra spraw wewnętrznych K. Skućasa oraz A. Povilaitisa jako winnych antyradzieckich prowokacji, 2. aby niezwłocznie został utworzony w Litwie rząd zdolny do przestrzegania traktatu o wzajemnej pomocy z 10 X 1939 r., 3. aby natychmiast zapewniono swobodne wkroczenie na teren Litwy oddziałom (dodatkowym) Armii Czerwonej, które będą rozmieszczone w ważniejszych ośrodkach Litwy i będą na tyle liczne, żeby zapobiec dalszym prowokacjom antyradzieckim i zapewnić możliwość urzeczywistnienia litewsko-radzieckiego traktatu z 1939 r. 345 Ultimatum to zostało przez Litwę przyjęte, niedawno utworzony rząd A. Merkysa ustąpił. Kiedy nowe oddziały radzieckie wkraczały do Litwy, Smetona powierzył urząd prezydenta ustępującemu premierowi Merkysowi i wziąwszy z banku państwa 10 tys. dolarów (oraz sporą sumę od innego urzędnika bankowego) 15 czerwca zbiegł do Niemiec, a stamtąd do USA, gdzie zmarł tragicznie w 1944 r. podczas pożaru własnego domu. Skućas i Povilaitis, schwytani na granicy pruskiej, zostali uwięzieni. Komunistyczna Partia Litwy, która od jesieni 1939 r. zaczęła wychodzić z podziemia i rozwijała szeroką propagandę na rzecz sojuszu ze Związkiem Radzieckim, w dniu 15 VI 1940 r. ogłosiła odezwę domagającą się przywrócenia praw demokratycznych, wypuszczenia więźniów politycznych, legalizacji partii komunistycznej i związków zawodowych oraz zamknięcia partii “tautininków" jako wrogiej ludowi. KP Litwy opowiedziała się za takim rządem, który będzie pogłębiał współpracę z ZSRR, przez co zapewni Litwie niepodległość. Od 25 VI 1940 r. KP Litwy działała już oficjalnie. UTWORZENIE LITWY RADZIECKIEJ Nowy rząd litewski, utworzony 17 VI 1940 r. z dziennikarzem komunistą J. Paleckisem na czele, otrzymał miano Rządu Ludowego. W ten sposób dokonał się pierwszy akt rewolucji socjalistycznej w Litwie zdobycie władzy przez komunistów. Przeprowadzone 14- 15 VII 1940 r. powszechne wybory wyłoniły Sejm Ludowy. Sejm ten, zebrany w Kownie, w atmosferze ogromnego poruszenia mas, w dniu 21 VII 1940 r. przyjął “Deklarację o władzy państwowej", która m. in. mówiła: “Litwę ogłasza się za Socjalistyczną Republikę Radziecką. Odtąd cała władza w Litewskiej SRR spoczywa w rękach ludzi pracy miast i wsi w osobie rad delegatów ludzi pracy". Zarazem Sejm Ludowy zwrócił się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o przyjęcie Litwy radzieckiej w skład ZSRR. Rada Najwyższa ZSRR na posiedzeniu w dniu 3 VIII 1940 r. jednomyślnie przyjęła uchwałę o przyjęciu Litwy do ZSRR. Litwa burżuazyjna przestała istnieć. Poczęła się tworzyć nowa Litwa, ludowa i socjalistyczna. Czekały ją w najbliższej przyszłości nie tylko wielkie zadania budowy nowego ustroju, ale i tragiczne lata wojny, okupacji hitlerowskiej i wojny domowej oraz błędy i wypaczenia stalinowskiego okresu. W tych trudnych, odpowiedzialnych i bohaterskich chwilach naród litewski wytrzymał wszystkie przeciwności losu, jakich mu nie szczędziły dzieje, i nie zatracił wiary w lepszą przyszłość, w socjalizm. WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940 ROK 1940 21 lipca. Ustanowienie władzy radzieckiej na Litwie. 22 lipca. Nacjonalizacja ziemi i ogłoszenie reformy rolnej ustalającej górną granicę gospodarstwa chłopskiego na 30 ha. 23 lipca. Nacjonalizacja przemysłu i banków. 3 sierpnia. Rada Najwyższa ZSRR przyjęła Litwę w skład ZSRR. 25 sierpnia. Uchwalenie konstytucji Litwy radzieckiej. ROK 1941 l kwietnia. Wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy. Utworzenie Litewskiej Akademii Nauk. 22 czerwca. Zdradziecka napaść hitlerowskich Niemiec na ZSRR. Wtargnięcie wojsk niemieckich na Litwę. Antyradzieckie rozruchy nacjonalistów w Kownie. 23 czerwca. Utworzenie nacjonalistycznego Rządu Tymczasowego pod przewodnictwem J. Ambrazevićiusa. Denacjonalizacja ziemi, przemysłu i handlu przez Rząd Tymczasowy. 22-29 czerwca. Wojska hitlerowskie okupują całą Litwę. 25 lipca. Utworzenie przez okupantów niemieckich Generalbezirk Litauen — niemieckiej administracji cywilnej Litwy. 5 sierpnia. Rozwiązanie Rządu Tymczasowego pod naciskiem okupantów. 18 sierpnia. Unieważnienie przez Niemcy denacjonalizacji ogłoszonej przez Rząd Tymczasowy. Początek ruchu oporu, kierowanego przez partię komunistyczną. Wszczęcie masowej eksterminacji Żydów litewskich przez hitlerowców. ROK 1942 26 listopada. Utworzenie radzieckiego sztabu partyzanckiego na Litwie. 347 ROK 1943 Rozwój ruchu oporu pod przewodnictwem partii komunistycznej. Walkę z hitlerowskim okupantem prowadziło 5 tys. partyzantów, zgrupowanych w 56 oddziałach. 25 listopada. Utworzenie Najwyższego Komitetu Wyzwolenia Litwy (VLIK), grupującego przedstawicieli partii burżuazyjnych i nacjonalistycznych. ROK 1944 Wzrost ruchu oporu. W latach 1941— 1944 działały pod przewodnictwem komunistów 92 oddziały partyzanckie w sile 10 tys. ludzi. Zniszczono 577 pociągów wroga, 337 parowozów, 2 tys. wagonów i zabito około 14 tys. hitlerowców. 16 lutego. Deklaracja programowa VLIK-u, domagająca się niepodległości Litwy i zapowiadająca walkę przeciw komunizmowi. W kwietniu Niemcy w porozumieniu z gen. Plechavićiusem tworzą litewskie oddziały wojskowe. 13—15 maja. Niemcy aresztują oporne ich planom dowództwo litewskich oddziałów, które w większości zostały rozbrojone, lecz kilka z nich z bronią w ręku zbiegło w lasy. 15 maja. Deklaracja VLIK-u zapowiadająca walkę ze Związkiem Radzieckim, jeśli Armia Czerwona wkroczy do Litwy. 13 lipca. Wyzwolenie Wilna przez Armię Czerwoną z udziałem polskiej Armii Krajowej, która jednak pragnęła oderwania Wileń-szczyzny od Litwy radzieckiej. l sierpnia. Wyzwolenie Kowna przez Armię Czerwoną. 22 września. Podpisanie w Lublinie “Układu między rządem Litewskim SRR i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego w sprawie repatriacji Litwinów z terytorium Polski i obywateli Polski z terytorium Litewskiej SRR". 30 września. Deklaracja VLIK-u przeciwko władzy radzieckiej apelująca o pomoc do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Początek działalności reakcyjnego podziemia na Litwie, istniejącego do 1952 r. Rozpoczęcie przez władzę radziecką nowej reformy rolnej, ustalającej górną granicę gospodarstwa na 20 ha. ROK 1945 27 stycznia. List Prezydium Rady Najwyższej i Rady Komisarzy Ludowych Litewskiej SRR do Rządu Tymczasowego i Krajowej Rady Narodowej Polski z pozdrowieniami dla narodu polskiego z okazji wyzwolenia Warszawy, zapowiadający przekazanie 5 tys. ton zboża litewskiego dla warszawian. ( 348 28 stycznia. Wyzwolenie Kłajpedy i całej Litwy spod okupacji hitlerowskiej. W walkach z hitlerowcami zaszczytnie wyróżniła się 16 Litewska Dywizja Strzelecka. 3 kwietnia. List pierwszej konferencji warszawskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej, zawierający gorące pozdrowienia i wyrazy serdecznej wdzięczności za pomoc Warszawie w postaci zboża i zapewniający, że “Litwa Radziecka i nowa odrodzona Polska żyć będą w wieczystej braterskiej przyjaźni". Utworzenie pierwszych po wojnie polskich szkół w Litwie. Początek repatriacji ludności polskiej z Litwy. ROK 1946 Zakończona została do l listopada repatriacja ludności polskiej z Litwy. Chęć wyjazdu do Polski wyraziło 134446 rodzin (379498 osób), wyjechało 61 127 rodzin (171 158 osób). ROK 1947 Tworzenie pierwszych spółdzielni produkcyjnych na wsi. ROK 1948 24 marca. Uchwała Rady Ministrów i KC KP Litwy “O organizacji kołchozów w Litewskiej Republice Radzieckiej". Zakończenie reformy rolnej, w której wyniku 96,3 tys. bezrolnych i małorolnych otrzymało 688,5 tys. ha ziemi; pozostało 553 tys. ha nie rozdzielonych gruntów jako fundusz państwowy. Produkcja przemysłowa osiągnęła stan przedwojenny. W grudniu z okazji 150-lecia urodzin A. Mickiewicza na Litwie odbyły się uroczyste obchody tej rocznicy. Nawiązanie bezpośredniej współpracy pomiędzy pisarzami i organizacjami literackimi Litwy i Polski. ROK 1949 15—18 lutego. VI Zjazd KP Litwy uchwalił przystąpienie do powszechnej kolektywizacji wsi. Do końca roku już około 65% chłopów wstąpiło do kołchozów. ROK 1950 Produkcja przemysłowa przekroczyła o 90% poziom przedwojenny. ROK 1951 Zakończenie kolektywizacji rolnictwa. Kołchozy skupiły ponad 94% wszystkich gospodarstw chłopskich. 349 ROK 1952 Rozpoczęto produkcję pierwszego litewskiego cementu w Akmene. Założenie pierwszych litewskich szkół w Polsce Ludowej. ROK 1953 W Wilnie zaczął ukazywać się w języku polskim dziennik “Czerwony Sztandar". Rozpoczęła produkcję stocznia w Kłajpedzie. ROK 1954 16—19 lutego. VIII Zjazd KP Litwy stwierdził szybki wzrost produkcji przemysłowej w republice i jednocześnie zwrócił uwagę na konieczność szybszego podniesienia poziomu rolnictwa. ROK 1955 27 lutego. Wybory do Rady Najwyższej Litewskiej SRR i rad lokalnych przyniosły całkowity sukces blokowi komunistów i bezpartyjnych. W Wilnie powstał polski zespół pieśni i tańca “Wilia". Uroczyste obchody setnej rocznicy śmierci A. Mickiewicza w Litwie. Wystawa dzieł J. Matejki i plakatu polskiego na Litwie. ROK 1956 Rozpoczęcie budowy potężnej hydroelektrowni pod Kownem. Pełną moc produkcyjną osiągnęła ona w 1960 r. dając 36% całej energii elektrycznej Litwy. ROK 1957 Uruchomienie pierwszej na Litwie stacji telewizyjnej w Wilnie. Dekada kultury litewskiej w Polsce i polskiej na Litwie. Dodatkowa repatriacja Polaków z Litewskiej SRR. 30 marca. W Puńsku odbył się zjazd założycielski Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego w Polsce. ROK 1958 Wprowadzenie powszechnego ośmioletniego nauczania w szkołach podstawowych. Założenie litewskiego oddziału Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej. ( 350 ROK 1959 15 stycznia. Spis powszechny wykazał, że Litwę zamieszkuje 2711 tys. ludności (w 1939 r. wtych samych granicach — 2880 tys.), w tym 2150 tys. Litwinów (79,3%), 231 tys. Rosjan (8,6%), 230 tys. Polaków (8,5%), 30 tys. Białorusinów (1,1%), 24 tys. Żydów, 17 tys. Ukraińców, a także mniejsze grupy Łotyszów, Tatarów i Cyganów. W miastach żyło 39% ogółu ludności, na wsi 61%. W gospodarce narodowej zatrudnionych było 647 tys. osób. Produkcja przemysłowa w porównaniu z 1940 r. wzrosła przeszło 9 razy. Zarobki robotników przemysłowych przewyższyły o 55% płace z 1938 r. Stolica republiki Wilno liczyła 236,1 tys. mieszkańców, drugie co do wielkości miasto, Kowno — 218,9 tys. Rozpoczęcie budowy wielkiego kombinatu chemicznego w Kiej-danach. ROK 1960 Produkcja rolno-hodowlana przekroczyła poziom przedwojenny. Wystawa litewskiej sztuki ludowej i stosowanej w Warszawie. ROK 1961 Uruchomienie wielkiej wytwórni mas plastycznych w Wilnie. Pierwsza dekada książki polskiej w Litwie. ROK 1962 Doprowadzenie do Litwy gazociągu z ukraińskiej Daszawy. Pierwsza wymiana audycji radiowych polskich i litewskich. ROK 1963 Liczba robotników przemysłowych w Wilnie po raz pierwszy przekroczyła 50 tys. (53,7 tys.) ROK 1964 Ukończono elektryfikację wszystkich kołchozów i sowchozów. Przeciętne plony wyniosły 11,2 kwintala z ha. Uroczyste obchody 250-lecia urodzin Kristijonasa Donelaitisa. ROK 1965 Uruchomienie wielkiej kowieńskiej fabryki włókien sztucznych. 13—16 kwietnia. Polsko-litewskie rozmowy handlowe w Wilnie. Podpisanie pierwszego protokołu o wzajemnej wymianie towarowej między Litewską SRR a Polską RL. 351 ROK. 1966 Przeciętne plony wyniosły 14,7 kwintala z ha. W listopadzie w ramach obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego odbył się tydzień literatury polskiej z udziałem pisarzy polskich. ROK 1967 Instytut Historii Litewskiej Akademii Nauk zorganizował w listopadzie w Wilnie konferencję naukową na temat: “Wpływ Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej na stosunki narodów litewskiego, białoruskiego i polskiego". ROK 1968 Wystawa litewskiej sztuki ludowej w Warszawie. ROK 1969 Produkcja przemysłowa dała przeszło 60% dochodu narodowego, gdy w 1945 r. tylko 35%. W wyniku koncentracji liczba kołchozów wynosiła 1468. Przeciętne plony wzrosły do 24,2 kwintali z ha. Wystawa polskich gobelinów i tkanin dekoracyjnych w Litwie. Tydzień muzyki polskiej w Litwie. Występy Filharmonii Litewskiej w Polsce. ROK 1970 Według danych powszechnego spisu ludności Litwę zamieszkiwało 3128 tys. osób, z tego 2507 tys. Litwinów (80,1%), 268 tys. Rosjan (8,6%), 240 tys. Polaków (7,7%), 45 tys. Białorusinów. W miastach żyło już 50% ludności republiki (w ZSRR ogółem 56%), w tym w Wilnie 371,7 tys., w Kownie 306,2 tys. Średnia gęstość zaludnienia kraju zwiększyła się z 42 osób na l km2 w 1959 r. do 48. KP Litwy na dzień l stycznia liczyła 116603 członków i kandydatów. Litwa eksportowała swoje wyroby przemysłowe do 67 krajów, produkty rolno-spożywcze zaś do 16. W roku akademickim 1969/1970 w wyższych uczelniach Litwy studiowało 55,7 tys. słuchaczy. We wrześniu podpisano w Wilnie umowę o współpracy naukowej między Uniwersytetem Wileńskim a Uniwersytetem Jagiellońskim. Wielkim powodzeniem cieszył się w Polsce konkurs redakcji “Czerwonego Sztandaru" na temat “30 lat Litwy Radzieckiej". 352 ROK 1971 3—5 marca. XVI Zjazd KP Litwy w Wilnie. W przyjętej uchwale postanowiono zwiększyć w IX pięciolatce 1971—1975 produkcję o 46—49%. Stwierdzono, że w pięciolatce 1966—1970 produkcja przemysłowa zwiększyła się o 74% w porównaniu z 1965 r., produkcja rolna wzrosła o 36%, średnia płaca miesięczna osiągnęła 119 rubli (33% więcej w porównaniu z 1965 r.), dochód narodowy zaś powiększył się o 40%. ROK 1972 W Elektrenai zakończono budowę ogromnej elektrowni o mocy 1,8 mln kilowatów, co dało rebulice nadwyżkę energii elektrycznej. Budowę rozpoczęto w 1960 r. Ekspozycję wyrobów przemysłowych Litewskiej SRR na Międzynarodowych Targach Poznańskich zwiedziło około 300 tys. osób. ROK 1973 W republice działało 1555 stałych i ruchomych kin, 1415 klubów, 34 muzea, 11 teatrów, 2641 bibliotek ze zbiorami przekraczającymi 20,9 mln egzemplarzy książek. ROK 1974 22 stycznia. Zmarł Antanas Sniećkus (ur. 1903), członek KPL od 1920 r., pierwszy sekretarz KC KPL od 1936 r. 18 lutego. Plenum KC KPL wybrało Petrasa Griskevićiusa na stanowisko I sekretarza partii. Zebrano rekordowe plony zbóż — średnio 27 kwintali z ha. Produkcja mleka na głowę ludności wyniosła 812 l, mięsa zaś 134 kg. Wyprodukowano 297 tys. telewizorów. W wyższych uczelniach studiowało już 61 tys. słuchaczy. Liczba pracowników nauki wyniosła 12 tys., w tym 257 doktorów i 3956 kandydatów nauk. ROK 1975 W pięciolatce 1971— 1975 produkcja przemysłowa wzrosła o 49%, a średnia płaca miesięczna osiągnęła 142 ruble. Liczba kołchozów w wyniku dalszej koncentracji spadła do 1140, sowchozów natomiast było 577. KPL liczyła 145557 członków i kandydatów, w tym 34,6% robotników i 20,4% kołchoźników. Wystawy i sprzedaż litewskiej książki naukowej w Polsce. 23 - Historia Litwy 353 BIBLIOGRAFIA I. WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE [Abramowicz L.] L. A., Problem Litwy podczas wojny. Warszawa 1918. Akta ugody kiejdańskiej 1655 r., wyd. W. Konopczyński i K. Lepszy, “Ateneum Wileńskie", t. X, Wilno 1935, s. 173-224. Akta unii Polski z Litwą. 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932. Akta cechów wileńskich. 1495—1795, wyd. M. Łowmiańska i H. Łowmiański przy współudziale S. Kościałkowskiego, Wilno 1939. Akty, dokumenty i materialy dtja istorii 1812 g., t. I: Litva i zapadnye gubernii, wyd. K. Yoenskij, Petersburg 1909. Akty i dokumenty archrsa vilenskago, kovenskago i grodnenskago general-guberna- torskago upravlenija otnosjasciesja k istorii 1812—1813 gg., t. I—II, Vilna 1912-1913. Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju Kammisjeju dija razbora drevnich aktov, t. I-XXXIX, Vilna 1865-1915. Akty litovsko-russkago gosudarstva, t. I. 1390—1529, wyd. M. F. Dovnar-Zapolskij, Moskva 1899. Akty Litovskoj Metriki, t. I—II (1413-1507), wyd. F. I. Leontović, Warszawa 1896-1897. Akty otnosjasciesja k istorii Juźnoj i Zapadnoj Rossii, t. I—XV, Petersburg 1883— 1892. Akty otnosjasciesja k istorii Zapadnoj Rossii, t. I-V (1340-ł699), Petersburg 1840- 1853. Archeograficeskij sbornik dokumentom otnosjascichsja k istorii Severo-Zapadnoj Rusi, t. I-XIV, Vilna 1867-1904. Archiv vilenskago general-gubernatora, wyd. A. Engel i M. Homolicki, t. I-II, Vilna 1870. Archivnye materialy Muravevskago muzeja otnosjasciesja k polskomu vosstaniju 1863— 1864 gg. v predelach Seyero-Zapadnago Krają, t. I—II, Vilna 1913—1915. Archiwum Domu Radziwillów, wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885. Archiwum Domu Sapiehów, t. I: Listy z lat 1575—1606, wyd. A. Prochaska, Lwów 1892. Archiwum Filomatów, cz. I: Korespondencja. 1815-1823, t. I—V, wyd. J. Czubek, Kraków 1913; cz. II: Materialy do historii Towarzystwa Filomatów, t. I-II, wyd. S. Szpotański i S. Pietraszkiewiczówna, Kraków 1920-1921; cz. III: Poezja Filomatów, t. I-II, wyd. J. Czubek, Kraków 1922. BartuSka V., Lietwos nepriklausomybes kryźiaus keliais, Klaipeda 1937. Basanavićius J., Mano gyvenimo kronika, “Lietuyiy Tauta", t. V, Yilnius 1935, s. 5-195. 354 Belwuski archiu, t. I-III, Mensk 1927-1931. Belorussija v epochu feodalizma, t. I—III, Mińsk 1959—1961. Bielinis K., Dienojant. Spaudos draudimo laiku prisiminimai, New York 1958. - Penktieji Metai, New York 1959. Biliunas J., Is musu praeities (1892—1896). Darbininko-Yilniećio atsiminimai, Bitenai 1903, przedruk: Biliunas J., Raśtai, t. II, Yilnius 1955, s. 253-270. Birźiska M., Anuo mętu Vieksniuose ir Siauliuose, Kanuas 1938. Bórba za sovetskuju vlast v Litve v 1918-1920 gg. Sbornik dokumentny, Yilnius 1967. Chodkiewicz J. K., Korespondencja Jana Karola Chodkiewicza od 1606 do 1611 włącznie, “Biblioteka ordynacji Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdziń- skiego", t. I, Warszawa 1875, s. 29-195. Codex diplomaticus ecciesiae cathedralis necnon dioeceseos Vilnensis, t. I (1387— 1507), wyd. J. Fijałek i W. Semkowicz, Kraków 1932-1948. Codex diplomaticus Lithuaniae. 1253—1437., wyd. E. Raczyński, Wrocław 1845. Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Litwniae, t. I—V, wyd. M. Dogiel, Wilno 1758-1765. Codex epistolaris Yitoldi magni ducis Lithuaniae. 1376— 1430, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882. Collecta zborów kiejdanskich, Wilno 1939. Conflict lithuano-polonais, Kaunas 1922. Długosz J., Historiae Polonicae libri XXI: Opera omnia, t. X—XIV, wyd. A. Przeździecki, Kraków 1875-1877. Dnevnik Ljublinskago Sejma 1569 g., wyd. M. O. Kojalović, Petersburg 1869. Documents Cmcerning the Dispute between Polami and Lithuania, Geneva 1920. Documents diplomatiques. Relations polom-liihuaniennes, t. 1—4, Warszawa 1928— 1?29. Documents diplomatiques concernant les relations polono-lithuaniennes, t. I: Decembre 1918 - septembre 1920; t. II: 20 avril - juin 1921, Warszawa 1920-1921. Documents diplomatiques. Conflict polono-lihuanien. Question de Vilno 1918— 1924, Kaunas 1924. Dokumenty i regesty k istorii litoyskich evreev, wyd. S. A. Bersadskij, Petersburg 1882. Dokumenty i relacje dotyczące roku 1812 na Litwie, wyd. J. Obst, “Litwa i Ruś", t. II, cz. 2-3, Wilno 1912, s. 1-156. Dokumenty Moskovskogo Archwa Ministerstva Justicii, t. I, wyd. M. F. Dovnar- -Zapolskij, Moskva 1897. Dokumenty ob" jasniajusćie istoriju zapadno-russkago krają i ego otnosenije k Rossii i k Polse, Petersburg 1865. Dusburg P., Cronica terrae Prussiae, wyd. M. Toppen, [w:] Scriptores rerum Prussicarum. t. I, Leipzig 1861, s. 21-269. Dvidesimtmetines "Auszros" sukaktmes (1883-1903), Tilźe 1903. Frank J., Pamiętniki, t. I-III, Wilno 1913. Gasztowt J., Pan Sędzic, czyli opowiadania o Litwie i Żmudzi, Poitiers 1839. Gedimino laiskai. Poslanija Gedimina, wyd. V. T. PaSuto i I. V. Stal, Vilnius 1966. Gieysztor J., Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865, t. I-II. Wilno 1913. Girą L., Vilniaus gyyenimas po vokiećiais (1916—1917), “Musu Senove", t. I, cz. 2, s. 21-38; t. I, cz. 3, s. 410-424, Tilźe 1921-1922. Gramoly velikich knjazej litovskich s 1390 do 1569 gg., wyd. V. Antonović i K. Kozlovski, Kiev 1868. Grinius K., Atsiminimai ir mintvs, t. I—II, Tiibingen — Chicago 1947, 1962. 355 Heinrici Chronicon Lyvoniae, wyd. G. H. Petrz, Hannoverae 1874; Wydanie nowe: L. Arbusow i A. Bauer, Hannower 1955, i ostatnie, z przekładem niemieckim A. Bauera, Wlirzburg 1959. Istorijos archyvas, t. I: XVI a. Lietmos imentoriai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1934. fs “Ausros" archyvu, wyd. V. Mickievićius-Kapsukas, “Kibirkstis", nr 3, 4, Smoleńsk 1924; nr 9, Smoleńsk 1925; nr 13, 14, Smoleńsk 1926. Jucewicz A., Wspomnienia Żmudzi, Wilno 1842. Kairys S., Listwa budo, New York 1957. — Tau Lietwa, New York 1964. Kątku s M., Balanos gadyne. Yaizdai is netolimos praeities, “Musu Tautosaka", t. IV, Kaunas 1931; wyd. 2, Vilnius 1949, lub w tegoż: Rastai, Vilnius 1965. Kazimiero teisynas {1468 m.), “Acta historica Lituanica", t. I, Vilnius 1967. K l ima s P., Der Werdergang des litauischen Staates, Berlin 1919; przekład francuski: Le developpement de lEtat Lithuanien, Paris 1919, i tekst litewski: Lietmos yalstybes kurimas, Kaunas 1919. Kniga posolskaja Metriki Velikogo Knjaźestva Litovskogo soderzascaja v sebe diplo- maticeskie snosenija Litvy v gosudarstvovanije koroija Sigizmunda Avgusta (s 1545 po 1572 god), wyd. M. Obolenskij i I. Daniłowicz, t. I, Moskva 1843. Knygnesys. 1864-. 1904, t. I-II, wyd. P. Ruseckas, Kaunas 1926-1928. Kojałowicz Wijuk A., Historiae Litvaniae par prior, Dantisci 1650; par alterior, Amsterodami 1669. K o milo v I. P., Russkoe delo v severo-zapadnom krae. Materialy dija istorii Yilenska- go ućebnago okruga preimuscestvenno v Muravevskuju epochu, Petersburg 1901. Kossakowski J., Pamiętnik Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego 1738— 1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891. Kovenskaja gubernija za yremja 1843—1893 gg; wyd. K. Gukovskij, Kovno 1893. Krestjanskoe zemlevladenije Vilenskoj gubernii, “Vilenskij Vremennik", t. III, Vilno 1908. Kwestia litewska w prasie polskiej. Warszawa 1905. Lenin a Litva, opr. B. Vaitkevićius, Vilnius 1970. Lietwuki zodziai senosios Lietmos rastiniu kalboje, t. I: Tekstai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1941. Lietwiu literaturos istorijos chrestomatija. Feodalizmo epocha, red. K. Korsakas i J. Lebedys, Vilnius 1957. Lietmiu spaudos draudimo panaikinimo byla, wyd. A. Tyła, Vilnius 1973. Lietmos inventoriai X VII a., wyd. K. Jablonskis i M. Jućas, Vilnius 1962. Lietmos metrastis. Sychovco kromka, wyd. R. Jasas, Vilnius 1971. Lietuvos statistikos metrastis, t. I-XII, Kaunas 1927-1939. Lietmos sutartys su svetimomis yalstybemis, t. I (1919-1929), t. II (1929-1939), Kaunas 1930, 1939. Lietmos TSR istorijos saltiniai, t. I: Feodalizmo laikotarpis, red. K. Jablonskis; t. II: 1861—1917; t. III: Lietmos darbo żmoniu kova dei tarybif valdzios 1917—1919 m.: red. J. Źiugźda; t. IV: Lietma burzuazijos vatdymo metais. 1919-1940, red. J. Źiugźda, Vilnius 1955-1965. Lietmos valstieciif ir miestelerw, gincai su dvaru valdytojais, t. I: XVI—XVII a., wyd. K. Jablonskis; t. II: XVIII a., wyd. R. Jasas i J. Orda, Vilnius 1959, 1961. Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego wojewody wileńskiego, wyd. S. Lachowicz, Wilno 1842. Lites ac res gestae inter Polonos Ordmemąue Cruciferorum, t. I—II, wyd. S. Zakrzewski i Z. Celichowski, Poznań 1890-1892. 356 LiloYskaja Metrika. Gosudarstvennyj otdel, t. I, opr. L. Zelwerowicz, Petersburg 1883. Litoyskaja Metrika. Knigi publicnych del, “Russkaja Istoriceskaja Biblioteka", t. XX, Petersburg 1903. Litovskaja Metrika. Knigi zapisej, “Russkaja Istoriceskaja Biblioteka", t. XXVII, Petersburg 1910. Litofskaja Metrika. Knigi publicnych del, “Russkaja Istoriceskaja Biblioteka", t. XXX, Jurev 1914. Litoyskaja Metrika. Perepisi vojska litovskago, “Russkaja Istoriceskaja Biblioteka", t. XXXIII, Petrograd 1915. LitoYskij Statut 1588 g., wyd. I. I. Lappo, Kaunas 1938. Litwa za rządów ks. Isenburga, Kraków 1919. Litvanus, Michalonis Lituani, De moribus Tartarorum, Lituanorum et Moschorum fragmina X multiplici historia referta, Basileae 1615; przedruk fototypiczny z przekładem na język litewski: Mykolas Lietuvis, Apie totoriu, lietuviii w maskvenif paprocius, wyd. J. Jurginis, Yilnius 1966. Liv-, Esth-, und Cwlandisches Urkundenbuch, wyd. F. G. Bunge, t. I—XI (1093— 1459), Reval-Riga-Moskva 1853-1905. Livlandische Reimchronik, wyd. L. Meyer, Padeborn 1876. Mackiewiez S., Diariusz moskiewskiej wojny w Wielkim Xięstwie Litewskim będącej 1659—1660, wyd. A. Podgórski, [w:] Pomniki dziejów Polski w. XVII, t. I, Wrocław 1840. Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. I—III, wyd. J. Turkow- ski, Wilno 1935-1937. Matulaitis S., Atsiminimai w kiti kuriniai, Vilnius 1957. Matuszewicz M., Pamiętniki Marcina Matuszewicza kasztelana brzesko-litewskiego (1714-1765), t. I-IV, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1876. Medeksza S. F., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654—1668, wyd. W. Seredyński, [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. III, Kraków 1875. Medziaga lietwiu spaudos uzdraudimo istorijai. Martyno Jankaus archyvas, wyd. V. Birźiska, “Tauta ir Źodis", t. IV, Kaunas 1926, s. 370-425. Monumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. I, nr l: Zabytki z wieku XVI, Wilno 1911, wyd. 2, Wilno 1925; S. X, nr l: Akta tho test sprawy zboru krześcianskiego wileńskiego 1557, Wilno 1913; S. IV, nr l: Spisy synodów i sesji prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1611-1913, Wilno 1913; S. IV, nr 2: Akty synodów prowincjonalnych litewskich 1611—1625, Wilno 1913. Morawski S., Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1818-1825), wyd. A. Czartkow- ski i H. Mościcki, Warszawa 1959, wyd. l, 1924. Muravev M., Pamiętniki “Wieszatiela". Rządy hr. Michała Mikolajewicza Mura- wiewa na Litwie (1863—1865), wyd. W, Dębowski, Kijów 1917. Opisanie dokumentom i bumag chranjasćichsja v Moskovskom Archne Ministerstw Justicii, t. XXI, cz. 2: Knigi Litovskoj Metriki, Moskva 1915. Opis dokumentom Vilenskago Centralnago Archwa drevnich aktov, t. I—X, Vilna 1901-1913. Opisanie rukopisnago otdelenija Vilenskoj Publićnoj Biblioteki, t. I—V, Vilna 1895— 1906. Ordinacija korolevskich puść v lesnićestvach b. Yelikago Knjaźestva Litovskago 1641 g., Vilna 1871. Pamjatniki diplomatićeskich snosenij Moskovskogo gosudarstva s Polsko-Litovskim go- sudarstYom (1487-1615), wyd. G. F. Karpov i S. A. Beldurov, “Sbornik Russka- go Imperatorskago Istorićeskago Obsćestva", t. 35, 59, 71, 137, 142, Moskva 1882-1913. 357 Pamiętniki historyczne do wyjaśnienia spraw publicznych w Polsce XVII w. przysługujące, w dziennikach domowych Obuchowiczów i Cedrowskiego pozostałe, wyd. M. Baliński, Wilno 1859. Pamiętniki o Janie Sniadeckim, t. I—II, wyd. M. Baliński, Wilno 1865. Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), wyd. W. Czapliński i A. Sajkowski, Wrocław 1961. Pawłowicz E., Wspomnienia znad Wilii i Niemna, Lwów 1883. Pirmasis Nepriklausomos Lietuyos desimtmetis. 1918-1928, Kaunas 1930; wyd. 2, Londyn 1955. Poczobut Odlanicki J., Pamiętnik (1640-1684), wyd. L. Potocki, “Biblioteka ordynacji Krasińskich. Muzeum Konstantego Świdzińskiego", t. III, Warszawa 1877, s. 1-212. Pod"em revoljucionnogo dvizenija v Litve i Belorussii 1861—1862 gg., Moskva 1964. Polnoe schronie russkich letopisej, t. I—XXVIII, Petersburg—Leningrad-Moskva 1841-1963. Polska frakcja w drugim Sejmie Litewskim. 1923—1926, Kowno [1926]. Pomniki prawa litewskiego z XVI wieku. Statut Litewski 1566 i Statut Wołyński, wyd. F. Piekosiński, “Archiwum Komisji Prawniczej", t. VII, Kraków 1900. Powstanie 1831 r. na Litwie. Fragmenty z pamiętników Domeyki, Jacewicza, Klu- kowskiego, Pola, Prozora i innych, wyd. H. Mościcki, Wilno 1931. Preussisches Urkundenbuch, t. I-IV (1217-1351), Konigsberg-Marburg 1882-1960. Proletarine revoliucija Lietuvoje. 1918—1919 m., Vilnius 1960. Promieniści, Filareci i Zorzanie. Dokumenty urzędowe dotyczące towarzystw tajnych na Litwie (1822—1827), wyd. Z. Wasilewski, “Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce", t. IX, Kraków 1897, s. 136-267. [Przypkowski S.], Radziwiłła księcia Bogusława żywot, wyd. J. Popliński, Poznań 1840, wyd. 2, E. Raczyński, Poznań 1841. Przywileje Witolda dla Moniwida, wyd. W. Semkowicz, “Ateneum Wileńskie", t. I, Wilno 1923, s. 254-260. Ptaszycki S., Opisanie knig i aktov Litovskoj Metriki, Petersburg 1887. Puzynina G., W Wilnie i dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815—1843, Wilno 1928. Rabikauskas P., Medziaga senojo Yitniaus Unwersiteto istorijai, t. III: YUniaus ko- legijos priuilegiju ir siitarciii sąrasai, Roma 1968, “LKM Akademijos Metrastis", t. IV. Radziwiłł A. S., Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632—1656, t. I—V, wyd. A. Przyboś i R. Zalewski, Wrocław 1968-1975. [Radziwiłł K.], Księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego W. Ks. Litewskiego sprawy wojenne i polityczne. 1621—1637, Paryż 1859. Rastikis S., Kovose del Lietuvos. Kario atsiminimai, t. I— II, Los Angeles 1956—1957. Reforma Uniwersytetu Wileńskiego i szkól jemu podległych za rektoratu Twardowskie- go. Dokumenty urzędowe z “Teki" Twardowskiego, wyd. Szeliga, “Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce", t. IX, Kraków 1897, s. 1-135. Regesta Lithuaniae ab origine usque ad Magni Ducatus cum Regno Poloniae unionem, t. I (ad 1315), wyd. H. Paszkiewicz, Warszawa 1930. Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, t. I—II, Berlin—Poznań 1864. Relationes status dioeceswm in Magna Ducatu Lithuaniae, t. I: Dioeceses Yilnensis at Samogitiae, wyd. P. Rabikauskas, Romae 1971. Revizija korolevskich puść v b. Velikom Knjazestve Litovskom Grigorija Volovica 1559 g., Vilna 1867; przedruk z komentarzami w: Pietine Lietuva, wyd. V. Źe- maitis. Chicago 1964. 358 Revoljucija 1905—1907 gg. v Lifve. Dokumenty i materialy, red. J. Źiugźda, Vilnius 1961. Russko-Uvonskie akty, wyd. K. Napierski, Petersburg 1868. [Sapieha L.], Sapiehy Lwa żywot, wyd. J. Turkowski, Sanok 1855. Sapiehowie. Materialy historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I—III, Petersburg 1890-1894. Sbornik dokumentov kasajusćichsja administrativnago ustrojstva severo-zapadnago krają pri Ekaterine II (1792- 1796), Vilna 1903. Sbornik dokumentov muzeja grafa M. N. Muraveva, t. I, wyd. A. Beleckij, Vilna 1906. Sbornik materialov otnosjasćichsja k istorii panov rady Yelikago Knjaźestva Litovskago, wyd. M. Malinowskij, Tomsk 1901. Shornik pravitelstvrimych rasporjazenij po ustrojstyii byta krvstian-sobstvennikov v seve-rozapadnom krae, Vilna 1864. Sbornik rasporjazenij gr. M. N. Muraveva po usmireniju polskago mjateza v severo-zapadnych guhernjach. 1863—1864, wyd. N. Cylov, Vilna 1866. Sbornik statistićeskich materialov po Vilenskoj gubernii, cz. I, Vilna 1863. Sbornik VUenskago Russkago Istoriceskago Obscestva, Petersburg 1875. Scriptores rerum Prussicarum, t. I—V, Leipzig 1861—1874. Sejm Wileński 1922. Przebieg posiedzeń według sprawozdań stenograficznych w opracowaniu kancelarii sejmowej, Wilno 1922. [Sleźevićius], Mykolas Slezevicius, Chicago 1954. S/OTO o pólku Igoreye, wyd. D. S. Lichaćev, Moskva 1950; przekład polski w opracowaniu A. Obrębskiej-Jabłońskiej: Słowo o pulku tgora. Warszawa 1951. Sohranie gosudarslvennych i castnych aktov kasajusćichsja istorii Litvy i soedinennych s neju fladenij. t. I (1387-1710), wyd. M. Krupowicz, Vilna 1858. Staatsvertrage des Deutschen Orden m Preussen m 15. Jh., t. I-II (1398—1467), wyd. E. Weise, Kónigsberg - Marburg 1939-1955. Staniewicz J., Wspomnienia o Zygmuncie Sierakówskim. Wyjątki z pamiętnika Jana Staniewicza, wyd. Z. Staniewicz, Kowno 1939. Statut Kazimierza Jagiellończyka (1468 r.). Pomnik najdawniejszych uchwal litewskich z XV w., wyd. I. Daniłowicz, Wilno 1826. Statut Velikogo Knjaźestva Litovskogo 1529 g., red. K.. Jablonskis, Mińsk 1960. Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, zmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582, wyd. 3, t. I-II, Warszawa 1846. Studnicki W., Wyroki śmierci. Rok 1863, Wilno 1923. Synody diecezji wileńskiej i ich statuty, wyd. J. Sawicki, [w:] Concilia Poloniae, t. II, Warszawa 1948. Svedenija o polskom mjateze v sewro-zapadnom krae, wyd. V. Ratć, Vilna 1867. Szumski S., W walkach i więzieniach 1812-1848, wyd. H. Mościcki, Wilno 1931. Tarybu valdżios atkurimas Lietuvoje 1940—1941 m., Vilnius 1965. Troickaja letopis, rekonstrukcja M. D. Priselkova, Moskva 1950. Ukrainski hramoti, t. I: XIV - poi. XV v., wyd. V. Rozov, Kiiv 1928. Ustamyja zemskija gramoty Litovsko-russkago gosudarstva, wyd. M. N. Jasinskij, Kiev 1889. Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae ex tabulis Vaticanis deprompta, t. I—IV (1217-1775), wyd. A. Theiner, Roma 1850-1864. Volumina legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincyj należących na walnych sejmach uchwalone, t. I-X, Petersburg-Kraków-Poznań 1859-1952. Yosstanie 1863 goda na Litve i Belarussii, Moskva 1965. Wartberge H., Chronicon Livoniae (1200—1378), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 1-116. 359 Wegeberichte, Die lituanische Wegeberichte (XIV. Jh.), [w:] Scriptores rerum Prus- sicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 662-708. Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego kronika (rękopis Chomińskiego), wyd. S: Ptaszycki, Wilno 1907. Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego kronika (kodeks Olszewski 1550 r.), wyd. S. Ptaszycki 1932. Wigand von Marburg, Cronica nova Prutenica (1293—1394), [w:] Scriptores rerum Prussicarum, t. II, Leipzig 1863, s. 429-662; t. IV, Leipzig 1870, s. 1-8. Wróblewska E., Rok 1863. Wyjątki z dziel i pamiętników. Dokumenty. Odezwy, Wilno 1916. Yćas M., Atsiminimai, t. I-III, Kaunas 1935-1936. Zakonodatelnye akty velikogo Knjazestva Litovskogo XV— XVI w., wyd. I. I. Jakovkin, Leningrad 1936. Zalewski M., Pamiętnik Michała Zalewskiego, Wojskiego W. Ks. Litewskiego, posła na Sejm Czteroletni, wyd. B. Zalewski, Poznań 1879. Zawisza K., Pamiętniki 1666—1721, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862. Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych mo- nasterów, cerkwi i w różnych sprawach, t. I—II. Wilno 1843. Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831, wyd. F. Wrotnowski, Lipsk 1875. Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu W. X. L. Wilnowi nadanych, wyd. P. Dubiński, Wilno 1788. Zbiór praw litewskich od r. 1389 [= 1387] do roku 1529 tudzież rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563, wyd. T. Działyński, Poznań 1841. Ze stosunków litewsko-polskich. Glosy Litwinów, wyd. J. K.[riaućiunas], Warszawa 1907. Zukas K., Żvilgsnis i praeiti,. Zmogaus ir kario atsiminimai. Medziaga istorikams, Chicago 1959. Źródła do dziejów powstania chlopów szawelskich w 1769 r., wyd. W. Kula i J. Leskie- wicza, “Teki archiwalne", t. V, Warszawa 1957, s. 228-333. Źródła do mytologii litewskiej, t. I—II, wyd. A. Mierzyński, Warszawa 1892— 1896. Źródlopisma do dziejów unii Korony Polskiej i W. X. Litewskiego, t. I—II, wyd. T. Działyński, Poznań 1856. Źadeikis P., Didźiojo karo uzrasai,. t. I-II, Klaipeda 1925. II. HISTORIA HISTORIOGRAFII Ańtoniewicz J., Polskie badania archeologiczne nad Baliami (1945—1957), “Rocznik Olsztyński", t. I, Olsztyn 1958, s. 295-317. Chodynicki K., Przegląd badań nad dziejami Litwy w ostatnim dziesięcioleciu (1920— 1930), “Kwartalnik Historyczny, t. XLIV, 1930, s. 273-300. Gaigalaite A., Lietmiu tarybine istoriograftja, “Mokslas Tarybu Lietuvoje", Vilnius 1961, s. 90-105. Ivinskis Z., Ikisioliniai lietwin kulturos istorijos tyrinejimai. Bibliografiskai-kritiska apzvalga, “Aidai", nr l, Brookłyn 1960, s. 22-29. — Lieiuvos istorija nauj saltiniu ir pokarmie iyrinejim sviesoje, Roma 1964. — Lietwos istorija romantizmo mętu ir dabar, “Lietuviu Katalikij Mokslo Aka- demijos Suvaźiavimo Darbai", t. III, Kaunas 1940, s. 320—341. Jakubowski J., Historiografia Litwy, “Przegląd Wileński", nr 5—6, 7—8, Wilno 1921. 360 Kulikauskas P.. Archeologiniai tyrimai Tarybu Lietwoje ir tolimesui uzdaviniai, “Mokslas Tarybi{ Lietuvoje", Vilnius 1961, s. 136—144. Ochmański J., Dzieje Litwy w pracach współczesnych historyków polskich, “Rocznik Białostocki", t. II, Białystok 1961, s. 451-458. — Historiografia odrodzenia narodowego Litwy, “Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1964, s. 737-751. — Historiografia rewolucji 1905 roku na Litwie, “Zapiski Historyczne", t. XXXIII, Toruń 1966, s. 99-109. — Lietma lenku istoriku veikaluose, “Literatura ir Menas", nr 700, Vilnius 1960. — Lituanistyka w Polsce (do 1965 r.), “Roczniki Historyczne", t. XXXIV, Poznań 1968, s. 137-168. — Problematyka badań dziejów Litwy feudalnej we współczesnej historiografii litewskiej (1945-1959), ..Kwartalnik Historyczny", nr 4. 1960, s. 1165-1180. Pićeta V. I., Razrabotka istorii litovsko-belarusskogo prava XV—XVI w. v {stenografii, [w:] Pićeta V. I., Belorussija i Litw v XV-XVI v., Moskva 1961, s. 413-455 (druk z 1927 r.). Powierski J., Ośrodki i koordynacja badań historycznych w zakresie problematyki halto-slowiańskiej, “Ada Baltico-Slavica", t. X, 1976, s. 331-361. Zajączkowski S., Die Geschichte Litauens bis 1386 in der polnischen Geschichts-schreibung .der letzten zwamig Jahre, “Jahrblicher fur Geschichte Osteuropas", t. IV, Wrocław 1939, s. 136-148. — The Historical Sciences in Lithuania, “Baltic and Scandinavian Countries", t. IV, 1938, s. 239-246. — Litewski ruch naukowy w zakresie historii, “Kwartalnik Historyczny", nr 3, 1935, s. 301-339. — Przegląd badań nad dziejami Litwy do r. 1385, [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. I, Lwów 1935, s. 3-22. III. OPRACOWANIA OGÓLNE Abramowicz L., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie, Wilno 1925. Abramowicz W., Piśmiennictwo i książka na Litwie, Wilnius 1957. Alekna J., Lietuviu, tautos likimo klausimu, t. I—IŁ Kaunas 1925—1933. Alexandrowicz S., Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do polowy XVIII wieku, Poznań 1971. Alseika D., Lietuviu tautine ideja istorijos sviesoje, Vilnius 1924. Angarietis Z., Lietwos revoliucionio judejimo ir darbininku kovos istorija, t. I—II, [Smoleńsk] 1921. Antonović V. B., Ocerk istorii Velikago Knjazestva Litovskago do polowiy XV stoletija, Kiev 1878. - Monografii po istorii Zapadnoj i Jugo-zapadnoj Rossii, t. I, Kiev 1888. Backus O. P., Motives for West Russian Nobles in Deserting Lithuania for Moscow 1377-1514, Kansas 1957. Bałćiunas V., Lietwos kaimu źemes tvarkymas istorijos, ukio ir statistikos sviesoje, Kaunas 1938. Baliński M., Dawna Akademia Wileńska. 1579-1803, Petersburg 1862. - Historia miasta Wilna, t. I-II, Wilno 1836. - Wielkie Księstwo Litewskie, [w:] Starożytna Polska, t. III, Warszawa 1850, wyd. 2, t. IV, Warszawa 1886. Bardach J., Studia z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVII w., Warszawa-Białystok 1970. 361 Bersadskij S. A., Litovskie evrei, Petersburg 1883. Bieliński J., Uniwersytet Wileński. 1579-1831, t. I-III, Kraków 1899-1900. Birżyszka M. [Birźiska], Skrót dziejów piśmiennictwa litewskiego, Wilno 1919. Birźiska M., Is musil kulturos ir literaturos istorijos, t. I—III. Kaunas 1931—1944. — Lietuviu tautos kelias f naujaij gyvenimą, t. I—II, Los Angeles 1952—1953. Birźiska V., Aleksandrynas. Senuju lietwiu rasytoju rasiusilf pries 1865 m. biblio-grafijos ir biobibliografijos, t. I: XVI-XVII a.; t. II: XVIII-XIX a.; t. III: XIXa“ Chicago 1960-1965. — Praeities pabiros, Chicago 1961. — Semyif lietuvisku knygu istorija, t. I—II, Chicago 1953—1957. Boniecki A., Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887. Brensztejn M., Zarys dziejów ludwisarstwa na ziemiach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1924. — Biblioteka uniwersytecka w Wilnie do r. 1832, Wilno 1922, wyd. 2, Wilno 1925. Burkevićius V, Is musu kovu del Lietwos mokyklu. 1863-1915, Kaunas 1939. Buszyński I., Opisanie historyczno-statystyczne powiatu rosieńskiego, Wilno 1874. Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczypospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934. Conze W., Agrarverfassung und Bevolkerung m Litauen und Weissrussiand, t. I: Hu- fenverfassung im ehemaligen Grossfurstentum Litauen, Leipzig 1940. Czamjarycki V. A., Belorusskije letopisy jak pomniki literatury, Mińsk 1969. Czermak W., Sprawa równouprawnienia schyzmatyków i katolików na Litwie (1432— 1563), “Rozprawy Akademii .Umiejętności, Wydz. Historyczno-Filozo- ficznego", t. 44, Kraków 1903, s. 348-405. Daskević N. P., Zametki po istorii Litovsko-russkago gosudarstva, Kiev 1885. Dąbkowski P., Dobra rodowe i nabyte w prawie litewskim od XIV do XVI wieku, Lwów 1916. — Stanowisko cudzoziemców w prawie litewskim (1447—1588), Lwów 1912. Dovnar-Zapolskij M. V., Gosudarstvennoe chozjajstvo Velikago Knjazestva Litovska-go pri Jagellonach, t. I, Kiev 1901. — Oćerki po organizacii zapadno-russkago krestjanstva v XVI v., Kiev 1905. — Socyjalna-ekanamićna struktura Litouska-Belariskae dzjarzavy u XVI—XVIII sta-leccjach, “Histaryćna-arheoliohićny zbornik", t. I, Mensk 1927. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. V: Wielkie Księstwo Litewskie, red. A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław 1959. Druźćyc V. D., Palazenne Litouska-Belaruskaj dzjarzavy pasija Ljubluiskaj wnii, ..Pracy Belaruskaha Dzerźaunaha Universytetu", nr 6—7, Mensk 1925. Dunduliene P., Zemledelie v Litve v epochu feodalizma, “Trudy Instituta Etnografii", t. XXXII, Moskva 1956, s. 3-47. — Żemdirbysle Lietuvoje nuo seniausiu laiku iki 1917 m., Vilnius 1963. Dundulis B., Lietwos kova del valstybino sawran kiśkumo XVa., Vilnius 1968. Fijałek }.,Vchrzescijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, s. 37—333. Forstreuter K., Deutschland und Litauen im Mittelalter, Koln 1962. Galaune P., Lietuviu liaudies menas, Kaunas 1930. — Lart Lithuanien, Malmó 1934. Gaudrimas J., Is lietwiu, muzikines kulturos istorijos, t. I: 1861—1917; t. II: 1917-1940, Vilnius 1958-1964. Gidziunas V., De Fratribus Minoribus m Lithuania usque ad definitiwm introductio- nem observantiae (1245-1517), t. I, Romae 1950. Gumowski M., Mennica wileńska w XV i XVII w.. Warszawa 1921. 362 Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, t. I-II, Kraków 1919-1920. Harrison E. J., Lithuania. Past and Present, London 1922. — Lithuania, London 1928. Hellman M., Die geschichtiiche Bedeutung des Grossfurstentums Litauen, “Saeculum", t. IX, 1958, s. 87-112. — Grundzuge der Geschichte Litauens und des Lituanischen Volkes, Dormstadt 1966. Hrusevskij A. S., Goroda Yelikago Knjazestva Litovskago y XIV—XVI w., Kiev 1918. Ivinskis Z., Geschichte des Bauemstandes in Litauen von den altesten Zeiten bis zum Anfang des 16. JK., Berlin 1933. — Lietuvos prekyba su Prusais, t. I, Kaunas 1934. Jablonskis K., Kai kurie Lietuvos feodalines visuomenes ir valstybes bruoźai, “Bi-bliotekininkystes ir bibliografijos klausimai", t. IV, Vilnius 1965, s. 202-206. — Lietuvos valstybes ir teises istoi-ija XlVa. iki X Via. vidurio, Vilnius 1971. — Lietwiu, kultura ir jos veikejai, Vilnius 1973. Jakubowski J., Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lubelską, Warszawa 1912. Janowski L., Wszechnica Wileńska. 1578-1842, Wilno 1921. Janulaitis A., Yyriausias Lietuvos Tribunolas XVI—XVIII s., Kaunas 1937. Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji, t. I—III, Wilno 1844— 1845. Jaworski I., Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie jagiellońskiej, “Rocznik Prawniczy Wileński", t. V, Wilno 1931, s. 297-352. Jonikas P., Lietuyiu, kalbos istorija. Chicago 1952. Jućas M., Lietuvos metraściai, Vilnius 1968. Jungfer V., Litauen. Antlitz eines Volkes. Yersuch einer Kultursoziologie, Leipzig 1938, wyd. 2, Tubingen 1948. Jurginis J., Baudźiavos fsigalejimas Lietuvoje, Vilnius 1962. — Lietuvos meno istorijos bruoźai, Vilnius 1960. — Pagony bes ir kriksćionybes santykiai Lietuvoje, Vilnius 1976. Karys J. K., Senoves lietmiu pinigai, Bridgeport Conn. 1959. Kasperczak S., Rozwój gospodarki folwarcznej na Litwie i Białorusi do potowy XVI wieku. Poznań 1965. Klimas P., Lietuviu senobes bruoźai, Vilnius 1918, toż po polsku: Litwa starożytna, Wilno 1921. — Lietuvos źemes valdymo istorija {iki lenkmecio), Vilnius 1919. Klimenko F. V., Zapadno-russkie cechi XV-XVIII w., Kiev 1914. Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. I: 1377—1499, Warszawa 1930. Kosman M., Drogi zaniku pogaństwa u Bohów, Wrocław—Warszawa-Kraków— Gdańsk 1976. Kraćkovskij J., Starają VUna do końca 17 stoletija, Vilna 1893. Krasauskaite M., Die litauischen Adelsprivilegien bis zum Ende des XV. Jh., Leipzig 1927. Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, t. I-IV, Wilno 1840-1842. Kryczyński S., Tatarzy litewscy, “Rocznik Tatarski", t. III, Warszawa 1938. Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400 rocznicy pierwszego Statutu litewskiego, red. S. Ehrenkreutz, Wilno 1935. Kulturu kryzkeleje, Vilnius 1970. Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wilno 1912. — Kościól zamkowy, czyli katedra wileńska, t. I—III, Wilno 1908—1916. 363 Kutrzeba S., Historia ustroju Polski w zarysie, t. II: Litwa Lwów 1914, wyd. 2, Warszawa 1921. — Unia Polski z Litwą, [w:] Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, s. 447-658. Kviklys B., Musu Lietwa, t. I-IV, Boston 1964-1968. Laucevicius A., Popierius Lietwoje, cz. 1—2 (atlas), Vilnius 1967. Lelewel J., Dzieje Litwy i Rusi aż do unii z Polską, Paryż 1839, wyd. nowe: J. Lelewel, Dzielą, t. X, wyd. J. Ochmański, Warszawa 1969. Leontović F. I., Ocerki po istorii litovsko-russkago prava. Obrazowanie territorii Litovskago Gosudarstm, Petersburg 1894. — Pravosposobnost litoysko-russkoj sijachty, “Zurnal Ministerstva Narodnogo Pro-svesćenija", nr 3, 5, 7, 8, 1908; nr 2-3, 1909. — Rada velikich knjazej litovskich, “urnal Ministerstva Narodnogo Prosvescenija", nr 9-10, 1907. Leski-Natanson J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, t. I: Granica wschodnia w epoce jagiellońskiej. Warszawa 1922. Lietwiu Enciklopedija, t. I-XXXVI, Boston 1953-1969. Lietwiu karaś su kryzmociais, Vilnius 1964. Lietuvos Komunista Parrijos istorija, t. I: 1887—1920, Vilnius 1971. Lietuva{ literaturos istorija, red. K. Korsakas, t. I: Feodalizmo epocha; t. II: Ka-pitalizmo epocha {1861-1917); t. III: Kapitalizmo epocha (1917-1940), Wilnius 1957-1961. Lietwiu tautosakos apybraiza, Vilnius 1963. Lietwos etnografijos bruozai, Vilnius 1963. Lietuvos istorija, red. A. Sapoka, Kaunas 1936. Lietwos TSR istorija, t. I: Nuo seniausiu laiku iki 1861; t. II: 1861-1917 m.; t. III: 1917-1940 m., Vilnius 1957-1965. Lietwos TSR istorija nuo seniausiu, laiku, iki 1957 m., Vilnius 1958. Lietwos TSR istorijos bruozai, red. J. Jurginis, Vilnius 1965. Lietuvos valsliecią judejimas 1861—1914 m., red. M. Jucas, L. Mulevicius i A. Tyła, Vilnius 1975. Lietuvos yalstieciai XIX a., red. J. Jurginis, Vilnius 1957. Lithuania 700 Years, wyd. 3: New York 1969. Ljubavskij M. K., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900. — Oblastnoe de lenie i mestnoe uprawienie Litovsko-russkago gosudarstva ko wemeni izdanija Pervago Litovskago Statuta, Moskva 1892. — Ocerk itorii Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii vkljucitelno, Moskva 1910, wyd. 2, Moskva 1915. Łowmiański H., Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii jagiellońskiej, Wilno 1934. Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Polsce i Litwie, t. I—II, Poznań 1842-1843. Maksimejko N. A., Sejmy Litovsko-russkago gosudarstva do Ljublinskoj unii 1569 g., Charkov 1902. Malinovskij I., Rada Velikago Knjaźestva Litovskago v svjazr s bojarskoj dumoj dremej Rusi, cz. 2: Rada Velikago Knjaźestva Litovskago, t. I—II, Tomsk 1904, 1912. Matusas J., Lietwiu kultura senais laikais (iki 16-tojo amżiaus), Kaunas 1938. Maźoji lietwiskoji tarybine encyklopedija, t. I-III, Vilnius 1966—1968. Miskinis A., Privilegijuotos Lietuvos gyvenvietes w jtf tinklo yystymasis XIII— XVIII a., “Lietuvos TSR AukStuju Mokyklu Mokslo Darbai. Statyba ir Architektura", t. III, cz. 3, Vilnius 1963, s. 123-146. 364 — Zarys rozwoju historyczno-urbanistycznego osiedli miejskich Litwy, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", nr 2, 1970, s. 149- 174. Merkys V., Razvitie promyslennosti i formirovanie proletariata Litvy v XIX v., Vilnius 1969. Morelowski M., Zarysy syntetyczne sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyżmu, Wilno 1939. Mortensen H., Litauen. Grundziige eines Landeskunde, Hamburg 1928. Mortensen G. i H., Die Besiedlung des norddstlichen Ostpreussens bis zum Beginn des 17. Jh., t. I-II, Leipzig 1937-1938. Morzy J., Geneza i rozwój cechów wileńskich do końca XVII w., “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Historia", nr 4, Poznań 1959, s. 3—93. Mulevićius L. i Jućas M., Nekotorye voprosy genezisa kapitalizma v Litve, Vil-nius 1968. Narbutt T., Dzieje (starożytne) narodu litewskiego, t. I-IX, Wilno 1835—1841. Ochmański J., Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w. (do r. 1890), Białystok 1965. — Powstanie i rozwój latyfundium biskupstwa wileńskiego (1387-1550), Poznań 1963. — Rolnictwo na Litwie feudalnej w świetle nowszych badań, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", nr 3, 1961, s. 819-826. Okinshevich L., The Law of the Grand Duchy of Lithuania. Background and Biblio-graphy, New York 1953. Pakarklis P., Ekonomine ir teisine katoliku baznycios padetis Lietwoje (XV—XIXa.), Vilnius 1956. Petrauskiene J., Vilniaus Akademijos spaustwes 1575—1773, Vilnius 1976. Pićeta V. I., Istorija Litovskogo gosudarstva do Ljublinskoj unii, Vilno 1921. Plateris A., Teisiniai Livonijos ir Kursio santykiai su Lietuva (XVI—XVIII a.), Kaunas 1938. Pochilević D. L., Krestjane Belorussii i Litvy v XVI-XVIII w., Lvov 1957. Polegnę et Lithuania, Warszawa 1930. Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914. Presnjakov A. E., Lekcii po russkoj istorii, t. II, cz. l: Zapadnaja Ruś i Li-tovsko-russkoe gosudarstvo, Moskva 1939. Reklaitis P., Einfuhrung m die Kunstgeschichtsforschung des Grossfwstentums Litauen (mit Bibliographie und Sachregister), Marburg 1962. Revoliucinis judejimas Lietwoje. Straipsniu rinkinys, Vilnius 1957. Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwitlowskiego mecenatu, Poznań 1965. Smółka S., Najdawniejsze pomniki dziejopisarstwa rusko-litewskiego, “Pamiętnik Akademii Umiejętności", t. VIII, Kraków 1890, s. 1-50. Stalśans K., Latviesu m Lietwiesu austrumu apgabalu likiem. Chicago 1958. Studia z dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV— XVIII wieku, red. J. Ochmański, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", nr 11, Poznań 1971. Susickij T., Zachidno-ruski litopisi jak pamjatki literatury, cz. l, Kiiv 1921; cz. 2, 1929, i razem Kiiv 1930. §apoka A., Lietuva ir Lenkija po 1569 m. unijos, Kaunas 1938. — Vilnius Lietuvos gyvenime, Toronto 1954, toż po angielsku: Vilnius in the Life of Lithuania, Toronto 1962. — Senasis Vilnius. Vilniaus miesto istorijos bruoźiai iki XVII a., Brookłyn, N. Y. 1966. Tamosiunas J., Lietwos zemes ukio raida ir jos problemos (kapitalizmo ir socializmo epocha), Vilnius 1974. 365 Totoraitis J., Sudovos-Suvalkijos istorija, t. I, Kaunas 1938. Uz socialistinę Lieluvą, Vilnius 1960. Vasilevskij V. G., Istorija goroda Vilny, [w:] Pamjatniki russkoj stariny v zapadnych guhernijach imperii izdanye P. N. Batjuskoyym, t. V, s. 9-84, Petersburg 1872; t. VI, Petersburg 1874, s. 1-112. Yileisis V., Tautmiai santykiai Mażojoje Lietuvoje ligi didźiojo karo istorijos w stati- slikos sviesoje, Kaunas 1935. Yitniaus miesto istorija nuo seniausiu laiku iki Spalić Rewijucijos, red. J. Jurginis, • V. Merkys i A. Tautavićius, Vilnius 1968. YUniaus Unwersitetas, red. A. Bendźius, Vilnius 1966. Vdnuws Universileto istorija 1579— 1803, Yiiniaus 1976. Vladimirskij-Budanov M. F., Ocerki iż istorii litovsko-russkago prava, t. I: Pomestija Litovskago gosudarstva; t. II: Cer ty semejnago prava XVI v., Kiev 1889-1890. Wasilewski L., Litwa i Białoruś, Kraków 1912, wyd. 2. Kraków 1925. Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów, Warszawa 1968. Wielhorski W., Litwini, Białorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego, “Airna Mater Vilnensis", London 1951. — Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, London 1947. — Litwa etnograficzna, Wilno 1928. Wilkiewicz-WawrzyńczykowaA., Spory graniczne polsko-litewskie w XV—X VII w., “Wiadomości studium historii prawa litewskiego", t. I, Wilno 1938. Wilno i Ziemia Wileńska, t. I-II, Wilno 1930-1937. Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca wieku XIV, Warszawa 1895. — Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386— 1795, Kraków 1885. Woionczewski [Valanćius] M., Żemajtiu wiskupiste, t. I—II, Vilniuj 1848, przekład polski: Biskupstwo imujdzkie, Kraków 1898. IV. OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE POCZĄTKI LITWY Bernstein S. B., Batto-slovja.nska.ja jazykovaja soobscnost, “Slavjanskaja filologija. Sbomik statej", t. I, Moskva 1958. Bruckner A., Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Warszawa 1904. Buga K., Lietuviif jsikurimas siu dienu Lietuvoje, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Vilnius 1961, s. 551-583. — Lietuviu tauta ir kolba bei jos artimieji giminaićiai, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Vilnius 1961, s. 85-282. — Die Vorgeschichte der aistischen (baltischen) Stamme im Lichte der Ortsnamen- forschung, [w:] Streitberg Festgabe, Leipzig 1924, toż po litewsku: Aisciu praeitis vietu vardu sviesoje, [w:] K. Buga, Rinktiniai rastai, t. III, Vilnius 1961, s. 728— 742. Bujak F., Wenedowie na wschodnich wybrzeżach Baltyku, Gdańsk 1948. Denisova R. J., Antropologija drevnich Baltov, Riga 1975. Endzelins J., Ievads baltu filologija, Riga 1945. Fraenkel E., Die baltischen Sprachen, Heidelberg 1950. Gimbutiene-Alseikaite M., Die Bestattung in Litauen m der Vorgeschichtlichen Zeit, Tiibingen 1946. Gimbutiene [Gimbutas] M., The Balts, London 1963. 366 Hołubowicz W., Granica osadnictwa Słowian i Litwinów na Wileńszczyźnie w czasach przed- i wczesnohistorycznych, Wilno 1938. K i lian L., Haffkunstenkultur und Ursprung der Balten, Bonn 1955. Kiparsky V., Chronologie des relations slavobaltiques et slavqfinnoises, “Revue des Studies Slaves", t. XXIV, Paris 1948, s. 29-47. Krzywicki L., Żmudź starożytna. Warszawa 1906. Liettivos archeologijos bruoźai, red. P. Kulikauskas, Vilnius 1961. Mannhardt V., Letto-preussische Gotteriehre, Riga 1936. Moora H., Voznikovenie klassovogo óbsiestva v Pribaltike po archeologiceskim dan- nym, “Sovetskaja Archeologija", t. XVII, Moskva 1953, s. 105-132. — O dremej territorii rasselenija baltijskich plemen, “Sovetskaja Archeologija", nr 2, Moskva 1958, s. 9-33. Ochmański J., Pogranicze litewsko-krywickie w epoce plemiennej, “Przegląd Historyczny", t. LXV, 1070, s. 83-91. — Weneckie początki Litwy, “Acta Baltico-Slavica", t. III, Białystok 1966, s. 151— 158. Puzinas J., Kalbotyra apie lietuviif protevyne, “Lietuya. Politikos źurnalas", nr. l, New York 1952, s. 46-53. Sałys A., Die zemaitischen Mundarten, t. I: Geschichte des zemaitischen Sprach- gebietes, “Tauta ir Źodis", t. VI, Kaunas 1930. Spekke A., The Ancient Amber Routes and the Geographical Discovery of the Eastern Baltic, Stockholm 1957. Tarasenko P., Lietuvos archeologijos medźiaga, Kaunas 1928. — Lietuvos piliukiilniai, Vilnius 1956. Toporov V. N. i Trubaćev O. N., Lingvisticeskij analiz gidronimov yerchnego Podneprovija, Moskva 1962. Vasmer M., Uber die Ostgrenze der baltischen Stamme. Beitrage żur historischen Yoikerkunde Osteuropas, “Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wis-senschaft. Philosophisch-Historische Klasse", Berlin 1932, s. 637—666. Yolkaite-Kulikauskiene R., Lietwiai IX-XlIa., Vilnius 1970. PAŃSTWO LITEWSKIE W XIII i XIV WIEKU Aviźonis K., Die Entstehung und Entwicklung des litauischen Adels im 13. und 14. Jh. bil żur litauisch-polnischen Union 1385, Berlin 1932. Batura R., Lieluva tautu kovoje pries Aukso Orda, Vilnius 1975. Ivinskis Z., Pirmasis Lieruvos karalius Minilaugas, Roma 1965. Jakśtas A., Vokiećiu Ordinas ir Lietuva Yylenio w Gedimino mętu, “Senove", t. I, Kaunas 1935. s. 127-155; t. II, Kaunas 1936, s. 3-59. Kućinskas A., Kestutis lietuviu tautos gynejas, Kaunas 1938. Latkowski J., Mendog król litewski, “Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydz. Filozoficzno-Historyczny", t. III/28, Kraków 1892, s. 300-453. Łowmiański H., Agresja zakonu krzyżackiego na Litwę w wiekach XII—XV, “Przegląd Historyczny", t. XLV, 1954, s. 338-371. — Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. I—II, Wilno 1931-1932. — Uwagi o genezie państwa litewskiego, “Przegląd Historyczny", t. LII, 1961, s. 127-146. Ochmański J., Giedyminówicze — “prawnuki Skolomendowy", “Ars Historica", Poznań 1976, s. 255-258. — Noms des terres lituaniennes au XIIf siecle, “Lingua Poznaniensis", t. IX, 1962, s. 169-174. 367 — Uwagi o litewskim państwie wczesnofeudalnym, “Roczniki Historyczne", t. XXVII, 1961, s. 143-160. Paszkiewicz H., Jagiellonowie a Moskwa, t. I: Litwa a Moskwa w XIII—XIV wieku. Warszawa 1933. PaSuto V. T., Obrazovanie litovskogo gosudarstva, Moskva 1959, i wyd. litewskie (zmienione): V. Pasuta, Lietmos valstybes susidarymas, Vilnius 1971. Spliet H., Die Briefe Gedimins, Sinsheim 1953. Stakauskas J., Lietma ir Yakaru, Europa XIII a., Kaunas 1934. Steponaitis A., Mindaugas ir Yakarai. Vokieciu militariniu ordinu yeikla ir Mindaugo santykiai su Roma, Kaunas 1937. Taube M., Russische und litauische Fursten an der Dmą żur Zeit der deutschen Eroberwg Lwiands (12.—13. Jh.), “Jahrbucher fiir Kultur und Geschichte der Slaven", N. F., z. 3-4, Wrocław 1935. Totoraitis J., Die Litauer unter dem Konig Mindowe bis zum Jahre 1263, Freiburg 1905. Varakauskas R., Nemeckaja agresija v Litve v XIII v., Moskva 1958 (auto- referat). Zajączkowski S., Dzieje Litwy pogańskiej do r. 1386, Lwów 1930. — Studia nad dziejami Żmudzi wieku XIII, Lwów 1925. LITWA W UNII Z POLSKĄ U SZCZYTU SWEJ POTĘGI (1385-1440) Adamus J., Państwo litewskie w latach 1386—1398, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400 rocznicy Statutu Litewskiego, Wilno 1935. Barbasey A., Vitovt i ego politika do griumaidskoj bitvy (1410), Petersburg 1885. — Vitovt. Poślednie dwdcat lei knjazenija (1410-1430), Petersburg 1891. Barvinskij B., Żyhimont Kejstutovyć velykyj knjaź litovsko-ruskyj (1432—1440), Źovkva 1905. Dundulis B., Lietuviu kova del Źemaitijos ir Uźnemunes XV a; Vilnius 1960. Jogaila, red. A. Sapoka, Kaunas 1935. Jucas M., Żalgirio muśis, Vilnius 1959, wyd. 2, 1960. K l i ma s P., Ghillebert de Lannoy m Medieval Lithuania, New York 1945. Krumbholtz R., Samaiten und der deutsche Orden bis zum Frieden am Melno See 1422, Kónigsberg 1890. Kuczyński S. M., Wielka wojna z zakonem krzyżackim w latach 1409—1411, Warszawa 1955; wyd. 2, 1960; wyd. 3, 1967. Lewicki A., Powstanie Swidrygieliy, Kraków 1915. Łowmiański H., Wcielenie Litwy do Polski w 1386 r., Wilno 1937. — Witold wielki książę litewski, Wilno 1930. — Z zagadnień spornych społeczeństwa litewskiego w XV w., “Przegląd Historyczny", t. XL, 1950, s. 96-127. Matusas J., Svitrigaila Lietuvos didysis kunigaikstis, Kaunas 1939. Ochmański J., Biskupstwo wileńskie w średniowieczu. Ustrój i uposażenie, Poznań 1972. — Uprzywilejowanie gospodarcze kościoła katolickiego na Litwie w średniowieczu, “Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych", t. XXIII, 1962, s. 89- 108. Paszkiewicz H., O genezie i wartości Krewa, Warszawa 1938. — W sprawie inkorporacji Litwy do Polski w 80-ch latach XV w.. Warszawa 1938. Pfitzner J., Grossfurst Witold von Litauen als Staatsmann, Prag—Brunn 1930. Prochaska A., Dzieje Witolda, Wilno 1914. — Król Wladyslaw Jagiełło, t. I-II, Kraków 1908. Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlachtą polską w Ho- 368 rodle r. 1413, “Miesięcznik Heraldyczny", nr VI-VII, 1913-1914; “Rocznik Towarzystwa Heraldycznego", t. V-IX, 1920-1929. Smółka S., Kiejstut i Jagietlo, Lwów 1889. — Rok 1386. W pięciowiekową rocznicę, K-raków 1886. Yytautas Didysis, red. P. Sleźas, Kaunas 1930. LITWA POD RZĄDAMI MOŻNOWŁADCÓW (1440-1548) Darevskis-Veriga A., Lietwos mokesdai XV—XVI a., Kaunas 1929. i Dundulis B., Lietwos uźsienio politika XVI a., Vilnius 1971. Halecki O., Ostatnie lata Swidrygielly i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellon-czyka, Kraków 1915. Jablonowski H., Westmssiand zwischen Wilna und Moskali. Die politische Stellung und die politischen Tendenzen der russischen Bevólkerung des Grossfurstentums Litauen im 15. Jh., Leiden 1955; wyd. 2, 1961. Jablonskis K., Lietwos yalstieciu kova pries feodalu priespaudą iki valaktf reformos, “Lietuvos Istorijos Instituto Darbai", t. I, Kaunas 1951, s. 44-87. Jakubowski J., Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVI wieku, Kraków 1928. Kamieniecki W., Rozwój własności na Litwie •w dobie przed I statutem, “Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydz. Filozoficzno-Historyczny", t. 32/57, Kraków 1914, s. 94-195. — Społeczeństwo litewskie w XV w.. Warszawa 1947. Kolankowski L., Zygmunt August, wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913. Koneczny F., Litwa a Moskwa w latach 1449-1492, Wilno 1929. Kuczyński S. M.. Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rządami Litwy, Warszawa 1936. Ochmański J., Organizacja obrony w Wielkim Księstwie Litewskim przed napadami Tatarów krymskich w XV— XVI wieku, “Studia i Materiały do Dziejów Wojskowości", t. V, Warszawa 1960, s. 349-398. Papce F., Aleksander Jagiellonczyk, Kraków 1949. — Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, t. I: Ostatnie dwunastolecie panowania Kazimierza Jagiellonczyka, Kraków 1903. Pociecha W., Królowa Bona (1494-1557), t. III, Poznań 1958. Rimka A., Lietuvos prekybos santykiai ligi unijos su lenkais, “Teisiu Fakulteto Darbai", t. II, z. 3, Kaunas 1925, s. 23-86. — Lietwos visuomenines ukio bruoźai ligi Liublino unijos, Kaunas 1924. Senoji lietwiska knyga, Kaunas 1947. LITWA W CZASACH DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ (1548- 1648) Alexandrowicz S., Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do polowy XVII w., “Acta Baltico-Slavica", t. VII, Białystok 1970, s. 47-108. — Miasteczka Białorusi i Litwy jako ośrodki handlu w XVI i I połowie XVII wieku, “Rocznik Białostocki", t. I, 1961, s. 63-130. Ayiżonis Z., Bajorai valstybiniame Lietuvos gywnime Vazu, laikas, Kaunas 1940. Ivinskis Z., Merkelis Giedraitis arha Lietuva dvieju, amziu, sqvartoje, “Aidai", nr 3-7, Brookłyn 1951. — Merkelis Giedraitis ir jo laiku Lietuva, “Aidai", nr 9, 1955; nr 4, 10, 1956. — Die Entwicklung der Reformation m Litauen bis żur erscheinen der Jesuiten (1569), “Sonderdruck aus Forschungen żur Osteuropaischen Geschichte", t. XII, Berlin 1967. 24 - Historia Litwy 369 Jasinskij M..N., Glavnyj Litoyskij Tribunal, t. l: Proischozdenie Glavnago Litovskago Tribunala, Kiev 1901. Jasnowski J., Mikołaj “Czarny" Radziwitt (1515—1567), Warszawa 1939. Jurginis J., Renesansas w humanizmas Lietuvoje, Vilnius 1965. Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wrocław 1973. Kot S., La reformę dans le Grand Duche de Lithuanie. Facteur doccidentalisation culturelle, “Brussels Universite librę. Institut de Philologie et dHistoire Orien- tales et Slaves". t. XII. 1953. s. 201-261. Krasauskas R., Katoliku baznycia Lietuvoje XVI—XVII a. Nuosmukio priezastys ir atgimimo yeiksniai, Roma 1969. Łap po I. I., Yelikoe Knjazestyo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko- -russkij povjet i ego sejmik, Jurev 1911. — Yelikoe Knjaźestvo Litovskoe za vremja ot zakijucenija Ljublinskoj Unii do smerti Stefana Balorija 1569—1586. Opyl isljedovaniju puliliceskugo i obsćestwniwgo stroją, Petersburg 1901. — Litovskij statut 15S8 g., t. I, cz. l -2: Issledovanie, Kaunas 1934—1936. Lebedys J., Mikalojus Dciuksa. Vilnius 1963. Luksaite J., Lietuviu kalba reformaciniame judejime XVIIa., Vilnius 1970. Łowmiańska M., Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r., Wilno 1929. Ochmański J., La grandę reformę agraire en Liluanie et en Ruthenie Blanche au XVF siecle, “Ergon", t. II, Warszawa 1960, s. 327-342. — Michalon Litwin i jego traktat o zwyczajach Tatarów, Litwinów i Moskwicinów z polowy XVI w., “Kwartalnik Historyczny", 1976, nr 4, s. 765-783. Pićeta V. I., Belorussija i Litva v XV- XVI w., Moskva 1961. — Agrarnaja reforma Sigizmunda Avgusta v Litovsko-russkom gosudarstve, Moskva 1917; wyd. 2, Moskva 1958. Podokśin S. A., Reformacija i obscestvennaja mysi Belorussii i Litvy (vtoraja polowa XVI - nacalo XVII v.), Mińsk 1970. Purickis J., Die Glaubenspaltung m Lifauen im XVI. Jh. bis żur Ankunft der Jesuiten im Jahre 1569, Freiburg 1919. Sepetys J., Reformacijos istorija Lietuvoje, t. I, Vilnius 1922. Wawrzyńczyk A., Studia z dziejów handlu Polski z Wielkim Księstwem Litewskim i Rosją w XVI w.. Warszawa 1956. LITWA W EPOCE UPADKU (1648-1795) Biralo A. A., Fitosofskaja i obscestvennaja mysi w Belorussii i Litve v końce XVII- seredine XVIII v., Mińsk 1971. Birźiska M., Lietwos sukilimas 1794 m., Vilnius 1919. Birźiska V., Is Lietwos gyventoju statistikos XVIII a. gale, “Musu Senove", t. I, nr 4-5, Tilźe 1922, s. 675-685. Codello A., Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666—1669, “Kwartalnik Historyczny", nr 4, 1964, s. 113-130. Gineitis L., Kristijonas Donelaitis ir jo epocha, Vilnius 1964. Janulaitis A., Valstiećiu sukilimas XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1910, toż po polsku: Powstanie włościan szawelskich w 1769 r., Wilno 1921. Jasas R. i Truska L.. Vnesnaja torgovljn Velikogo Knjażestva Litovskogo r posted- nye gody ego susćestvovanija (1785—1792), “Lietuvos TSR Mosklu Akademijos Darbai", S. A-l(32), Vilnius 1970, s. 23-53. Jucas M., Prekyba Lietwos kaime XVIII a., “Is lietuviu kulturos istorijos", t. IV, Vilnius 1964, s. 109-122. 370 Kamieniecki W., Litwa a Konstytucja 3 maja. Warszawa 1917. Kościalkowski S., Antoni Ty zenhaus podskarbi nadworny litewski, t. I—II, Londyn 1970-1971. Kula W., Szkice o manufakturach, t. II, Warszawa 1956. Marćenas R., Siauliif ekonomi/os valstie<;iu sukilimas 1769 m., Yilnius 1969. Morzy J., Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w /I polewie XVII wieku, Poznań 1965. Mościcki H., General Jasmski i powstanie kościuszkowskie. Warszawa 1917. Ochmański J., Zaludnienie Litwy w r. 1790, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", t. VII, Poznań 1967, s. 269— 279. Piwarski K.., Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, [w:] Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. I, Lwów 1930, s. 259-277. Pochilević D. L., Krestjane Belorussii i Litvy vo vtoroj polovine XVIII veka, Yilnius 1966. Powidaj L., Wojna domowa Sapiehów z szlachtą litewską w ostatnich latach XVII i na początku XVIII w., “Przegląd Polski", Warszawa 1872. Rostworowski E., Reforma pawlowska Pawia Ksawerego Srzostowskiego (1767— 1795) .Przegląd Historyczny", t. XLIV. 1949. s. 101-152. Sapoka A., Atsakingieji Lietuvos politikos vadai reformu seimo mętu, “Senove", t. II, Kaunas 1936, s. 61-173. — Bajoriskoji “demokratija", “Lietuvos Praeitis", t. II, nr 2, Kaunas 1941, s. 469— 540. — Geguzes 3 d. konstitucija ir Lietwa, Kaunas 1940. Sidlauskas A., Prosvescenie v Litve v poslednej cetyerti XVIII v., Vilinius 1962 (autoreferat). — Mokyklu reforma Lietuvoje XVIII a. pabaigoje, “Lietuvos TSR Mokslij Akade- mijos Darbai", S. A-2(13), Yilnius 1962, s. 37-57. Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wrocław 1973. Truska L. i Jasas R., Lietwos Didźiosios Kunigaikstystes gyventoju surasymas 1790 m., Yilnius 1972. Wieczorek W., Z dziejów ustroju rolnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII w., Poznań 1929. Wierzbowski T., Szkoly parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773-1794, Kraków 1921. Wolff J., Pacowie. Senatorowie i kniaziowie litewscy, Petersburg 1885. Wójcik Z., Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza. Warszawa 1959. Żabko-Potopowicz A., Praca najemna i najemnik w rolnictwie w Wielkim Księstwie Litewskim w wieku XVIII, Warszawa 1929. Żytkowicz L., Litwa i Korona w r. 1794, “Ateneum Wileńskie", t. XII, 1937, s. 515-566. — Rządy Repnina na Litwie w latach 1794-1797, Wilno 1938. LITWA POD ZABOREM CARSKIEJ ROSJI (1795-1861) Bieliński J., Szubrawcy w Wilnie (1817-1822), Wilno 1910. Bieliński K., Powstanie listopadowe w Wilnie i na Wileńszczyźnie, Wilno 1934. Brensztejn M., Bractwa trzeźwości na Litwie, głównie w diecezji źmudzkiej. 1858— 1863, Wilno 1918. — Dionizy Paszkiewicz pisarz polsko-litewski na Żmudzi w pierwszej połowie XIX w., Wilno 1934. 371 Bujwidówna A., Spisek braci Dalewskich, Wilno 1934. [Chlapowski K.] A. Z., Wojna na Litwie w roku 1831, Kraków 1913. Dundulis B., Napoleon et la Lithuanie en 1812, Paris 1940. Fajnhauz D., Ruch konspiracyjny na Litwie i Bialorusi 1846—1848, Warszawa 1965. Gulczyński E., Rok 1830-1831 w Wilnie, Wilno 1933. Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Warszawa 1912. Jablońska-Erdmanowa Z., Oświecenie i romantyzm w stowarzyszeniach młodzieży wileńskiej na początku XIX w., Wilno 1931. Janulaitis A., Baudziavu panaikinimo sumanymai Lietwoje (1817—1819 m.), Kau- nas 1929. — Ignas Danilavicius, Kaunas 1932. — Kunigai ir 1831 m. revoliucija Lietwoje, Kaunas 1923. — Lietwos bajorai ir ju seimeliai XIX a. (1795—1863), Kaunas 1936. — Simanas Daukantas, Vilnius 1913. — Uźnemune po Prusais. 1795-1807, Kaunas 1928. — Yaistieciai ir 1831 m. revoliucija Lietwoje, Vilnius 1910, toż po polsku: Chlopi litewscy w roku 1831, Wilno 1921. J u ca s M., Baudźiavos irimas Lietwoje, Vilnius 1972. • Lebedys J., Simanas Stanevicius, Vilnius 1955. Luksiene M., Lietwos svietimo istorijos bruoźai XIX a. primojoj puseje, Kaunas 1970. Maciunas V., Lituanistinis sąjudis XIX a. pradzieje, Kaunas 1939. Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. 1776-1822, Wilno 1930. Merkys V., Simonas Daukantas, Vilnius 1972. Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, t. I-II, Wilno 1910-1913. — Pod znakiem Orla i Pogoni, wyd. 2, Warszawa 1923. Purenas P., 1831 m. sukilimas Lietwoje, Kaunas 1931. Rabinowiczówna S., Wilno w powstaniu roku 1830-1831, Wilno 1932. Skwarczyński Z., Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawców. Dwa studia. Łódź 1961. Slesoriunas F., 1830—1831 mętu sukilimas Lietwoje, Vilnius 1974. Smirnov A. F., Revoliucionnye svjazi narodov Rossii i Polni. 30—60 gody XIX v., Moskva 1962. UlaśSik N. N., Predposylki krestjanskoj reformy 1861 g. v Litve i zapadnoj Belorussii, Moskva 1965. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861-1904) Alekna A., Źemaiciu yyskupas Motiejus Yalandus, Tilźe 1922. Bićkauskas-Gentvila L., 1863 m. sukilimas Lietuwje, Vilnius 1958. Gieczys K., Bractwa trzeźwości w diecezji imudzkiej w latach 1858—1864, Wilno 1935. Griskunaite E., Darbininku judejimas Lietwoje 1895—1914 m., Vilnius 1971. Janulaitis A., 1863—1864 m. sukilimas Lietwoje, Kaunas 1921, toż po polsku: Powstanie w Litwie 1863- 1864, Wilno 1923. Jurgela E., Lietwos sukilimas 1862—1864 metais. Boston, Mass. 1970. Kaupas V., Die Presse Litauens unter Berucksichtigung des nationalen Gedankes und der offentlichen Meinung, t. I: Vom Anfang bis zum Jahre 1904, Klaipeda 1934. Klimas P., Mwaviovo laikmetis Lietwos zemes ir zemininku istorijoje, Vilnius 1920. KOYOS metai del savosios spaudos, red. V. Bagdanavićius, Chicago 1957. 372 Lazutka S., Revoliucionnaja situacija v Litve 1859—1862 gg., Moskva 1961. Ljaskovskij A. I., Belorussija i Litva v vosstani 1863 g., Berlin 1939. Maksimaitiene O., Lietuvos sukileliu kovos 1863—1864 m., Vilnius 1969. Matulaitis S., 1863 m. Lietuvoje, t. I: Social-ekonominis Lietuvos stovis pries sukilimą, Mińsk 1933. Matusas J., Lietwiu rusinimas per pradzios mokyklas, Kaunas 1937. Merkys V., Lietuvos vatstieciu ir źemes ukio darbininku judejimas 1901—1904 m., Vilnius 1959. — Liudvikas Janaviciiis, Vilnius 1964. — Narodnikai ir pirmieji marksistai Lietuvoje, Vilnius 1967. — Revoliucionnoe dvizenie yilniusskich rabofich v 1895—1904 gg., Vilnius 1957 (auto- referat). Moravskis A., Lietuvos darbininku judejimo istorija sąrasy su Lietuvos yalstybes atgi- mimo judejima 1892-1902 m., Kaunas 1931, ciąg dalszy: “Kultura", nr 1-2-3 Siauliai. (1935). Mulevićius L., Provedenie krestjanskoj reformy 1861 goda v Litve, Vilnius 1964 (autoreferat). Ocbmański J., Rewolucyjna działalność Feliksa Dzierżyńskiego na Litwie w końcu XIX wieku, Poznań 1969. — Z dziejów współpracy polityczno-kulturalnej Polaków i Litwinów w końcu XIX i początku XX wieku, “Rocznik Olsztyński", t. IV, 1964, s. 367-382. Rimka A., Lietwiu tautos atgimimo socialiniai pagrindai ir “Ausros- Varpo" gadynes (1883—18931 socialekonominiai rasiai, Kaunas 1932. R ó ni er E., Beitrage żur Litauens Wirtschaftsgeschichte, Miinchen 1897. R o m er M., Litwa. Studium o odrodzeniu narodu litewskiego. Lwów 1908. Smirnov A. F., Vosstanie 1863 g. v Litve i Belorussii, Moskva 1963. Saenis K., “Ausra" ir jos gadyne, Kaunas 1933. Śleźas P.. Muraviovo veikimas Lietuvoje 1863—1865, Kaunas 1933. Vebra R., Lietuvos katoliku dvasininkija ir, yisuomeninis judejimas (XIX a. antroji puse), Vilnius 1968. Źiugźda J., Antanas Mackievićius. 1863—1864 m. sinkilimo reiksme lietuviu tautos istorijoje, Vilnius 1971. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905-1914) Andrusaityte J., Ideo logice skaja borba v Litve v period reakcii (1907—1910 gg.), “Lietuvos Komunistu Partijos istorijos klausimai", t. II, Vilnius 1962, s. 21-51. Girdzijauskiene P.. 1905—1907 m. revoliucija Lietuvoje, Vilnius 1955. G l i k B., Rrmiiucinnnoe raboćee dvizenie v I.iive v 1905 nius 1952 (autoreferat). Griskunaite E., Darbminku judejimas Lietuvoje 1908-1914 m., Vilnius 1959.-Jurginis J., 1905 m. revoliucijos fvykiai YUniuje, Vilnius 1958. Rimka A., Lietuvos ukis pries didyi karą, Vilnius 1918, toż po polsku: Ustrój gospodarczy w Litwie przed wielką wojną, Wilno 1920. Rómer M., Litewskie stronnictwa polityczne, t. I, Wilno 1921. Ruseckas P., Didysis YUniaus Seunas, Kaunas 1930. Sałćius M., Desimt mętu tautiniai, kultwinw darbo Lietuvoje (1905—1915), Chicago 1917. Salcius P., Żemes ukio organizacijos Lietuvoje iki 1915 m., Kaunas 1937. Tyła A., 1905 mętu revoliucija Lietuws kaime, Vilnius 1968. Źukauskas K., Is Lietuvos mokyklos istorijos 1905—1907 m., Kaunas 1960. 373 LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914-1918) Basier W., Deutschland Annexionspolitik in Polen und in Bahikum 1914—1918, Berlin 1962. Colliander B., Die Seziehungen zwischen Litauen und Deutschland wahrend der Ok- kupation 1915-1918, Abo 1935. Fischer F., Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschland. 1914-1918, Diisseldorf 1962. [Gabryś J.] Rivas C., La Lithuanie sous le joug allemand 1915—1918. Le plan an- nexioniste allemand en Lithuanie, Lausanne 1918. Gabryś J., Occupation allemande en Lithuanie, Geneve 1918. Glaser S., Okupacja niemiecka na Litwie w latach 1915—1918. Stosunki prawne, Lwów 1929. Ivinskis Z., Lietuyos padetis 1917 m. ir Yasario 16 d. akto genezę .Żidinys" nr 5-6, 1938. Kamieniecki W., Państwo litewskie. Warszawa 1918. Klimas P., Lietwos yalstybes kurimas. 1915-1918, Vilnius 1918. Linde G.. Die deulsche Rolnik in Litauen im ersten Wellkrieg, Wiesbaden 1965. P a g e S. W., The Formation ofthe Baltic States. A Study of the Effects Great Power Politics upon the Emergence of Lithuania, Latvia and Estonia, Cambridge 1959. Senn A. E., The Emergence of Modern Lithuania, New York 1959. S i li e ti s J., Yokieciu okupacija Lietwija 1915-1919 m., Kaunas 1922. Straźas A., Borba litovskogo narada protiv germańskich imperialistov i ich posobnikov v 1915-1919 gg., “Voprosy istorii", nr 10, 1959. — Kolonialny] reżim germańskich imperialistom v Litve v gody pervoj mirovoj vojny, “Voprosy istorii", nr 12, 1958. Ursiene M., Vokieciu okupacijos ukis Lietuvoje, Kaunas 1939. LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM (1919-1940) A l i Są u s kas K., Kovos del Lietwos nepriklausomybes 1918-1920, t. I, Chicago 1972. Alseika D., Vilniaus krosto lietuyin gyyeninws 1919—1934 m., Vilnius 1935. Andreev A. M., Borba litovskogo narada za sovetskuju vlast (1918—1919 gg.), Moskva 1954. Angarietis Z., LKP iikurimas ir proletarine reyoliucija Lietuvoje (1918—1919 m.), Vilnius 1962. Anysas M., Der litauisch-polnische Streit urn das Wilnagebiet von seiner Anfangen bis zum Gutachten des Standigen Internationalen Gerichtshofs vom 15. Oktober 1931, Wurzburg 1934. Atamukas S., LKP kova pries fasizmą us tarybu valdźią Lietuvoje, Vilnius 1958. Baleyićius Z., Darbininku isnaudojimas burzuazineje Lietuvoje. Vilnius 1958. — Darbininku padetis burzuazineje Lietuvoje, Vilnius 1960. Batiiiiat R., Origine et developpement des institutions politiques en Lithuanie, Paris 1932. Brensztejn M., Nauka w Republice Litewskiej, “Nauka Polska", t. XIX, Warszawa 1934, s. 225-308. Budecki Z., Stosunki polsko-litewskie po wojnie światowej 1918—1928, Warszawa 1928. Bulavas J., Lietmos darbo valstieciu ekonomine padetis fasistines yaldzios metais, Vilnius 1955. — Rinkimai ir “tautos atstovavimas" burzuazineje Lietuvoje. Vilnius 1956. Ćinikas A., "La reformę agraire en Lithuanie, Nancy 1937. Dirvele K., Klasiu kova Lietuvoje 1926 m., Vilnius 1961. 374 Domasevićius K., Tarybinio valstybingumo vystymasis Lietmoje, Vilnius 1966. Eisbergas S., Lietuvos zemes reforma, Kaunas 1935. Gaigalaite A., Darbininku judejimo pakilimas Lietmoje 1929—1934 m., Vilnius 1957. — Klerikalizmas Lietwoje 1917-1940, Vilnius 1970. Grauźinis K., Le question de Vilna, Paris 1927. Gricevićiute J., Antiiiaudine krikscioniu demokratu partijos politika Lietuwje (1920— 1926 m.), Vilnius 1953. Karys J. K., Nepriklausomos Lietuvos pinigai, New York 1953. Kaziauskas [Kasias] B., LEntente Baltique, Paris 1939. Lewandowski J., Federalizm. Litwa i Białoruś w polityce obozu belweder skiego (XI 1918-IV 1920), Warszawa 1962. Lietma 1918-1938, Kaunas 1938. Łossowski P., Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918-1934), Wrocław 1972. — Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966. — Z problematyki stosunków polsko-litewskich (1934—1938), “Z dziejów stosunków polsko-radzieckich", t. V, Warszawa 1969, s. 77-91. Maksimaitis M., Politiceskij reżim v burzuaznoj Litve 1926—1940 gg., Vilnius 1974. MerkelisA., Antanas Smetona. Jo visuomenine, kulturine ir politine veikla, New York 1964. Mickeyicius-Kapsukas V., Burzuazine Lietwa, Vilnius 1961. — Pirmoji Lietuvos proletarine reyoliucija ir tarybu yaldzia, wyd. 2, Vilnius 1958. Natkevićius L., Laspect politiaue et juridiaue du different polono-lithuanien, Paris 1930. Navickas K., Lina i Antanta v 1918-1920 gg., Vilnius 1970. — TSRS •saidmuo ginant Lietuyą nuo imperialistines agresijos 1920—1940 m., Vilnius 1966. Ochmaóski J., Kulisy wyprawy wileńskiej Pilsudskiego w 1919 r., “Z dziejów stosunków polsko-radzieckich", t. III, Warszawa 1968, s. 65—78. — Powstanie państwa litewskiego w 1918 roku, “Roczniki Historyczne", XLII, Poznań 1976, s. 165-180. Rómer M., Die Verfassungsreform Litauens vom Jahre 1928, Miinchen 1930. Sabaliunas L., Lithuania in Crisis. Nationalism to Communism 1939—1940, Bloom- ington—London 1972. Senn A. E., The Great Powers. Lithuania and the Vilna Question 1920—1928, Leiden 1966. Simutis A., The Economic Reconstruction of Lithuania after 1918, New York 1942. Skorupskis V., Karaś uz Lietuvos laisvę 1914—1934, Kaunas 1934. Smoleński J., Walki polsko-litewskie na Suwalszczyźnie we wrześniu 1920 r.. Warszawa 1938. Sruoga K., Die Wirtschaft des Republik Lituaen, Kaunas 1930. Staniewicz W., Sprawa Kłajpedy, Wilno 1924. Studnicki W., Państwo kowieńskie, Wilno 1922. — Współczesne państwo litewskie i jego stosunek do Polaków, Wilno 1922. Skijar E. N., Borba trudjascichsja Litovsko-Belarusskoj SSR s inostramymi inter- ventami i wnutrennoj kontrrevoliuciej (1919—1920), Mińsk 1962. § ar maili s R., Lietuvos komunistu partijos pirmojo suvaziavimo susaukimo istorijos klausimu, Vilnius 1954. Szarmajtis R., Wydarzenia rewolucyjne w Litwie w 1918—1919 r., Wilnius 1958. [Szermentowski E.] Schummer E., Nowa Litwa, Warszawa 1930. Tarulis A. N., Soviet Policy Toward the Baltic States 1918—1940, Notre Damę 1959. 375 Toynbee V. N., German-Lithuanian Relations 1937—1939 and the Transfer of Memel to Germany m march 1939, “Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 357— 390. — Relations betwen Polana and Lithuania (1937—1939), “Survey of International Affairs", t. III, 1953, s. 342-357. Vaitkevićius B., Socjalistine revoliucija Lietmoje 1918-1919, Vilnius 1968. Valsonokas R., Klaipedos problemu, Klaipeda 1932. Waligóra B., Walka o mino. Okupacja Litwy i Białorusi w 1918-1919 r. przez Rosję Sowiecką, Wilno 1938. Wielhorski W., Byt ludności polskiej w państwie litewskim, Wilno 1925. — Współczesne państwo litewskie. Warszawa 1938. Ziugźda J., Tarybu Sąjungos pagalba lietuviu tautai apginant savo laisvę ir nepriklau-somybę 1939 ir 1940 m., Vilnius 1949. — Lietuvos kaimo darbo zmoniu kova del zemes burzuazijos viespatavimo metais, Vilnius 1952. INDEKS NAZWISK Skróty: bp — biskup, c. — córka, kr. — król, ks. — książę, min. — minister, ok. — około, s. — syn, woj. — wojewoda, w. ks. lit. — wielki książę litewski, ż. — żona. Daty w nawiasach oznaczają okres życia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy Abramowicz Jan (?— 1602), woj. miński i smoleński 142 Abramowicz Ludwik (1879- 1939). polski działacz polityczny 290 Abramowicz Witold (1874-po 1940), polski działacz polityczny 290, 291, 297. 300 Abramowicz Władysław (1909-1965). literat, historyk polsko-litewski 338 Achmat (?-1481). chan Złotej Ordy 1459- 1481 116 Akelaitis (Akielewicz) Mikołaj (1829- 1887), publicysta litewsko-polski 213. 215 Albert, ks. niemiecki 57 Aldona, imię chrzestne Anna (7—1339), c. w. ks. lit. Giedymina, ż. kr. polskiego Kazimierza Wielkiego 54 Alekna Antanas (1872-1930), ksiądz, historyk litewski 8 Alekna Jurgis (1873- 1956), działacz polityczny 286 Aleksa Jonas (1879-1955), min. rolnictwa Litwy 310 Aleksa Zigmas (1882-1940), pseudonim Angarietis, działacz komunistyczny 264, 293, 300, 301, 304, 305 Aleksander I (1777-1825), car rosyjski 1801-1825 194, 195, 197, 199, 200 Aleksander II (1818-1881), car rosyjski 1855- 1881 216, 221 Aleksander III (1845- 1894), car rosyjski 1881-1894 243 Aleksander Jagiellończyk (1460-1506). w.ks, lit. 1492-1506. kr. polski"! 501- 1506 102, 103. 111. 115. 117. 122 Aleksander Jaroslawowicz Newski (ok. 1220-1263), ks. nowogrodzki 1236- 1251. ks. rostowsko-suzdalski 1252— 1263 50 Aleksandrowicz Szymon (ok. 1745—ok. 1770), przywódca buntu chłopskiego w Szawlach 1769 r. 173 Aleksy Michajłowicz (1629-1676), car rosyjski 1645-1676 162, 163 Alf, służący Kiejstuta 57 Ambrazewićius Juozas (ur. 1903), premier tymczasowego rządu litewskiego w 1941 r. 347 Andaj, bóstwo litewskie 66 Andrzej (?-1398), bp wileński 1387- 1398 78 Andrzej Olgierdowicz (ok. 1320-1399), ks. polocki 59, 71, 76 Angarietis zob. Aleksa Zigmas Angrabaitis Juozas (1859- 1935), działacz litewskiego odrodzenia narodowego 237 Anna, ż. Olgierda w. ks. lit. 54 Antoniewicz Józef (1853-1917). ksiądz, prałat sejneński 259 Antoniewicz Włodzimierz (1893-1973), archeolog polski 337 Arminas Petras (1857-1885), poeta litewski 248 Attyla (ok. 406-453), kr. Hunów 434- 453 1-3, 21 August II Mocny (1670-1733), kr. polski i w. ks. lit. 1697-1706. 1709- 1733 166 377 August III Sas (1696-1763), kr. polski i w. ks. lit. 1733- 1763 185 Aviżonis Konstantinas (1909-1969), historyk litewski 397 Baden von, Maks, kanclerz niemiecki w 1918 r. 286 Bagdonas Juozas (1866— 1956), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego 239 Bałćikonis Juozas (1885-1969), językoznawca litewski 334 Baliński Michał (1794-1864), historyk Litwy 8. 203 Baltramaitis Silvestras (1841-ok. 1918), bibliograf i etnograf litewski 248 Baltusis Juozas (ur. 1909), pisarz litewski 336 Bandrowska-Turska Ewa (1894-1979), śpiewaczka polska 337 Baranowski (Baranauskas) Antoni (1835— 1902), ksiądz, poeta, językoznawca, bp sejneński 1897-1902 214, 215 Barśauskas Juozas (ur. 1912), architekt litewski 100 Basanavićius Jonas (1851-1927), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego 22. 231. 248. 259, 260. 265. 266. 270, 274, 282, 300 Batory Stefan (1533-1586). kr. polski i w. ks. lit. 1576-1586 150, 157. 158 Baudouin de Courtenay Jan (1845 - 1929), językoznawca i lituanista polski 254. 267 BeckJózef(1894— 1944), polski min. spraw zagranicznych 1932-1939 339, 340 Beler Henryk, Krzyżak 57 Bermondt-A wałów Paweł (1880-?), dowódca niemiecko-rosyjskich wojsk grasujących na Łotwie i Litwie w 1919 r. 299 Bernstein S., językoznawca radziecki 29 Bethmann-Hollwegg Theobald (1856-1921), kanclerz niemiecki 1909-1917 278, 280 Bezborodko Aleksander (1747 - 1799), dyplomata rosyjski 192 Bielinis Jurgis (1846— 1918), słynny książ-konosz litewski 252 Bielinis Kipras (1883-1965), s. Jurgisa, działacz socjalistyczny 299 Bikszi, kniaź litewski 47 Biliunas Jonas (1879- 1907), pisarz litewski 250, 268 Biłducis Marsin, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 151 Binkis Kazys (1893-1942), pisarz litewski 335 Biruta (?-ok. 1382), ż. Kiejstuta 123. 249 Birźiska Mykolas (1882-1962), historyk literatury litewskiej i działacz polityczny 264, 280, 282. 284. 286. 333, 338 Birźiska Vaclovas (1884-1956), bibliograf i historyk kultury litewskiej 333. 334 Birźiska Yiktoras (1886- 1964), matematyk litewski 339 Bohowitynowicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim X V-XVI w. 106 Bohusz Ksawery (1746-1820), literat, uczony 21, 22, 204 Boksza Paweł (1552-1627), profesor, rektor Akademii Wileńskiej 1584-1587 151 Bolesław (ok. 1251-1313), ks. mazowiecki, zięć w. ks. lit. Trojdena 52 Bolesław Chrobry (ok. 967-1025), kr. polski 992- 1025 40 Bolesław Krzywousty (1086-1138), ks. polski 1102-1138 43 Bolesław Śmiały (1039-1081), ks. i kr. polski 1058-1079 43 Bona Sforza (1494- 1557). ż. kr. polskiego Zygmunta I, królowa polska 1518— 1557 114, 123 Bonifacy IX, papież 1389-1404 82 Borowy Wacław (1890-1950). uczony polski 337 Bourdelle Emile (1861-1929). rzeźbiarz i malarz francuski 333 Brensztejn Michał (1874- 1938), historyk polski 337, 338 Brodziński Kazimierz (1791-1835). polski poeta i krytyk 214 Broniewski Władysław (1897- 1962). poeta polski 337 Bruno z Kwerfurtu (ok. 974-1009). niemiecki misjonarz 37. 40 Brzostowski K., pisarz 214 Brzostowski Michał (1762-1806), marszałek szlachty guberni wileńskiej 1801-1806. przedtem poseł na Sejm Czteroletni 193 Brzostowski Paweł,(l 739-1827), ksiądz, inicjator reform chłopskich 174. 175 Budikid (Butegeyde). ks. litewski występujący w l. 1289-1290 52. 53 378 Budiwid (Pukuwer), ks. litewski ok. 1289-1294 52, 53 Buga Kazys (1879—1924), językoznawca litewski 22, 25. 334 Bulewicze, kniaziowie litewscy występujący w pierwszej połowie XIII w. 46. 47 Bulota Andrius (1872-1941), adwokat i litewski działacz polityczny 265 Bułhakow Jaków (1743- 1809), gubernator Litwy 1797- 1798 193 Burundaj, chan tatarski z potowy XIII w. 50 Butegeyde zob. Budikid Camblak Grzegorz. Bułgar (?- 1420), metropolita ruski 1416-1420 86 Cassiodor Flavius (ok. 490-ok. 575), historyk rzymski 31 Caupo, wielmoża liwoński z końca XII w. 43 Cedrowski Jan (1617—po 1682), pamiętni karz 166 Chackiewicz Ignacy, szuler karciany w Wilnie w pierwszej ćwierci XIX w. 199 Charwat Franciszek, poseł polski w Litwie 341 Chlebowski Bronisław (1846-1918), historyk literatury polskiej 338 Chłapowski Dezydery (1788-1879), generał, dowódca wojsk litewskich w powstaniu 1831 r. 207 Chmielnicki Bohdan (ok. 1595-1657), hetman kozacki i przywódca powstania narodowowyzwoleńczego ludu ukraińskiego 1648 r. 161. 162 Chodkiewicz Aleksander (ok. 1457— 1549), woj. nowogródzki 1544— 1549 106 Chodkiewicz Hieronim (?— 1561), kasztelan trocki 1544, starosta żmudzki 1565. kasztelan wileński 1559 113 Chodkiewicz Jan Karol (1560- 1621), hetman polny litewski 1600, hetman wielki 1605, woj. wileński 1616 158. 159. 183 Chojeński Jan (1486- 1538), bp krakowski 1537, kanclerz polski 1537 113 Chrebtowicz Joachim (1729-1812), kanclerz litewski 1793 185 Chrebtowicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Chrystian (?- 1271), bp litewski 1253 50 Chrzanowski Ignacy (1866—1940), historyk literatury polskiej 338 Ciołek Erazm (1474-1522), dyplomata polski, bp płocki, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494-1500 122 Cvirka Petras (1909-1947), pisarz litewski 336 Cyprian (7—1406), metropolita ruski 1381-1406 59 Czarnecki Stefan (1599- 1665), wódz polski 164 Czartoryscy, ród magnacki w Rzeczypospolitej XVIII w. 178 Czartoryski Adam (1770-1861). ks., kurator wileńskiego okręgu szkolnego 1803-1823 194. 201 Czeczot Jan (1797- 1847), poeta, zbieracz pieśni białoruskich 201 Czernyszewski Nikołaj (1828-1889). rewolucyjny demokrata rosyjski, filozof, ekonomista 217 Cziurlonis zob. Ciurlionis Carnas Rapolas (1900-1926), działacz komunistyczny 306 Cernius Jonas (ur. 1898), generał, premier litewski 1939 343 Ćiurlioniene-Kymantaite Sofija (1886— 1958), pisarka litewska 269, 335 Ciurlionis Mikalojus Konstantinas (1875-1911), malarz i kompozytor 10. 228, 251. 267, 268. 333, 335 Dalewski Aleksander (1827-1862), spiskowiec w dobie Wiosny Ludów 208, 209 Dalewski Franciszek (1825-1904), spiskowiec w dobie Wiosny Ludów 208, 209 Dambrauskas Aleksandras (1860-1938), pseudonim Jakstas, pisarz i działacz litewskiego odrodzenia narodowego 254, 265 Daniel Romanowicz (1201—1264), ks. halicko-włodzimierski, kr. od 1255 45, 47, 48, 50 Daniłowicz Ignacy (1787- 1843), historyk 22, 203. 204 Danuta, c. Kiejstuta 57 Darius Steponas (1896-1933), lotnik litewski 337 Daszyński Ignacy (1866— 1936), premier " polski w 1918 215 379 Daukantas (Dowkont) Simanas (1793— 1864), historyk 8, 204, 214, 248, 333 Dauksza Edward Jakub (1836-ok. 1890), poeta litewski 215 Dauksza Mikołaj (ok. 1527-1613), ka-, nonik żmudzki, pisarz 147, 148 Daumantas Jokubas (ok. 1869-1924), działacz socjalistyczny 246 Dede Atanazas zob. Pakalniskis K. Didźiulis Karolis (Grosman, 1894- 1958), działacz komunistyczny 315 Dikstein Szymon (1858- 1884), autor broszur socjalistycznych 250 Diweriks, bożek litewski 66, 67 Długosz Jan (1415- 1480), ksiądz, dziejo-pis polski 14, 20, 21, 80, 88 Dłuski Bolesław (1826- 1905), pseudonim Jabłonowski, jeden z przywódców powstania 1863 r. 279 Dmowski Roman (1864-1939), polityk polski 289 Dobrolubow Nikołaj (1836-1861), rewolucyjny demokrata rosyjski, krytyk literacki 217 Dobrowolski Stanisław Ryszard (ur. 1907), literat polski 337 Dolega zob. Mostowicz-Dołęga Tadeusz Dołęga zob. Sierakowski Zygmunt Domaszewiez (Domasevićius) Andrzej (1865—1935). działacz socjalistyczny, przywódca LSDP 243, 245. 246. 263 Domejko Aleksander (1804- 1878), marszałek szlachty guberni wileńskiej 1855-1878 221 Donelaitis Krystyn (1714-1780), ojciec litewskiej literatury pięknej, pastor ewangelicki 181. 182, 205, 339. 351 Dorohostajski Mikołaj (?-1597), woj. polocki 1574-1597 142 DovidaitisJuozapas(1825- 1882), ksiądz, pisarz 213 Dowiat, kniaź litewski w 1219 r. 46 Dowmont (Daumantas, ?—1299), kniaź z Nalszczan, ks. pskowski 1266-1299 47, 51 Dowmont, w ks. litewski zabity w r. 1285 52 Dowmont, przywódca Żmudzi nów w r. 1440/41 110 Dowsprunk, starszy brat Mendoga, zmarły po 1219 r. 47. 48 Dowsprunkowicze, s. Dowsprunka, występujący w połowie XIII w. 48 Draugelis Elizejus (1888- ?), członek Ta-ryby w 1918 r., min. spraw wewnętrznych 1919-1920 286 Drozdowski zob. Strazdas Antanas Dubienieckiene Olga, pedagog baletu 332 Dundulis Bronius (ur. 1909), historyk litewski 5 Dusburg Piotr (?-po 1326), kronikarz krzyżacki 38 Dvarionas Bałys (1904— 1972), kompozytor litewski 333 Dymitr Iwanowicz Doński (7—1389), w. ks. moskiewski 1362- 1389 58, 74, 116 Dymitr Iwanowicz, s. cara Iwana Groźnego, zabity w 1591 r. 158 Dymitr Samozwaniec I (7—1606), car moskiewski 1605-1606 158, 159 Dymitr Samozwaniec II, pretendent do tronu carskiego 1607— 1610, zabity w 1610 r. 159 Dymitr Szemiaka (1420-1453), s. ks. Jurija Dymitrowicza, ks. halicko-ko-stromski 115 Dzierżyński Feliks (1877- 1926), działacz LSDP, potem jeden z przywódców państwa radzieckiego 243, 244, 245, 255 Edyga, emir Złotej Ordy 1352- 1419 82 Edywid, s. Dowsprunka, występujący w połowie XIII w. 47, 48 Edywił, kniaź z rodu Bulewiczów, występujący w pierwszej połowie XIII w. 47 Ejdukiewicz Franciszek (1869-1926), działacz rewolucyjny 292 Elżbieta Bośniaczka (1339-1387), królowa węgierska 74 Elżbieta Rakuszanka (7-1545), ż. Zygmunta Augusta 140 Endzelins Janis (l 873 — 1961), językoznawca łotewski 267 Engels Fryderyk (1820-1895), współtwórca socjalizmu naukowego 240 Erazm z Rotterdamu (1467-1536). słynny humanista 125 Ernest von Rassburg, mistrz krzyżacki w Inflantach 1273-1279 52 Erzberger Mathias (1875-1921), polityk 380 niemiecki, sekretarz stanu bez teki w 1918 r. 279, 281, 286 Eysymont, szlachcic zabity w Grodnie na sejmiku 1669 r. 179 Fedor Lubartowicz, ks. lucki, zmarły w 1431 r. 81 Fiodor, ks. kijowski, brat Giedymina 54 Fiodor Iwanowicz (?—1597), s. Iwana Groźnego, car rosyjski 1584— 1597 157, 158 Foch Ferdynand (1851-1929), marszałek Francji 298 Focjusz, metropolita ruski 1409-1431 86 Freze Aleksander, general-gubernator wileński 1904- 1905 261 From-Guźutis Aleksandras (1827- 1900), pisarz litewski 249 Fryderyk, arcybiskup ryski 1304-1341 53 Gabryś zob. Parsaitis Juozas Gaigalat Wilhelm (1870-1945), Litwin pruski, poseł do Landtagu pruskiego 280 Galaune Paulius (ur. 1890), litewski historyk sztuki 334 Gali Anonim, kronikarz polski z początku XII w. 37 Galvanauskas Ernestas (1882- 1967). polityk litewski 298, 299 Garelis Juozas (1900- 1940), działacz komunistyczny 315 Gardie de la, Magnus, wódz szwedzki w połowie XVII w. 163 Gasztołd Andrzej (7—1404), starosta wileński 80 Gasztołd Olbrycht (?- 1539), kanclerz litewski i woj. wileński od 1522 706, 113, 130 Gasztołd Stanisław (7-1542), woj. troc-ki 140 Gasztołdowie, ród magnacki na Litwie XV-XVI w. 92, 113 Gasztowt Jan (1800-1871), powstaniec z 1831 r., pamiętnikarz 206 Georgev Yladimir (u r. 1908), językoznawca bułgarski 28 Gerdeń, kniaź litewski występujący w połowie XIII w. 51 Giedrojciowie, kniaziowie litewscy występujący od XV w. 61 Giedrojć Józef (1754-1838), bp żmudzki 1801-1838 204 Giedrojć Melchior (ok. 1536-1609), bp żmudzki 1576-1609 146, 147 Giedrys Kazys (1891 - 1926), działacz komunistyczny 306 Giedymin (Gedyminas, ok. 1275-1341), w. ks. lit. 1315-1341 53-55, 60, 62, 63, 67, 75, 122, 123 Giedyminowicze, synowie Giedymina 64 Giełgud Antoni (1792-1831), generał jeden z dowódców w powstaniu 1831 r. 207 Gieysztor Jakub (1827— 1892), przywódca umiarkowanej szlachty w powstaniu 1863 r. 229 Gilbert Eleazar, Anglik XVII w. 156 Gimźauskas Silvestras (1844-1897), ksiądz, poeta litewski 248 Ginejt Szymon, przywódca chłopów w starostwie połągowskim w końcu XVIII w. 188 Girą Liudas (1884-1946), poeta litewski 268. 335 Girenas Stasys (1896-1933), lotnik litewski 337 Gliński Michał (1470?- 1534), kniaż, marszałek nadworny litewski 1500—1507, zbiegł do Moskwy w 1508 r. 117 Godunow Borys, car rosyjski 1598— 1605 158, 159 Gołuchowski Józef (1797- 1858), filozof, profesor Uniwersytetu Wileńskiego 202 Gomalevskis Petras (1819- 1868), ksiądz, poeta litewski 283 Góring Hermann (1893—1946), marszałek Rzeszy Niemieckiej 343 Gosiewski Wincenty (7—1662), hetman polny litewski 1654-1662 163, 164 Goskowic Andrzej, bp wileński 1481— 1491 122 Górski Konrad (ur. 1895), uczony polski 332 Greifenbergeris Juozas (1898-1926), działacz komunistyczny 306 Grinius Kazys (1866- 1950), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego, premier 1920—1922, prezydent Litwy 1926 239, 299, 300, 304-306 Griskevicius Petras, działacz partyjny 353 Grybas Vincas (1890-1941), rzeźbiarz litewski 333 381 Grzegorz XIII. papież 1572-1585 ISO Gucewicz Wawrzyniec (1753—1798). architekt 183 Gustainis Yalentinas (1898- 1948), dziennikarz litewski 338 Gustaw Adolf Waza (1594-1632). kr. szwedzki 1611-1632 759 Habsburg Ernest, arcyks. 157 Hankę, Krzyżak 57 Hapon Georgi (1870— 1906), pop. prowokator w rosyjskim ruchu robotniczym 256 Hartknoch Krzysztof (1644- 1687). historyk 21 Heidrung. Krzyżak 57 Helena (1476-1513), c. Iwana III, ż. w. ks. lit. Aleksandra 117 Henryk, kronikarz łotewski w pierwszej połowie XIII w. 27. 43 Henryk (ok. 1366— 1393), ks. mazowiecki, bp płocki, żonaty w 1392 r. z Ryn-gałłą, siostrą Witolda 80 Henryk Walezy (1551-1589), kr. polski i w. ks. lit. 1573-1574, kr. francuski 1574-1589 157 Hensel Witold (ur. 1917), archeolog polski 29 Herbaczewski Józef Albin (1876-1944), pisarz i publicysta polsko-litewski 257, 269 Hercen Aleksander (1812-1870), rewolucyjny demokrata rosyjski, pisarz, filozof 257 Hermanaryk (?-376), kr. Gotów 351-376 31 Herod Wielki (ok. 73 p.n.e.—ok. 4 n.e.). kr. judejski 52 Herodot (ok. 485—425 p.n.e.). ojciec historiografii 30 Hertling von, Georg (1843-1919), kanclerz niemiecki 1917-1919 281, 283, 285. 286 Hilarion, karmelita wileński z XVIII w. 184 Hindenburg von, Pauł (1847- 1934), feldmarszałek niemiecki 276 Hitler Adolf (1889- 1945), twórca i wódz (Fiihrer) faszyzmu niemieckiego, ludobójca 306, 312. 320, 342, 345 Hiebowicz Jan (7-1590), woj. trocki 1586-1590 142 Hiebowicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Hoberg Konrad, Krzyżak 57 Hohenzollern Albrechl (1490-1568), wielki mistrz krzyżacki 1510—1525. ks. pruski 1525- 1568 /25 Holszańscy, kniaziowie litewscy w XIV— XVI w. 61 Holszański Paweł (?-1555), bp wileński 1536-1555 100, 122. 125 Hornostaj Gabriel (?— 1588), woj. miński 1566 i brzeski 1576 142 Hornostaj Iwan (7-1558). podskarbi litewski 1530, woj. nowogródzki 1551 113 Hurda Ginwiłtowicz, kniaź litewski z polowy XIV w. 119 Hurko Josif (1828- 1901), generał-guber-nator warszawski 1883-1894 232 Hymans Pauł (1865-1941), polityk belgijski 303. 315. 316 Uja Muromiec, legendarny bohater bylin staroruskich 40 Iljiniczowa Hanna Mikołajowa 103 Iljinicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Innocenty IV, papież 1243-1254 48 Irzykowski Karol (1873-1944), literat polski 337 Isenburg-Bierstein Franciszek, ks.. zarządca wojskowy Litwy podczas l wojny światowej 277. 252 Ivinskis (lwiński) Wawrzyniec (1811— 1881), działacz kulturalny, wydawca kalendarzy litewskich 213. 215 Ivinskis Zenonas (1908-1971), historyk litewski 334 Iwan Daniłowicz Kalita, w. ks. rostow-sko-suzdalski 1328-1340 54 Iwan III Wasylewicz. car moskiewski 1462-1505 115-117 Iwan IV Wasylewicz Groźny, car moskiewski 1547-1584 134, 157, 158 Iwanowskie siostry zob. Psibiliauskiene Zofia i Lastauskiene Maria Izasław Jarosławowicz, ks. nowogrodzki w Łukach 1198 r. 42 Izasław Wasilkowic, s. ks. połockiego Wasilka Rohwołodowica, działający w XII w. 41. 42 Izasław, ks. połocki w drugiej połowie XIII w, 5/ 382 Jablonskis Jonas (1860-1930), językoznawca litewski 248, 334 Jablonskis Konstantinas (1892-1960), s. Jonasa, historyk 9 Jablonauskas zob. Dtuski Bolesław Jabłonowski zob. Dłuski Bolesław Jabłońska Stefania (1861-1936), tłumaczka poezji litewskiej na język polski 212, 214, 245 Jadwiga (1374-1399), królowa polska 1384-1399 74. 75. 76 Jagiellonowie, dynastia panująca w Rzeczypospolitej XV-XVI w. 7 Jagiełło (Jogaila. ok. 1350-1434). w. ks. lit. 1377-1392. kr. polski 1386-1434 10, 18, 58. 59. 61. 70, 71, 74-87. 89-i)l, 93-96, i 14, 123, 143 Jakśtas zob. Dambrauskas Aleksandras Jakubowski Jan (IS74-I938). historyk S. 338 Jan, wnuk Kiejstuta, s. Bulawta-Henryka. rektor uniwersytetu w Krakowie I40I — I402 97. Jan z książąt litewskich (I499-I538). bp wileński 1519-1536 106 Jan XXII. papież 1316-1334 53 Jan Kazimierz (1609-1672). kr. polski i w. ks. lit. 1648- 1668 161, 163, 178 Jan Olbracht (1459-1501). kr. polski 1492-1501 115-117 Jan III Sobieski (1624-1696), kr. polski i w. ks. lit. 1676- 1696 166 Janonis Julius (1896- 1917). poeta litewski 268 Janowicz Ludwik (1859-1902). rewolucjonista 242 Janulaitis Augustinas (1878- 1950). działacz LSDP. historyk prawa Litwy 246, 263, 275. 276. 334 Jaropolk Georgiewicz, ks. ruski występujący w 1190 r. 42 Jarosław Mądry, w. ks. kijowski 1018— 1054 40, 41 Jarosław Wlodzimicrzowicz, ks. nowogrodzki 1182-1199 42 Jarosław Włodzimierzowicz, ks. ruski z połowy XIII w. 48 Jaroszewicz Józef (1793- 1860), historyk 22. 203 Jasiński Jakub (1759- 1794). jakobin wileński, przywódca powstania 1794 r. 189, I W Jawnuta (Jaunutis, ?—po 1366), s. Giedymina, w. ks. lit. 1341—1345, ks. zasławski 55 Jazowski Szymon, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 172. 173 Jewłaszewski Fiodor 144 Jezierski Franciszek (1740- 1791), ksiądz, polityk i publicysta polski w dobie Sejmu Czteroletniego 186 Jogaila zob. Jagiełło Jonikas Petras (ur. 1906), językoznawca litewski 334 Jordanes, historyk gocki z VI w. 31 Jucewicz Ludwik (1813-1846), ksiądz. pierwszy etnograf litewski 214 Jućas Mećys (ur. 1926). historyk litewski 5. 9 Juliana, matka Jagiełły 74 Jurgela Konstantinas (ur. 1904), historyk litewski w Ameryce 8 Jurginis Juozas (ur. 1909), historyk litewski 5. 9 Jungingen von. Uiryk, wielki mistrz krzyżacki 1407-1410. poległy pod Grunwaldem 84 Juozapaityte Maria, prima balerina 332 Juszkiewicz (Juśka) Antoni (1819-1880), ksiądz, etnograf, leksykograf litewski 246 Juszkiewicz (Juska) Jan (1815-1886). nauczyciel, filolog, brat Antoniego 246 Kairys Steponas (1878-1964). działacz socjalistyczny 246. 263. 275. 276. 280. 282 Kalinowski Konstanty (1838-1964), przywódca powstania 1863 r. 217, 218. 220, 221. 223 Kallimach-Buonacorsi Filippo (1437-1496). humanista włoski w Polsce 21 Kalpokas Petras (1880-1945), rzeźbiarz litewski 267. 333 Kalwin (Calvin) Jan (1509-1564), reformator religijny, współtwórca kościoła ewangelicko-reformowanego 146 Kamieniecki Witold (1883-1964). historyk polski i działacz polityczny 22 Kanut Wielki (ok. 995-1035), kr. duński 1014-1035 41 Kanut IV, kr. duński 1080-1086 41 Kapsukas zob. Mickeyićius Vincas 383 Karczan Jan (?—ok. 1611), drukarz wileński 1580-1611 157 Karczan Józef, syn Jana, drukarz wileński 1611-1620 157 Karewicz (Karevićius) Franciszek (1861 — 1945), bp żmudzki 282 KarłowiczJan (1826-* 1903), językoznawca i lituanista polski 255 Karnavićius Jurgis (1884— 1941), kompozytor litewski 333 Karol IX Walezy (1550- 1574), kr. francuski 1560-1574 157 Karol X Gustaw Waza (1622-1660), kr. szwedzki 1654-1660 163 Karol XII Waza (1682-1718), kr. szwedzki 1697-1718, 166. 167 Karol Wielki (742-814). kr. Franków 768, cesarz rzymski 800-814 39 Karp Eustachy (1785-ok. 1848), magnat na Litwie 195 Karp Ignacy (1780-1809), magnat na Litwie 195 Katarzyna II (1729- 1796), caryca rosyjska 1762-1796 188, 192, i 94 Katelbach Tadeusz, dziennikarz polski, korespondent w Kownie 338, 339 Katkus zob. Chodkiewicz Jan Karol Kaufman Konstantin (1818— 1882), gene-rat-gubernator wileński w 1865 r. 225 Kazimierz Jagiellończyk (1427— 1492), w. ks. lit. 1440-1492, kr. polski 1447-1492 91. 9.8, 102. 110-116 Kazimierz Odnowiciel (1016-1058), ks. polski 1034-1058 43 Kazimierz Sprawiedliwy (l 138- 1194), ks. polski 43 Kazimierz Wielki (1310- 1370), kr. polski 1333-1370 54 Kelawel zob. Telawel Kennard Howard (1878- 1955), dyplomata brytyjski 340 Kersmont Mikołaj, student litewski w Pradze w końcu XIV w. 96 Kettier Gothard, ostatni mistrz krzyżacki 1559- 1562, ks. kurlandzki 1562- 1587 134 Keynstot Bartłomiej, student litewski w Pradze w końcu XIV w. 96 Kiejstut (Kęstutis, ok. 1297-1382), s. Giedymina, w. ks. lit. 1345- 1382 55-60, 70, 71, 97. 123 Kieżgajło Stanisław (7-1556) 141 Kieżgajłowie, ród magnacki na Litwie X V-X VI w. 92, 106, 113 Kiniszko Hieronim, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 151 Kirsa Faustas (ur. 1891), poeta litewski 334 Kiszka Jan (?—1591), starosta żmudzki 1579-1589 142 Kiszka Piotr (?- 1534). woj. połocki 1521, kasztelan trocki 1532 106 Klaudiusz Neron (10 p.n.e.—54 n.e.), cesarz rzymski 41—54 21, 52 Klein Daniel (1609-1666), pastor, autor pierwszej gramatyki języka litewskiego ]55 Klemens VIII, papież 1592-1605 i 45 Klingenberg N. (?-1908), gubernator kowieński w końcu XIX w. 252 Knorin Wilhelm (1890-1939), działacz komunistyczny 295 Kochanowski Jan (1530-1584), poeta polski 149 Kojałowicz Wojciech, Wijuk (1609— 1677), ksiądz, historyk Litwy 21, 154, 155 Kolankowski Ludwik (1882-1956), historyk polski 8 Kołłątaj ilugo (1750-1812), ksiądz, pisarz, polityk i filozof polski 186 Kołyszko Bolesław (1838-1863), przywódca w powstaniu 1863 r. 2/9 Konarski Szymon (1808-1839), działacz rewolucyjny 208 Konrad (ok. 1255-1294), ks. mazowiecki 5/ Konstanty Pawłowicz (1779-1831), carewicz, w. ks., namiestnik w Królestwie Polskim 207 Konstantyn Bezręki, s. Towciwiłła Dow-sprunkowicza, ks. połocki w końcu XIII w. 54 Kończą Paweł, ziemianin polski na Litwie, polityk 290 Kopernik Mikołaj (1473-1543), astronom polski 123 Koriat (?-ok. 1360), s. Giedymina 55 Koriatowicze, s. Koriata: Aleksander, Jerzy (?), Fedor, Dymitr (?), Konstantyn, panujący na Podolu przed r. 1370 71 Korniłow Iwan (1811-1901), kurator wileńskiego okręgu szkolnego 1864— 1868. rusyfikator 228 384 Korsakas Kostas (ur. 1909). historyk literatury litewskiej 336 Korsakowie, ród magnacki w W. Ks. Litewskim w XVI w. 106 Korybut-Dymitr, s. Olgierda, ks. nowo-grodzko-siewierski 1382 -l 404 8! Korygieiło (7-1390), brat Jagiełły 80 Kossakowscy, ród magnacki na Litwie w XVIII w. 178 Kossakowski Jerzy (ok. 1650-ok. 1722), ksiądz, pisarz religijny 181 Kossakowski Szymon (1740-1794). hetman wielki litewski 1793-1794 189 Kostewicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim w XVI w. 106 Kostrzewski Józef (1885-1969), archeolog polski 29 Kościałkowski Marian (1892-1946), polityk polski 297 Kościuszko Tadeusz (1746-1817), generał, przywódca powstania 1794 r. 189, 190 Koztowski Mieczysław (1876-1927). adwokat, działacz socjalistyczny 245 Kozak Jan, poeta z drugiej połowy XVI w. 149 Krahe Hans, językoznawca niemiecki 25 Krasiński Zygmunt (1812-1859), poeta polski 338 Kraszewski Józef Ignacy (1812-1887), pisarz i historyk polski 8. 209. 232. 338 Kreczyński Jan, rusofil z drugiej połowy XIX w. 228 Krewe zob. Mickevićius-Kreve Kriksćiukaitis-Aisbe Antanas (1864-1933), pisarz litewski 249 Krupayićius Mykolas (1885-1970), ksiądz, min. rolnictwa 1924-1926, działacz katolicki 299, 305 Krzywieki Ludwik (1859—1941), uczony i społecznik polski 255 Kubiliunas Petras (ur. 1894), pułkownik, potem generał litewski 308. 309 Kudirka Vincas (1858-1899), lekarz, działacz litewskiego odrodzenia narodowego, pisarz 233, 239, 242, 249 Kulwieć (Kulvietis) Abraham (7-1545). humanista litewski 125 Kurek Jału, Franciszek (ur. 1904), pisarz polski 337 Kutrzeba Stanisław (1876-1946), historyk polski 136 Kuzavinis Kazys (ur. 1927), językoznawca litewski 12 Kuzminskis Jonas, grafik litewski 101. 150. 275. 313. 331 Kymantaite zob. Ciurlionienie Sofija Lassalle Ferdinand (1825-1864), niemiecki działacz socjalistyczny i teoretyk 242 Lastas Adomas (1887-1961), poeta litewski 335 Lastauskiene Maria (1872— 1957). pisarka litewska 250 Lauxmin Zygmunt (1596—1670), uczony, profesor Akademii Wileńskiej 180 Lazdynu Peleda. pseudonim pisarski sióstr Iwariowskich 250, 268 Ledesma Jakub 147 Lelewel Joachim (1786-1861), historyk polski 8, 13, 22. 201-203 Lenin Włodzimierz (1870-1924), przywódca partii bolszewickiej i twórca państwa radzieckiego 296, 301 Leopold (1846- 1930). ks. bawarski, feldmarszałek niemiecki, głównodowodzący na Wschodzie podczas I wojny światowej 282 Leszczyński Stanisław (1677-1766), kr. polskii w. ks. lit. 1704-1709, 1733-1734, abdykowat 1736 167 Lew Daniłowicz, ks. halicki 52 Lewicki Tomasz, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 172 Lietua, bogini 13 Ligejke, kniaź litewski 47 Limanowski Bolesław (1835-1935), polski działacz socjalistyczny, historyk, socjolog i publicysta 8 Lindbergh Charles (ur. 1902), pilot amerykański. który pierwszy w 1927 r. przeleciał Atlantyk 337 Lingwen (?— 1431), s. Olgierda, ks. mści-sławski 1382-1431 83 Lituanus Michalon zob. Wencław Mi-kołajewicz Lizdejko, legendarny arcykapłan pogański za czasów Giedymina /22, 123 Lozoraitis Stasys (ur. 1898), min. spraw zagranicznych 1934-1938 339. 341 Lubart-Dymitr (?-ok. 1384), ks. wlo-dzimiersko-lucki 55, 71 25 — Historia Litwy 385 Lubecki Franc"-ek Ksawery (1778— 1816), ks., działacz polityczny 197 Lubinas P., sportowiec 336 Lubomirski Jerzy Sebastian (1616— 1667), marszałek wielki koronny od 1650, hetman polny koronny od 1657 164 Ludendorff Erich (1865-1937). generał niemiecki 281 Ludwik Węgierski (1326-1382), kr. polski 1370-1382 i węgierski 1342-1382 71 Luter (Luther) Marcin (1483-1546). twórca reformacji religijnej 124. 125. 146 Łasicki Jan (l 534-po 1599), pisarz 66 Łaukosarg, bożek 66 Łęczycki Daniel (ok. 1530-ok. 1600), drukarz wileński 1576-1600 157 Łowmiański Henryk (ur. 1898), historyk polski 8, 9, 12, 25, 337, 338 Łyszczyński Kazimierz (ok. 1634—1689). ateista 181 Machmet (?—ok. 1445), car ordy zawol-żańskiej od r. 1424 87 Maciunas Vincas (ur. 1909), historyk literatury litewskiej 334 Mackiewicz Antoni (1828- 1863), ksiądz. przywódca w powstaniu 1863 r. 215. 218-220, 222, 223 Maćiulis Jonas (1862—1932), ksiądz, poe-ta litewski 249, 265. 268. 335 Macys Jonas (1867-1902), poeta litewski 249 Mahomet (Muhammud, ok. 570-632), założyciel islamu 118 Maironis, pseudonim pisarski Jonasa Maćiulisa 249 Makowski Tomasz (ok. 1575-ok. 1630), sztycharz 154, 165. 167 Malinowski (Malinauskas) Donat (1869— po 1941), działacz litewski 274 Mamaj (7-1380), władca Złotej Ordy ok. 1361 -1380 58, 116 Mamonicze, Kuźma i Leon, drukarze wileńscy w latach 1574—1624 157 Marcinkevicius Jonas (1900-1953), pisarz litewski 336 Marcinkevicius Justinas (ur. 1930), pisarz litewski 233 Marcinkowski Antoni, adwokat i publicysta wileński w początku XIX w. 200 Margielis Wojciech, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 173 Markowicz Jakub, drukarz wileński 1592- 1607 157 Marks Karol (1818-1883), twórca socjalizmu naukowego 240, 242 Marta, ż. kr. litewskiego Mendoga 51 Martianus Abraham, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 131 Martinaitis Tomasz, przywódca buntu chłopów szawelskich 1769 r. 173 Massalscy. ród magnacki w W. Ks. Litewskim w XVIII w. 278 Massalski. szlachcic z powiatu grodzieńskiego, Jerzy Michał lub Michał, który występuje w drugiej połowie XVII w. 179 Massalski Ignacy (1729- 1794), bp wileński 1762-1794 188 Matulaitis Stasys (1866-1956), lekarz, działacz socjalistyczny, historyk litewski 251 Maźvydas (Mażwid) Marcin, Vaitkunas (7—1563), autor pierwszej książki litewskiej 66, 125 Medejn (Mejdejn), bóstwo litewskie 66 Meillcl Antoine (1866-1936). językoznawca francuski 29 Mendog (Mindaugas, ok. 1200-1263), zjednoczyciel Litwy, koronowany na króla w 1253 r. 46- 48, 50-53, 66. lii Mendog II zob. Lirach Wilhelm Mengli-Girej (7—1515), chan krymski 1468-1515 116 Merkys Antanas (1885-1955), premier Litwy 1939- 1940 346 Merkys Vytautas (ur. 1926), historyk litewski 5, 9 Meysztowicz Szymon, ziemianin polski z Litwy 254 Michajłuszka (?— 1452), s. Zygmunta Kiejstutowicza. pretendent do tronu litewskiego od r. 1440 91. 110 Michał Konstantynowicz, s. Konstantyna Bezrękiego, ks. Witebski na przełomie XIII i XIV w. 54 Michał Fiedorowicz Romanów (1596— 1645). car rosyjski 1613-1645 159 Michałowski Leon (1870-1899), działacz socjalistyczny 243 Mickeyicius Vincas (1880- 1935), pseudo- 386 nim Kapsukas, działacz socjalistyczny, komunista, przywódca Litwy radzieckiej 246, 247. 263. 293, 295. 300. 301. 314. 315 Mickcvićius Vincas. Krevc (1882-1954), pisarz, wicepremier litewski i min. spraw zagranicznych w 1940 r. 268, 335 Mickiewicz Adam (1798-1855). poeta polski 9, 181, 195. 201. 203, 214. 232, 233. 268. 338. 339. 349, 350 Miechowita Maciej (ok. 1457-1523), uczony polski 18. 99, 138 Mikołaj, bp wileński 1453-1467 122 Mikołaj l (1796 1855). car rosyjski 1825- 1855 209 Mikołaj II (1868- 1917), ostatni car rosyjski 1894-1917 258 Mikołaj Mikołajewicz (l 856- 1929), wielki książę, wódz naczelny armii rosyjskiej 1914-1915 275 Mikucki Stanisław (1814-1890), rusofil, filolog 228 Milewski Hipolit, Korwin (1848—po 1927), ziemianin polski z Litwy, polityk konserwatywny 270, 290 Mironas Vladas (1880-1953). ksiądz, premier litewski 1938-1939 339, 341 Mitkiewicz Leon, pułkownik polski 344 Mniszech Jerzy (?—1613), woj. sandomierski od 1590 r. 158 Mniszchówna Maryna (ok. 1588—1614), c. Jerzego, ż. Dymitra I Samozwań-ca 158 Mniszek Helena (1878-1943), autorka powieści romansowych 337 Mockus zob. Mackiewicz Antoni •Mokronowski Stanisław (1761 - 1821), generał w powstaniu 1794 r. 190 Moitke von, Hans Adolf (1884-1943), dyplomata niemiecki 340 Monicovius Wawrzyniec, profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 151 Moniwid (?—po 1341), s. Giedymina 55 Moniwid, Wojciech, starosta i woj. wileński 1413-1423 92, 93 Moniwidowicz Iwaszko (zm. 1458), woj. wileński 92 Montvila Vytautas (1902-1941), poeta litewski 336 Morawski (Moravskis) Alfons (1860— 1941), działacz socjalistyczny w końcu XIX w. 243 Morawski Stanisław (1802—1853), pa- miętnikarz /99 Moskorzewski Klemens, pan polski, namiestnik wileński 1390 r. 80 Mostowicz-Dołęga Tadeusz (1898- 1939), pisarz polski 337 Mścislaw Daniłowicz (?-po 1289), ks. wołyński od 1271 r. 53 Mścislaw Włodzimierzowicz. ks. kijowski 1125-1132 41 Murawiew Michaił “Wieszadeł" (1796— 1866), wileński generał-gubernator 1863-1865 221-224. 228 Mussolini Bcnito (1883-1945), twórca i wódz (duce) faszyzmu włoskiego 306 Mykolaitis-Putinas Vincas (1893-1967), pisarz litewski 334, 336. 338 Nagrodzki Zygmunt, polityk polski w Wilnie do r. 1940 290 Napoleon I Bonaparte (1769-1821). cesarz Francuzów 1804-1815 196-198 Narbutt Ludwik (1832- 1863). s. Teodora historyka, przywódca w powstaniu 1863 r. 22 / Narbutt Teodor (1784-1864), historyk Litwy 8. 13, 22, 214. 215 Naronowicz-Naroński Józef (?—1678); inżynier, matematyk i kartograf litewski 180 Naruszewicz Mikołaj (?— 1575), podskarbi ziemski litewski od 1566 r. 142 Narutowicz Gabriel (1865-1922), pierwszy prezydent Polski w 1922 r. 339 . Narutowicz Kazimierz, s. Stanisława 339 Narutowicz Stanisław (1862- 1932). działacz polsko-litewski, brat Gabriela 286 Narymunt (?— 1348), s. Giedymina 55. 56 Naryszkinowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie w XIX w. 210, 211 Novakas (lub Navakas) Jonas (ur. 1896), gubernator Kłajpedy 320 Neris (Bacinskaite-Bućiene) Salomea (1904-1945), poetka litewska 336 Neron Klaudius (37—68), cesarz rzymski 54-68 21. 52 Nesselmann Georg (1811 - 1881), językoznawca niemiecki 25 Neveravićius Fabijonas (1900-1981), literat 337 Niedźwiecki Bartłomiej, kanonik wileński 145 387 Niemi August (1869— 931). językoznawca fiński 267 Niemirowicze. ród magnacki w W. Ks. Litewskim w XV-XVI w. 106 Noel Leon (ur. 1888), dyplomata francuski 341 Nonadiej, bóstwo litewskie 66 Nowosilcow Mikołaj (1761 — 1836), pełnomocnik cara Aleksandra I przy Radzie Stanu Królestwa Polskiego 201 Oczapowski Michał (1788-1854). profesor Uniwersytetu Wileńskiego, astronom 211 Odoaker (433—493), wódz germański, władca Rzymu 476-493 22 Ogińscy, książęta na Litwie XVIII— XIX w. 178, 210 Ogiński Bohdan (1848- 1909). ks“ s. Ireneusza 228 Ogiński Ireneusz (1808-1863). ks“ marszałek szlachty powiatu rosieńskiego, szambelan carski 213 Ogiński Michał, starosta płotelski w końcu XVIII w. 188 Ogiński Michał (1849- 1902), ks., s. Ireneusza 228 Ogiński Michał K-leofas (1765-1833), ks. 197 Okulicz Kazimierz (ur. 1890), polityk polski w Wilnie do 1940 r. 290 Olelkowicz Juri (?-przed 1542). ks. słuc-ki 106 Olelkowicze, książęta pochodzący od Włodzimierza Olgierdowicza, XV—XVI w. 110, 111 Oleszkiewicz Gabriel, student z Litwy, członek Proletariatu 242 Oleśnicki Jaśko, pan polski, starosta generalny Litwy w 1390 r. 80 Olgierd (Algirdas, ok. 1300-1377), w. ks. lit. 1345-1377 35, 54-Sfi. 60. 63. 67 Olszewski Jakub (1585-1634), kaznodzieja w Wilnie 138 Olszewski Michał (ok. 1712-ok. 1779), ksiądz, pisarz 181 Onacewicz Ignacy, Żegota (1780—1845) 203, 204 Orda Stanisław Wincenty (?- 1689), kasztelan żmudzki 1665, kasztelan trocki 1685 163 Orzeszkowa Eliza (1841-1910), pisarka polska 338 Ostrogski Konstanty (7-1530), kniaź, hetman 1497-1500, 1507-1530, woj. trocki 1522 106. 118 Otrębski Jan (1889- 1971), językoznawca polski, lituanista 12. 28. 338 Osmolowski Jerzy, przewodniczący tymczasowego zarządu cywilnego na Wileńszczyźnie w 1919 r. 297 Ościkowicz Hrehory 113 Ościkowicze, panowie litewscy w XV— XVI w. 106 Pac Jan (?- 1610), woj. miński 1600 159 Pac Krzysztof 103. 179 Pac Michał 163 Pac Mikołaj (?-ok. 1550), woj. podlaski 1544 106 Pac Mikołaj (7-1585). bp kijowski ok. 1557— 1582. wyznawca reformacji od ok. 1564 142 Pacowie, ród magnacki w W. Ks. Litewskim w XVI-XVII w. 164. 178 Pakalniskis Kazimieras (1866-1933), pseudonim Dede Atanazas, ksiądz, publicysta 237 Paleckis Justas (ur. 1899), dziennikarz. w 1940 r. premier rządu ludowego Litwy 346 Parsaitis Juozas (1880— 1951), pseudonim Gabryś, działacz polityczny 279 Paszkiewicz (Poska) Dionizy (1757-1830), pisarz polsko-litewski 22, 204. 205 Paszkiewicz Henryk (ur. 1897). historyk polski 337. 338 Paszkiewicz Jan Kazimierz, poeta z początku XVII w. 180 Patirg, s. Kiejstuta 57 Paugiewicz Michał, poddany szawelski /72. 173 Paweł Apostoł 76 Paweł I (1754-1801), car rosyjski 1796-1801 194 Pećkauskaite Maria (1878-1930). pseudonim Satrijos Ragana, pisarka litewska 268. 335 Pelikan Wacław (1790 - 18 73), rektor Uniwersytetu Wileńskiego 1826-1831 201 Perkun, bóstwo litewskie 66, 67 Petkevicaite-Bite Gabriela (1861-1943), pisarka litewska 250 388 Petrauskas Mikas (1873-1937), kompozytor litewski 225, 268 Perun, bożek słowiański 67 Pietaris Yincas (1850-1902), pisarz litewski 249 Piętki ewiczAntoni, były ksiądz, rusofil 228 Pietkiewicz Kazimierz, tłumacz poezji Donelaitisa na język polski 182, 338 Pietkiewicz Malcher (?—1608), kalwiński drukarz wileński 144 Pitsudski Józef (1867-1935), naczelnik państwa polskiego, marszałek Polski 245, 289-291, 296, 297, 302, 305, 306, 317, 339 Piotr I Wielki (1672-1725), car rosyjski 1682- 1721, cesarz 1721-1725 167. 168 Piteas (Pytheas) z Massilii (Marsylii), geograf i astronom grecki z IV w. p.n.e. 30 Pius XI, papież 1922-1939 313 Plater Ludwik (1774- 1846). nr.. działacz społeczno-polityczny 197 Platerówna Emilia (1806-1831), uczestniczka powstania 1831 r. 205, 206 Plechanow Georgi (1856- 1918). działacz i teoretyk ruchu robotniczego w Rosji 242 Plechavićius Povilus (1890-1973), generał, organizator przewrotu grudniowego 1926 r. 306, 348 Pocie] Adam Hipacy (1541-1613), bp unicki wlodzimierski i brzeski, metropolita kijowski 1600 145 Poczobut Marcin (1728-1810), rektor Akademii Wileńskiej 184 Poniatowski zob. Stanisław August Po-niatowski Porębski Łukasz, malarz polski z początku XVII w. 184 Possewino Antoni (1534-1611), jezuita, dyplomata papieski 158 Poszka zob. Paszkiewicz Dionizy Povilaitis Augustinas (ur. 1900), dyrektor departamentu bezpieczeństwa do r. 1940 345, 346 Pożela Karolis (1896-1926), działacz komunistyczny 306 Prapuolenis Kazimieras (1858—1933), ksiądz, publicysta 270 Protasewicz Walerian (?- 1580). bp wileński 1556-1580 150 Prus Bolesław (Głowacki Aleksander. 1847-1912), pisarz polski 338 Prystor Aleksander (1874- 1941), polityk polski 339 Przybyszewski Stanisław (1868- 1927), pisarz polski 338 Psibiliauskiene Zofia (1867- 1926), pisarka litewska 250, 268 Ptolemeusz Klaudiusz, astronom, matematyk i geograf grecki z II w. n.e. 31 Puccitelli Yirgililio, muzyk włoski XVII w. 154 Pukuwer (Budiwid), w. ks. lit. ok. 1289— 1294 52, 53 Purgine, bożek mordwijski 67 Purickis Juozas (1883-1934), ksiądz, min. spraw zagranicznych 1920— 1921 286 Putvinskis Stasys (ur. 1898). agronom, min. rolnictwa 341 Puzinas Jonas (1905-1978), historyk i archeolog litewski 334 Radwan Jan, poeta litewski z drugiej połowy XVI w. 149 Radwiłas Marcinian. poddany szawelski /72, 173 Radziwiłł Albrecht (1595- 1656), kanclerz litewski od 1623 r. 161 Radziwiłł Bogusław (1620- 1669). ks. 144, 178 Radziwiłł Jan (?- 1542), starosta żmudz-ki 1535 110. 113 Radziwiłł Janusz (1612—1655), woj. wileński 1653, hetman wielki litewski 1654 144. 161-163, 178 Radziwiłł Jerzy (7—1541), kasztelan wileński 1527, hetman 1511 113 Radziwiłł Krzysztof (?- 1603), woj. wileński 1584, hetman polny 1572. hetman wielki litewski 1589 149 Radziwiłł Mikołaj Czarny (1515-1565), kanclerz 1550 i woj. wileński 1551 142, 144 Radziwiłł Mikołaj Krzysztof Sierotka (1549— 1616). marszałek wielki litewski od 1579, woj. trocki 1590 i wileński 1604 142. 151, 154 Radziwiłł Mikołaj Rudy (1512-1584), woj. wileński i kanclerz 1566, hetman wielki litewski 1572 134. 135, 141, 142. 149 389 Radziwiłł Wilhelm, ks. działający w XIX w. 213 Radziwiltowa Mikolajowa 141 Radziwiłłowie, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XIV-XVIII w. 92. 106, 108. 113. 114. 137. 141. 150, 154, 178 Radziwiłłówna Barbara (1523-1551), druga ż. Zygmunta Augusta w l. 1547— 1551, królowa polska 1550 i w. ks. litewska 17. 140-142. 183 Rapagelonis Stanisław (1485-1545). humanista litewski 125 Rastikis Stasys (ur. 1896), generał, dowódca armii litewskiej przed 1940 r. 341 Regnar Lodbrok, kr. duński w IX w. 39 Rej Mikołaj (1505-1568), pisarz polski 144, 148 Repek (?-1263), s. Mendoga 51 Repnin Mikołaj (1734-1801), ks.. wielkorządca Litwy 1794-1797 192 Reymont Władysław (1867- 1-925), pisarz polski 337 Reza (Rhesa) Ludwik (1776-1840), li-tuanista, wydawca poezji Donelaitisa 205 Ribbentrop Joachim (1893-1946), min. spraw zagranicznych Rzeszy hitlerowskiej 341 Rimsa Petras (1881-1961), rzeźbiarz litewski 267, 333 Rodziewiczówna Maria (1863—1944), pisarka polska 337 Rogalski Leon (1806-1878), pisarz polski 214 Rohrbach Pauł (1869-1956), publicysta niemiecki 278 Rohwołod Borysowicz (?—po 1162). ks. połocki 41 Roman Daniłowicz (P—przed 1288). ks. nowogródzki 50 Roman Mścislawowicz (7—1205), ks. halicko-włodzimierski 1188-120522 Romanowa (zm. po 1219), kniahini, wdowa po ks. Romanie Mści stawowi czu 45 Rómer Michał (1880-1946), uczony i działacz polsko-litewski 272, 290, 296. 305, 332. 334, 337 Ropp Edward (1851-1939), bp wileński 1905-1907 265 Rotundus Augustyn (ok. 1520-1582), historiograf Litwy, wójt wileński 1552— 1582 21. l39 Rudomina Baltazar. profesor Akademii Wileńskiej w końcu XVI w. 151 Rukla (?-1263). syn Mendoga 51 Rumbold Wolimuntowicz (?—po 1431). starosta żmudzki 94 Ruryk Rościsławowicz. siedmiokrotny ks. kijowski w latach 1173-1210 42 Russdorf Paweł, wielki mistrz krzyżacki 1422- 1441 86 Rusteika Steponas (1887-1941). min. spraw wewnętrznych 310 Ruszkowicze. kniaziowie litewscy występujący w pierwszej połowie XIII w. 46. 47 Rydz-Śmigły Edward (1886- 1941). marszałek Polski 340 Rymsza Andrzej (zm. po 1599), poeta litewski 149 Ryngold. domniemany ojciec Mendoga, wymyślony przez kronikarzy litewskich XVI w. 46 Ryngoldowicze. umowna nazwa dynastii, z której pochodzili Dowsprunk i Men-dog. s. legendarnego Ryngolda (Ryn-golt) 46. 47. 51. 64 Rysiński Salomon (ok. 1570- 1652), pisarz 113 Sałys Antanas (1902— 1972), językoznawca litewski 334 Sanguszkowie. kniaziowie na Rusi litewskiej 106 Sapieha Bohdan (?— 1593), woj. miński 1588 142 Sapieha Jan (?— 1635), marszałek nad-worhy i wielki litewski 159 Sapieha Kazimierz Jan (1637- 1720), hetman wielki litewski 1682- 1703. 1706-1708. woj. wileński 1682-1703, 1706-1720 178 Sapieha Lew (1557-1633), kanclerz 1589- 1623. hetman wielki 1623- 1633 i woj. wileński 1623-1633 156, 159 Sapieha Paweł (.-1579). woj. nowogródzki 1558 i podlaski 1556-1558 142 Sapieha Paweł (?.-1665), woj. Witebski 1646. woj. wileński 1656, hetman wielki litewski 1658 163. 164 Sapiehowie, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XV-XVI II w. 106, 137. i 66. 178 390 Schleicher August (1821-1868), językoznawca niemiecki 25 Sehring Max, publicysta niemiecki w dobie I wojny światowej 278 Semkowicz Władysław (1878-1949), historyk polski 337 Serafin Stanisław, żołnierz polski, zastrzelony na granicy litewskiej w 1938 r. 340 Siciński Władysław (?-po 1664), poseł z Upity 137 Siemienowicz Kazimierz (ok. 1600—ok. 1651), uczony litewski, inżynier artylerii 154. 180 Sienkiewicz Henryk (1846—1916), pisarz polski 243, 338 Sierakowski Józef (1750-1817). generał w powstaniu 1794 r. 190 Sierakowski Zygmunt (1827— 1863), przywódca powstania 1863 r. 209, 220 Sirutavićius Vladas (1877- 1967), działacz socjalistyczny 246, 264 Skardźius Pranas (ur. 1899), językoznawca litewski 334 Skarga Piotr, Pawęski (1536- 1612), jezuita, pisarz i kaznodzieja polski 137, 138, 145, 150 Skirgiełło (Skirgaila, ok. 1354- 1396), brat Jagiełły, wielkorządca Litwy 1386— 1392, ks. kijowski 1392-1396 59, 71, 74-76. 79-81 Skirmuntt Konstancja (1865— 1934). pseudonim Futurus. historyk 8. 254 Skołomend, protoplasta Giedyminowi-czów 82 Skoryna Franciszek (ok. 1486—ok. 1551). drukarz 122 Skućas Kazys (ur. 1894), min. spraw wewnętrznych 1939-1940 345, 346 Skulski Kazimierz, oficer polski w powstaniu 1831 r. 207 Sleźevićius Mykolas (1882-1939), premier litewski 1918, 1919, 1926 265, 297-299. 304. 306 Slawoczyński Salomon Mozerka (?—ok. 1660), domniemany autor książki litewskiej Giesmes 1646 r. 149 Słowacki Juliusz (1809-1849), poeta polski 338 SmetonaAntanas (1874- 1944), prezydent Litwy 1919- 1920,1926- 1940266, 275, 277, 250, 252, 283, 286-288, 298-300. 306-312, 339, 341, 342, 346 Smoleński Władysław (1851-1926), historyk polski 338 Smotrycki Meletij (?— 1633), duchowny prawosławny, potem unita od 1625, uczony 145 Sniećkus Antanas (1903-1974), działacz komunistyczny 315, 344, 353 Sobieski Jan zob. Jan III Sobieski Sokołowski Edward (1878-1932), działacz socjalistyczny 245 Sołtan Stanisław (1756-1836), przewodniczący litewskiej Komisji Rządowej w 1812 r. 198 Songaila Mykolas (1874- 1943), architekt litewski 333 Sowij 66, 67 Spanheim Zygfryd, mistrz krzyżacki w Inflantach 1415-1424 86 Spindys K.. działacz komunistyczny 315 Spławiński-Lehr Tadeusz (1891 - 1965), językoznawca polski 28 Sponti Eugeniusz (1869-1931). działacz socjalistyczny 243 Sprudejko, kniaź z rodu Bulewiczów, zabity przez Mendoga 47 Spytek z Melsztyna (7-1399), woj. krakowski 82 Sruoga Bałys (1896-1947), pisarz litewski 335 Stalin Józef (l 879- 1953), przywódca państwa radzieckiego 1924- 1953 34 3 Staneyićius Simanas (1799-1848). poeta litewski 204, 214 Stanisław August Poniatowski (1732— 1798), kr. polski i w. ks. lit. 1764-1795 173, 186 Stanisław z Wilna, profesor uniwersytetu w Krakowie 96 Starowolski Szymon (1588— 1656), pisarz, historyk polski 155, 156 Staszic Stanisław (1755-1826), ksiądz. polski uczony i mąż stanu 186 Sta-ugaitis Justinas (1866— 1843), ksiądz, polityk litewski 252, 285, 287 Stella Erazm (7-1511), humanista 21 Stołypin Piotr (1862-1911), min. spraw wewnętrznych Rosji i premier 1906 262 Starosta Wilhelm (1868-1953), pseudonim Vydunas. pisarz litewski 269 391 Strazdas Antanas (1763-1833). ksiądz. poeta litewski 204 Strojnowski Hieronim, prawnik 105 Strojnowski Walerian (1753-1834). hr.. senator rosyjski po 1795 r., prawnik i ekonomista 196 Strubicz Maciej (ok. 1530-ok. 1604), kartograf polski 154 Stryjkowski Maciej (1547-ok. 1590). historyk Litwy i Rusi 7, 21, 134. 146 Stulginskis Aleksandras (1885-1969). prezydent Litwy 1922— 1926, działacz Związku Gospodarzy 299. 300 Suknolewicz Piotr (ok. 1871 - 1939). działacz socjalistyczny 246 Sunyer Franciszek (ok. 1532- 1580). Hiszpan. jezuita 131 Suworow Aleksander (1730- 1800), wódz rosyjski 190 Syrokomla (Ludwik Kondratowicz. 1823-1862), poeta polski 232 Szachmatow Aleksiej (1864- 1920), rosyjski językoznawca i historyk kultury 267 Szemet Melchior (7-1570), kasztelan żir.udzki 1566 142 Szwarno Danitowicz (?—ok. 1269), ks. chełmski, pretendent do tronu litewskiego 50-52 Szyling (Silingas) Stasys (1885-1962), adwokat, działacz polityczny litewski 274, 286. 287 Szyrwid (Sirvidas) Konstanty (1580-1631 ),profesorAkademii Wileńskiej 148 Światopołk-Mirski Piotr (1857-1914), ks.. generał-gubernator wileński 255 Świdrygiełło (§vitrigaila, ok. 1370- 1452), s. Olgierda, w. ks. lit. 1430-1432, ks. ruski, wołyński 81, 82. 89-91. 114 Świrscy, kniaziowie litewscy XV—XVI w. 61 Sapoka Adolfas (1906-1961), historyk litewski 9, 334 Sarunas, legendarny ks. dajnowski 268 Satrijos Ragana, pseudonim Marii Peć- kauskaite Saułys Jurgis (1879-1968). dyplomata litewski 239. 265, 275. 276, 280, 282, 284. 285, 339, 341 Simkus Jonas (1873— 1944). uczony, min. przemysłu i handlu 332 Simkus Stasys (1887- 1943). kompozytor litewski 333 Skirpa Kazys (ur. 1895). poseł litewski w Polsce 341 Skleris Kajetonas (1876-1932). malarz litewski 333 Sliupas Jonas (1861-1945). działacz litewskiego odrodzenia narodowego 231. 232. 242. 246 Tabor Olbracht (7-1507), bp wileński 1491-1507 122 Tacyt (ok. 55-120), historyk rzymski 30, 32 Tallat-KeIpsa Juozas (1888-1949). kompozytor litewski 228, 268. 393 Talwosz Mikołaj (?-1600). kasztelan żmudzki 1570-1588, kasztelan trocki 1569-1600 142 Tarnowski Jan (1488- 1561), hetman polski 1527- 1561, woj. krakowski 1535-1561 118 Telawel, bożek litewski 66 Teodoryk (ok. 456—526). kr. Ostrogotów 471-526 31 Teofil (?—ok. 1330), metropolita prawosławny na Rusi litewskiej za Giedymina 54 Tilvytis Teofilis (1904-1969). poeta litewski 336 Timur Kutłuk (?-ok. 1402), chan Złotej Ordy ok. 1397-ok. 1402 82 Tochtamysz (?-ok. 1405), chan Złotej Ordy 1381-1397 59. 82 Tomkiewicz Władysławy (ur. 1899), uczony polski 184 Toporov Vladimir. językoznawca radziecki 75 Towciwiłł (Tautmias), syn Dowsprunka, ks. połocki, zabity 1264 47. 48, 50. 51, 54 Towciwiłł (7-1390). brat Witolda 80 Treniota C1-1265), w. ks. lit. 1263-1265 50. 51 Trojden (Trajdenis. ?—ok. 1281). w. ks. lit. ok. 1269-ok. 1281 52 Trubaćev Oleg, językoznawca radziecki 25 Trusiewicz Stanisław (1869-1918). pseudonim K. Zalewski, działacz socjalistyczny 244, 245 Tubelis Juozas (1882-1939), premier litewski 1929-1938 307. 310, 341 392 Tumas-Yaiźgantas Juozas (1869-1932). ksiądz, pisarz litewski 238, 268, 330 Twardowski Józef (1786- 1840), matematyk. rektor Uniwersytetu Wileńskiego 1823-1824 2111. 202 Tyszkiewicz A., ziemianin 339, 340 Tyszkiewicz Jan. magnat na Litwie w XIX w. 210 Tyszkiewicz Michajło (?—po 1552), domniemany autor dzieła Michalona Litwina De moribus Tartarorum, Litvano-rum, Moschorum i 26 Tyszkiewicz Wasyl (7—1571), woj. podlaski 1558-1569 i smoleński 1569-1571 142 Tyszkiewicze, ród szlachecki i magnacki na Litwie XVI-XIX w. 210 Tyzenhauz Antoni (1733—1785), podskarbi litewski 1765-1780 772, 776 Tyzenhauz A..magnat na Litwie w XIX w. 228 Tyzenhauzowie, ród magnacki na Litwie w XIX w. 2/0 Ulmanis Karlis (1877- 1940), premier łotewski 1918-1921, 1925-1926, prezydent 1934-1940 306 Urach Wilhelm, ks. wirteniberski, kandydat na tron litewski w 1918 r. 286, 287 Urbanowicz Bronisław (1868-1903). działacz socjalistyczny 243 Urbsys Juozas (ur. 1896), min. spraw zagranicznych 1938-1940 343 Yaićaitis Pranas (1876-1901), poeta litewski 249 Yąićiunas Petras (1890-1959), poeta litewski 335 Vaitkevićius Bronius (ur. 1926), historyk litewski 5 Valanćius zob. Wołonczewski Maciej Valiunas (Walenowicz) Silvestras (1789— 1831), poeta litewsko-polski 22 Vasmer Max (1886— 1962), językoznawca niemiecki 25 Venclova Antanas (1906-1971), pisarz litewski 336 Venclova J., 13 Yienuolis-Źukauskas Antanas (1882— 1957), pisarz litewski 335 Vijk N., językoznawca holenderski 28 Vileisis Jonas (1872-1942), działacz polityczny, min. spraw zagranicznych 1919, burmistrz Kowna 239, 265, 275, 276, 285, 291, 296 Vilkutaitis Antanas (1864- 1903), pisarz litewski i publicysta 257 Yisinskis Povilas (1875-1906), przywódca nurtu demokratycznego w litewskim odrodzeniu narodowym 239 Voldemaras Augustinas (1883-1942), premier litewski 1918, 1926- 1928, min. spraw zagranicznych 1918, 1919 266, 286-288, 299. 306-310, 317 Volkevin, mistrz kawalerów mieczowych 1209-1236 47 Yydunas zob. Storosta Wilhelm Yytautas zob. Witold Wacław IV Luksemburczyk (1361-1419), kr. czeski 1378-1419, kr. rzymski 1378-1400 27 Wallenrod Konrad, wielki mistrz krzyżacki 1391-1393 80 Wałujew Piotr (1814-1908), polityk rosyjski, min. spraw wewnętrznych 1861 — 1868 228 Wasilewska Wanda (1905- 1964), c. Leona, pisarka polska 337 Wasilewski Leon (1870-1936), działacz socjalistyczny i polityk polski, publicysta 8, 290 Wasyl L w. ks. moskiewski 1389-1425 79. f<3 Wasyl II Ślepy, w ks. moskiewski 1425— 1462 775 Wasyl III, w. ks. moskiewski 1505— 1533 777, 118 Wasylko (?-1271), ks. włodzimierski 52 Wazowie 140, 161 Wejtko Władysław, generał polski, organizator powstania polskiego w Wilnie na przełomie 1918 i 1919 r. 294 Wencław Mikołajewicz (ok. 1490—ok. 1560), pisarz i sekretarz wielkoksiążęcy 126 Wielhorski Michał (1759-1817), generał w powstaniu 1794 r. 189. 190 Wienożyński (Vienaźindis) Antoni (1841 — 1892), poeta litewski 248 Wigand z Marburga, kronikarz krzyżacki 57 Wijuk zob. Kojałowicz Wojciech 393 Wilhelm z domu Habsburgów, narzeczony królowej Jadwigi 75 Wilhelm II (1859- 1941), cesarz niemiecki 1888-1918 285 Wilikail. kniaź litewski w 1219 r. 46 Wilson Thomas Woodrow (1856-1924), prezydent USA 1913-1921 280 Windekaim Mikołaj, Krzyżak 57 Wiskont Rafał, przywódca chłopów w starostwie płotelskim w końcu XVIII w. 188 Wiszimunt, kniaź z rodu Bulewiczów, zabity przez Mendoga 47 Wiśniowiecki Michał Korybut (1638— 1673). kr. polski i >v. ks. lit. 1669 - 1673 166 Witenes (Vytenis, ?— 1315). syn Pukuwera, w. ks. lit. 1295-1315 53, 67 Witold, Witowt (Yytautas, ok. 1350— 1430), w. ks. lit. 1392-1430 10. 71, 74, 79-94, 96, 97, 102. 106, 110, III, 119, 123, 249. 332, 333, 335 Witte Sergiej (1849-1915), hr., premier rosyjski 1905-1906 260 Władysław III Jagiellończyk (1425- 1444), kr. polski 1434-1444 91 Władysław IV Waza (1959-1648), kr. polski i w. ks. lit. 1632-1648 151, 154, 159 Władysław Łokietek (ok. 1260- 1333), kr. polski 1320-1333 54 Włodzimierz, w. ks. kijowski 980-1015 40 Włodzimierz Olgierdowicz (?-po 1398), ks. kijowski 1362-1395 81 Woin (?-ok. 1342), brat Giedymina, ks. polocki 54 Wojciech Sławnikowic (ok. 955-997), bp praski, misjonarz, zabity przez Prusów 36 Wojciech z Brudzewa (1445— 1495), astronom polski, sekretarz w. ks. lit. Aleksandra 1494- 1495 122 Wojdyłło (?—1382). szwagier Jagiełły 61 Wojna Benedykt, bp wileński 1600-1615 159 Wojsiełk (Vaiselga, Vaiśvilkas, ok. 1230- 1267). s. Mendoga, w. ks. lit. 1265- 1267 51, 52 Wołań Andrzej (ok. 1530-1610), pisarz i działacz kalwiński 138. 145. 157 Wołodar, ks. ruski w Horodku w połowie XII w. 41, 43 Wołłowicz Eustachy (Ostafi, 7-1587), kanclerz litewski 1579-1587 142 Wołonczewski (Yalanćius) Maciej (1801 — 1875), bp żmudzki 1850-1875 //, 213. 221, 229 Wróblewski Tadeusz (1858- 1925), adwokat wileński 255 Wsiesław (?-1101), ks. potocki 41, 42 Wujek Jakub (1540- 1597), jezuita, polski pisarz religijny 147 Wulfstan, kupiec i podróżnik anglosaski z końca IX w. 35, 36 Wykint (Yykintas, ?-ok. 1251), ks. żmudzki 47, 48, 50 Wyszko, pierwszy znany wójt wileński z końca XIV w. 95 Yćas Martinas (1885-1941), polityk litewski 274, 276, 286 Zabłocki Jerzy (1510—1563), humanista litewski 125 Zabrzezińscy, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Zacius Szymon (?—po 1577), działacz kalwiński 144 Zajączkowski Stanisław (1890- 1977), historyk polski 8, 338 Zań Tomasz (1796-1855), poeta polski 201 Zaoro Jan, architekt z XVII w. 183 Zaunius Dovas (1892- 1940), polityk 339 Zawadzki Józef (1778- 1838), księgarz wileński 203 Zebrzydowski Mikołaj (1553- 1620), woj. krakowski 1601-1620 158 Zecchini Antonio (1864—1935), nuncjusz papieski 313 Zechlin Erich (1883-1954), poseł niemiecki w Litwie przed II wojną światową 342 Zenowiewicz Jerzy (?— 1583), kasztelan połocki 1566, smoleński 1579 142 Zenowiewicze, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Zenowiewicze-Korsakowie, ród magnacki w W. Ks. Litewskim XVI w. 106 Ziemowit (?—1262). ks. mazowiecki 51 Zikaras Juozas (1881—1944), rzeźbiarz litewski 252. 267. 333 394 Zimmermann Arthur (1864—po 1935), niemiecki sekretarz stanu 1116—1917 280, 282 Zizania Stefan, prawosławny działacz i pisarz w Wilnie w końcu XVI w. 145 Zofia Witoldówna (1371 - 1453), ż. w. ks. moskiewskiego Wasyla 79 Zołotarenko Iwan (7—1655). pułkownik kozacki 162 Zubow Platon (1767- 1822), faworyt Katarzyny II, od 1796 r. ks., wielki obszarnik na Litwie 194 Zubow Włodzimierz (1862- 1933), postępowy ziemianin, członek Proletariatu 342 Zubow Włodzimierz (1887- 1959), ziemianin 339 Zubowowie, wielcy obszarnicy rosyjscy na Litwie od końca XVIII do XX w. 210 Zygmunt I Stary (1467-1548), kr. polski i w. ks. lit. 1507-1548 ///. 112, 115. 117 Zygmunt II August (1520-1572), w. ks. lit. 1544-1572. kr. polski 1548-1572 17, 106. 115, 123. 127, 129, 133. 134, 138, 140, 141, 145, 151, 157, 183, 254 Zygmunt III Waza (1566- 1632), kr. polski i w. ks. lit. 1587-1632 145, i5fi Zygmunt Kiejstutowicz (?— 1440), w. ks. litewski 1432-1440 90. 91, 93 Zygmunt Korybutowicz (.— 1435). ks. litewski 86 Zygmunt Luksemburczyk (1361—1437), kr. rzymski 1410. cesarz niemiecki 1433 56, 87 Żebrowski Szczęsny (?-1619). jezuita 145 Żemepat, bożek 66, 67 Żeligowski Lucjan (1865—1946), generał polski 302, 303, 317 Żeromski Stefan (1864- 1925). pisarz polski 337 Żółkiewski Stanisław (1547-1620). hetman polny koronny 1588, hstman wielki koronny 1613. kanclerz koronny 1617 159 Żworuna, bogini litewska 66 Żywinbud, ks. litewski w 1219 r. 46 Źemaite zob. Żymantiene Julia Źiugźda Juozas (ur. 1893), filolog i histeryk litewski 9 Źmudzinayićius Antanas (1876—1966), malarz litewski 267, 333 Źukauskas Silvestras (1860-1937). generał litewski 303 Żymantiene Julia (1845—1921). pisarka litewska 250. 395 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH Skróty: gr. — gród, jeż. — jezioro, pl. — plemię, rz. — rzeka Acatziri pl. 31 Aestland, kraj Prusów 36 Aistowie 25, 30-32, 39 Alanga rz. 26 Alanowie-Litalanowie 21 Aime rz. 26 Alsa rz. 26 Alunta rz. 25, 26 Ameryka 224, 232, 248, 280, 337 Amsterdam 154 Andruszowo 164 Anglia 197, 216, 220, 299, 301, 316, 320, 326, 342 Antokol (Antakalnis), przedmieście Wilna 156, 183 Apulia (Apuole) gr. 39 Atlantyk 337 Auksztota passim Austria 13, 179, 186, 197, 280, 289. 340, 342 Austro-Węgry 205, 278 Azja Mniejsza 27 Azowskie Morze 31 Bajkał jeż. 26 Bakszty nad Berezyną niemeńską 78 Baltowie 24-26, 29, 30, 32-35 Bałtyckie Morze, Bałtyk passim Bartwa (Bartuva) rz. 16 Bastuny (Bastunai) 302 Bazylea 726 Beneinks 278 Beresteczko 161 Berezyną dnieprzańska rz. 96, 198, 200 Berezyną niemeńską 38, 41, 43, 60 Berlin 280, 283, 341, 343, 345 Berno 279, 282 Betygoła (Betygala) 48 Białorusini 2/7, 235. 282, 287. 312 Białoruś passim Birsztany (Birstonas) 16 Birże (Birźai) 108, 144, 154, 211. 220, 299. 320 Birżule (Birźulis) jeż. 17 Birżyniany (Birźuvenai) 110 Bolonia 119 Borysów gr. 41 Bosforanowie pl. 21 Brasław gr. 18, 41, 139 Brema 96 Briańsk gr. 51, 56 Brookłyn 280 Brudzewo /22 Bruksela 315 Brunsberg (Braniewo) 180 Brytania 39 Brześć Litewski 63, 139, 190, 284 Bug rz. 27/ Bułgaria 27, 230 Carogród (Konstantynopol) 86 Ceclis ziemia 38. 60 Celtowie 21 Chełm lubelski 52 Chicago 6, 279 Chiny 339 Czarna Hańcza zob. Hańcza Czarne Morze 33 C/aśniki 134 Czechosłowacja 292, 328, 342 Czechy 86, 87, 230, 342 Czerwieńsk 84 Czudzkie Jezioro 50 Czudź (Estonia) 40, 42 Dacja 27 Dania 41. 134, 158, 166. 326 Daugava zob. Dżwina 396 Daugi (Daugai) jeż. 17 Deulino sioło 159. 160 Dniepr rz. 25. 29. 117. 186. 220 Don rz. 5S Dravine rz. 26 Druć rz. rótf Druja rz. 189 Druksze (Druksiai) zob. Dryświaty Druskienniki 301 Dryświaty (Druksze) jeż. 17 Dryświaty (Drisveta) gr. 60 Dubicze (Dubiciai) 227 Dubinki (Dubingiai, Asveja) jeż. 17 Dubinki gr. 144, 303 Dubisa (Dubysa) rz. 16. 38, 71 Dubrowno pod Lida 61. 78 Dunaj rz. 13, 33 Duńczycy 41 Dubre jeż. 50 Duś (Dusia) jeż. 17 Dynaburg (Daugpilis) 276, 298 Dziawołtwa ziemia 38, 46, 51, 68 Dziewattów (Deltuva) 144 Dzisna rz. 17 Dzisna jeż. 17 Dzisna 208, 210, 276 Dzitwa (Ditva) rz. 60 Dźwina (Daugava) rz. 17, 29, 30, 41-43, 56, 134. 186 Eckersberg gr. 57 Ejragoła (Ariogala) 48. 188. 302 Ejszyszk; (Eiśiskiai) 62, 134, 158 Elbląg 96 Estonia 23, 24, 30. 292, 328, 345 Estończycy 278 Europa passim Finlandia 24, 230. 292 Finowie 21 Francja 39. 157. 167, 188, 197. 208. 216, 220. 299. 316. 318. 320, 342, 344 Frankfurt 180 Galicja 186, 212 Galindowie pl. 31 Garsviai 251 Gdańsk 95, 96, 101, 154. 171. 340 Genewa 232. 317, 339 Germanie 25, 32, 33 Giedrojcie (Gedraićiai) 119, 303 Gieranony (Subotniki) 92. 119 Goci 33 Goijad pl. 30 Gondynga (Gondinga) 110 Gorzdy (Gargźdai) 60 Góry Ponarskie 207 Graumena rz. 12 Giżycko 57 Grecy 25, 30 Grodno 41, 74, 80, 82, 90, 139. 140. 164, 176. 179. 190, 298. 300 Grunwald 83, 84 Gruździe (Gruzdźiai) 211 Gudowie 68. 169 Hadziacz 164 Haga 280 Hajna 78 Hańcza Czarna rz. 295 Herulowie 21, 22 Hiszpania 306 Holandia 326 Holszany 62, 144 Homel 118, 119 Horodec gr. nad Berezyną niemeńską 41, 43 Horodek gr. /// Horodło 84, 85. 93 Hunowie 33 Inflanty 70, 134, 135, 158. 166 Illirowie 26 Italia 33, 230, 306 Isłocz rz. 18 Iwaczowicze 103 Izasławl zob. Zasław Jaćwież, kraj i lud 15, 40, 48, 52 Jaćwięgowie 30, 42, 43 Jam pl. 40 Jam Zapolski 158 Janiszki (Joniskis) 119, 173 Japonia 261, 316 Jeziorosy (Zarasai. Eźerasai) 18, 60, 208, 269 Jura rz. 16. 38 Kalwaria (Kalvarija) suwalska 210, 269 Karelia 24 Karmę rz. 24 Kazań -248 Kazimierz krakowski 99 Keiźoniai 12 397 Kiejdany (Kedainiai) 108. i 19. 144, 154, 163, 227, 303 Kielmy (Kelme) 119, 144 Kienthal 276 Kiernów (Kernave) 12. 52, 55. 62, 68, 122 Kijów 54, 59, 63. 80, <%. 95. 110. 116. 165, 227. 242 Kircholm (Salaspils) 158, 183 Kleck 116 Kleparz krakowski 99 Kłajpeda (Klaipeda) 20. 30, 33, 318- 320. 322. 324-326. 332, 333, 342, 343 Kobryń III Koknese gr. 43 Kolonia 180 Kołtyniany (Kaltinenai) 119 Korciany (Kartena) 60 Korejki 92 Korkhaus 53 Korsuń 161 Korszów (Karsuva) ziemia 38, 48 Kowno (Kaunas) passim Kraków 74. 76, 95, 96, 99, 119, 125. 142, 156, 184. 189, 264 Krekienawa (Krekenava, Krakinów) 119 Kretynga (Kretinga) 339 Krewlanka rz. 60 Krewo 14. 15. 55, 59, 60. 62. 64. 71. 74. 77, 83, 276 Kroże (Kraźiai) 48, 119, 154, 252 Krożenka (Kraźante) rz. 252 Krzyżacy 48 passim Królewiec (dziś Kaliningrad) 95, 96. 101. 125, 146, 155, 178, 205, 212, 327 Królestwo Polskie 198, 201. 205, 218, 220, 223, 235, 252. 271 Księstwo Warszawskie 196, 201 Kuczkuryszki 2/2 Kuksa rz. 24 Kulene 48 Kulikowe Pole 58 Kurlandia 134, 220, 277. 282, 283 Kuronia 38, 40, 60 Kurowie zob. Kurszowie Kurszowie pl. 14, 38, 39, 40 Kuszliki 164 Lachowie 43, 74, 134 Latgale zob. Łotygota Latvija zob. Łotwa Leita rz. dopływ Graumeny 12 Leita rz. dopływ Dunaju 13 Leitale rz. 12 Leite rz. 12 Lenewarde er. 50 Letgola zob. Łotygoła Letygoła zob. Łotygoła Libawa (Liepija) 227. 234 Liebstad 57 Lieta (Leyta) rz. 12 Lietauka (Litavka, Letavka, Letava) rz. 12 Lietava rz. 12 Lietgale zob. Łotygoia Lida 61, 62. 81. 119. 139, 164. 208, 300 Lipsk niemiecki 119 Litovia, kraina nad Leitą dunajską 13 Littonia 41 Liw pl. 40 Loumena rz. 12 Lozanna 279, 280. 286 Lótzenburg zob. Giżycko Lubeka 96 Lubuck 58 Lublin 95. 101 Łabonary (Labanoras) 78 Ładoga jeż. 23 Ławena (Levuo) rz. 16, 17. 60 Ławków (Laukuva) 48 Lokaje Białe (Lakajai Baltieji) jeż. 17 Lokaje Czarne (Lakajai Juodieji) jeż. 17 Łohojsk gr. 41 Łodzie (Luodis) jeż. 17 Łotwa 13, 14. 23, 24. 127. 230, 263. 292, 3.06, 318, 344, 345 Łotygoła pl. 13, 28, 40. 43 Łotysze 25, 30, 278 Łowat rz. 42 Łódź 258 Łuck 63. 86. 89 Łuki 42 Łuki Wielkie 158 Łukiszki wileńskie 223 Łukszta (Lukśtas) jeż. 17 Łyna rz. 56 Łyngmiany (Linkmenys) 18 Maciejowice 190 Malaty (Moletai) 78 Malbork 57, 84 Małopolska 186 Marburg 57 Mariampol (dziś Kapsukas) 210, 227, 251 Mazowsze 50. 57, 71. 131 398 Mazurzy 253, 269 Mażejki (Mażeikiai) 60 Melno jeż. 86 Melsztyn 82 Mera fińska pl. 40 Merecz (Merkinć) 60, 62, 80, ii9. 340 Merecz-Pawtów 174 Mereczanka (Merkine, Merkys) rz. 12. 16, 38 Mezja 27 Miadzioł 60 Miedniki (Wornie. Varniai) żmudzkie 38. 62. 86. 119 Miedniki (Medininkai) wileńskie 62. 64, 78. 119 Mielnik 115 Mieszkucie (Meskućiai) 173 Minia (Minija) rz. 16. 38. 60 Mińsk 41, 63. 117. 139, 162. 296 Mirkliszki 92 Mitawa (Jelgava) 227. 239 Mitwa (Mitva. Mituva) rz. 16. 60 Mojszagola (Maisiogala) 62, 78 Monachium 180, 342 Moskale 16 7. 175. 196. 206 Moskwa pas sim Moskwicini 86 Mordwa pl. 40 Mosia rz. 24 Mozyrz 139. 161 Mścisław 117. 139 Muśniki (Musninkai) 62 Musza (Musa) rz. 18. 38, 60 Myślibórz 337 Nadrowia 38 Naliucz gr. 42 Nalszczany ziemia 46. 51, 68 Narocz jeż. 17. 276 Narwa /ó6 Neris zob. Wilia Nieda rz. 26 Niemen rz. pussim Niemenczyn (Nemenćine) 78, 119 Niemenek (Nemunelis) rz. 17. 18 Niemież (Nemezis) 62 Niewiaża (Neveźa. Neveźiś) rz. 14. 16. 36, 38 Norwegia 2/2 Nowa (Nova) rz. 252 Nowoaleksandrowsk (Jeziorosy) 208 Nowogrodzianie 42 Nowogród Wielki 30, 42, 50. 54-56. 81-83, 87, 89 Nowogródek 41, 48. 50, 54. 55, 63, 67, 80. 81, 95. 115. 139, 149 Obolce gr. 78 Odessa 258 Odojew 87 Oka rz. 25. 29, 30, 116 Olita (Ałytus) 12. 308 Oliwa 164 Olkicniki (Valkininkai» 68. 102. 166. /7.S Olsiady (Alsedźiai) 1/9 Onikszty (Anykśćiai) 119, 261 Opsa gr. 60 Orany (Varena) 302 Orda zawołżańska 87 Orda Złota 54. 56, 82, 116 Orsza 118. 139. 162 Osieczeń gr. 54 Ostrów nowogródzki (mazowiecki?) 80 Oszmiana 64, 90. 119. 139, 144, 162. 208 Otwock 245 Owile (Avilys) jeż. 17 Ozylia wyspa 134 Paryż 251. 279 Pawłów zob. Merecz Peczora pl. 40 Perejasławl 8 7 Petersburg (zob. też Piotrogród) 202. 206, 227, 233, 242, 256 Pieńczyna 149 Pierszaje 99 Pińsk 42, 51, 54, 55, 111, 139. 161. 189, 296 Piotrogród 281 Piwiesa (Pyvesa) rz. 17 Plavys rz. 26 Plunge (zob. też Płungiany) 228 Plotcie (Plateliai) jeż. 17 Płungiany 144 Pohojsk (Pabaiskas) 90 Podlasie 74. III. 114. 135, 140 Podole 71 Pokucie 119 Polacy 48 passim Polanowo .60. 165 Polesie 220 Polska pussim Poła rz. 42 399 Połąga (Falanga) 3(1. 33 W. 91. 123. 206. 25f. :il8 Polock 41. 48. 51. 54. 59. 63. 71. 76. 95. 116. 118. 122. i 34. 135. 139. 158. 162 Poloczanie pl. 43 Połonka 164 Połota rz. 30 Połtawa 167 Poludowicze 164 Pomorze 186 Poniewież (Paneveźys) 208. 223, 227. 246, 251. 256. 259 Portugalia 306 Poswol (Pasvalys) 134 Poznań 6. 9. II. 101 Pożośle (Paźaislis) 168 Praga czeska 96. 180 Praga warszawska 190 Pregola rz. 23. 56 Prońsk 87 Protwa rz. 30 Prusowie 30, 36. 37. 39. 40 Prusy passim Prużana 29 Prypeć rz. 25. 29 Przełaje (Perloja) 62 Pskowianie 42 Psków 42. 45, 5!. 55, 56, 81-83. 87. 89, 95, 115, 158 Punia 62, 188 Puńsk 339 Raduń (Rodune) 60, 62 Radziwiliszki (Radviliskis) 299 Ragneta (dziś Nieman) 231 Rekiwa (Rekyva) jeż. 17 Ren rz. 26 Retowo (Rietavas) 228 Riasna gr. 54 Riazań gr. 87 Rokiszki (Rokiskis) 228 Roma (zob. też Rzym) 6 Rommy 234 Rotterdam 125 Rosa wileńska 156 Rosienie (Raseiniai) 48. 119, 139. 200, 208. 320 Rosja passim Rosja Radziecka 288, 292, 294, 300. 301, 316 Rumunia 27. 328. Rusini 41 Rusne odnoga Niemna 12 Ruś passim Ruś Czarna 46, 48, 50-52 Ruś Czerwona 71 Ruś halicka 46. 48, 56. 57 Ruś nowogrodzka 107 Ruś pskowska 47 Rybaki wileńskie 156 Ryga 27. 53. 54. 63, 67. 95, 101, 158, 166. 177. 178, 212. 234, 251, 258, 344 Rzeczyca 139 Rzesza (Ricse) 17 Rzesza Niemiecka 277-279, 284, 285. 287. 298. 320. 342. 343 Rzym 22, 43, 48, 270 Rzymianie 21. 25 Saksonia 166, 167 Salaspils zob. Kircholm Salin wyspa na Niemnie 82 Sambia 30 Sarty (Sartai) jeż. 17 Sasi 166-168 Sejny 210. 298, 301. 339 Semigalia zob. Żemigoła Siedmiogród 157 Siewierszczyzna 119 Simno (Simnas) 17 Sine Wody 56 Skalowia 38. 98 Skalowowie pl. 38 Skirstymoń (Skirsnemune) 91 Skojstery (Skaisteriai) sioło 18 Skolwa zob. Skalowia Słonim 55. 139, 164. 296 Słowacja 230 Słowianie 25, 26, 29, 31. 39 Słuck 29, III, 117 Smoleńsk 48. 54, 56, 63, 71, 81, 83. 110, 116, 118. 119, 159, 162, 165 Soleczniki (Sałćininkai) 119 Soły 190 Soma (Same) rz. 12 Spaa 301. 302 Stany Zjednoczone Ameryki Północnej 346 Stara Rusa 149 Starodub 118 Stokliszki (Stakliskiai) 23 Strawa (Streva) rz. 55. 56 Subocz przedmieście Wilna 156 400 Subotniki zob. Gieranony Sudawia 86 Sudawowie pl. 31 Suderwa (Suderve) 119 Sudety 342 Suebskie Morze 30 Surwiliszki lidzkie 119 Suwałki 227, 298. 301, 302 Svyriai jeż. 24 Swinort gr. 42 Sylys rz. 26 Szaki (Sakiai) 144 Szawkiany (Saukenai) 144 Szatria (Satrija) góra na Żmudzi 16, 26S Szawle (Siauliai) 17, 38, 47, 62, 176, 207, 208. 227, 246. 256. 259. 298, 320. 321. 332 Szczecin 337 Szerejkiszki przedmieście Wilna 156 Szeszuwa rz. 16 Szkudy (Skuodas) 18. 60 Szoptowo 92 Sztokholm 79, 283 Szuszwa rz. 16 Szwajcaria 280, 282 Szwecja 134, 158. 163, 166 Szwedzi 158. 162-165, 167 Szyrwinta (Sirvinta) rz. 16 Szyrwinty (§irvintai) 303 Święciany (§vencionys) 205, 227, 301, 339 Święta (5ventoji) rz., dopływ Wilii 15, 16, 38 Święta rz. wpadająca do Bałtyku 16 Tallin 340 Tarnobrzeg 167 Tatarzy passim Tatarzy krymscy 87, 116, 118 Tatarzy litewscy 110 Taurogi (Taurage) 119. 308 Tauroginie (Tauragnai) 78 Telsze (Telsiai) 110. 206, 308, 320 Toruń 96 Torżek gr. 48 Tracja 27 Trakowie 22 Trasnykai 340 Troja 12. 168 Troki (Trakai) 55. 58. 62, 64, 68. 71, 80. 96. 110. 119. 122, 123. 139. 208 Troki St.irc /:2 Turcja 116 Turów 54, lii, 161 Twer 55 Twerca rz. 48 Twery (Tverai) 110 Twiremet gr. 48 Tylża (Tilźe, dziś Sowietsk) 233 Ugra rz. 83, 116 Ukraina passim Ukraińcy 2/7 Uła rz. 134 Upita (Upyte) ziemia 38, 62 Upita 139 Uszpol (Użpaliai) 64 Valka rz. 26 Vanga rz. 24 Yentpils gr. 27 Verkne rz. 12 Verśvai 35 Yiesinta rz. 25 Warszawa 137, 140, 179, 206, 233, 234, 242, 245, 258, 267, 290. 301, 304, 340 Watykan 313, 314 Wawerka 119 Wejwery (Veiveriai) 227 Weneci, Wenedowie, Wenden, Vene, Ve- naja, Windi 26, 27, 33 Wenta (Venta) rz. 16. 18, 27, 33. 38 Werki (Yerkiai) 75, 183, 212 Wersal 298, 318 Weś pl. 40 Węgry 13. 50. 74, 292 Wiaźma gr. 54, H7 Widukle (Yidukle) 119, 144 Wiedeń 180 Wiedrosza rz. 117 Wieliż 158 Wielkie Łuki zob. Łuki Wielkie Wielkopolska /59 Wielona (Yeliuona) 62, 64, 188 Wierzbotów (Yirbalis) 163 Wieszwiany (Viesvenai) 770 Wilejka 205, 2/0 Wilenka (Yilnele) rz. 63, 122 Wilia (Neris) 12, 16, 23, 25, 38, 122 Wilkija (Yilkija) 188 Wilna rz. zob. Wilenka Wilno (Vilnius) passim Historia Litwy 401 Witkomierz (Ukmerge, Vilkamerge) 62, 64, 78, 90, 119, 139, 208 Wilkowyszki (Vilkaviskis) 210 Windawa zob. Wenta Wirwita (Virvite, Virvyćia) rz. 16 Witebsk 54, 116, 139, 162 Wisła rz. 30, 31, 33, 84 Wiżajny (Yiźainis) 188 Władysławowo (dziś fCudirkos Naumie- stis) 210 Włodzimierz wołyński 58 Włochy 306, 316, 320, 343 Woben jeż. 57 Wołga rz. 29 Wołkowysk 53, 139 Wołosza 91, 119 Wołyń 55. 57, 71, 111, 114, 135 Worniany (Varnenai) 119 Wornie (Yarniai) 62. 309 Woroneż 283 Worskła 82, 89 Woruta gr. Mendoga 48 Worotyńsk 87 Wrowsk 52 Zadnieprze 165 Zaniemenie (Uźnemune) 14, 315 Zaolzie 342 Zarzecze przedmieście Wilna 156 Zasław 41, 55 Zbrucz rz. 189 Zdzięcioł (Zetela) 99 Zelwa 103 Zemgale zob. Żemigoła Zemgalowie pl. 14 Zielone Jeziora (Źalieji eżerai) 17 Zimmerwald 276 Związek Radziecki 304, 316. 317. 342-346 Żagory (Źagare) 172, 173, 211, 261 Źejmiana (Źeimena) rz. 16 Żemigoła (Semigalia) 14, 40, 43, 52 Żmudź (Źemaitija) passim Żółte Wody 161 Żuprany 92 Żydzi 235, 282, 287, 300, 305, 306, 313 SPIS ILUSTRACJI 1. Wczesnośredniowieczne grodziska w dawnej stolicy Litwy Kiernowie (ze zbiorów autora). 13 2. Piłkalnia w Daniliszkach pod Trokami (ze zbiorów autora) . 15 3. Skarb srebrny z miejscowości Stokliszki z XIV w. (V. Daugudis, Stakliskin lobis, “Mokslas ir Gyvenimas", Yilnius 1963, nr 12) 23 4. Akt krewski w. księcia Jagiełły z 14 VIII 1385 r. (oryg. w Archiwum Kapituły Krakowskiej, pergamin nr 186) . 75 5. Widok na ruiny zamku w Krewię i miasteczko z początku XX w. (ze zbiorów autora) 77 6. Wierzchnia płyta sarkofagu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu z około 1440 r. (Encyklopedia staropolska, oprać. A. Briickner, ilustr. K. Estreicher, t. I, Warszawa 1939, po s, 468) . 81 7. Pogoń litewska na grobowcu Władysława Jagiełły w Katedrze na Wawelu (ze zbiorów autora) ... 85 8. Pieczęć majestatyczna w. księcia Witolda z wyobrażeniem jego postaci (Lietuvos TSR istorija, t. I, Yilnius 1957, s. 147) . 88 9. Przywilej w. księcia Witolda dla Moniwida z 1409 r. nadający mu Nowe Sioło i inne dobra (oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7248) 93 10. Zamek w Trokach na jeziorze Galve. XIV—XV w. (rekonstrukcja J. Bar- śauskasa, “Statyba ir Architektura", t. III, z. 3, Yilnius 1963, s. 159) . 100 11. Kościół Św. Mikołaja i kościół Św. Anny w Wilnie z XVI w. (drzeworyt J. Kuzminskisa z 1942 r.) . 101 12. Przywilej w. księcia Aleksandra dla pani Hanny Mikołajowej Iljiniczowej na targi w jej dobrach w Zelwie i Iwaczowiczach z l VIII 1501 r. (dotąd nie publikowany, oryg. w AGAD Warszawa, pergamin nr 7432) . 103 13. Działo na moście. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą 7. około 1520 r. (fot. J. Książek. Muzeum Narodowe w Warszawie) 117 14. Armaty z celującym ogniomistrzem. Fragment obrazu Bitwa pod Orszą około 1520 r. (fot. J. Książek, tamże) . 118 15. Fragment widoku Wilna według stanu sprzed 1530 r. (według atlasu G. Brauna i F. Hogenberga, Urbium praecipuarum totius mundi, t. III, Kolonia 1576) . 124 16. Ulica Wielka i ratusz w Wilnie w połowie XVI w. (według atlasu Brauna i Hogenberga) . 125 17. Widok Grodna podczas sejmu litewskiego w 1567 r. Według rysunku Hansa Adelhausera z lipca 1567 r. sztychował Mathias Ziind w 1568 r. (P. Reklaitis, Lietwos gyventoju tipai XVI a. grafikoje, “Aidai", Brookłyn 1968, nr 7, s. 305, ryć. 4. Oryg. w Muzeum Czartery skich w Krakowie) po str. 136 403 18. Bojar litewski w XVI w. (C. Vecelli, Habiti antichi e moderni di tutto mondo, ks. druga, Wenecja 1598, s. 353) 139 19. Zygmunt August, w. ks. litewski i król polski. Portret współczesny (C. Jur- gela, Hiftory of the Lithuanian Nation, New York 1948, s. 215) 141 20. Barbara Radziwiłłówna. Miniatura współczesna {Wiedza o Polsce, t. I, Warszawa b. d., około 1935, tab. XII, po s. 230) . 141 21. Najdawniejszy znany zabytek piśmiennictwa litewskiego z pierwszej potowy XVI w., odkryty w 1962 r.: modlitwy Teve musu [Ojcze nasz) i Svyeyka Maria (Zdrowaś Mario), tłumaczone z polskiego na litewski być może jeszcze w czasach Władysława Jagiełły (fotokopia oryg. znajdującego się w zbiorach Bibl. Uniwersyteckiej w Wilnie) .. 143 22. Maciej Stryjkowski, historyk Litwy (grawiura z jego Kroniki polskiej, litewskiej, żmudzkiej i wszystkiej Rusi, królewiec 1582 i wydanie trzecie. Warszawa 1846, t. I) 145 23. PostUla catholicka Mikołaja Daukszy z 1599 r. Karta tytułowa (Lietuvos istorija, Kaunas 1936, s. 347) 148 24. Dawna Akademia Wileńska, później i dziś Uniwersytet (linograwiura J. Ku- zminskisa z 1946 r.) ... 150 25. Widok katedry i zamków wileńskich według sztychu Tomasza Makowskiego z około 1604 r. (J. Jakubowski, Tomasz Makowski, sztycharz i kartograf nieswieski, Warszawa 1922) ... 157 26. Lew Sapieha, kanclerz i hetman wielki litewski. Portret współczesny (Lietuvos istorija, s. 296) ... 159 27. Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski. Rysunek Wojciecha Gersona według portretu współczesnego (Wiedza o Polsce, t. I, tab. XXXVI, po s. 256) 162 28. Paweł Sapieha, hetman wielki litewski. Obraz pędzla Piotra Lannory z 1663 r. (Wiedza o Polsce, t. I, przed s. 257) .. 164 29. Troki około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego (tamże) ... 165 30. Kowno około 1600 r. według sztychu Tomasza Makowskiego (tamże) . 167 31. Klasztor w Pożoślu z XVII w. (ze zbiorów autora) 168 32. Wilno w połowie XVII w. Miedzioryt Daniela Pelceldta z panegiryku Konstantego Druckiego-Horskiego Lux lunae Tyszkiewicianae, Wilno 1649 (I. Petrauskiene, Vilniaus Akademijos spaustwe 1575—1773, Vilnius 1976, ryć. 22) .. 171 33. Zamek w Raudone koło Jurborka z XVI—XIX w. (Lietuvos architekturos paminklai, Vilnius 1957) . 174 34. Krzysztof Pac, kanclerz litewski. Obraz prawdopodobnie pędzla Daniela Szulca (oryg. w Dailćs Muziejus w Kownie. Fot. M. Karpowicz, “Biuletyn Historii Sztuki", XXV, 1963, s. 215) ... 179 35. Szlachcic litewski w końcu XVIII w. Obraz Piotra Norblina (ze zbiorów autora) ... 181 36. Madonna ostrobramska. Obraz na drzewie z połowy XVI w. (“Źródła Mocy", t. II, Dodatek, Wilno 1927) . 184 37. Ratusz w Kownie z XVI—XVIII w. (Lietuvos architekturos paminklai, 1957) 187 38. Wieśniacy litewscy w XVIII w. Obraz Franciszka Smuglewicza (oryg. w Państwowym Muzeum Sztuki w Wilnie. V. Drema, Pranciskus Smu-glevicius, Vilnius 1973, rys. 198) ... 193 39. Litwinki z okolic Druskiennik w początku XIX w. (Lietuvos TSR istorija, t. I, s. 414) .. 196 404 40. Odwrót resztek armii napoleońskiej przez plac ratuszowy w Wilnie w końcu 1812 r. Obraz Jana Damehia (oryg. w Muzeum Narodowym w Warszawie) 199 41. Simanas Daukantas, pierwszy historyk Litwy piszący po litewsku (Lietmos TSR istorija, t. I, s. 434) 204 42. Emilia Plater (ze zbiorów autora) .. 206 43. Maciej Wołonczewski (Valanćius), biskup żmudzki (Liemvos islorija, s. 497) 214 44. Teodor Narbutt, historyk Litwy (Lietuws istorija, s. 9) ... 215 45. Litewski tekst odezwy powstańczej polskiego Rządu Tymczasowego z 22 I 1863 r. ze współczesnymi dopiskami polskimi i litewskimi (Lietuws TSR istorija, t. II. Vilnius 1963, s. 36) . 218 46. Ks. Antoni Mackiewicz (J. Talko-Hryncewicz, Z przeżytych dni. Warszawa 1930, po s. 40) ... 219 47. Obraz E. Andriollego przedstawiający śmierć Ludwika Narbutta w bitwie pod Dubiczami w 1863 r. (ze zbiorów autora) . 221 48. Murawiew-Wieszatiel w karykaturze litewskiej wydanej w formie pocztówki przez Kostas.i Cerpinskasa w Szawlach (Siauliai) w 1924 r. (ze zbiorów autora) ... 222 49. Jonas Basanavićius (Lietuws istorija, s. 500) ... 231 50. Vincas Kudirka (tamże, s. 503) ... 233 51. Chata wieśniacza na Litwie z początku XIX w. (Lietmos TSR istorija, t. I, s. 383) .. 236 52. Wnętrze chaty wieśniaczej na Litwie w XIX w. (Lietwiif etnografijos bruo- za;, Vilnius 1964, s. 223) 238 53. Przemówienie pierwszomajowe do terminatorów rzemieślniczych w Wilnie 1896 r. pisane ręką F. Dzierżyńskiego (fotokopia oryg. znajdującego się w zbiorach Centralnej Bibl. Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) 244 54. Andrzej Domaszewicz, współtwórca litewskiej socjaldemokracji (tamże, s. 181) 246 55. Pierwsze litewskie wydanie Manifestu komunistycznego. Karta tytułowa (Lietuws TSR istorija, t. II, s. 297) . 250 56. J. Zikaras, Knygnesys (Ksiązkonosz). Rzeźba z 1939 r. (J. Jurginis, Lietmos meno istorijos bruozai, Vilnius 1960, s. 313) . 252 57. Przysiółek chłopski na Litwie w początku XX w. (Das Land Ober Ost, Stuttgart 1917, s. 208) .. 257 58. Rzeźba Petrasa Rimsy Szkolą litewska 1864—1904, wariant pierwszy z 1906 r. Lietwos mokykla 1864—1904 (J. Rimantas, Petras Rimsa pasakoja, Vilnius 1964, s. 96-97) .. 267 59. Kapliczki litewskie — wybitne osiągnięcia sztuki ludowej (Lietww, etnografijos bruozai, Vilnius 1963, s. 208) . 268 60. Michał Rómer, wybitny działacz i uczony polsko-litewski (ze zbiorów autora) .. 272 61. Wilno. Widok ogólny (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1943 r.) 275 62. Zimowa panorama starego Wilna (ze zbiorów autora) ... 279 63. Widok na Kowno z Aleksoty (ze zbiorów autora) 283 64. Deklaracja Taryby z 16 II 1918 r. ogłaszająca niepodległość Litwy (Lietuws istorija, s. 544) .. 285 65. Antanas Smetona, pierwszy i czwarty, a zarazem ostatni prezydent, dyktator Litwy 1926-1940 (A. Merkelis, Antanas Smetona, New York 1964, po 204) 287 66. Aleksandras Stulginskis, drugi prezydent Litwy (Lietmos istorija, s. 570) 300 405 67. Kazys Grinius, trzeci prezydent Litwy (tamże s. 590) ... 305 68. Smetona (przemawia) i Yoldemaras (z lewej z cylindrem) podczas jednej z uroczystości państwowych, jeszcze razem. (A. Merkelis, Antanas Smolona, po s. 356) . 308 69. Wilno. Kościół Misjonarzy z XVIII w. (Drzeworyt J. Kuzminskisa z 1942 r.) 313 70. Rzeźba B. Bućasa Siewca (J. Jurginis, Lietwos meno istorijos bruoźai, s. 328) 323 71. Wieśniak litewski powracający z miasta (A. A. Sacks, Ań Excursion to Lithuania, New York 1934, po s. 110) ... 329 72. Wilno. Kościół bernardyński z XVI w. (Linograwiura J. Kuzminskisa z 1944 r.) ... 331 73. Pomnik Żmudzina w Rosieniach dłuta V. Grybasa z 1934 r. (J. Jurginis, Lietwos meno istorijos bruoźai, s. 324) 333 74. Antanas Sniećkus, pierwszy sekretarz KC KP Litwy w latach 1936— 1975. Zdjęcie prasowe po 1960 r. (ze zbiorów autora) ... 345 SPIS MAP 1. Zasięg osadnictwa baltyjkiego w I tys. n.e. (według: R. J. Denisova, Antropoiogijci clreitich Ba/tor, Riga 1975, s. 151) 31 2. Bałtowie u schyłku epoki plemiennej w XII w. (oprać, autor) ... 36 3. Granica etniczna litewsko-krywicka w epoce plemiennej (VII—XI w.) i w XIII-XIV w. (oprać, autor) . 49 4. Grody litewskie w XIV w. (według: R. Batura, [w:] Lieluviu karaś su kryziuuciais, Yilnius 1964, s. 107) . 59 5. Schematyczny plan Wilna "około 1390 r. (próba rekonstrukcji, oprać. autor) ... 65 6. Osadnictwo litewskie do 1422 r. (oprać. H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. II, Wilno 1932) 72—73 7. Wielkie Księstwo Litewskie w XV w. (oprać, autor) .. 90 8. Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje miejskie od XIII do XVI w. (oprać. A. M i skini s [w:] Statyba ir Architektura, III, 3, Yilnius 1963, s. 127) .. 95 9. Litwa w połowie XVI w. (oprać, autor) ... 104-105 10. Sieć parafialna na Litwie od końca XIV do połowy XVI w. i rozmieszczenie własności hospodarskiej, bojarskiej oraz kościelnej (oprać. autor) ... 120-121 11. Dawne osadnictwo litewskie: zagrody rozproszone w “okolice" (według: H. Mortensen. Lituuen. Hamburg 1926, s. 112) .. 128 12. Nowsze osadnictwo litewskie: wieś ulicówka powstała po reformie włócznej drugiej polowy XVI w. (według: H. Mortensen, op. cii.. s. 113) . 129 13. Mapa tzw. radziwiłłowska W. K.S. Litewskiego według edycji z r. 1613, rytowana przez Tomasza Makowskiego (według S. Alexandrowicza) 152-153 14. Miasta i miasteczka Białorusi i Litwy około 1650 r. (oprać. S. Alexan-drowicz. Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy tło polowy XVII w., “Acta Baltico-Slavica", VII, 1970, s. 72-73) ... po str. 176 15. Miasta i miasteczka Litwy posiadające przywileje w 1790 r. (oprać. A. Miskinis, op. cit., s. 134) .. 177 16. Gubernie litewskie w składzie carskiej Rosji na przełomie XIXi XX w. (oprać, autor) 241 17. Litwa w XX w. (oprać, autor) .. 327 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA 5 PRZEDMOWA 7 I. LITWA I JEJ ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE Pochodzenie i znaczenie nazwy Litwa 12 Położenie Litwy 14 Rzeźba powierzchni 15 Rzeki i jeziora 16 Gleby 17 Lasy i łąki 18 Zwierzęta. 19 Klimat. 19 Bogactwa naturalne 20 II. POCZĄTKI LITWY Zagadka pochodzenia Litwinów 21 Najdawniejsze ludy i kultury na Litwie 22 Sporne początki Bałtów .. 24 Kwestia wspólnoty bałto-slowiańskiej . 28 Podział Bałtów . 29 Bałtowie zachodni w pierwszej połowie I tys. n.e. 30 Zajęcia gospodarcze Bałtów w l połowie I tys. n.e. 32 Rozwój gospodarki i różnicowanie majątkowe Bałtów w drugiej połowie I tys. n.e . 33 Początki społeczeństwa klasowego u Bałtów w VIII - XII w 35 Organizacje plemienne na Litwie w drugiej połowie I i na początku II tys. n.e . 37 Skupienie władzy politycznej przez wieszpaców na przełomie I i II tys. n.e. 38 Najazdy wikingów na ziemie litewskie w końcu I tys. n.e . 39 Litwa na widowni historycznej w 1009 r .. 40 Najazdy ruskie i duńskie na Litwę w X—XI w. 40 Łupieskie napady Litwinów na Ruś w XII w . 41 Litwini w walce z agresją niemiecką nad Bałtykiem na przełomie XII i XIII w .. 43 Litwa wobec Polski w zaraniu swoich dziejów .. 43 III. PAŃSTWO LITEWSKIE W XIII I XIV WIEKU Przesłanki zjednoczenia państwowego Litwy .. 44 Powstanie związku plemion litewskich w początku XIII w 45 Ośrodki państwotwórcze na Litwie i Żmudzi przed połową XIII w .. 46 408 Utworzenie monarchii litewskiej za Mendoga w połowie XIII w .. 47 Litwa w walce z wrogą koalicją rusko-krzyżacką . 48 Pogrom Krzyżaków i ponowne zjednoczenie Litwy 1260- 1261 50 Upadek Mendoga i odbudowa państwa przez Wojsiełka 1263— 1267 51 Umocnienie państwa za Trojdena i Witenesa .. 51 Wzrost potęgi Litwy za Giedymina .. 53 Wielkomocarstwowa polityka Litwy za Olgierda i Kiejstuta . 55 Wzrost agresji krzyżackiej na Litwę w drugiej połowie XIV w. 56 Kryzys państwa i walka Jagiełły z Kiejstutem .. 58 Obszar i zaludnienie Litwy etnicznej w XIII—XIV w .. 60 Bojarstwo litewskie w XIII-XIV w 60 Ludność włościańska na Litwie w XIV w .. 61 Początki miast i handel w XIII-XIV w .. 62 Organizacja państwowa w XIV w . 63 Obronność kraju w XIV w. 64 Wierzenia religijne Litwinów w XIII—XIV w . 66 Rozwój narodowości litewskiej w XIII—XIV w 68 Charakter państwa litewskiego w XIII—XIV w 69 IV. LITWA W UNII Z POLSKĄ U SZCZYTU SWEJ POTĘGI OD SCHYŁKU XIV DO POŁOWY XV WIEKU Przyczyny unii z Polską 70 Unia Litwy z Polską 1385-1386 . 74 Chrzest Litwy w 1387 r. i jego znaczenie .. 76 Uprzywilejowanie gospodarcze kościoła katolickiego 1387— 1430 78 Przywilej dla bojarów litewskich z 1387 r .. 79 Wojna domowa między Witoldem a Jagiełłą. Szczyt agresji krzyżackiej 1390-1392 .. 79 Wielkomocarstwowa polityka Witolda w latach 1392-1399 80 Wznowienie unii polsko-litewskiej 1400— 1401 .. 82 Wyprawy Witolda na Ruś 1401-1408 83 Wielka wojna z Krzyżakami i zwycięstwo pod Grunwaldem 1409—1410 83 Unia horodelska 1413 r 84 Polityka kościelna Witolda . 85 Zakończenie wojen z Zakonem krzyżackim w 1422 r .. 86 Witold u szczytu sławy ... 87 Wojna domowa między Świdrygiełłą a Zygmuntem Kiejstutowiczem 89 Postępy osadnictwa litewskiego w pierwszej połowie XV w . 91 Początki latyfundiów magnackich za Witolda .. 91 Uprzywilejowanie bojarów na początku XV w 92 Ucisk ludności wiejskiej na przełomie XIV i XV w .. 94 Rozwój miast i handlu od końca XIV do połowy XV w 94 Ożywienie kulturalne na Litwie na przełomie XIV i XV w 96 V. LITWA POD RZĄDAMI MOŻNOWŁADCÓW OD POŁOWY XV DO POŁOWY XVI WIEKU Rozwój osadnictwa i zaludnienia Litwy 98 Rozwój gospodarczy ... 99 Handel w XV-XVI w . 101 Rozszerzenie uprzywilejowania bojarów i powstanie stanu szlacheckiego 102 Zróżnicowanie majątkowe bojarów-szlachty w początku XVI w . 103 409 Rozwój folwarku i pańszczyzny od końca XV do połowy XVI w .. 107 Wzrost wyzysku poddanego chłopstwa w pierwszej połowie XVI w .. 108 Powstanie chłopskie na Żmudzi 1535—1537 .. 110 Centralizacja państwa w drugiej połowie XV w 110 Sejm i prawodawstwo .. 111 Rządy oligarchii magnackiej 113 Spory o unię z Polakami w XV—XVI w. 114 Wzrost zagrożenia Litwy ze strony Moskwy w końcu XV w . 115 Wojny Litwy z Moskwą o “dominium Russiae" na przełomie XV i XVI w. 116 Postępy życia kulturalnego od połowy XV w. 119 Legenda o założeniu Wilna i podanie o Birucie . 122 Odrodzenie i reformacja na Litwie w połowie XVI w. 123 Pierwsza książka litewska 1547 r . 125 VI. LITWA W DOBIE ROZKWITU OD POŁOWY XVI DO POŁOWY XVII WIEKU Potrzeba reform państwowych ... 127 Reforma włóczna w drugiej połowie XVI w . 127 Nowy podział administracyjny i wojskowy 1566 r. 131 Uzbrojenie litewskiego pospolitego ruszenia w XVI w .. 131 Reforma sądownictwa 1566 r. 132 Statuty litewskie 1566 i 1588 r .. 133 Wojna inflancka 1562-1564 134 Unia lubelska 1569 r . 135 Demokracja szlachecka i pańska anarchia na przełomie XVI i XVII w. 137 Polonizacja szlachty litewskiej w XVI w .. 138 Parlamentaryzm litewski po 1569 r 139 Zygmunt August i Barbara Radziwiłłówna ... 140 Reformacja .. 142 Tolerancja i spory religijne . 144 Ruch narodowo-kulturalny w końcu XVI w . 146 Dauksza — orędownik litewskości .. 147 Założenie Akademii Wileńskiej w 1579 r ... 149 Osiągnięcia nauki litewskiej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII w. 154 Rozwój wewnętrzny Litwy w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII w .. 155 Świetność Wilna przed połową XVII w. 156 Wznowienie wojny z Moskwą o Inflanty 1579—1581 ... 157 Wojny ze Szwecją i Moskwą w pierwszej połowie XVII w 158 VII. LITWA W EPOCE UPADKU (1648-1750) I WALKI O NAPRAWĘ PAŃSTWA (1750-1795) Litwa w walce z powstaniem ludu ukraińskiego 1648 r . 161 Najazd moskiewski na Litwę 1655 r 161 Potop szwedzki i zdrada magnatów w 1655 r . 162 Wojna narodowowyzwoleńcza na Litwie przeciw Szwedom i Moskwie 1657-1661 .. 163 Zniszczenia wojenne ... 165 Zawierucha wojenna w początku XVIII w .. 166 Wyludnienie kraju w początku XVIII w. 168 Odbudowa zniszczeń i zaludnienie kraju w końcu XVIII w 169 410 Nawrót gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w drugiej połowie XVIII w. 170 Powstanie chłopów szawelskich w 1769 r .. 172 Próby reform chłopskich w drugiej połowie XVIII w .. 173 Początki manufaktur i handel w drugiej połowie XVIII w 176 Anarchia magnatów i szlachty w XVII-XVIII w. 178 Panowanie języka polskiego na Litwie w XVII—XVIII w 180 Upadek życia kulturalnego na przełomie XVII i XVIII w . 180 Donelaitis - ojciec litewskiej literatury pięknej 181 Twórczość ludowa w XVII-XVIII w 182 Barok i klasycyzm w architekturze .. 183 Komisja Edukacji Narodowej 1773-1803 .. 184 Nierząd i walka o reformę "państwa w ostatniej ćwierci XVIII w 185 Wrzenie rewolucyjne na Litwie po Konstytucji 3 maja 1791 r. 188 Powstanie 1794 r ... 189 Klęska powstania i rozbiór Litwy przez Rosję i Prusy w 1795 r .. 190 VIII. LITWA POD BERŁEM CARÓW U SCHYŁKU EPOKI FEUDALNEJ (1795-1861) Uwstecznienie społecznego rozwoju Litwy .. 192 Sprawa chłopska na Litwie w początku XIX w 195 Litwa w 1812 r. 197 Sprawa zniesienia poddaństwa na Litwie w latach 1815—1819 200 Prześladowanie patriotycznej młodzieży przez carat w 1823 r 201 Rozwój oświaty i kultury na Litwie w pierwszej ćwierci XIX w .. 202 Narodowo-kulturalny ruch szlachty litewskiej na początku XIX w. 203 Powstanie 1831 r. na Litwie 205 Początki ucisku narodowego Litwinów po 1831 r 207 Tajne organizacje niepodległościowe na Litwie przed połową XVI w. 208 Litwa w czasie Wiosny Ludów ... 208 Zmiany w położeniu chłopów w połowie XIX w. 209 Wzrost zaludnienia Litwy do 1860 r . 210 Wielka własność na Litwie w połowie XIX w . 210 Oznaki postępu w rolnictwie w pierwszej połowie XIX w 211 Pierwociny przemysłu na Litwie w pierwszej połowie XIX w . 211 Ożywienie litewskiego ruchu narodowo-kulturalnego w połowie XIX w. 213 IX. ODRODZENIE NARODOWE LITWY (1861-1904) Kryzys feudalizmu i zniesienie poddaństwa na Litwie w 1861 r. 216 Rewolucyj na propaganda powstańcza na Litwie 1861-1862 217 Powstanie 1863 r. na Litwie 218 Wieś litewska po reformie 1861-1864 223 Reformy państwowe 1864—1875 w Rosji a Litwa 225 Szkolnictwo .. 226 Rusyfikacja i zakaz druków litewskich w 1865 r 228 Walka Litwinów o kulturę w latach 1865-1882 . 229 “Auszra" — przedświt odrodzenia narodowego Litwy 1883—1886 230 Zaludnienie Litwy w końcu XIX w. i rozwój przemysłu .. 234 Tworzenie się klasy robotniczej na Litwie w końcu XIX w. 235 Kapitalistyczne przeobrażenia i sprzeczności na wsi litewskiej u schyłku XIX w .. 236 Początki ruchu narodowowyzwoleńczego Litwinów po 1890 r . • . 237 411 Początki rewolucyjnego ruchu socjalistycznego na Litwie .. 240 Powstanie partii socjalistycznych ... 243 Rozwój piśmiennictwa litewskiego na przełomie XIX i XX w. 247 Narodziny narodowego teatru i sztuki litewskiej 251 Przejawy odrodzenia w ludzie w końcu XIX w 251 Stosunki polsko-litewskie na przełomie XIX i XX w . 253 Zniesienie zakazu druków litewskich w 1904 r 255 X. LITWA W DOBIE REWOLUCJI I REAKCJI (1905-1914) Wybuch rewolucji w Rosji i jej odgłosy na Litwie 256 Narastanie rewolucji na Litwie ... 257 Sejm litewski w Wilnie .. 260 Zdławienie rewolucji przez carat ... 261 Wzrost burżuazji wiejskiej i przemysłu 262 Ruch robotniczy i ludowy w latach reakcji ... 263 Klerykałowie i nacjonaliści w walce z postępem . 265 Litewski ruch kulturalny i naukowy . 266 Narastanie konfliktu polsko-litewskiego 269 Krajowcy i postępowcy polscy na Litwie wobec Litwinów .. 271 XI. LITWA PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914- 1918) Społeczeństwo litewskie wobec wojny . 274 Zajęcie Litwy przez Niemców w 1915 r. 276 Polityka Niemców wobec Litwy 1915-1916 . 277 Działalność polityczna Litwinów na zachodzie Europy i w kraju 1915— 1916 279 Sprawa Litwy po rewolucji lutowej 1917 r. w Rosji 281 Utworzenie Taryby za zgodą Niemiec . 282 Deklaracje o niepodległości i sojuszu Litwy z Niemcami .. 283 Początki burżuazyjnego państwa litewskiego w 1918 r ... 286 Polityka polska wobec Litwy 1915-1918 ... 288 Polacy litewscy wobec niepodległości Litwy 1915— 1918 ... 290 XII. LITWA NIEPODLEGŁA MIĘDZY DEMOKRACJĄ A FASZYZMEM (1918-1940) Wzrost nastrojów rewolucyjnych w Litwie w 1918 r .. 292 Powstanie Litwy radzieckiej 293 Utworzenie litewsko-białoruskiej republiki radzieckiej i jej upadek . 295 Umocnienie się Litwy burżuazyjnej i jej zatarg z Polską w 1919 r . 297 Sejm ustawodawczy 1920 r. 299 Konflikt polsko-litewski o Wilno w 1920 r .. 300 “Żeligiada" .. 302 Litwa w walce o Wilno .. 302 Kryzys demokracji litewskiej 1923-1926 303 Faszystowski przewrót grudniowy 1926 r. 306 Faszyzacja Litwy 1927- 1938 307 Kościół katolicki a państwo litewskie . 312 Działalność Komunistycznej Partii Litwy w latach 1921-1938 . • 314 Spór polsko-litewski o Wilno 1921-1928 .. 315 Piłsudski i Voldemaras. Pokój czy wojna 317 Odzyskanie Kłajpedy w 1923 r .. 318 412 Terytorium, zaludnienie i struktura społeczno-gospodarcza Litwy . 320 Reforma rolna . 326 Rozwój oświaty, nauki, kultury i sztuki 330 Blaski i nędze literatury 334 Rozwój sportu. Tragiczny lot Dariusa i Girenasa 336 Współpraca naukowo-kulturalna Polaków i Litwinów ... 337 Ultimatum polskie do Litwy w 1938 r. i nawiązanie stosunków dyplomatycznych .. 339 Utrata Kłajpedy na rzecz Niemiec w marcu 1939 r. 342 Odzyskanie Wilna w październiku 1939 r. Kryzys w stosunkach litewsko-radzieckich .. 343 Utworzenie Litwy radzieckiej 346 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1940 .. 347 BIBLIOGRAFIA ... 354 INDEKS NAZWISK .. 377 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH 396 SPIS ILUSTRACJI .. 403 SPIS MAP 407 Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1982. Nakład: 30000 egz (dwa rzuty po 15000 egz.) Objętość: ark. wyd. 28,00. ark. druk. 26,00+2 wkl., ark. A)-35. Papier offset, kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do składania 5 XII 1980. Skład wykonano na urządzeniach Monophoto 600. Podpisano do druku 24 V 1982. Druk ukończono w listopadzie t982. Wrocbwska Drukarnia Naukowa Żarn 2542/80 H-l 2 cena zł. 320.-