W�GRY HISTORIA PA�STW �WIATA W XX WIEKU JERZY KOCHANOWSKI Od ugody do ugody 1867-1990 Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 1997 Spis tre�ci Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronis�aw Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W ksi��ce wykorzystano zdj�cia ze zbior�w Redakcji Fotograficznej PAP (184,186,188), Autora, archiwalne oraz - za zgod� MTI - z nast�puj�cych publikacji: Magyamrszag T�rtenete, 1964; Horthy Mikl�s: Emlekiratain, 1992; Rakosi Matyas: Elete Kepekben, 1952; Body: Hungarian statesmen ofdestiny, 1860-1960,1989 Zdj�cie na ok�adce: Wjazd Mikl�sa Horthyego do Budapesztu, 19 listopada 1919 r. Ksi��ka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (c) Copyright by Jerzy Kochanowski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997 Wst�p....................................................... 7 Droga do ugody.............................................. 9 Po drugiej stronie litawy. Kr�lestwo Korony �w. Stefana 1867-1918 ................................................. 23 Od "rewolucji astr�w" do bia�ego terroru...................... 47 Konsolidacja pa�stwa ....................................... 67 Ku wielkim W�grom ......................................... 84 Lata wojny.................................................. 99 Kr�tki kurs krojenia salami................................. 114 Pa�stwo Rakosiego - "Kto nie z nami, ten przeciw nam" ...... 129 Rewolucja 1956 ........................................... 149 Pa�stwo Kadara - "Kto nie przeciw nam, ten z nami" ......... 165 Fmal. 1988-1990 ......................................... 183 Kalendarium................................................ 191 Prezydenci i premierzy ....................................... 201 Kierownicy WPPiWSPR..................................... 205 Wskaz�wki bibliograficzne.................................... 207 Indeks nazwisk .............................................. 215 ISBN 83-85660-50-X Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul Nowy �wiat 18/20 Wydanie I. Ark. wyd. 11,3 Druk: Zak�ad Poligrafii ITeE, Radom, uL Pu�askiego 6/10 Wst�p "Polacy, gdziekolwiek mieszkaj� i jakimkolwiek ho�duj� pogl�dom, maj� tradycyjn� mi�o�� do W�gr�w, ale o W�grzech nie wiedz� prawie nic. Odnosi si� to nie tylko do odleg�ej przesz�o�ci tego kraju [...], ale r�wnie� do przesz�o�ci bliskiej i tera�niejszo�ci". Od chwili, gdy Czes�aw Mi�osz pisa� w 1960 r. te s�owa, znacznie powi�kszy�a si� liczba prac traktuj�cych o W�grzech. Nauka historyczna dezaktualizuje si� jednak szybko, szczeg�lnie w warunkach radykalnych przemian, kt�re nast�pi�y po roku 1989.1 co charakterystyczne - po tej dacie opracowania historyczne m�wi�ce o tym pa�stwie sporadycznie tylko go�ci�y na p�kach ksi�garskich. Zadaniem niniejszej pracy jest przybli�enie najnowszych dziej�w W�gier, okresu, kt�ry z jednej strony ci�gle wzbudza wiele polemik, z drugiej - opr�cz kilku spektakularnych wydarze� - jest najmniej znany polskiemu czytelnikowi. Opowie�� rozpoczynaj� wydarzenia 1867 r., kt�re uznaje si� za punkt prze�omowy w historii kraju i narodu w�gierskiego. P�wiecze istnienia Kr�lestwa Korony �w. Stefana (1867--1918) wywar�o - i w pewnej mierze wywiera do dzi� - znaczny wp�yw na dzieje polityczne, spo�eczne, gospodarcze, a tak�e kulturalne naszego "bratanka". Przyj�ta konwencja serii zmusi�a autora do �cis�ej selekcji prezentowanych informacji, uwypuklenia historii politycznej oraz pomini�cia wielu w�tk�w gospodarczych i kulturowych. Narracja zosta�a doprowadzona do roku 1990, stanowi�cego wyra�n� dat� graniczn� w najnowszych dziejach W�gier. Od wydarze� lat 1991-1996 dzieli nas zbyt ma�y jeszcze dystans, by mog�y sta� si� przedmiotem g��bszych analiz czy komentarzy, jednak zamieszczone na ko�cu ksi��ki kalendarium wydarzenia te odnotowuje. Do ostatnich lat doprowadzono r�wnie� wykaz w�gierskich gabinet�w oraz prezydent�w i sekretarzy W�gier- Droga do ugody ___________________________W�gry__________________________ skiej Partii Pracuj�cych i W�gierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, co - miejmy nadziej� - pozwoli lepiej zorientowa� si� w chronologii wydarze�. Chcia�bym serdecznie podzi�kowa� Pani dr hab. Adrienne K�r-mendy oraz Panom Istvanowi Kovacsowi i dr. Peterowi Gosztonyiowi, bez kt�rych �yczliwo�ci i pomocy ksi��ka ta by nie powsta�a. Iwonie i R�y, z kt�rymi odkrywa�em W�gry Ponad jedna trzecia z mijaj�cych w�a�nie tysi�ca stu lat w�gierskiej pa�stwowo�ci up�yn�a w mniej lub bardziej �cis�ym zwi�zku z rodzin� Habsburg�w. Ziemie w�gierskie zawsze by�y �akomym k�skiem dla tej przez wieki najwa�niejszej europejskiej dynastii: w chwili gdy nieznanemu wcze�niej Rudolfowi Habsburgowi ofiarowywano w 1273 r. koron� kr�lewsk�, W�gry by�y pot�g�, kt�rej terytoria rozci�ga�y si� od dalmaty�skiego wybrze�a Adriatyku na po�udniu po Tatry na p�nocy i od Styrii na zachodzie po Wo�oszczyzn� na wschodzie. Jednak pierwsza przygoda W�gr�w z Habsburgami by�a kr�tka - obwo�any kr�lem W�gier w 1437 r. Albrecht Habsburg panowa� tylko dwa lata. Min�� jeszcze ponad wiek, zanim Habsburgowie zapanowali nad cz�ci� ziem Madziar�w. Nie by� to te� czas spokojny we wzajemnych kontaktach. Rywalizuj�cy z Habsburgami przedstawiciel rodzimej dynastii, Maciej Korwin, zaj�� nawet Wiede� (1485), gdzie przeni�s� swoj� stolic�. Tam te� zmar� 6 kwietnia 1490 r. Wraz z jego �mierci� za�ama�a si� �redniowieczna monarchia w�gierska. Zako�czy� si� okres ekspansywnej polityki zagranicznej (zmienia�a si� zreszt� i sytuacja zewn�trzna - chocia�by przez wzrost pot�gi tureckiej), dobiega� kresu czas burzliwego rozwoju ekonomicznego. Odszed� w�adca, dzier��cy w�adz� siln� i bezlitosn� r�k�, skutecznie ograniczaj�c uprawnienia magnat�w i szlachty. Nic dziwnego, �e ci ostatni, gdy nadszed� czas kolejnej elekcji, zadbali o to, by przysz�y monarcha nie by� ani zbyt silny, ani m�dry i samodzielny. Wyb�r pad� na kr�la czeskiego W�adys�awa Jagiello�czyka (1490-1516). Trzeba przyzna�, �e z punktu widzenia w�gierskich wielmo��w by�a to decyzja s�uszna. Budowany przez Macieja system podatkowy, militarny, administracyjny uleg� bardzo szybko rozprz�eniu, pogr��aj�c kraj w wyg�d- Droga do ugody W�gry nym dla magnat�w chaosie. Wzrost znaczenia mo�nych mocno zaniepokoi� �redni� szlacht�, kt�ra obawia�a si� utraty swoich przywilej�w. Obie rywalizuj�ce strony na pewien czas pogodzi� wybuch w 1514 r. wielkiego powstania ch�opskiego. Po jego st�umieniu, w trosce o rozw�j szlacheck�go folwarku, przywi�zano prawnie ch�opa do ziemi, co ca�kowicie uzale�ni�o go od jej w�a�ciciela. Zwyci�ska szlachta ��da�a usankcjonowania r�wnie� innych swoich przywilej�w, kt�rych spisaniem zaj�� si� w 1514 r. Istvan Werb�czi. Ten szczeg�lny zbi�r praw (tzw. T�partitum), kt�ry gwarantowa� �redniej i drobnej szlachcie m.in. zwolnienie od podatk�w, zr�wnanie w prawach z magnatami oraz prawo wypowiadania pos�usze�stwa w�adcy w przypadku naruszenia przez niego przywilej�w, a� do Wiosny Lud�w pozostawa� programem politycznym i gospodarczym tej grupy spo�ecznej. Magnaci z kolei postanowili zadba� o swoje interesy szukaj�c oparcia w Habsburgach. Podczas zwo�anego w 1515 r. tzw. zjazdu wiede�skiego zosta� zawarty mi�dzy kr�lem W�adys�awem a Maksymilianem I Habsburgiem uk�ad, przewiduj�cy w przypadku wymarcia jednego rodu dziedziczenie jego w�o�ci przez drugi. Nikt si� chyba nie spodziewa�, �e uk�ad wejdzie w �ycie tak szybko. W1526 r. w bitwie z armi� Sulejmana Wspania�ego pod Mohaczem zgin�� jedyny syn W�adys�awa Jagiello�czyka, Ludwik. Wojna domowa mi�dzy zwolennikami i przeciwnikami uk�adu wiede�skiego trwa�a kilkana�cie lat. Chaos wykorzystali Turcy, zajmuj�c bez walki w 1541 r. Bud�. Od tej chwili, przez ponad p�tora wieku, W�gry by�y podzielone na trzy cz�ci. Pierwsz� z nich stanowi�o pozostaj�ce pod w�adz� Habsburg�w tzw. Kr�lestwo W�gierskie, czyli p�nocno-zachodni pas dawnego pa�stwa, rozci�gaj�cy si� od obecnej Rusi Podkarpackiej przez S�owacj� (W�gry G�rne), do chorwackiego wybrze�a Adriatyku; drug� stanowi� zab�r turecki, obejmuj�cy cz�� centraln� z Bud�; trzeci� za� formalnie niezale�ny Siedmiogr�d, kt�ry z czasem sta� si� lennem tureckim. Ten d�ugotrwa�y rozbi�r W�gier odcisn�� silne pi�tno na ich dalszej historii. Zosta�a rozbita dotychczasowa jedno�� pa�stwa, kt�re przecina�a teraz wroga granica, wzmocniona po obu stronach pasmami fortyfikacji i zamk�w. Turcy traktowali zaanektowane tereny jako �r�d�o dochod�w i rezerw� si�y militarnej. Zachwianiu uleg�y stosunki Szlachcic w�gierski w stroju uroczystym, poi. XIX w. 10 Droga do ugody W�gry demograficzne. Na obszarze zaj�tym przez Turk�w radykalnie zmniejszy�a si� liczba ludno�ci w�gierskiej, gdy� wi�kszo�� szlachty przenios�a si� do Kr�lestwa W�gierskiego lub Siedmiogrodu. Podupada�y miasta. Turcy nie ingerowali natomiast w �ycie religijne mieszka�c�w. Swobodnie rozwija�y si� r�ne nurty reformacji, kt�re stanowi�y dla zaborc�w swego rodzaju zabezpieczenie przed katolickimi Habsburgami. Kr�lestwo W�gierskie ze stolic� w Pozsony (Preszburg, obecnie Bratys�awa) tylko formalnie by�o niezale�ne. Habsburgowie pozostali kr�lami elekcyjnymi i przed ka�d� kolejn� koronacj� mieli potwierdza� przywileje elit. Niebawem koronacje sta�y si� jedynie nic nie znacz�cym ceremonia�em. Kr�lestwo W�gierskie by�o traktowane podobnie jak tereny zaboru tureckiego - jako �r�d�o pieni�dzy i rekruta. Habsburgowie prowadzili te� w�asn� polityk� wyznaniow�, popieraj�c katolicyzm kosztem wyzna� protestanckich, zw�aszcza popularnego na W�grzech kalwinizmu. W miar� up�ywu czasu stawa�o si� jedn� z prowincji cesarstwa i to prowincj�, z racji swojego pogranicznego charakteru, coraz bardziej zaniedban� i niedoinwestowan�. Polityka ta budzi�a sprzeciw W�gr�w. Jedyn� pozosta�� jeszcze w ich r�kach broni�, pozwalaj�c� na walk� z wiede�skim centralizmem, by� silny, oparty na d�ugiej tradycji samorz�d terytorialny (komitacki) i nadal zwo�ywane w�gierskie sejmy. Z drugiej jednak strony samorz�dy komitackie by�y ostoj� dawnych regu� i norm prawnych, przestarza�ych ju� w wiekach XVII i XVIII. Siedmiogr�d, od 1571 r. maj�cy status ksi�stwa (pierwszym w�adc� by� Stefan Batory), w wiekach XVI i XVII piel�gnowa� tradycje pa�stwowo�ci w�gierskiej. Tereny le��ce na peryferiach dawnego kr�lestwa prze�ywa�y wtedy sw�j z�oty okres, szczeg�lnie pod rz�dami Gdbora Bethlena (1613-1629), Gy�rgy Rak�cziego I (1630-1648) i Gy�rgy R�k�cziego II (1548-1660), kt�rego ekspansyw� polityk� pozna�a i Polska. O ile w 1568 r. powierzchnia Siedmiogrodu wynosi�a blisko 74,7 ty�. km kw., to w 1629 r. -ju� ponad 116 ty�. Podboje, dokonywane przede wszystkim kosztem Kr�lestwa W�gierskiego, nie mog�y by� przeprowadzone bez zgody i przyzwolenia Turcji. Tak wiec zaczepna polityka przynios�a ca�kowite podporz�dkowanie Siedmiogrodu Impe- rium Osma�skiemu. Dlatego te� Siedmiogr�d nie m�g� odegra� roli Piemontu jednocz�cego W�gr�w. Ziemie w�gierskie ostatecznie zosta�y zjednoczone przez Habsburg�w. W1686 r. zosta�a wyzwolona spod panowania tureckiego Buda, a wkr�tce prawie ca�e W�gry (w 1716 r. odzyskano - jako ostatni -Banat) w��czaj�c r�wnie� pozbawiony wcze�niej niezale�no�ci Siedmiogr�d. Sejm w Pozsony w latach 1687-1688 uzna� Habsburg�w za dziedzicznych w�adc�w W�gier rezygnuj�c z prawa elekcji. Zjednoczony kraj by� jednak bardzo zniszczony. Je�li w okresie rozbicia W�gier ludno�� Europy podwoi�a si�, to liczba mieszka�c�w tego pa�stwa wr�cz si� zmniejszy�a (dotyczy�o to zw�aszcza ludno�ci rdzennie w�gierskiej). Sk�oni�o to w�adze w Wiedniu do intensywnej akcji osiedle�czej. Rumun�w osadzano m.in. w Siedmiogrodzie, Niemc�w i Serb�w w Baczce i Banacie, tych ostatnich r�wnie� wzd�u� tzw. Pogranicza Wojskowego na granicy tureckiej. Osadzani na pograniczu S�owianie, zobowi�zani do s�u�by wojskowej, zostali podporz�dkowani bezpo�rednio Wiedniowi. Celem tego typu osadnictwa by�o nie tylko zabezpieczenie przed uderzeniem Turk�w, lecz tak�e przed ewentualn� w�giersk� irredent�. Na ca�ym w�gierskim terytorium miasta by�y zaniedbane, podupad�o rzemios�o i handel. Habsbursko-w�gierska koegzystencja nie mog�a by� i nie by�a �atwa. Centralistyczna, nie licz�ca si� z madziarsk� tradycj� polityka Wiednia doprowadzi�a w 1703 r. do wybuchu powstania kierowanego przez Ferenca Rdk�cziego. Wkr�tce insurekcja ogarn�a ca�y kraj. Zwo�any w 1707 r. sejm w �nod zdetronizowa� Habsburg�w i proklamowa� niepodleg�o�� kraju. Powstanie mia�o jednak nik�e szans� powodzenia, z czego zdawa�a sobie spraw� cz�� w�gierskich magnat�w. Oni te� doprowadzili do pokoju w Szatm�r (1711). Cesarz J�zef I Habsburg zagwarantowa� w nim przestrzeganie ustawodawstwa w�gierskiego, poszanowanie maj�tk�w (r�wnie� uczestnik�w powstania), potwierdzi� osobist� wolno�� podatkow� szlachty, dzia�alno�� samorz�du komitackiego, uprawnienia legislacyjne sejmu krajowego. Obieca� te� respektowanie swob�d religijnych. Mimo, �e wi�kszo�� wymienionych postanowie� pozosta�a tylko na papierze, szlachta w�gierska w du�ej cz�ci uznawa�a w�adztwo Habsburg�w oraz fakt, �e 13 12 Droga do ugody W�gry W�gry sta�y si� cz�ci� ich imperium. Stany w�gierskie zaakceptowa�y sankcj� pragmatyczn� z 1723 r. uznaj�c� dziedziczno�� tronu Habsburg�w r�wnie� w linii �e�skiej. Rola dostawcy �ywno�ci, kt�ra w pa�stwie Habsburg�w przypad�a W�grom, nie wp�ywa�a korzystnie na modernizacj� kraju, industrali-zacj� i rozw�j miast Odgrywaj�ce priorytetow� rol� w gospodarce rolnictwo, jego struktura preferuj�ca szlachecki folwark kosztem gospodarstw ch�opskich oraz liczebno�� warstwy szlacheckiej (ok. 200 rodzin magnackich, 8 ty�. wielkich i �rednich oraz ok. 130 ty�. drobno-szlacheckich - w sumie ok. 10 proc. spo�ecze�stwa) pragn�cej utrzyma� za wszelk� cen� sw�j stan posiadania i szerokie uprawnienia by�y czynnikami konserwuj�cymi coraz bardziej archaiczny system w�gierski. Uprzywilejowane stany gwa�townie sprzeciwi�y si� podejmowanym przez J�zefa II (1780-1790) pr�bom reform. Zmusi�y te� w�adc� do ich odwo�ania. Wydarzenia nast�pnych lat doprowadzi�y do przej�ciowego kompromisu mi�dzy Wiedniem a Bud�. Wielki w nim udzia� mia�a wsp�lnie dzielona obawa przed Rewolucj� Francusk� i jej no�n� ide�. Obraduj�cy w latach 1790-1791 sejm w Pozsony wym�g� na cesarzu Leopoldzie II potwierdzenie przywilej�w szlachty, zgod� na cykliczne (co trzy lata) zwo�ywanie sejmu, uznanie wolno�ci wyznania oraz - co by�o bardzo wa�ne - uznanie, �e W�gry s� pa�stwem niezale�nym, nad kt�rym w�adz� mo�na sprawowa� jedynie w zgodzie z miejscowymi obyczajami i prawami. Wzamian stany w�gierskie zrezygnowa�y zwalki o pe�n� niepodleg�o��. Sojusz w�gierskiej szlachty z dynasti� by� stosunkowo trwa�y -przetrwa� nawet wkroczenie wojsk napoleo�skich na W�gry w 1809 r. Wraz jednak z upadkiem cesarza Francuz�w nast�pi� te� kres ust�pstw Wiednia wobec Madziar�w. W czasach Franciszka I oraz s�abego, ubezw�asnowolnionego przez kanclerza Metternicha Ferdynanda I (1835-1848) nast�powa� stopniowy powr�t do rz�d�w absolutystycz-nych. W po�owie lat dwudziestych XIX stulecia dosz�o do kolejnego kryzysu w stosunkach mi�dzy Bud� i Wiedniem. Elity w�gierskie coraz wyra�niej widzia�y konieczno�� reform. Nie umia�y jednak porozumie� si� w kwestii sposobu ich przeprowadzenia. Zwolennicy zmian podzielili si� na dwa obozy. Czo�ow� postaci� pierwszego by� hr. Istvan Szechenyi, rzecznik spokojnych, ewolucyjnych przemian, stopniowego budowania gospodarczych, politycznych i spo�ecznych podstaw bytu narodowego. "B�d�my tylko bogaci, a wolno�� sama przyjdzie" - m�wi�. Przeciwnicy, zgrupowani wok� m�odego dziennikarza i adwokata Lajosa Kossutha odpowiadali - "B�d�my tylko wolni, a bogactwo samo przyjdzie". Kossuth, charyzmatyczny i porywaj�cy m�wca, publicysta o ostrym pi�rze, szybko zyskiwa� popularno�� (szczeg�lnie w�r�d m�odzie�y), dystansuj�c hrabiego Szeche-nyiego. Na �amach za�o�onej przez siebie w 1841 r. gazety "Pesti Hirlap" Kossuth domaga� si� nie tylko reform, lecz r�wnie� niepodleg�o�ci lub przynajmniej �cis�ego okre�lenia zasad zwi�zku z Austri�. Jego program ni�s� silny �adunek nacjonalistyczny, propagowa� ide� "narodu politycznego", w kt�rej spraw� zasadnicz� nie by�a kwestia etniczna, ale �wiadomo�� przynale�no�ci pa�stwowej. Musia�o to wywo�a� zaniepokojenie i sprzeciw licznych na W�grzech i coraz bardziej �wiadomych swojej odr�bno�ci mniejszo�ci narodowych. Warto zaznaczy�, �e na pocz�tku lat czterdziestych XTX stulecia ziemie Korony �w. Stefana zamieszkiwa�o ok. 5,6 min W�gr�w, ok. 2,5 min Rumun�w, 1,7 min S�owak�w, 1,3 min Niemc�w, 1,25 min Chorwat�w, ponad milion Serb�w, ok. p� miliona Ukrai�c�w i ponad 300 ty�. "innych" - S�owe�c�w, W�och�w, Polak�w etc. Antyw�giersk� polityk� w�r�d poszczeg�lnych narodowo�ci prowadzi� te� - szczeg�lnie od pocz�tku lat czterdziestych XIX w. - Wiede�. Odbi�o si� to wyra�nie na wydarzeniach lat 1848-1849. Dzia�acze wspomnianych oboz�w reform utworzyli dwie partie polityczne: w 1846 r. prorz�dow� W�giersk� Parti� Konserwatywn�, kilka miesi�cy p�niej, wiosn� 1847 r., W�giersk� Parti� Opozycyjn� (tzw. Opozycja, Ellenzek), na kt�rej czele stan�� hr. Lajos Batthyany (dzia�ali w niej m.in. Kossuth, Ferenc Deak, J�zsef Eotv�s, Bertalan ozemere). Do decyduj�cego sporu mi�dzy obiema partiami dosz�o na sejmie w Pozsony. Tutaj te� l marca 1848 r. dotar�a informacja o powstaniu w Pary�u zaczynaj�cym europejsk� Wiosn� Lud�w. 13 marca wybuch�a rewolucja w Wiedniu, dwa dni p�niej w Peszcie, kt�ry przynajmniej pod wzgl�dem politycznym zacz�� dystansowa� 15 14 Droga do ugody W�gry po�o�on� na przeciwleg�ym brzegu Dunaju Bud�. 17 marca cesarz Austrii Ferdynand podpisa� rozporz�dzenie o mianowaniu hr. Batt-hyanya premierem przysz�ego rz�du w�gierskiego. Nieustannie obraduj�cy w Pozsony sejm uchwali� zniesienie pa�szczyzny, coroczne zwo�ywanie organu przedstawicielskiego (wybieranego, a nie powo�ywanego) , wolno�� prasy, powo�anie narodowego banku. Jednocze�nie w Peszcie organizowano w�asn� si�� zbrojn�, tzw. Gwardi� Narodow�, maj�c� by� gwarantem realizacji refom. Rewolucja pogodzi�a na jaki� czas rywalizuj�ce partie - ich przedstawiciele weszli do powo�anego 7 kwietnia pierwszego niezale�nego Szeklerzy siedmiogrodzcy, poLXKw. rz�du hrabiego Batthy�nya. Jednocze�nie przesta�y istnie� dawne instytucje zarz�dzaj�ce W�grami - W�gierska Kancelaria Dworska, Rada Namiestnicza i Komora Skarbowa. Chocia� Wiede� zaakceptowa� te decyzje, nie przyzna� W�grom prawa do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i posiadania osobnej armii. Wsp�lny pozosta� te� w�adca, reprezentowany na W�grzech przez palatyna, arcyksi�cia Stefana Habsburga. Lojalistyczny w zasadzie rz�d Lajosa Batthyanya pocz�tkowo nie oponowa�. Do napi�� na linii W�grzy-Ce-sarstwo musia�o jednak pr�dzej czy p�niej doj��. Nowe w�adze tego skomplikowanego pod wzgl�dem etnicznym kraju ca�kowicie pomin�y w swojej dzia�alno�ci pal�c� kwesti� narodowo�ciow�, a nawet has�em rewolucjonist�w w�gierskich sta�a si� nie tyle niezale�no�� Korony �w. Stefana, ile jej niepodzielno��, kt�r� gwarantowa�o istnienie wspomnianego "narodu politycznego". Nastroje w�r�d mniejszo�ci umiej�tnie podgrzewa� Wiede�. Jeszcze w marcu 1848 r. banem Chorwacji zosta� Josip Jela�i�, jeden z dow�dc�w z Pogranicza Wojskowego, cz�owiek wrogo nastawiony do W�gier, ca�kowicie natomiast uleg�y cesarskiemu dworowi. Mniejszo�ci coraz g�o�niej domaga�y si� swoich praw - Chorwaci ��dali ca�kowitej niezale�no�ci, Serbowie w Wojwodinie w po�owie maja zwo�ali sejm (skupsztin�), domagaj�c si� unii z Chorwatami. W�grzy szybko przyst�pili do zbrojnego t�umienia oporu Serb�w. Wrogo nastawieni do Madziar�w byli r�wnie� Sasi i Rumuni w Siedmiogrodzie. 5 lipca 1848 r. zosta� wybrany (a nie mianowany!) nowy, liberalny w�gierski sejm. Kilka dni p�niej uchwali� on na wniosek Kossutha utworzenie w�asnej dwustutysi�cznej armii honwed�w. Cel powstania takiej armii m�g� by� tylko jeden - wojna z Austri�. 10 wrze�nia 1848 r. ust�pi� Batthyany, nast�pnego dnia uderzy�y na W�gr�w oddzia�y Jela�icia. To - wydawa�oby si� - wewn�trzne starcie przerodzi�o si� w trwaj�c� ponad rok, o charakterze wr�cz mi�dzynarodowym, wojn�. Powo�any 22 wrze�nia Komitet Obrony Narodowej (od pa�dziernika kierowany przez Kossutha) przygotowywa� kraj do walki. Jego stanowisko wzmacnia� fakt, �e nowy cesarz Franciszek J�zef I (koronowany 3 grudnia 1848) nie zamierza� respektowa� ust�pstw poprzednika. 13 grudnia wojska austriackie pod dow�dztwem feldmarsza�ka Alfreda Windischgratza uderzy�y na W�gry, zajmuj�c w styczniu 1849 r. Bud� i Peszt. Tylko gen. J�zef Bem opiera� si� skutecznie w Siedmiogrodzie. Kontrofensywa zreorganizowanej armii w�gierskiej ruszy�a l kwietnia. Jej powodzenie sk�oni�o Kossutha do spalenia za sob� most�w. 14 kwietnia og�oszono w Debreczynie detronizacj� Habsbur- 16 17 W�gry Droga do ugody g�w, pi�� dni p�niej zosta�a wydana "Deklaracja niepodleg�o�ci". Kossuth obj�� stanowisko prezydenta (i jednocze�nie regenta), ponownie utworzono Rad� Ministr�w, kt�r� kierowa� Szemere. Wkr�tce prawie ca�y kraj by� wolny (Buda zosta�a zdobyta 21 maja). Powodzenie W�gr�w nie trwa�o jednak d�ugo. Wyrokiem na m�ode pa�stwo sta�o si� porozumienie mi�dzy carem Miko�ajem I a Franciszkiem J�zefem. W czerwcu 1849 r. na W�gry wkroczy�y rosyjskie oddzia�y dowodzone przez Iwana Paskiewicza (ok. 200 ty�. �o�nierzy) i austriackie gen. Juliusa Haynaua (ok. 160 ty�. �o�nierzy). S�absza o po�ow� armia honwed�w musia�a ulec wojskom wroga. Decyduj�c� bitw� pod Temesvar przegra�a 9 sierpnia, skapitulowa�a za� cztery dni p�niej pod Yilagos. Mo�na by rzec, i� W�gry wysz�y z rewolucji lat 1848-1849 bezwzgl�dnie pokonane. Utraci�y konstytucj�, integralno�� ziem Korony �w. Stefana (wydzielono Siedmiogr�d, Chorwacj�, Wojwodin�, zosta�o utrzymane tzw. Pogranicze Wojskowe). Zlikwidowano samorz�d komitacki, jako j�zyk urz�dowy wprowadzono niemiecki, zniesiono granic� celn� z Austri�. Szala� terror. 6 pa�dziernika 1849 r. w rocznic� rewolucji wiede�skiej, wykonano wyroki �mierci na by�ym premierze Batthyanyu (w Peszcie) i trzynastu w�gierskich genera�ach (wArad). Istnia�a wszak druga strona medalu, wyra�niej zauwa�alna dopiero z historycznego dystansu. Wydarzenia Wiosny Lud�w odcisn�y bowiem na W�grach �lady, kt�rych zatarcie by�o ju� niemo�liwe. Pozosta�a �wiadomo�� si�y narodu, kt�rego prawie dwustutysi�czna armia zosta�a pokonana dopiero w wyniku obcej interwencji. Zaznali te� smaku niezale�no�ci. Utrata jej bezsprzecznie wp�yn�a na bardziej racjonaln� ocen� reali�w politycznych, zrozumienie, �e wolno�� mo�na wywalczy� tylko w sprzyjaj�cych warunkach zewn�trznych i wewn�trznych. Lata 1848-1849 miary te� niema�y wp�yw na rozw�j �wiadomo�ci narodowej, stanowi�y silny czynnik asyrnilacyjny- np. �yd�w. Pozostali te� przyw�dcy narodu, politycy ciesz�cy si� du�ym autorytetem i szacunkiem spo�ecze�stwa. Jedni -jak Kossuth - przebywali na emigracji, inni - jak Ferenc Deak - w kraju. I jedni, i drudzy wierzyli, �e W�grom dane b�dzie jeszcze odegra� swoj� rol�. Pierwszy rz�d w�gierski 1848 r. Od lewej: F. Deak, L. Kossuth, L. Meszaros, P. Esterhazy, L' Bat%any, B. Szemere, J. E6tvos, I. Szechenyi, G. Klauzal 18 .W�gry Droga do ugody Zdawa� sobie z tego spraw� r�wnie� wiede�ski dw�r. Powodzenie za� jego polityki zale�a�o od spokojnego - r�wnie� w�gierskiego -zaplecza. Jest rzecz� charakterystyczn�, �e podejmuj�c w 1857 r. drug� sw� (po Lombardii) podr� inspekcyjn�, Franciszek J�zef uda� si� na W�gry. Zosta�, mimo og�oszenia amnestii, przyj�ty r�wnie ch�odno jak w Mediolanie. W�a�nie wydarzenia w p�nocnych W�oszech by�y o-znak� kryzysu monarchii, ale jednocze�nie sygna�em dla Madziar�w, �eby nie podejmowa� �adnych pochopnych krok�w. Wiosn� roku 1859 rozpocz�a si� wojna Austrii z Remontem i Francj�, zako�czona utrat� nie tylko Lombardii, ale i wewn�trznego, jak si� okaza�o iluzorycznego, spokoju. W absolutystycznym pa�stwie Habsburg�w polityczne ust�pstwa sta�y si� nieuniknione. W sierpniu 1859 r. Polak, Agenor Go�ucho-wski, obj�� stanowisko ministra spraw wew�trznych. On te� og�osi� 20 pa�dziernika 1860 r. tzw. "Dyplom pa�dziernikowy", kieruj�cy Austri� ku federalizmowi, daj�cy ka�demu krajowi w�asny sejm o stosunkowo szerokich kompetencjach. Wykonawc� "dyplomu" Go�uchowski jednak ju� by� nie zdo�a�. W grudniu 1860 r. zast�pi� go bezkompromisowy Anton Schmerling, kt�rego "Patent lutowy" (26 lutego 1861) znacznie zaw�a� uprawnienia krajowych parlament�w. Mimo to, w por�wnaniu z okresem poprzednim, atmosfera polityczna znacznie zel�a�a; r�wnie� na W�grzech, gdzie przywr�cono konstytucj� z 1847 r., zarz�d komitacki, urz�dowy narodowy j�zyk. Ust�pstwa te sta�y si� bod�cem do uaktywnienia si� w�gierskiej opozycji, jeszcze niejednomy�lnej, nie stanowi�cej �adnej formalnej grupy, po��czonej w du�ej mierze jedynie wielkim autorytetem Deaka. Jej forum by� sejm krajowy, celem za� - nieco zmodyfikowana konstytucja z roku 1848. Tak� te� propozycj� zmian zawiera� adres skierowany do cesarza. Reakcja Wiednia by�a b�yskawiczna - 22 sierpnia 1861 r. sejm w�gierski zosta� rozwi�zany. Rozpocz�a si� nowa fala restrykcji, na kt�re mo�na by�o odpowiedzie� ju� tylko biernym oporem. W solidnym do tej pory murze habsburskiego absolutyzmu zosta� jednak dokonany pierwszy, najwa�niejszy wy�om. Teraz wszystko zale�a�o od ilo�ci przys�owiowych kropli dr���cych ska��. Doceni� nale�y wyczucie Deaka, g�osz�cego by, "cierpie� i czeka�". Wszystko te� wskazywa�o, �e wyczekiwanie nie b�dzie d�ugie. Coraz bardziej bo- wiem s�ab�a - na korzy�� Prus - pozycja Austrii w Niemczech. Ca�kiem realna sta�a si� te� wizja wykorzystania W�gier przez Hohenzollern�w jako karty przetargowej w rozgrywce z Austri�. Nic te� dziwnego, �e po roku 1864 sprawa w�gierska coraz cz�ciej by�a poruszana tak w wiede�skim parlamencie, jak i na �amach gazet. Istotn� rol� odgrywa�y inne, mniej spektakularne czynniki. Wiede�ska scena polityczna zacz�a si� bowiem coraz bardziej sk�ania� ku liberalizmowi. R�wnie� dla b�d�cej w okresie prosperity austriackiej gospodarki W�gry odgrywa�y niema�� rol� jako rynek zbytu i dostawca �ywno�ci - nikomu za� nie zale�a�o na niestabilnym partnerze. R�wno- Franciszekj�zef, cesarz Austrii i kr�l W�gier (1858) 20 21 ____________________________W�gry____________________________ cze�nie los polskiego powstania styczniowego uzmys�owi� W�grom, �e walka zbrojna jest wyj�ciem bez przysz�o�ci, a emigracyjna, zmierzaj�ca do irredenty polityka Kossutha okazywa�a si� r�wnie nieskuteczna, co wychod�cza dzia�alno�� jego polskich koleg�w. Porozumienie z Austri� stawa�o si� wi�c wygodne czy wr�cz konieczne dla obu stron. Charakterystyczne, �e gdy w ko�cu roku 1864 Franciszek J�zef szuka� kontaktu z Deakiem, ten w�a�nie ko�czy� pisa� "Przyczynek do w�gierskiego ustroju pa�stwowego" (Ein Beitrag zum Ungarischen Staatsrecht ukaza� si� - tylko po niemiecku - w marcu 1865), okre�laj�cy zasady ustrojowe przysz�ego pa�stwa w�gierskiego. Jednak�e warunkiem sine �ua non jego powstania by�oby utrzymanie integralno�ci z�em Korony �w. Stefana. W Niedziel� Wielkanocn� (16 kwietnia 1865) w "Pesti Napl�" ukaza� si� znamienny artyku� Deaka. Rozprawa, kt�ra wesz�a do historii jako "artyku� wielkanocny", by�a znakiem gotowo�ci do ugody daleko odbiegaj�cej od zasad 1848 r. Sygna�y wysy�a�a i druga strona - odszed� Anton Schmerling, przyzwolono na zwo�anie sejmu w�gierskiego, kt�ry zebra� si� w grudniu 1865 r. Nie wiadomo, jak d�ugo trwa�aby dyskusja o zasadach porozumienia z Wiedniem - tym bardziej, �e w�gierska strona daleka by�a od jednomy�lno�ci - gdyby nie by�o tak silnego katalizatora, jakim okaza�a si� wojna prusko-austriacka i kl�ska habsburskiej armii pod Sadow� 3 lipca 1866 r. Monarchia zadr�a�a. Kossuth nawo�ywa� z emigracji do powstania zbrojnego, co nie wzbudzi�o jednak entuzjazmu zgrupowanych wok� Deaka pragmatyk�w. Powstanie mog�oby si� i uda�, ale przy okazji otworzono by puszk� Pandory emancypacyjnych d��e� popieranej i inspirowanej przez Rosj� ludno�ci niemadziarskiej. A tego by sobie nie �yczono. Skuteczne przeciwdzia�anie temu zjawisku gwarantowa�a jedynie szybka ugoda z Wiedniem. Po drugiej stronie Litawy Kr�lestwo Korony �w. Stefana 1867-1918 Porozumienie w�giersko-austriackie zawarto w lutym 1867 r., lecz opracowanie jego szczeg��w trwa�o do ko�ca roku. Dla przeci�tnego W�gra znaczenie mia�y jednak nie tyle konkretne sformu�owania ugody, czasami trudno zrozumia�e, ile symboliczna, zgodna z narodow� tradycj� koronacja Franciszka J�zefa na budzia�skim zamku (8 czerwca 1867). Dopiero ten fakt ugruntowa� w �wiadomo�ci spo�ecze�stwa przekonanie, �e powsta�o nowe pa�stwo - Kr�lestwo Korony �w. Stefana. Ziemie niemieckie, czeskie i Galicja otrzyma�y kalamburow� nieco nazw� "Kr�lestw i Kraj�w w Radzie Pa�stwa Reprezentowanych". Powszechnie nazywano je jednak Przedlitawi�, od granicznej rzeczki Litawy, natomiast ziemie w�gierskie - Zalitawi�. W sk�ad Kr�lestwa Korony �w. Stefana opr�cz W�gier historycznych (ze S�owacj�, Siedmiogrodem i Banatem) wesz�a Chorwacja (od czerwca 1868 posiadaj�ca autonomi�) oraz wydzielony z niej i podlegaj�cy bezpo�rednio Budapesztowi port Fiume (Rijeka) o specjalnym statusie Separatum sacrae Regni Hunga�ae coronae corpus. Zalitawi� o powierzchni 325 411 km kw. (Przedlitawi� - 300 005 km kw.), zamieszkiwa�o ok. 15,5 min ludzi, stanowi�cych skomplikowan� mozaik� etniczn�. Ugoda, zawarta pocz�tkowo na lat dziesi�� (z mo�liwo�ci� przed�u�enia), wykluczaj�ca jednostronne jej wypowiedzenie, by�a kompromisem - nie tylko mi�dzy Wiedniem a Pesztem, lecz tak�e mi�dzy centralizmem i dualizmem, absolutyzmem i konstytucjonalizmem, y�a te� ma��e�stwem z rozs�dku i, jak zazwyczaj bywa w takich zwi�zkach, uczucie rodzi�o si� stopniowo, nie bez kryzys�w, w kt�rych 23 W�gry Po drugie] stronie IJtawy podkre�lano niezale�no�� obu stron. Ale jednocze�nie by� to maria� trwa�y. Gwarantem zwi�zku - co zreszt� podkre�lono w "intercyzie" - by�a osoba w�adcy, chocia� okre�lenie "c. i k." - "cesarski i kr�lewski" -rozumiano r�nie. "Kr�l W�gier i cesarz Austrii - pisa� hr. J�zsef Krist�ffy-s�, pomimo zjednoczenia w jednej fizycznej osobie, dwiema odr�bnymi osobisto�ciami, posiadaj�cymi r�ne prerogatywy [...]. Dok-trynalnie mo�na to sformu�owa� nast�puj�co: w �wiadomo�ci w�gierskiej Austro-W�gry by�y zwi�zkiem pa�stw, w austriackiej - pa�stwem zwi�zkowym"1. By�o to szczeg�lnie widoczne w stosunkach zewn�trznych monarchii: np. podczas podpisywania w sierpniu 1902 r. w Brukseli "porozumienia cukrowego". W imieniu dunajskiego imperium autografy z�o�y�y trzy osoby: ambasador Franciszka J�zefa w Belgii jako reprezentant Austro-W�gier, urz�dnik wiede�skiego Ministerstwa Finans�w jako przedstawiciel Austrii i jego budapeszte�ski odpowiednik reprezentuj�cy W�gry. Trzeba jednak podkre�li� jednocz�c� rol� monarchy, panuj�cego przecie� przez prawie ca�y okres dualizmu (zmar� w listopadzie 1916 r.) i potrafi�cego zaskarbi� sobie niema�e powa�anie oraz autorytet w�r�d du�ej cz�ci spo�ecze�stwa Zalitawii. O d niego by�y uzale�nione wsp�lne ministerstwa - spraw zagranicznych, wojny i finans�w, kt�re by�y te� g��wnymi punktami antagonizuj�cymi. Stosunkowo najmniej problem�w nios�a ze sob� wsp�lna polityka zagraniczna, kt�rej kierunek zgodnie z umow� mia� by� konsultowany z premierem W�gier. Ona ��czy�a te� najwi�ksz� grup� obop�lnych interes�w - przecie� ca�a ugoda mia�a w du�ej mierze wyd�wi�k antyrosyjski i antys�owia�ski. Dlatego te� W�grzy byli silnie reprezentowani w habsburskiej dyplomacji. W przededniu pierwszej wojny �wiatowej stanowili 27 proc. wy�szych urz�dnik�w MSZ. Oni te� - szczeg�lnie w momentach newralgicznych - obejmowali stanowiska ministerialne: Gyula Andrassy (1871-1879, razem z Otto Bismarckiem architekt "dwuprzymierza"), J�zsef Szlavy (1881), Beni Kallay (1881), GusztavKalnoky (1881-1895), Janos Pallavicini (1911), Istvan Burian (1915-1916,1918), Gyula Andrassy m�odszy (pa�dziernik 1918). ' J, Miskolczy, Ungarn in der Habsburger-Monarchie, Wien-Munchen 1959, s. 165-166. Znacznie gorzej uk�ada�a si� wsp�praca w dziedzinie wojska i finans�w. Umowa przewidywa�a wprawdzie utworzenie wojska w�gierskiego (Honved) we wsp�lnej armii, jednak ostatecznie powsta�y tylko oddzielne pu�ki w�gierskie, bez narodowych emblemat�w i j�zyka komendy. Wiede� nie chcia� i nie m�g� odda� w�adzy nad wojskiem. "Armia - pisa� Peter Hanak - stanowi�a w pa�stwie [Habsburg�w] niezale�n� struktur�, osobn� w�adz�. [...] Oficerowie porzucali w�giersk� tradycj�, narodow� dum�. W�giersk� flag� cz�sto usuwano z oficerskich kasyn, zapominano o walkach 1848 r., piel�gnowano natomiast pami�� o Jela�iciu, Windischgratzu, generale Hentzim. W�gierski rz�d, parla- Gyula Andr�ssy, pierwszy premier W�gier po ugodzie ment i urz�dy lokalne by�y wobec armii praktycznie bezsilne"2. Nic te� dziwnego, �e tu� przed wybuchem I wojny we wsp�lnym - teoretycznie - sztabie, na 614 oficer�w 419 (68 proc.) to Austriacy, 91 (14 proc.) Czesi, a tylko 42 (7 proc.) W�grzy. Sytuacja w armii sta�a si� te� jednym z powod�w widocznego kryzysu dualizmu na prze�omie wiek�w. P. Han�k, Ungarn in der Donau-Monarchie, Wien-Munchen-Budapest 1984, s. 275. 24 25 W�gry Po drugiej stronie Litawy Wsp�lne by�o r�wnie� ministerstwo skarbu. Ustalaniem bud�etu dworu, wojska i MSZ mia�y zajmowa� si� niezale�ne "delegacje" obydwu parlament�w, sk�adaj�ce si� z 60 cz�onk�w (40 z izby ni�szej i 20 z wy�szej). Delegacje dzieli�y kwoty wp�acane do wsp�lnej kasy przez oba pa�stwa. Pocz�tkowo Przedlitawia ponosi�a 70 proc., Zalitawia za� 30 proc. obci��e�. Udzia� zmienia� si� jednak na niekorzy�� W�gier. W latach 1871-1899 wynosi� ju� 31,4 proc., w 1900-1907 34,4 proc., p�niej za� 36,4 proc. W�gry nie mia�y te� wp�ywu na emisj� banknot�w, co le�a�o w gestii w�adcy. W1876 r. strona w�gierska zaproponowa�a utworzenie w�asnego Banku Narodowego i Emisyjnego. W odpowiedzi Wiede� zmieni� jedynie nazw� banku emisyjnego na Bank Austriacko-Wegierski (�sterreichisch-Ungarische Bank), w kt�rym zapewniono miejsce w zarz�dzie przedstawicielom Budapesztu. Nie uda�o si� te� osi�gn�� porozumienia w sprawie granicy celnej (istnia� bowiem wsp�lny obszar celny). Problem powraca� jak bumerang przy ka�dym przed�u�eniu umowy, np. w 1877 i 1897 r. W latach 1903-1907 dosz�o nawet na tym tle do bardzo ostrego konfliktu. Jak ju� wspomniano, jednym z wa�nych powod�w ugody by�y wzgl�dy gospodarcze. Po zawarciu porozumienia W�gry znalaz�y si� w kr�gu gospodarki austriackiej, prze�ywaj�cej mi�dzy rokiem 1840 a 1873 niebywa�y rozkwit. To ona by�a lokomotyw� rozwoju W�gier, z Wiednia pochodzi�a te� wi�kszo�� inwestowanych tu kapita��w. Nie ca�a Zalitawia rozwija�a si� r�wnomiernie. W pierwszym okresie - do 1873 r. - koniunktur� odczu�y zachodnie W�gry, w czasie nast�pnego boomu - od po�owy lat osiemdziesi�tych do pocz�tk�w XX w. - ca�e W�gry w�a�ciwe oraz Chorwacja, w trzecim za� etapie - w latach 1906-1913 - r�wnie� Siedmiogr�d. W tym czasie W�gry uczyni�y olbrzymi krok, goni�c nie tylko Austri�, ale i dobrze rozwini�t� zachodni� Europ�. Wiatach 1898-1913 liczba fabryk wzros�a o 84 proc., a ich produkcja o 120 proc., co znacznie przewy�sza�o wska�niki europejskie (w tym samym czasie produkcja w Niemczech, Belgii, Szwecji wzros�a o ok. 70 proc.). O post�pie wyra�nie �wiadczy d�ugo�� linii kolejowych: 178 km (1850), 2200 km (1867), 15 ty�. (1900) i 22 ty�. (1910-1913). Post�powa�a urbanizacja kraju. O ile w roku 1869 w miastach mieszka�o 14 proc. spo�e- cze�stwa to w 1910 -ju� 25,4 proc. Olbrzymi� rol� zacz�a odgrywa� stolica kraju - po��czony w 1873 r. w jeden miejski organizm Budapeszt W roku 1869 liczy� on 270 685 mieszka�c�w, w 1910 ju� 880 371, staj�c si� sz�st� metropoli� Europy. Elektryczne tramwaje ruszy�y tu w roku 1887 (w Warszawie w 1908), a podziemna kolejka (druga w Europie - po Londynie) - dziewi�� lat p�niej. Do dzi� zadziwia rozmach i pi�kno �wczesnych budapeszte�skich rozwi�za� urbanistycznych i architektonicznych. Mia�y one zreszt� cele polityczne, podkre�laj�c si�� "mocarstwowych W�gier". Temu te� s�u�y�o hucznie obchodzone w roku 1896 millenium w�gierskiej pa�stwo- wo�ci. R�wnie� na polu naukowym i kulturalnym W�gry mia�y si� czym pochwali�. Uniwersytet w Peszcie szybko straci� sw�j prowincjonalny charakter, staj�c si� wa�nym o�rodkiem nauk medycznych, przyrodniczych, humanistycznych. W 1871 r. budapeszte�sk� szko�� techniczn� przemianowano na Politechnik�, kt�ra niebawem zyska�a �wiatowy rozg�os. Powstawa�y nowe wy�sze uczelnie: uniwersytety w Ko-lozsvar (1872), w Pozsony (Bratys�awie) i Debreczynie (1912) oraz Akademia Muzyczna (1875) i Kr�lewska Wy�sza Szko�a Sztuk Pi�knych (1908) w Budapeszcie. Wysoki poziom osi�gn�o otwarte w 1895 r. Kolegium J�zsefa E�trosa. O ile w roku akademickim 1891-1892 do wszystkich szk� wy�szych ucz�szcza�o 8203 student�w, to w roku 1913 ponad dwa razy wi�cej -17 777. �wiatow� s�aw� zyskali m.in.: Lorand E�tvos (geofizyk), Otto Bla-thy, Miksa Deri, Karoly Zippernovszky, kt�rzy udoskonalili transformator pr�du zmiennego, Endre H�gyes i Frigyes Koranyi (medycyna), Agost Pulszky (socjologia), Le� Popper (filozofia), jeszcze przed 1918 r. rozpocz�� sw� karier� Gy�rgy Lukacs (filozof). Rozwija�y si� badania historyczne, etnologiczne i j�zykoznawcze, cz�sto nie bez politycznej nadbudowy. Armin Yambery wyda� w 1882 r. Pochodzenie W�gr�w, od W5 do 1895 r. ukazywa� si� opracowywany przez Gabora Szarvasa Mrazmk j�zyka w�gierskiego, J�zsef Budenz by� autorem wydawanego atach 1873-1881 trzytomowego W�giersko-ugryjskiego s�ownika por�wnawczego, w 1876 r. Pal Hunfalvy opublikowa� Etnografi� W�gier. akterystyczne,�e ju�w 1867 r- za�o�ono Towarzystwo Historycz- 26 27 Po drugiej stronie Litawy W�gry ne wydaj�ce postawione na wysokim poziomie czasopismo "Wieki" (SzazadoK). Rozkwita�a w�gierska literatura. W�r�d pisarzy i poet�w starszego pokolenia nale�a�oby wymieni� LajosaTolnaia, Eleka Gozsdu, Istvana Peteleia, Kalmana Mikszatha, Janosa Yajd�, Gyul� Reviczkyego, Pala Gyulaia, Gez� Gardonyiego, Mora J�kaia, w�r�d m�odszych za�, zgromadzonych w wi�kszo�ci wok� pisma "Zach�d" (Nyugaf) - Endre Adyego, Zsigmonda M�ricza, Margit Kaffk�, Mihaly Babitsa, Dezs� Kosztolanyiego, Gyul� Juhasz�, Ferenca Molnara, Gyul� Krudyego. W roku 1881 na terenie Zalitawii ukazywa�y si� 504 czasopisma (z tego 334 w�gierskie), w 1892 r. ju� 734 (526 w�gierskich), w tym 103 polityczne, 224 lokalne, 81 literackich, 310 fachowych i 16 humorystycznych. Po ugodzie powr�ci� na W�gry Ferenc Liszt, pierwszy dyrektor powsta�ej w 1875 r. Akademii Muzycznej. W1884 r. otwarto W�giersk� Oper� Kr�lewsk�, kierowan� w latach 1888-1891 przez Gustava Mah-lera. Jeszcze przed 1918 r. zas�yn�li B�la Bartok i Zoltan Kodaly, wykorzystuj�cy w muzyce elementy ludowe. �wiatow� karier� zrobi� pianista Ern� Dohnanyi. Poza granicami W�gier zas�yn�li malarze: Mihaly Zichy i Mihaly Munkacsy, naturalista Laszl� Paal, pejza�ysta Pal Szinyei-Merse, prekursor - nie tylko w�gierskiego - impresjonizmu. Nie mo�na zapomnie� o takich malarzach jak: Mikl�s Barabas, Yictor Madrasz, Bertalan Szekely, Simon Holl�sy, Karoly Ferenczy, Gyula Bencziir podejmuj�cy tematy historyczne, postimpresjonista J�zsef Rippl-R�nai, tworz�cy m.in. w stylu secesji Tivadar Csontvary Kosztka, Janos Nagy-Balogh kubista oraz rze�biarzach: Alajosie Str�blu czy Janosie Farduszu. Bujny rozw�j kultury i nauki w znacznym stopniu by� zwi�zany z rozwojem gospodarczym Kr�lestwa Korony �w. Stefana. W latach 1850-1913 doch�d narodowy Zalitawii wzr�s� sze�ciokrotnie (Przedli-tawii pi�ciokrotnie), udzia� w nim rolnictwa spad� z 80 do 64 proc., a Przemys�u, handlu i komunikacji wzr�s� z 20 do 34 proc. Podni�s� si� �*ze udzia� Zalitawii z 30 do 36,4 proc. w globalnej produkcji monar-52n W ^ Przemys�u *handlu z 16 do 23,6 proc., a rolnictwa z 40 do Proc. Konkurencja austriacka, szczeg�lnie w przemy�le maszyno- 29 Po drugiej stronie Utawy W�gry wym i lekkim (przede wszystkim tekstylnym), by�a jednak nie do pokonania. Nic wi�c dziwnego, �e na terenie Zalitawii ustali�a si� struktura gospodarcza z priorytetowym dzia�em rolno-spo�ywczym (47 proc.). Mniejsz� rol� odgrywa� przemys� ci�ki - 30 proc. oraz lekki - 23 proc. Koniunktura w rolnictwie utrzyma�a si� a� do ko�ca XIX w., gwarantuj�c nie tylko zwrot wniesionych nak�ad�w, ale i niez�e profity. W roku 1913 og�lny udzia� W�gier w europejskiej produkcji przemys�owej wyni�s� 1,5 proc., za� w spo�ywczej - 4 proc. Taka struktura gospodarcza, z dominant� rolnictwa i przemys�u spo�ywczego, by�a jedn� z przyczyn ugruntowania si� specyficznego -na prze�omie wiek�w XIX i XX ju� coraz bardziej archaicznego - uk�adu spo�ecznego. To z kolei wp�ywa�o na skostnienie i tak niezwykle konserwatywnego systemu politycznego. U szczytu drabiny spo�ecznej - r�wnie� gospodarczej i politycznej - stali, wywodz�cy si� g��wnie z arystokracji, wielcy posiadacze. Dwa tysi�ce rodzin dysponowa�o obszarami powy�ej 2 ty�. ho�d�w (ho�d = 0,58 ha), z tego 270 - powy�ej 10 ty�. ho�d�w. W 1911 r. 597 rodzin arystokratycznych posiada�o powy�ej 600, a 184 - ponad 6 rys. ha ziemi. To oni te� zajmowali znaczn� liczb� miejsc w zarz�dach instytucji przemys�owych, fabryk i bank�w. Mieli zatem naturalny i zrozumia�y wp�yw na polityk�. Arystokratami by�o 9 spo�r�d 15 premier�w ery dualizmu, 38 ze 111-osobowej grupy ministr�w. Stanowili r�wnie� wi�kszo�� w kilkusetosobowej izbie wy�szej parlamentu (Izba Pan�w), do kt�rej - opr�cz 19 ksi���t z rodziny panuj�cej, 52 "ksi���t Ko�cio�a", hrabiego Pozsony, dw�ch powiernik�w korony, prezydent�w s�du kurialnego i administracyjnego, trzech przedstawicieli sejmu chorwackiego, gubernatora Fiume oraz 50 (p�niej 80) cz�onk�w wyznaczonych przez w�adc� - wchodzi�o r�wnie� 7 ksi���t, 166 hrabi�w i 152 baron�w, jako reprezentanci swych rodzin. Elita nie by�a jednak zwarta. Dzieli�o j� nie tylko posiadanie lub brak tytu�u, narodowo��, wyznanie, lecz r�wnie� pogl�dy polityczne, maj�ce cz�sto pod�o�e gospodarcze. Zahamowanie koniunktury rolnej na prze�omie wiek�w (m.in. dzi�ki ta�szemu zbo�u z Ameryki, Rosji i Ba�kan�w) przy jednoczesnym rozwoju przemys�owym nie pozosta�o bez wp�ywu na klas� rz�dz�c� i jej stosunek do austriackiego partnera. 30 Agrariusze" w obronie swoich interes�w domagali si� wprowadzenia zaporowych ce�, g��wnie na produkty rolne, co sta�o jednak w sprzeczno�ci z zasadami ugody. Zwi�zani natomiast z przemys�em "merkan-tyli�ci" obawiali si� w przypadku zmiany przepis�w utraty rynk�w zbytu. Rozlu�nienie stosunk�w z Wiedniem mog�oby r�wnie� zatamowa� p�yn�ce stamt�d kapita�y. Olbrzymie obszary znajdowa�y si� tak�e w posiadaniu �redniej szlachty (gentry), stanowi�cej ok. 6 proc. spo�ecze�stwa kraju (ale ok. 13 proc. W�gr�w). W roku 1910 ok. 7 ty�. rodzin posiada�o maj�tki o powierzchni powy�ej 60 ha. Z gentry wywodzi�o si� od 58 do 80 proc. Symbolem mocarstwowych W�gier by� zbudowany na prze�omie wiek�wXIX i XX gmach parlamentu, jedna z najwi�kszych tego typu budowli w Europie wy�szych urz�dnik�w komitackich, 40 proc. parlamentarzyst�w. Cz�� ubo�szej szlachty (tzw. szlachta z siedmioma �liwami) zasila�a inteligencj�, kt�ra obejmowa�a stanowiska w rozwijaj�cej si� administracji, przemy�le, szkolnictwie, reprezentowa�a wolne zawody. Pisa� o nich niemiecki historyk: "Ich mentalno�� i system warto�ci, ich polityczne zapatrywania ukszta�towane zosta�y pod wp�ywem liberalnego nacjonalizmu. Ich celem za� by�o takie demokratyczne przekszta�cenie W�gier, aby przy tym ich gospodarcza i polityczna rola nie ponios�a uszczerbku"3. Ch�opi stanowi�cy 99 proc. posiadaczy u�ytk�w rolnych, w�adali tylko 56 proc. ich powierzchni, mniej ni� po�ow� maszyn, ok. 80 proc. yd�a. By�a to w�asno�� niezwykle rozdrobniona, przy czym proces J. Hoensch, Geschichte Ungarns 1867-1983, Stuttgart 1984, s. 44. 31 Po drugiej stronie Litawy W�gry podzia�u gospodarstw ch�opskich pog��bi� si� bardzo w drugiej po-�owi� XIX w. W roku 1895 by�o 1062 064 gospodarstw o powierzchni mniejszej ni� 5 ho�d�w, 257179 o powierzchni 5-10 ho�d�w, 295 802 -10-20 ho�d�w i 188 276 - od 20 do 100 ho�d�w. Mia�o to znaczenie nie tylko gospodarcze, ale i polityczne: uwarunkowanie czynnego prawa wyborczego cenzusem maj�tkowym stawia�o ich poza kr�giem elektoratu. Rozdrobnienie w�asno�ci ch�opskiej i olbrzymi g��d ziemi odegra�y bardzo istotn� rol� w wydarzeniach po 1918 r. Rozw�j przemys�u z kolei spowodowa� znaczny wzrost liczby robotnik�w - z 111 ty�. w roku 1880 do 620 ty�. tu� przed wybuchem I wojny �wiatowej. Poci�ga�o to za sob� oczywist� (cho� stopniow�) radykali-zacj� tej cz�ci spo�ecze�stwa i powstawanie partii robotniczych, w tym r�wnie� lewicowych. By�a to te� grupa nadzwyczaj scentralizowana -tylko w Budapeszcie mieszka�o ok. 30 proc. wszystkich robotnik�w. Obraz spo�ecze�stwa by�by niepe�ny bez analizy narodowo�ciowej. Wed�ug pierwszych dok�adniejszych oblicze� (1900) z ponad 19,25 min mieszka�c�w Zalitawii 45,4 proc. (8742 ty�.) stanowili W�grzy, 14,5 proc. (2799 ty�.) Rumuni, 11 proc. (2135 ty�.) Niemcy, 10,4 proc. (2020 ty�.) S�owacy, 8,7 proc. (1682 ty�.) Chorwaci, 5,4 proc. (1048 ty�.) Serbowie, 2,2 proc. (429 ty�.) Ukrai�cy, 0,5 proc. (99 ty�.) S�owe�cy, "inni S�owianie" - l proc. (203 ty�.), "inni" (m.in. W�osi) 0,5 proc. (95 ty�.). Tak wielka r�norodno�� narodowa by�a jednym z powod�w d��enia Wiednia do ugody. W ten spos�b pozbywa� si� on odpowiedzialno�ci za najbardziej konfliktogenne grupy etniczne. Teoretycznie pozostawiono je wy��cznej kontroli Budapesztu, nie stroni�c jednak od wykorzystywania ich, w razie potrzeby, zgodnie z zasad� dwide et impera, przeciwko W�grom. Ju� w czerwcu 1867 r. zniesiono odr�bno�� Siedmiogrodu (ok. 56 proc. Rumun�w i 33 proc. W�gr�w), zlikwidowano tamtejszy sejm krajowy w Kolozsvar (Klausenburg, obecnie Cluj). Utrzymano natomiast, a nawet rozszerzono, autonomi� Chorwacji. Nie bez powodu. Chorwacja by�a obszarem stosunkowo dobrze rozwini�tym, o olbrzymiej przewadze ludno�ci s�owia�skiej (na 2416 ty�. mieszka�c�w 61,6 proc. stanowili Chorwaci, 25,3 proc. Serbowie, 5,6 proc. Niemcy i tylko 3,7 proc. W�grzy). 25 czerwca 1868 r. podpisano tzw. :owa- ugod�" z Chorwacj�, gwarantuj�c� jej autonomi�, daleko przekra-czaj�c� galicyjsk�. Posiada�a w�asny samorz�d, sejm, w�asny urz�dowy je�yk, swobod� decyzji w szkolnictwie, s�downictwie i sprawach wyznaniowych, mia�a prawo wysy�ania do izby wy�szej pocz�tkowo dw�ch, p�niej czterech reprezentant�w, do ni�szej za� 29 (nast�pnie 40). Na czele Chorwacji sta� ba� mianowany przez kr�la. W gabinecie budapeszte�skim utworzono ministerstwo bez teki do spraw Chorwacji. Jednak�e kraj ten wchodzi� w sk�ad W�gier, tworz�c Jeden i ten sam organizm pa�stwowy", zajmuj�c miejsce wa�ne, ale podporz�dk^-(tm) ne. Kry�o to w sobie zarodek konfliktu. Budowa metra w Budapeszcie (ok. 1895 r.) W tym samym 1868 r. zniesiono odr�bno�� trzech uprzywilejowa- nych dot�d narodowo�ci: W�gr�w, Rumun�w i Niemc�w. By�o to wst�pem do urzeczywistnienia programu w�gierskiego liberalizmu, przewiduj�cego powstanie jednego "narodu politycznego" - zgodnie z zasad� cuius regio eius natio4. Uchwalona w listopadzie ustawa narodo- W�h*!�Wa mowi�a w*"?02. �e: "Wszyscy obywatele pa�stwa w�gierskie- nar(tm)5�rZ� W ^^ po^cmym Jeden niepodzielny i jednolity nar�d, o w�gierski". Ustawa przewidywa�a r�wnouprawnienie obywateli, wnia�a sw�body obywatelskie, proporcjonaln� reprezentacj� wszys- 3> Wahlrecht in Ungarn 1848-1918, "Ungarn-Jahrbuch", Bd. 32 33 Po drugiej stronie Litawy W�gry tkich "narod�w historycznych" (W�gr�w, Niemc�w, Rumun�w, Serb�w, S�owak�w). Gwarantowa�a mniejszo�ciom uprawnienia w zakresie ni�szego samorz�du, kultury, szkolnictwa powszechnego i �redniego, wyzna� - tam te� dopuszczaj�c do u�ywania w�asnego j�zyka. J�zykiem urz�dowym pa�stwa pozosta� jednak w�gierski. Polityka wobec mniejszo�ci zawsze jest funkcj� wp�yw�w oraz zagro�e� wewn�trznych i zewn�trznych. Zalitawia nie stanowi�a w tej kwestii wyj�tku, a traktowanie grup etnicznych nie by�o wy��cznie sposobem zachowania hegemonii W�gr�w, lecz r�wnie� �rodkiem utrzymania jedno�ci pa�stwa w jego historycznych granicach. Zdaniem �wczesnych elit mniejszo�ci by�y elementem destabilizuj�cym pa�stwo, organizm dopiero si� konsoliduj�cy pod wzgl�dem prawnym, administracyjnym, gospodarczym. Jednocze�nie by� to czas odradzania si� �wiadomo�ci narodowej, nie tylko zreszt� nad Dunajem -wystarczy spojrze� np. na Litw�. Niekorzystna by�a r�wnie� sytuacja mi�dzynarodowa. Wojny ba�ka�skie lat 1875-1878 doprowadzi�y do zmiany uk�adu si�: dla W�gier najwi�ksze znaczenie mia�o powstanie niepodleg�ych pa�stw Rumunii i Serbii, ku kt�rym w naturalny spos�b ci��y�y mniejszo�ci z Zalitawii. W1903 r. dosz�o do zmiany dynastii w Serbii - z prohabsburskich Obrenovici�w na prorosyjskich Ka-rad�iordzievici�w. R�wnie� przy��czenie Bo�ni-Hercegowiny do Au-stro-W�gier w 1908 r. i wojny ba�ka�skie lat 1912-1913 wskazywa�y, �e te prowincjonalne tereny mog� by� zarzewiem konfliktu o wielkim zasi�gu. Na takim te� tle trzeba postrzega� polityk� Budapesztu wobec mniejszo�ci. Stwierdzenie o jednym, politycznym narodzie w�gierskim nie by�o pustym wyrazem. Cel za� starano si� osi�gn�� przede wszystkim dzi�ki polityce o�wiatowej. W1875 r. zakazano dzia�alno�ci Macierzy S�owackiej (Matica Slovenska) i serbskiej Omladiny. Zamykano s�owackie gimnazja - te podstawowe "fabryki" inteligent�w. Nie bez powodu pisa� w ko�cu lat siedemdziesi�tych w�gierski publicysta: "W�gierska szko�a jest wielk� maszyneri�, do kt�rej z jednej strony wrzuca si� setki s�owackich dzieci, otrzymuj�c z drugiej W�gr�w" � 5 H. Fischer, Oszkdrj�s� und Mihaly Kdrolyi, Miinchen 1978, s. 17-18. 34 Ustawy z lat 1879,1883,1891 preferowa�y j�zyk urz�dowy r�wnie� w szko�ach niew�gierskich, wprowadza�y go nawet do przedszkoli. Przez system finans