WĘGRY HISTORIA PAŃSTW ŚWIATA W XX WIEKU JERZY KOCHANOWSKI Od ugody do ugody 1867-1990 Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 1997 Spis treści Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronisław Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W książce wykorzystano zdjęcia ze zbiorów Redakcji Fotograficznej PAP (184,186,188), Autora, archiwalne oraz - za zgodą MTI - z następujących publikacji: Magyamrszag Tórtenete, 1964; Horthy Miklós: Emlekiratain, 1992; Rakosi Matyas: Elete Kepekben, 1952; Body: Hungarian statesmen ofdestiny, 1860-1960,1989 Zdjęcie na okładce: Wjazd Miklósa Horthyego do Budapesztu, 19 listopada 1919 r. Książka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (c) Copyright by Jerzy Kochanowski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997 Wstęp....................................................... 7 Droga do ugody.............................................. 9 Po drugiej stronie litawy. Królestwo Korony św. Stefana 1867-1918 ................................................. 23 Od "rewolucji astrów" do białego terroru...................... 47 Konsolidacja państwa ....................................... 67 Ku wielkim Węgrom ......................................... 84 Lata wojny.................................................. 99 Krótki kurs krojenia salami................................. 114 Państwo Rakosiego - "Kto nie z nami, ten przeciw nam" ...... 129 Rewolucja 1956 ........................................... 149 Państwo Kadara - "Kto nie przeciw nam, ten z nami" ......... 165 Fmal. 1988-1990 ......................................... 183 Kalendarium................................................ 191 Prezydenci i premierzy ....................................... 201 Kierownicy WPPiWSPR..................................... 205 Wskazówki bibliograficzne.................................... 207 Indeks nazwisk .............................................. 215 ISBN 83-85660-50-X Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul Nowy Świat 18/20 Wydanie I. Ark. wyd. 11,3 Druk: Zakład Poligrafii ITeE, Radom, uL Pułaskiego 6/10 Wstęp "Polacy, gdziekolwiek mieszkają i jakimkolwiek hołdują poglądom, mają tradycyjną miłość do Węgrów, ale o Węgrzech nie wiedzą prawie nic. Odnosi się to nie tylko do odległej przeszłości tego kraju [...], ale również do przeszłości bliskiej i teraźniejszości". Od chwili, gdy Czesław Miłosz pisał w 1960 r. te słowa, znacznie powiększyła się liczba prac traktujących o Węgrzech. Nauka historyczna dezaktualizuje się jednak szybko, szczególnie w warunkach radykalnych przemian, które nastąpiły po roku 1989.1 co charakterystyczne - po tej dacie opracowania historyczne mówiące o tym państwie sporadycznie tylko gościły na półkach księgarskich. Zadaniem niniejszej pracy jest przybliżenie najnowszych dziejów Węgier, okresu, który z jednej strony ciągle wzbudza wiele polemik, z drugiej - oprócz kilku spektakularnych wydarzeń - jest najmniej znany polskiemu czytelnikowi. Opowieść rozpoczynają wydarzenia 1867 r., które uznaje się za punkt przełomowy w historii kraju i narodu węgierskiego. Półwiecze istnienia Królestwa Korony św. Stefana (1867--1918) wywarło - i w pewnej mierze wywiera do dziś - znaczny wpływ na dzieje polityczne, społeczne, gospodarcze, a także kulturalne naszego "bratanka". Przyjęta konwencja serii zmusiła autora do ścisłej selekcji prezentowanych informacji, uwypuklenia historii politycznej oraz pominięcia wielu wątków gospodarczych i kulturowych. Narracja została doprowadzona do roku 1990, stanowiącego wyraźną datę graniczną w najnowszych dziejach Węgier. Od wydarzeń lat 1991-1996 dzieli nas zbyt mały jeszcze dystans, by mogły stać się przedmiotem głębszych analiz czy komentarzy, jednak zamieszczone na końcu książki kalendarium wydarzenia te odnotowuje. Do ostatnich lat doprowadzono również wykaz węgierskich gabinetów oraz prezydentów i sekretarzy Węgier- Droga do ugody ___________________________Węgry__________________________ skiej Partii Pracujących i Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, co - miejmy nadzieję - pozwoli lepiej zorientować się w chronologii wydarzeń. Chciałbym serdecznie podziękować Pani dr hab. Adrienne Kór-mendy oraz Panom Istvanowi Kovacsowi i dr. Peterowi Gosztonyiowi, bez których życzliwości i pomocy książka ta by nie powstała. Iwonie i Róży, z którymi odkrywałem Węgry Ponad jedna trzecia z mijających właśnie tysiąca stu lat węgierskiej państwowości upłynęła w mniej lub bardziej ścisłym związku z rodziną Habsburgów. Ziemie węgierskie zawsze były łakomym kąskiem dla tej przez wieki najważniejszej europejskiej dynastii: w chwili gdy nieznanemu wcześniej Rudolfowi Habsburgowi ofiarowywano w 1273 r. koronę królewską, Węgry były potęgą, której terytoria rozciągały się od dalmatyńskiego wybrzeża Adriatyku na południu po Tatry na północy i od Styrii na zachodzie po Wołoszczyznę na wschodzie. Jednak pierwsza przygoda Węgrów z Habsburgami była krótka - obwołany królem Węgier w 1437 r. Albrecht Habsburg panował tylko dwa lata. Minął jeszcze ponad wiek, zanim Habsburgowie zapanowali nad częścią ziem Madziarów. Nie był to też czas spokojny we wzajemnych kontaktach. Rywalizujący z Habsburgami przedstawiciel rodzimej dynastii, Maciej Korwin, zajął nawet Wiedeń (1485), gdzie przeniósł swoją stolicę. Tam też zmarł 6 kwietnia 1490 r. Wraz z jego śmiercią załamała się średniowieczna monarchia węgierska. Zakończył się okres ekspansywnej polityki zagranicznej (zmieniała się zresztą i sytuacja zewnętrzna - chociażby przez wzrost potęgi tureckiej), dobiegał kresu czas burzliwego rozwoju ekonomicznego. Odszedł władca, dzierżący władzę silną i bezlitosną ręką, skutecznie ograniczając uprawnienia magnatów i szlachty. Nic dziwnego, że ci ostatni, gdy nadszedł czas kolejnej elekcji, zadbali o to, by przyszły monarcha nie był ani zbyt silny, ani mądry i samodzielny. Wybór padł na króla czeskiego Władysława Jagiellończyka (1490-1516). Trzeba przyznać, że z punktu widzenia węgierskich wielmożów była to decyzja słuszna. Budowany przez Macieja system podatkowy, militarny, administracyjny uległ bardzo szybko rozprzężeniu, pogrążając kraj w wygód- Droga do ugody Węgry nym dla magnatów chaosie. Wzrost znaczenia możnych mocno zaniepokoił średnią szlachtę, która obawiała się utraty swoich przywilejów. Obie rywalizujące strony na pewien czas pogodził wybuch w 1514 r. wielkiego powstania chłopskiego. Po jego stłumieniu, w trosce o rozwój szlacheckłgo folwarku, przywiązano prawnie chłopa do ziemi, co całkowicie uzależniło go od jej właściciela. Zwycięska szlachta żądała usankcjonowania również innych swoich przywilejów, których spisaniem zajął się w 1514 r. Istvan Werbóczi. Ten szczególny zbiór praw (tzw. Tńpartitum), który gwarantował średniej i drobnej szlachcie m.in. zwolnienie od podatków, zrównanie w prawach z magnatami oraz prawo wypowiadania posłuszeństwa władcy w przypadku naruszenia przez niego przywilejów, aż do Wiosny Ludów pozostawał programem politycznym i gospodarczym tej grupy społecznej. Magnaci z kolei postanowili zadbać o swoje interesy szukając oparcia w Habsburgach. Podczas zwołanego w 1515 r. tzw. zjazdu wiedeńskiego został zawarty między królem Władysławem a Maksymilianem I Habsburgiem układ, przewidujący w przypadku wymarcia jednego rodu dziedziczenie jego włości przez drugi. Nikt się chyba nie spodziewał, że układ wejdzie w życie tak szybko. W1526 r. w bitwie z armią Sulejmana Wspaniałego pod Mohaczem zginął jedyny syn Władysława Jagiellończyka, Ludwik. Wojna domowa między zwolennikami i przeciwnikami układu wiedeńskiego trwała kilkanaście lat. Chaos wykorzystali Turcy, zajmując bez walki w 1541 r. Budę. Od tej chwili, przez ponad półtora wieku, Węgry były podzielone na trzy części. Pierwszą z nich stanowiło pozostające pod władzą Habsburgów tzw. Królestwo Węgierskie, czyli północno-zachodni pas dawnego państwa, rozciągający się od obecnej Rusi Podkarpackiej przez Słowację (Węgry Górne), do chorwackiego wybrzeża Adriatyku; drugą stanowił zabór turecki, obejmujący część centralną z Budą; trzecią zaś formalnie niezależny Siedmiogród, który z czasem stał się lennem tureckim. Ten długotrwały rozbiór Węgier odcisnął silne piętno na ich dalszej historii. Została rozbita dotychczasowa jedność państwa, które przecinała teraz wroga granica, wzmocniona po obu stronach pasmami fortyfikacji i zamków. Turcy traktowali zaanektowane tereny jako źródło dochodów i rezerwę siły militarnej. Zachwianiu uległy stosunki Szlachcic węgierski w stroju uroczystym, poi. XIX w. 10 Droga do ugody Węgry demograficzne. Na obszarze zajętym przez Turków radykalnie zmniejszyła się liczba ludności węgierskiej, gdyż większość szlachty przeniosła się do Królestwa Węgierskiego lub Siedmiogrodu. Podupadały miasta. Turcy nie ingerowali natomiast w życie religijne mieszkańców. Swobodnie rozwijały się różne nurty reformacji, które stanowiły dla zaborców swego rodzaju zabezpieczenie przed katolickimi Habsburgami. Królestwo Węgierskie ze stolicą w Pozsony (Preszburg, obecnie Bratysława) tylko formalnie było niezależne. Habsburgowie pozostali królami elekcyjnymi i przed każdą kolejną koronacją mieli potwierdzać przywileje elit. Niebawem koronacje stały się jedynie nic nie znaczącym ceremoniałem. Królestwo Węgierskie było traktowane podobnie jak tereny zaboru tureckiego - jako źródło pieniądzy i rekruta. Habsburgowie prowadzili też własną politykę wyznaniową, popierając katolicyzm kosztem wyznań protestanckich, zwłaszcza popularnego na Węgrzech kalwinizmu. W miarę upływu czasu stawało się jedną z prowincji cesarstwa i to prowincją, z racji swojego pogranicznego charakteru, coraz bardziej zaniedbaną i niedoinwestowaną. Polityka ta budziła sprzeciw Węgrów. Jedyną pozostałą jeszcze w ich rękach bronią, pozwalającą na walkę z wiedeńskim centralizmem, był silny, oparty na długiej tradycji samorząd terytorialny (komitacki) i nadal zwoływane węgierskie sejmy. Z drugiej jednak strony samorządy komitackie były ostoją dawnych reguł i norm prawnych, przestarzałych już w wiekach XVII i XVIII. Siedmiogród, od 1571 r. mający status księstwa (pierwszym władcą był Stefan Batory), w wiekach XVI i XVII pielęgnował tradycje państwowości węgierskiej. Tereny leżące na peryferiach dawnego królestwa przeżywały wtedy swój złoty okres, szczególnie pod rządami Gdbora Bethlena (1613-1629), Gyórgy Rakócziego I (1630-1648) i Gyórgy Rśkócziego II (1548-1660), którego ekspansywą politykę poznała i Polska. O ile w 1568 r. powierzchnia Siedmiogrodu wynosiła blisko 74,7 tyś. km kw., to w 1629 r. -już ponad 116 tyś. Podboje, dokonywane przede wszystkim kosztem Królestwa Węgierskiego, nie mogły być przeprowadzone bez zgody i przyzwolenia Turcji. Tak wiec zaczepna polityka przyniosła całkowite podporządkowanie Siedmiogrodu Impe- rium Osmańskiemu. Dlatego też Siedmiogród nie mógł odegrać roli Piemontu jednoczącego Węgrów. Ziemie węgierskie ostatecznie zostały zjednoczone przez Habsburgów. W1686 r. została wyzwolona spod panowania tureckiego Buda, a wkrótce prawie całe Węgry (w 1716 r. odzyskano - jako ostatni -Banat) włączając również pozbawiony wcześniej niezależności Siedmiogród. Sejm w Pozsony w latach 1687-1688 uznał Habsburgów za dziedzicznych władców Węgier rezygnując z prawa elekcji. Zjednoczony kraj był jednak bardzo zniszczony. Jeśli w okresie rozbicia Węgier ludność Europy podwoiła się, to liczba mieszkańców tego państwa wręcz się zmniejszyła (dotyczyło to zwłaszcza ludności rdzennie węgierskiej). Skłoniło to władze w Wiedniu do intensywnej akcji osiedleńczej. Rumunów osadzano m.in. w Siedmiogrodzie, Niemców i Serbów w Baczce i Banacie, tych ostatnich również wzdłuż tzw. Pogranicza Wojskowego na granicy tureckiej. Osadzani na pograniczu Słowianie, zobowiązani do służby wojskowej, zostali podporządkowani bezpośrednio Wiedniowi. Celem tego typu osadnictwa było nie tylko zabezpieczenie przed uderzeniem Turków, lecz także przed ewentualną węgierską irredentą. Na całym węgierskim terytorium miasta były zaniedbane, podupadło rzemiosło i handel. Habsbursko-węgierska koegzystencja nie mogła być i nie była łatwa. Centralistyczna, nie licząca się z madziarską tradycją polityka Wiednia doprowadziła w 1703 r. do wybuchu powstania kierowanego przez Ferenca Rdkócziego. Wkrótce insurekcja ogarnęła cały kraj. Zwołany w 1707 r. sejm w Ónod zdetronizował Habsburgów i proklamował niepodległość kraju. Powstanie miało jednak nikłe szansę powodzenia, z czego zdawała sobie sprawę część węgierskich magnatów. Oni też doprowadzili do pokoju w Szatmśr (1711). Cesarz Józef I Habsburg zagwarantował w nim przestrzeganie ustawodawstwa węgierskiego, poszanowanie majątków (również uczestników powstania), potwierdził osobistą wolność podatkową szlachty, działalność samorządu komitackiego, uprawnienia legislacyjne sejmu krajowego. Obiecał też respektowanie swobód religijnych. Mimo, że większość wymienionych postanowień pozostała tylko na papierze, szlachta węgierska w dużej części uznawała władztwo Habsburgów oraz fakt, że 13 12 Droga do ugody Węgry Węgry stały się częścią ich imperium. Stany węgierskie zaakceptowały sankcję pragmatyczną z 1723 r. uznającą dziedziczność tronu Habsburgów również w linii żeńskiej. Rola dostawcy żywności, która w państwie Habsburgów przypadła Węgrom, nie wpływała korzystnie na modernizację kraju, industrali-zację i rozwój miast Odgrywające priorytetową rolę w gospodarce rolnictwo, jego struktura preferująca szlachecki folwark kosztem gospodarstw chłopskich oraz liczebność warstwy szlacheckiej (ok. 200 rodzin magnackich, 8 tyś. wielkich i średnich oraz ok. 130 tyś. drobno-szlacheckich - w sumie ok. 10 proc. społeczeństwa) pragnącej utrzymać za wszelką cenę swój stan posiadania i szerokie uprawnienia były czynnikami konserwującymi coraz bardziej archaiczny system węgierski. Uprzywilejowane stany gwałtownie sprzeciwiły się podejmowanym przez Józefa II (1780-1790) próbom reform. Zmusiły też władcę do ich odwołania. Wydarzenia następnych lat doprowadziły do przejściowego kompromisu między Wiedniem a Budą. Wielki w nim udział miała wspólnie dzielona obawa przed Rewolucją Francuską i jej nośną ideą. Obradujący w latach 1790-1791 sejm w Pozsony wymógł na cesarzu Leopoldzie II potwierdzenie przywilejów szlachty, zgodę na cykliczne (co trzy lata) zwoływanie sejmu, uznanie wolności wyznania oraz - co było bardzo ważne - uznanie, że Węgry są państwem niezależnym, nad którym władzę można sprawować jedynie w zgodzie z miejscowymi obyczajami i prawami. Wzamian stany węgierskie zrezygnowały zwalki o pełną niepodległość. Sojusz węgierskiej szlachty z dynastią był stosunkowo trwały -przetrwał nawet wkroczenie wojsk napoleońskich na Węgry w 1809 r. Wraz jednak z upadkiem cesarza Francuzów nastąpił też kres ustępstw Wiednia wobec Madziarów. W czasach Franciszka I oraz słabego, ubezwłasnowolnionego przez kanclerza Metternicha Ferdynanda I (1835-1848) następował stopniowy powrót do rządów absolutystycz-nych. W połowie lat dwudziestych XIX stulecia doszło do kolejnego kryzysu w stosunkach między Budą i Wiedniem. Elity węgierskie coraz wyraźniej widziały konieczność reform. Nie umiały jednak porozumieć się w kwestii sposobu ich przeprowadzenia. Zwolennicy zmian podzielili się na dwa obozy. Czołową postacią pierwszego był hr. Istvan Szechenyi, rzecznik spokojnych, ewolucyjnych przemian, stopniowego budowania gospodarczych, politycznych i społecznych podstaw bytu narodowego. "Bądźmy tylko bogaci, a wolność sama przyjdzie" - mówił. Przeciwnicy, zgrupowani wokół młodego dziennikarza i adwokata Lajosa Kossutha odpowiadali - "Bądźmy tylko wolni, a bogactwo samo przyjdzie". Kossuth, charyzmatyczny i porywający mówca, publicysta o ostrym piórze, szybko zyskiwał popularność (szczególnie wśród młodzieży), dystansując hrabiego Szeche-nyiego. Na łamach założonej przez siebie w 1841 r. gazety "Pesti Hirlap" Kossuth domagał się nie tylko reform, lecz również niepodległości lub przynajmniej ścisłego określenia zasad związku z Austrią. Jego program niósł silny ładunek nacjonalistyczny, propagował ideę "narodu politycznego", w której sprawą zasadniczą nie była kwestia etniczna, ale świadomość przynależności państwowej. Musiało to wywołać zaniepokojenie i sprzeciw licznych na Węgrzech i coraz bardziej świadomych swojej odrębności mniejszości narodowych. Warto zaznaczyć, że na początku lat czterdziestych XTX stulecia ziemie Korony św. Stefana zamieszkiwało ok. 5,6 min Węgrów, ok. 2,5 min Rumunów, 1,7 min Słowaków, 1,3 min Niemców, 1,25 min Chorwatów, ponad milion Serbów, ok. pół miliona Ukraińców i ponad 300 tyś. "innych" - Słoweńców, Włochów, Polaków etc. Antywęgierską politykę wśród poszczególnych narodowości prowadził też - szczególnie od początku lat czterdziestych XIX w. - Wiedeń. Odbiło się to wyraźnie na wydarzeniach lat 1848-1849. Działacze wspomnianych obozów reform utworzyli dwie partie polityczne: w 1846 r. prorządową Węgierską Partię Konserwatywną, kilka miesięcy później, wiosną 1847 r., Węgierską Partię Opozycyjną (tzw. Opozycja, Ellenzek), na której czele stanął hr. Lajos Batthyany (działali w niej m.in. Kossuth, Ferenc Deak, József Eotvós, Bertalan ozemere). Do decydującego sporu między obiema partiami doszło na sejmie w Pozsony. Tutaj też l marca 1848 r. dotarła informacja o powstaniu w Paryżu zaczynającym europejską Wiosnę Ludów. 13 marca wybuchła rewolucja w Wiedniu, dwa dni później w Peszcie, który przynajmniej pod względem politycznym zaczął dystansować 15 14 Droga do ugody Węgry położoną na przeciwległym brzegu Dunaju Budę. 17 marca cesarz Austrii Ferdynand podpisał rozporządzenie o mianowaniu hr. Batt-hyanya premierem przyszłego rządu węgierskiego. Nieustannie obradujący w Pozsony sejm uchwalił zniesienie pańszczyzny, coroczne zwoływanie organu przedstawicielskiego (wybieranego, a nie powoływanego) , wolność prasy, powołanie narodowego banku. Jednocześnie w Peszcie organizowano własną siłę zbrojną, tzw. Gwardię Narodową, mającą być gwarantem realizacji refom. Rewolucja pogodziła na jakiś czas rywalizujące partie - ich przedstawiciele weszli do powołanego 7 kwietnia pierwszego niezależnego Szeklerzy siedmiogrodzcy, poLXKw. rządu hrabiego Batthyśnya. Jednocześnie przestały istnieć dawne instytucje zarządzające Węgrami - Węgierska Kancelaria Dworska, Rada Namiestnicza i Komora Skarbowa. Chociaż Wiedeń zaakceptował te decyzje, nie przyznał Węgrom prawa do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i posiadania osobnej armii. Wspólny pozostał też władca, reprezentowany na Węgrzech przez palatyna, arcyksięcia Stefana Habsburga. Lojalistyczny w zasadzie rząd Lajosa Batthyanya początkowo nie oponował. Do napięć na linii Węgrzy-Ce-sarstwo musiało jednak prędzej czy później dojść. Nowe władze tego skomplikowanego pod względem etnicznym kraju całkowicie pominęły w swojej działalności palącą kwestię narodowościową, a nawet hasłem rewolucjonistów węgierskich stała się nie tyle niezależność Korony św. Stefana, ile jej niepodzielność, którą gwarantowało istnienie wspomnianego "narodu politycznego". Nastroje wśród mniejszości umiejętnie podgrzewał Wiedeń. Jeszcze w marcu 1848 r. banem Chorwacji został Josip Jelaćić, jeden z dowódców z Pogranicza Wojskowego, człowiek wrogo nastawiony do Węgier, całkowicie natomiast uległy cesarskiemu dworowi. Mniejszości coraz głośniej domagały się swoich praw - Chorwaci żądali całkowitej niezależności, Serbowie w Wojwodinie w połowie maja zwołali sejm (skupsztinę), domagając się unii z Chorwatami. Węgrzy szybko przystąpili do zbrojnego tłumienia oporu Serbów. Wrogo nastawieni do Madziarów byli również Sasi i Rumuni w Siedmiogrodzie. 5 lipca 1848 r. został wybrany (a nie mianowany!) nowy, liberalny węgierski sejm. Kilka dni później uchwalił on na wniosek Kossutha utworzenie własnej dwustutysięcznej armii honwedów. Cel powstania takiej armii mógł być tylko jeden - wojna z Austrią. 10 września 1848 r. ustąpił Batthyany, następnego dnia uderzyły na Węgrów oddziały Jelaćicia. To - wydawałoby się - wewnętrzne starcie przerodziło się w trwającą ponad rok, o charakterze wręcz międzynarodowym, wojnę. Powołany 22 września Komitet Obrony Narodowej (od października kierowany przez Kossutha) przygotowywał kraj do walki. Jego stanowisko wzmacniał fakt, że nowy cesarz Franciszek Józef I (koronowany 3 grudnia 1848) nie zamierzał respektować ustępstw poprzednika. 13 grudnia wojska austriackie pod dowództwem feldmarszałka Alfreda Windischgratza uderzyły na Węgry, zajmując w styczniu 1849 r. Budę i Peszt. Tylko gen. Józef Bem opierał się skutecznie w Siedmiogrodzie. Kontrofensywa zreorganizowanej armii węgierskiej ruszyła l kwietnia. Jej powodzenie skłoniło Kossutha do spalenia za sobą mostów. 14 kwietnia ogłoszono w Debreczynie detronizację Habsbur- 16 17 Węgry Droga do ugody gów, pięć dni później została wydana "Deklaracja niepodległości". Kossuth objął stanowisko prezydenta (i jednocześnie regenta), ponownie utworzono Radę Ministrów, którą kierował Szemere. Wkrótce prawie cały kraj był wolny (Buda została zdobyta 21 maja). Powodzenie Węgrów nie trwało jednak długo. Wyrokiem na młode państwo stało się porozumienie między carem Mikołajem I a Franciszkiem Józefem. W czerwcu 1849 r. na Węgry wkroczyły rosyjskie oddziały dowodzone przez Iwana Paskiewicza (ok. 200 tyś. żołnierzy) i austriackie gen. Juliusa Haynaua (ok. 160 tyś. żołnierzy). Słabsza o połowę armia honwedów musiała ulec wojskom wroga. Decydującą bitwę pod Temesvar przegrała 9 sierpnia, skapitulowała zaś cztery dni później pod Yilagos. Można by rzec, iż Węgry wyszły z rewolucji lat 1848-1849 bezwzględnie pokonane. Utraciły konstytucję, integralność ziem Korony św. Stefana (wydzielono Siedmiogród, Chorwację, Wojwodinę, zostało utrzymane tzw. Pogranicze Wojskowe). Zlikwidowano samorząd komitacki, jako język urzędowy wprowadzono niemiecki, zniesiono granicę celną z Austrią. Szalał terror. 6 października 1849 r. w rocznicę rewolucji wiedeńskiej, wykonano wyroki śmierci na byłym premierze Batthyanyu (w Peszcie) i trzynastu węgierskich generałach (wArad). Istniała wszak druga strona medalu, wyraźniej zauważalna dopiero z historycznego dystansu. Wydarzenia Wiosny Ludów odcisnęły bowiem na Węgrach ślady, których zatarcie było już niemożliwe. Pozostała świadomość siły narodu, którego prawie dwustutysięczna armia została pokonana dopiero w wyniku obcej interwencji. Zaznali też smaku niezależności. Utrata jej bezsprzecznie wpłynęła na bardziej racjonalną ocenę realiów politycznych, zrozumienie, że wolność można wywalczyć tylko w sprzyjających warunkach zewnętrznych i wewnętrznych. Lata 1848-1849 miary też niemały wpływ na rozwój świadomości narodowej, stanowiły silny czynnik asyrnilacyjny- np. Żydów. Pozostali też przywódcy narodu, politycy cieszący się dużym autorytetem i szacunkiem społeczeństwa. Jedni -jak Kossuth - przebywali na emigracji, inni - jak Ferenc Deak - w kraju. I jedni, i drudzy wierzyli, że Węgrom dane będzie jeszcze odegrać swoją rolę. Pierwszy rząd węgierski 1848 r. Od lewej: F. Deak, L. Kossuth, L. Meszaros, P. Esterhazy, L' Bat%any, B. Szemere, J. E6tvos, I. Szechenyi, G. Klauzal 18 .Węgry Droga do ugody Zdawał sobie z tego sprawę również wiedeński dwór. Powodzenie zaś jego polityki zależało od spokojnego - również węgierskiego -zaplecza. Jest rzeczą charakterystyczną, że podejmując w 1857 r. drugą swą (po Lombardii) podróż inspekcyjną, Franciszek Józef udał się na Węgry. Został, mimo ogłoszenia amnestii, przyjęty równie chłodno jak w Mediolanie. Właśnie wydarzenia w północnych Włoszech były o-znaką kryzysu monarchii, ale jednocześnie sygnałem dla Madziarów, żeby nie podejmować żadnych pochopnych kroków. Wiosną roku 1859 rozpoczęła się wojna Austrii z Remontem i Francją, zakończona utratą nie tylko Lombardii, ale i wewnętrznego, jak się okazało iluzorycznego, spokoju. W absolutystycznym państwie Habsburgów polityczne ustępstwa stały się nieuniknione. W sierpniu 1859 r. Polak, Agenor Gołucho-wski, objął stanowisko ministra spraw wewętrznych. On też ogłosił 20 października 1860 r. tzw. "Dyplom październikowy", kierujący Austrię ku federalizmowi, dający każdemu krajowi własny sejm o stosunkowo szerokich kompetencjach. Wykonawcą "dyplomu" Gołuchowski jednak już być nie zdołał. W grudniu 1860 r. zastąpił go bezkompromisowy Anton Schmerling, którego "Patent lutowy" (26 lutego 1861) znacznie zawężał uprawnienia krajowych parlamentów. Mimo to, w porównaniu z okresem poprzednim, atmosfera polityczna znacznie zelżała; również na Węgrzech, gdzie przywrócono konstytucję z 1847 r., zarząd komitacki, urzędowy narodowy język. Ustępstwa te stały się bodźcem do uaktywnienia się węgierskiej opozycji, jeszcze niejednomyślnej, nie stanowiącej żadnej formalnej grupy, połączonej w dużej mierze jedynie wielkim autorytetem Deaka. Jej forum był sejm krajowy, celem zaś - nieco zmodyfikowana konstytucja z roku 1848. Taką też propozycję zmian zawierał adres skierowany do cesarza. Reakcja Wiednia była błyskawiczna - 22 sierpnia 1861 r. sejm węgierski został rozwiązany. Rozpoczęła się nowa fala restrykcji, na które można było odpowiedzieć już tylko biernym oporem. W solidnym do tej pory murze habsburskiego absolutyzmu został jednak dokonany pierwszy, najważniejszy wyłom. Teraz wszystko zależało od ilości przysłowiowych kropli drążących skałę. Docenić należy wyczucie Deaka, głoszącego by, "cierpieć i czekać". Wszystko też wskazywało, że wyczekiwanie nie będzie długie. Coraz bardziej bo- wiem słabła - na korzyść Prus - pozycja Austrii w Niemczech. Całkiem realna stała się też wizja wykorzystania Węgier przez Hohenzollernów jako karty przetargowej w rozgrywce z Austrią. Nic też dziwnego, że po roku 1864 sprawa węgierska coraz częściej była poruszana tak w wiedeńskim parlamencie, jak i na łamach gazet. Istotną rolę odgrywały inne, mniej spektakularne czynniki. Wiedeńska scena polityczna zaczęła się bowiem coraz bardziej skłaniać ku liberalizmowi. Również dla będącej w okresie prosperity austriackiej gospodarki Węgry odgrywały niemałą rolę jako rynek zbytu i dostawca żywności - nikomu zaś nie zależało na niestabilnym partnerze. Równo- Franciszekjózef, cesarz Austrii i król Węgier (1858) 20 21 ____________________________Węgry____________________________ cześnie los polskiego powstania styczniowego uzmysłowił Węgrom, że walka zbrojna jest wyjściem bez przyszłości, a emigracyjna, zmierzająca do irredenty polityka Kossutha okazywała się równie nieskuteczna, co wychodźcza działalność jego polskich kolegów. Porozumienie z Austrią stawało się więc wygodne czy wręcz konieczne dla obu stron. Charakterystyczne, że gdy w końcu roku 1864 Franciszek Józef szukał kontaktu z Deakiem, ten właśnie kończył pisać "Przyczynek do węgierskiego ustroju państwowego" (Ein Beitrag zum Ungarischen Staatsrecht ukazał się - tylko po niemiecku - w marcu 1865), określający zasady ustrojowe przyszłego państwa węgierskiego. Jednakże warunkiem sine ąua non jego powstania byłoby utrzymanie integralności złem Korony św. Stefana. W Niedzielę Wielkanocną (16 kwietnia 1865) w "Pesti Napló" ukazał się znamienny artykuł Deaka. Rozprawa, która weszła do historii jako "artykuł wielkanocny", była znakiem gotowości do ugody daleko odbiegającej od zasad 1848 r. Sygnały wysyłała i druga strona - odszedł Anton Schmerling, przyzwolono na zwołanie sejmu węgierskiego, który zebrał się w grudniu 1865 r. Nie wiadomo, jak długo trwałaby dyskusja o zasadach porozumienia z Wiedniem - tym bardziej, że węgierska strona daleka była od jednomyślności - gdyby nie było tak silnego katalizatora, jakim okazała się wojna prusko-austriacka i klęska habsburskiej armii pod Sadową 3 lipca 1866 r. Monarchia zadrżała. Kossuth nawoływał z emigracji do powstania zbrojnego, co nie wzbudziło jednak entuzjazmu zgrupowanych wokół Deaka pragmatyków. Powstanie mogłoby się i udać, ale przy okazji otworzono by puszkę Pandory emancypacyjnych dążeń popieranej i inspirowanej przez Rosję ludności niemadziarskiej. A tego by sobie nie życzono. Skuteczne przeciwdziałanie temu zjawisku gwarantowała jedynie szybka ugoda z Wiedniem. Po drugiej stronie Litawy Królestwo Korony św. Stefana 1867-1918 Porozumienie węgiersko-austriackie zawarto w lutym 1867 r., lecz opracowanie jego szczegółów trwało do końca roku. Dla przeciętnego Węgra znaczenie miały jednak nie tyle konkretne sformułowania ugody, czasami trudno zrozumiałe, ile symboliczna, zgodna z narodową tradycją koronacja Franciszka Józefa na budziańskim zamku (8 czerwca 1867). Dopiero ten fakt ugruntował w świadomości społeczeństwa przekonanie, że powstało nowe państwo - Królestwo Korony św. Stefana. Ziemie niemieckie, czeskie i Galicja otrzymały kalamburową nieco nazwę "Królestw i Krajów w Radzie Państwa Reprezentowanych". Powszechnie nazywano je jednak Przedlitawią, od granicznej rzeczki Litawy, natomiast ziemie węgierskie - Zalitawią. W skład Królestwa Korony św. Stefana oprócz Węgier historycznych (ze Słowacją, Siedmiogrodem i Banatem) weszła Chorwacja (od czerwca 1868 posiadająca autonomię) oraz wydzielony z niej i podlegający bezpośrednio Budapesztowi port Fiume (Rijeka) o specjalnym statusie Separatum sacrae Regni Hungańae coronae corpus. Zalitawię o powierzchni 325 411 km kw. (Przedlitawią - 300 005 km kw.), zamieszkiwało ok. 15,5 min ludzi, stanowiących skomplikowaną mozaikę etniczną. Ugoda, zawarta początkowo na lat dziesięć (z możliwością przedłużenia), wykluczająca jednostronne jej wypowiedzenie, była kompromisem - nie tylko między Wiedniem a Pesztem, lecz także między centralizmem i dualizmem, absolutyzmem i konstytucjonalizmem, yła też małżeństwem z rozsądku i, jak zazwyczaj bywa w takich związkach, uczucie rodziło się stopniowo, nie bez kryzysów, w których 23 Węgry Po drugie] stronie IJtawy podkreślano niezależność obu stron. Ale jednocześnie był to mariaż trwały. Gwarantem związku - co zresztą podkreślono w "intercyzie" - była osoba władcy, chociaż określenie "c. i k." - "cesarski i królewski" -rozumiano różnie. "Król Węgier i cesarz Austrii - pisał hr. József Kristóffy-są, pomimo zjednoczenia w jednej fizycznej osobie, dwiema odrębnymi osobistościami, posiadającymi różne prerogatywy [...]. Dok-trynalnie można to sformułować następująco: w świadomości węgierskiej Austro-Węgry były związkiem państw, w austriackiej - państwem związkowym"1. Było to szczególnie widoczne w stosunkach zewnętrznych monarchii: np. podczas podpisywania w sierpniu 1902 r. w Brukseli "porozumienia cukrowego". W imieniu dunajskiego imperium autografy złożyły trzy osoby: ambasador Franciszka Józefa w Belgii jako reprezentant Austro-Węgier, urzędnik wiedeńskiego Ministerstwa Finansów jako przedstawiciel Austrii i jego budapeszteński odpowiednik reprezentujący Węgry. Trzeba jednak podkreślić jednoczącą rolę monarchy, panującego przecież przez prawie cały okres dualizmu (zmarł w listopadzie 1916 r.) i potrafiącego zaskarbić sobie niemałe poważanie oraz autorytet wśród dużej części społeczeństwa Zalitawii. O d niego były uzależnione wspólne ministerstwa - spraw zagranicznych, wojny i finansów, które były też głównymi punktami antagonizującymi. Stosunkowo najmniej problemów niosła ze sobą wspólna polityka zagraniczna, której kierunek zgodnie z umową miał być konsultowany z premierem Węgier. Ona łączyła też największą grupę obopólnych interesów - przecież cała ugoda miała w dużej mierze wydźwięk antyrosyjski i antysłowiański. Dlatego też Węgrzy byli silnie reprezentowani w habsburskiej dyplomacji. W przededniu pierwszej wojny światowej stanowili 27 proc. wyższych urzędników MSZ. Oni też - szczególnie w momentach newralgicznych - obejmowali stanowiska ministerialne: Gyula Andrassy (1871-1879, razem z Otto Bismarckiem architekt "dwuprzymierza"), József Szlavy (1881), Beni Kallay (1881), GusztavKalnoky (1881-1895), Janos Pallavicini (1911), Istvan Burian (1915-1916,1918), Gyula Andrassy młodszy (październik 1918). ' J, Miskolczy, Ungarn in der Habsburger-Monarchie, Wien-Munchen 1959, s. 165-166. Znacznie gorzej układała się współpraca w dziedzinie wojska i finansów. Umowa przewidywała wprawdzie utworzenie wojska węgierskiego (Honved) we wspólnej armii, jednak ostatecznie powstały tylko oddzielne pułki węgierskie, bez narodowych emblematów i języka komendy. Wiedeń nie chciał i nie mógł oddać władzy nad wojskiem. "Armia - pisał Peter Hanak - stanowiła w państwie [Habsburgów] niezależną strukturę, osobną władzę. [...] Oficerowie porzucali węgierską tradycję, narodową dumę. Węgierską flagę często usuwano z oficerskich kasyn, zapominano o walkach 1848 r., pielęgnowano natomiast pamięć o Jelaćiciu, Windischgratzu, generale Hentzim. Węgierski rząd, parla- Gyula Andrśssy, pierwszy premier Węgier po ugodzie ment i urzędy lokalne były wobec armii praktycznie bezsilne"2. Nic też dziwnego, że tuż przed wybuchem I wojny we wspólnym - teoretycznie - sztabie, na 614 oficerów 419 (68 proc.) to Austriacy, 91 (14 proc.) Czesi, a tylko 42 (7 proc.) Węgrzy. Sytuacja w armii stała się też jednym z powodów widocznego kryzysu dualizmu na przełomie wieków. P. Hanśk, Ungarn in der Donau-Monarchie, Wien-Munchen-Budapest 1984, s. 275. 24 25 Węgry Po drugiej stronie Litawy Wspólne było również ministerstwo skarbu. Ustalaniem budżetu dworu, wojska i MSZ miały zajmować się niezależne "delegacje" obydwu parlamentów, składające się z 60 członków (40 z izby niższej i 20 z wyższej). Delegacje dzieliły kwoty wpłacane do wspólnej kasy przez oba państwa. Początkowo Przedlitawia ponosiła 70 proc., Zalitawia zaś 30 proc. obciążeń. Udział zmieniał się jednak na niekorzyść Węgier. W latach 1871-1899 wynosił już 31,4 proc., w 1900-1907 34,4 proc., później zaś 36,4 proc. Węgry nie miały też wpływu na emisję banknotów, co leżało w gestii władcy. W1876 r. strona węgierska zaproponowała utworzenie własnego Banku Narodowego i Emisyjnego. W odpowiedzi Wiedeń zmienił jedynie nazwę banku emisyjnego na Bank Austriacko-Wegierski (Ósterreichisch-Ungarische Bank), w którym zapewniono miejsce w zarządzie przedstawicielom Budapesztu. Nie udało się też osiągnąć porozumienia w sprawie granicy celnej (istniał bowiem wspólny obszar celny). Problem powracał jak bumerang przy każdym przedłużeniu umowy, np. w 1877 i 1897 r. W latach 1903-1907 doszło nawet na tym tle do bardzo ostrego konfliktu. Jak już wspomniano, jednym z ważnych powodów ugody były względy gospodarcze. Po zawarciu porozumienia Węgry znalazły się w kręgu gospodarki austriackiej, przeżywającej między rokiem 1840 a 1873 niebywały rozkwit. To ona była lokomotywą rozwoju Węgier, z Wiednia pochodziła też większość inwestowanych tu kapitałów. Nie cała Zalitawia rozwijała się równomiernie. W pierwszym okresie - do 1873 r. - koniunkturę odczuły zachodnie Węgry, w czasie następnego boomu - od połowy lat osiemdziesiątych do początków XX w. - całe Węgry właściwe oraz Chorwacja, w trzecim zaś etapie - w latach 1906-1913 - również Siedmiogród. W tym czasie Węgry uczyniły olbrzymi krok, goniąc nie tylko Austrię, ale i dobrze rozwiniętą zachodnią Europę. Wiatach 1898-1913 liczba fabryk wzrosła o 84 proc., a ich produkcja o 120 proc., co znacznie przewyższało wskaźniki europejskie (w tym samym czasie produkcja w Niemczech, Belgii, Szwecji wzrosła o ok. 70 proc.). O postępie wyraźnie świadczy długość linii kolejowych: 178 km (1850), 2200 km (1867), 15 tyś. (1900) i 22 tyś. (1910-1913). Postępowała urbanizacja kraju. O ile w roku 1869 w miastach mieszkało 14 proc. społe- czeństwa to w 1910 -już 25,4 proc. Olbrzymią rolę zaczęła odgrywać stolica kraju - połączony w 1873 r. w jeden miejski organizm Budapeszt W roku 1869 liczył on 270 685 mieszkańców, w 1910 już 880 371, stając się szóstą metropolią Europy. Elektryczne tramwaje ruszyły tu w roku 1887 (w Warszawie w 1908), a podziemna kolejka (druga w Europie - po Londynie) - dziewięć lat później. Do dziś zadziwia rozmach i piękno ówczesnych budapeszteńskich rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych. Miały one zresztą cele polityczne, podkreślając siłę "mocarstwowych Węgier". Temu też służyło hucznie obchodzone w roku 1896 millenium węgierskiej państwo- wości. Również na polu naukowym i kulturalnym Węgry miały się czym pochwalić. Uniwersytet w Peszcie szybko stracił swój prowincjonalny charakter, stając się ważnym ośrodkiem nauk medycznych, przyrodniczych, humanistycznych. W 1871 r. budapeszteńską szkołę techniczną przemianowano na Politechnikę, która niebawem zyskała światowy rozgłos. Powstawały nowe wyższe uczelnie: uniwersytety w Ko-lozsvar (1872), w Pozsony (Bratysławie) i Debreczynie (1912) oraz Akademia Muzyczna (1875) i Królewska Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych (1908) w Budapeszcie. Wysoki poziom osiągnęło otwarte w 1895 r. Kolegium Józsefa Eótrosa. O ile w roku akademickim 1891-1892 do wszystkich szkół wyższych uczęszczało 8203 studentów, to w roku 1913 ponad dwa razy więcej -17 777. Światową sławę zyskali m.in.: Lorand Eótvos (geofizyk), Otto Bla-thy, Miksa Deri, Karoly Zippernovszky, którzy udoskonalili transformator prądu zmiennego, Endre Hógyes i Frigyes Koranyi (medycyna), Agost Pulszky (socjologia), Leó Popper (filozofia), jeszcze przed 1918 r. rozpoczął swą karierę Gyórgy Lukacs (filozof). Rozwijały się badania historyczne, etnologiczne i językoznawcze, często nie bez politycznej nadbudowy. Armin Yambery wydał w 1882 r. Pochodzenie Węgrów, od W5 do 1895 r. ukazywał się opracowywany przez Gabora Szarvasa Mrazmk języka węgierskiego, József Budenz był autorem wydawanego atach 1873-1881 trzytomowego Węgiersko-ugryjskiego słownika porównawczego, w 1876 r. Pal Hunfalvy opublikował Etnografię Węgier. akterystyczne,źe jużw 1867 r- założono Towarzystwo Historycz- 26 27 Po drugiej stronie Litawy Węgry ne wydające postawione na wysokim poziomie czasopismo "Wieki" (SzazadoK). Rozkwitała węgierska literatura. Wśród pisarzy i poetów starszego pokolenia należałoby wymienić LajosaTolnaia, Eleka Gozsdu, Istvana Peteleia, Kalmana Mikszatha, Janosa Yajdę, Gyulę Reviczkyego, Pala Gyulaia, Gezę Gardonyiego, Mora Jókaia, wśród młodszych zaś, zgromadzonych w większości wokół pisma "Zachód" (Nyugaf) - Endre Adyego, Zsigmonda Móricza, Margit Kaffkę, Mihaly Babitsa, Dezsó Kosztolanyiego, Gyulę Juhaszą, Ferenca Molnara, Gyulę Krudyego. W roku 1881 na terenie Zalitawii ukazywały się 504 czasopisma (z tego 334 węgierskie), w 1892 r. już 734 (526 węgierskich), w tym 103 polityczne, 224 lokalne, 81 literackich, 310 fachowych i 16 humorystycznych. Po ugodzie powrócił na Węgry Ferenc Liszt, pierwszy dyrektor powstałej w 1875 r. Akademii Muzycznej. W1884 r. otwarto Węgierską Operę Królewską, kierowaną w latach 1888-1891 przez Gustava Mah-lera. Jeszcze przed 1918 r. zasłynęli Bćla Bartok i Zoltan Kodaly, wykorzystujący w muzyce elementy ludowe. Światową karierę zrobił pianista Ernó Dohnanyi. Poza granicami Węgier zasłynęli malarze: Mihaly Zichy i Mihaly Munkacsy, naturalista Laszló Paal, pejzażysta Pal Szinyei-Merse, prekursor - nie tylko węgierskiego - impresjonizmu. Nie można zapomnieć o takich malarzach jak: Miklós Barabas, Yictor Madrasz, Bertalan Szekely, Simon Hollósy, Karoly Ferenczy, Gyula Bencziir podejmujący tematy historyczne, postimpresjonista József Rippl-Rónai, tworzący m.in. w stylu secesji Tivadar Csontvary Kosztka, Janos Nagy-Balogh kubista oraz rzeźbiarzach: Alajosie Stróblu czy Janosie Farduszu. Bujny rozwój kultury i nauki w znacznym stopniu był związany z rozwojem gospodarczym Królestwa Korony św. Stefana. W latach 1850-1913 dochód narodowy Zalitawii wzrósł sześciokrotnie (Przedli-tawii pięciokrotnie), udział w nim rolnictwa spadł z 80 do 64 proc., a Przemysłu, handlu i komunikacji wzrósł z 20 do 34 proc. Podniósł się «*ze udział Zalitawii z 30 do 36,4 proc. w globalnej produkcji monar-52n W ^ Przemysłu *handlu z 16 do 23,6 proc., a rolnictwa z 40 do Proc. Konkurencja austriacka, szczególnie w przemyśle maszyno- 29 Po drugiej stronie Utawy Węgry wym i lekkim (przede wszystkim tekstylnym), była jednak nie do pokonania. Nic więc dziwnego, że na terenie Zalitawii ustaliła się struktura gospodarcza z priorytetowym działem rolno-spożywczym (47 proc.). Mniejszą rolę odgrywał przemysł ciężki - 30 proc. oraz lekki - 23 proc. Koniunktura w rolnictwie utrzymała się aż do końca XIX w., gwarantując nie tylko zwrot wniesionych nakładów, ale i niezłe profity. W roku 1913 ogólny udział Węgier w europejskiej produkcji przemysłowej wyniósł 1,5 proc., zaś w spożywczej - 4 proc. Taka struktura gospodarcza, z dominantą rolnictwa i przemysłu spożywczego, była jedną z przyczyn ugruntowania się specyficznego -na przełomie wieków XIX i XX już coraz bardziej archaicznego - układu społecznego. To z kolei wpływało na skostnienie i tak niezwykle konserwatywnego systemu politycznego. U szczytu drabiny społecznej - również gospodarczej i politycznej - stali, wywodzący się głównie z arystokracji, wielcy posiadacze. Dwa tysiące rodzin dysponowało obszarami powyżej 2 tyś. hołdów (hołd = 0,58 ha), z tego 270 - powyżej 10 tyś. hołdów. W 1911 r. 597 rodzin arystokratycznych posiadało powyżej 600, a 184 - ponad 6 rys. ha ziemi. To oni też zajmowali znaczną liczbę miejsc w zarządach instytucji przemysłowych, fabryk i banków. Mieli zatem naturalny i zrozumiały wpływ na politykę. Arystokratami było 9 spośród 15 premierów ery dualizmu, 38 ze 111-osobowej grupy ministrów. Stanowili również większość w kilkusetosobowej izbie wyższej parlamentu (Izba Panów), do której - oprócz 19 książąt z rodziny panującej, 52 "książąt Kościoła", hrabiego Pozsony, dwóch powierników korony, prezydentów sądu kurialnego i administracyjnego, trzech przedstawicieli sejmu chorwackiego, gubernatora Fiume oraz 50 (później 80) członków wyznaczonych przez władcę - wchodziło również 7 książąt, 166 hrabiów i 152 baronów, jako reprezentanci swych rodzin. Elita nie była jednak zwarta. Dzieliło ją nie tylko posiadanie lub brak tytułu, narodowość, wyznanie, lecz również poglądy polityczne, mające często podłoże gospodarcze. Zahamowanie koniunktury rolnej na przełomie wieków (m.in. dzięki tańszemu zbożu z Ameryki, Rosji i Bałkanów) przy jednoczesnym rozwoju przemysłowym nie pozostało bez wpływu na klasę rządzącą i jej stosunek do austriackiego partnera. 30 Agrariusze" w obronie swoich interesów domagali się wprowadzenia zaporowych ceł, głównie na produkty rolne, co stało jednak w sprzeczności z zasadami ugody. Związani natomiast z przemysłem "merkan-tyliści" obawiali się w przypadku zmiany przepisów utraty rynków zbytu. Rozluźnienie stosunków z Wiedniem mogłoby również zatamować płynące stamtąd kapitały. Olbrzymie obszary znajdowały się także w posiadaniu średniej szlachty (gentry), stanowiącej ok. 6 proc. społeczeństwa kraju (ale ok. 13 proc. Węgrów). W roku 1910 ok. 7 tyś. rodzin posiadało majątki o powierzchni powyżej 60 ha. Z gentry wywodziło się od 58 do 80 proc. Symbolem mocarstwowych Węgier był zbudowany na przełomie wiekówXIX i XX gmach parlamentu, jedna z największych tego typu budowli w Europie wyższych urzędników komitackich, 40 proc. parlamentarzystów. Część uboższej szlachty (tzw. szlachta z siedmioma śliwami) zasilała inteligencję, która obejmowała stanowiska w rozwijającej się administracji, przemyśle, szkolnictwie, reprezentowała wolne zawody. Pisał o nich niemiecki historyk: "Ich mentalność i system wartości, ich polityczne zapatrywania ukształtowane zostały pod wpływem liberalnego nacjonalizmu. Ich celem zaś było takie demokratyczne przekształcenie Węgier, aby przy tym ich gospodarcza i polityczna rola nie poniosła uszczerbku"3. Chłopi stanowiący 99 proc. posiadaczy użytków rolnych, władali tylko 56 proc. ich powierzchni, mniej niż połową maszyn, ok. 80 proc. ydła. Była to własność niezwykle rozdrobniona, przy czym proces J. Hoensch, Geschichte Ungarns 1867-1983, Stuttgart 1984, s. 44. 31 Po drugiej stronie Litawy Węgry podziału gospodarstw chłopskich pogłębił się bardzo w drugiej po-łowię XIX w. W roku 1895 było 1062 064 gospodarstw o powierzchni mniejszej niż 5 hołdów, 257179 o powierzchni 5-10 hołdów, 295 802 -10-20 hołdów i 188 276 - od 20 do 100 hołdów. Miało to znaczenie nie tylko gospodarcze, ale i polityczne: uwarunkowanie czynnego prawa wyborczego cenzusem majątkowym stawiało ich poza kręgiem elektoratu. Rozdrobnienie własności chłopskiej i olbrzymi głód ziemi odegrały bardzo istotną rolę w wydarzeniach po 1918 r. Rozwój przemysłu z kolei spowodował znaczny wzrost liczby robotników - z 111 tyś. w roku 1880 do 620 tyś. tuż przed wybuchem I wojny światowej. Pociągało to za sobą oczywistą (choć stopniową) radykali-zację tej części społeczeństwa i powstawanie partii robotniczych, w tym również lewicowych. Była to też grupa nadzwyczaj scentralizowana -tylko w Budapeszcie mieszkało ok. 30 proc. wszystkich robotników. Obraz społeczeństwa byłby niepełny bez analizy narodowościowej. Według pierwszych dokładniejszych obliczeń (1900) z ponad 19,25 min mieszkańców Zalitawii 45,4 proc. (8742 tyś.) stanowili Węgrzy, 14,5 proc. (2799 tyś.) Rumuni, 11 proc. (2135 tyś.) Niemcy, 10,4 proc. (2020 tyś.) Słowacy, 8,7 proc. (1682 tyś.) Chorwaci, 5,4 proc. (1048 tyś.) Serbowie, 2,2 proc. (429 tyś.) Ukraińcy, 0,5 proc. (99 tyś.) Słoweńcy, "inni Słowianie" - l proc. (203 tyś.), "inni" (m.in. Włosi) 0,5 proc. (95 tyś.). Tak wielka różnorodność narodowa była jednym z powodów dążenia Wiednia do ugody. W ten sposób pozbywał się on odpowiedzialności za najbardziej konfliktogenne grupy etniczne. Teoretycznie pozostawiono je wyłącznej kontroli Budapesztu, nie stroniąc jednak od wykorzystywania ich, w razie potrzeby, zgodnie z zasadą dwide et impera, przeciwko Węgrom. Już w czerwcu 1867 r. zniesiono odrębność Siedmiogrodu (ok. 56 proc. Rumunów i 33 proc. Węgrów), zlikwidowano tamtejszy sejm krajowy w Kolozsvar (Klausenburg, obecnie Cluj). Utrzymano natomiast, a nawet rozszerzono, autonomię Chorwacji. Nie bez powodu. Chorwacja była obszarem stosunkowo dobrze rozwiniętym, o olbrzymiej przewadze ludności słowiańskiej (na 2416 tyś. mieszkańców 61,6 proc. stanowili Chorwaci, 25,3 proc. Serbowie, 5,6 proc. Niemcy i tylko 3,7 proc. Węgrzy). 25 czerwca 1868 r. podpisano tzw. :owa- ugodę" z Chorwacją, gwarantującą jej autonomię, daleko przekra-czającą galicyjską. Posiadała własny samorząd, sejm, własny urzędowy jeżyk, swobodę decyzji w szkolnictwie, sądownictwie i sprawach wyznaniowych, miała prawo wysyłania do izby wyższej początkowo dwóch, później czterech reprezentantów, do niższej zaś 29 (następnie 40). Na czele Chorwacji stał bań mianowany przez króla. W gabinecie budapeszteńskim utworzono ministerstwo bez teki do spraw Chorwacji. Jednakże kraj ten wchodził w skład Węgier, tworząc Jeden i ten sam organizm państwowy", zajmując miejsce ważne, ale podporządk^-(tm) ne. Kryło to w sobie zarodek konfliktu. Budowa metra w Budapeszcie (ok. 1895 r.) W tym samym 1868 r. zniesiono odrębność trzech uprzywilejowa- nych dotąd narodowości: Węgrów, Rumunów i Niemców. Było to wstępem do urzeczywistnienia programu węgierskiego liberalizmu, przewidującego powstanie jednego "narodu politycznego" - zgodnie z zasadą cuius regio eius natio4. Uchwalona w listopadzie ustawa narodo- W°h*!°Wa mowiła w*"?02. że: "Wszyscy obywatele państwa węgierskie- nar(tm)5°rZą W ^^ po^cmym Jeden niepodzielny i jednolity naród, o węgierski". Ustawa przewidywała równouprawnienie obywateli, wniała sw°body obywatelskie, proporcjonalną reprezentację wszys- 3> Wahlrecht in Ungarn 1848-1918, "Ungarn-Jahrbuch", Bd. 32 33 Po drugiej stronie Litawy Węgry tkich "narodów historycznych" (Węgrów, Niemców, Rumunów, Serbów, Słowaków). Gwarantowała mniejszościom uprawnienia w zakresie niższego samorządu, kultury, szkolnictwa powszechnego i średniego, wyznań - tam też dopuszczając do używania własnego języka. Językiem urzędowym państwa pozostał jednak węgierski. Polityka wobec mniejszości zawsze jest funkcją wpływów oraz zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych. Zalitawia nie stanowiła w tej kwestii wyjątku, a traktowanie grup etnicznych nie było wyłącznie sposobem zachowania hegemonii Węgrów, lecz również środkiem utrzymania jedności państwa w jego historycznych granicach. Zdaniem ówczesnych elit mniejszości były elementem destabilizującym państwo, organizm dopiero się konsolidujący pod względem prawnym, administracyjnym, gospodarczym. Jednocześnie był to czas odradzania się świadomości narodowej, nie tylko zresztą nad Dunajem -wystarczy spojrzeć np. na Litwę. Niekorzystna była również sytuacja międzynarodowa. Wojny bałkańskie lat 1875-1878 doprowadziły do zmiany układu sił: dla Węgier największe znaczenie miało powstanie niepodległych państw Rumunii i Serbii, ku którym w naturalny sposób ciążyły mniejszości z Zalitawii. W1903 r. doszło do zmiany dynastii w Serbii - z prohabsburskich Obrenoviciów na prorosyjskich Ka-radżiordzieviciów. Również przyłączenie Bośni-Hercegowiny do Au-stro-Węgier w 1908 r. i wojny bałkańskie lat 1912-1913 wskazywały, że te prowincjonalne tereny mogą być zarzewiem konfliktu o wielkim zasięgu. Na takim też tle trzeba postrzegać politykę Budapesztu wobec mniejszości. Stwierdzenie o jednym, politycznym narodzie węgierskim nie było pustym wyrazem. Cel zaś starano się osiągnąć przede wszystkim dzięki polityce oświatowej. W1875 r. zakazano działalności Macierzy Słowackiej (Matica Slovenska) i serbskiej Omladiny. Zamykano słowackie gimnazja - te podstawowe "fabryki" inteligentów. Nie bez powodu pisał w końcu lat siedemdziesiątych węgierski publicysta: "Węgierska szkoła jest wielką maszynerią, do której z jednej strony wrzuca się setki słowackich dzieci, otrzymując z drugiej Węgrów" • 5 H. Fischer, Oszkdrjósń und Mihaly Kdrolyi, Miinchen 1978, s. 17-18. 34 Ustawy z lat 1879,1883,1891 preferowały język urzędowy również w szkołach niewęgierskich, wprowadzały go nawet do przedszkoli. Przez system finansowania wiązały nauczycieli z administracją. Państwowe wsparcie otrzymywały tzw. związki oświatowe (kozmuvelodesi egyesu-lef), służące do "wychowywania w narodowym duchu". W końcu przeforsowane w 1907 r. przez ministra oświaty hr. Alberta Apponyiego rozporządzenie (tzw. LexApponyi) nakazywało wprowadzenie w niewęgierskich szkołach powszechnych zajęć, które pozwalały dzieciom opanować język urzędowy w mowie i piśmie z chwilą ukończenia czwartej klasy. Mnożyły się procesy polityczne, w których sądzeni byli działacze rumuńscy, serbscy, czy słowaccy, ale wyroki w nich zapadające zazwyczaj nie były wysokie. W latach 1886-1906 143 Rumunów skazano w sumie na 93 lata, a 508 Słowaków - na 80 lat. Były też mniejszości upośledzone pod względem politycznym. Przedstawicieli ich dopuszczano tylko do niższych stopni administracji, ograniczano też ich uprawnienia wyborcze, choć zdarzały się okręgi, gdzie z racji cenzusu majątkowego przeważali nad Węgrami. Globalnie jednak patrząc, procent uprawnionych do głosowania przedstawicieli mniejszości był skromniejszy niż w społeczeństwie węgierskim. Na przełomie wieków prawo do głosowania miało w całym kraju średnio ok. 7 proc. społeczeństwa, ale w Siedmiogrodzie już tylko 3,2 proc. Od roku 1883 madziaryzacja coraz silniej zaczynała dotykać również autonomicznej Chorwacji. Skutki takiej polityki należy rozpatrywać z kilku punktów widzenia. Z jednej strony w czasie kryzysu dualizmu mniejszości stanęły po stronie Wiednia. Odbiła się ona również na stosunku mniejszości do monarchii w czasie pierwszej wojny i bezpośrednio po niej. Z drugiej zaś, "państwotwórczej" strony, taka polityka przynosiła wymierne efekty. Według spisu z roku 1910 na terenie Zalitawii (bez Chorwacji) na prawie 20 min mieszkańców 9945 tyś. osób uznało za narodowy język węgierski. Oblicza się, że w tej grupie znalazło się ok. miliona zasymilowanych Niemców, ok. 700 tyś. Żydów i ok. 500 tyś. Słowaków. Na przełomie wieków szczególnie szybki był proces asymi- 35 Węgry Po drugiej stronie Litawy lacji Żydów, czasami za życia zaledwie jednego pokolenia. Rosła też ich rola społeczna, gospodarcza i polityczna - nie należeli do rzadkości wyżsi urzędnicy pochodzący z rodzin żydowskich. Na przykład baron Samu Hazai pełnił w latach 1910-1917 w budapeszteńskim rządzie funkcję ministra obrony. Brzmi to nieco paradoksalnie, ale ograniczanie mniejszościom dostępu do życia politycznego (np. do parlamentu) pomogło utrzymać przez dłuższy czas (do ok. 1890 r.) pewną wewnętrzną stabilność. W przeciwieństwie do Przedlitawii, której parlament targany sporami narodowościowymi był często pozbawiony możliwości efektywnej pracy. Kalman Tisza, premier wiatach 1875-1890 Wszystkie wymienione uwarunkowania - historyczne, gospodarcze, społeczne, narodowościowe - wpływały na kształt węgierskiej sceny politycznej, na której bynajmniej nie wszyscy aktorzy występowali zgodnie. Stosunek do kompromisowej ugody z Wiedniem skutecznie i trwale spolaryzował elity Zalitawii. Aż do lat dziewięćdziesiątych nie działały na Węgrzech partie polityczne w dzisiejszym rozumieniu tego słowa, z wyraźnie określonym programem gospodarczym, politycznym i społecznym. Były to raczej grupy o wspólnych poglądach na polityczno-prawną organizację państwa, akceptujące (Partia 67 Roku) lub negujące (Partia 48 Roku) porozumienie z Austrią. Były to też organizacje o większej niż na zachodzie roli przywódców. Ideę ugody zdecydowanie odrzucała niewielka grupka (ok. 20 posłów w parlamencie) zwolenników przebywającego w dalszym ciągu na emigracji Kossutha, który swoje poglądy zawarł w opublikowanym w maju 1867 r. tzw. "liście Kasandry". Mniej radykalne było tzw. lewicowe centrum (Balkozep) KalmanaTiszy, liczące około 100 posłów. Mocną podstawą utworzonego w lutym 1867 r. rządu Gyuli Andra-ssyego była "Partia Deaka" (Deakparf), licząca w parlamencie ok. 250 posłów - od liberałów po konserwatystów. Chociaż kolejne wybory w 1869 r. pozwalały jej pozostać przy władzy (stronnictwo Tiszy zdobyło 110 mandatów), szybko okazała się strukturą nietrwałą. Tym bardziej, że w jej szeregach zabrakło architektów porozumienia: ciężko chory Deak odsunął się od polityki, zmarł József Eótvó's (2 lutego 1871), zaś Andrassy został ministrem spraw zagranicznych. Kolejne rządy: hr. Me-nyherta Lónyaya, Józsefa Szlavyego, Istvana Bittó i w końcu Beli Wenckheima nie potrafiły zapewnić sobie wystarczającego autorytetu. Wybory 1872 r. partia rządowa wygrała w dużej mierze dzięki utrzymaniu ordynacji kurialnej i licznym nadużyciom. Kolejne gabinety oskarżane były o korupcję, co miało szczególne znaczenie wobec rozpoczętego w 1873 r. głębokiego kryzysu ekonomicznego. Sytuację wykorzystał Tisza, dokonując w marcu 1875 r. fuzji swojej centrolewicy z częścią partii rządowej, tworząc Partię Liberalną (Sza-badeMPdrt). Pół roku później - 20 października 1875 r. -Tisza objął stanowisko premiera. Rastował je przez lat piętnaście - do marca 1890 r., jego partia zaś utrzymała się u władzy aż do 1905 r. Była siłą - według naszych dzisiejszych kryteriów - konserwatywną, daleką od demokracji, jednak w danej chwili zapewniała Węgrom długi okres względnego Politycznego spokoju, tak potrzebnego do wewnętrznej stabilizacji państwa. Odsunięta na margines opozycja nie zamarła, przegrupowywała sify, czekając na odpowiedni moment W1884 r. Partia 48 Roku i utworzona w 1874 r. z inicjatywy Kossutha Partia Niezależności (Fuggetlen-segt Part), połączyły się w Partię Niezależności i 48 Roku (Fuggetlensegi 36 37 Po drugiej stronie Litawy Węgry es 48-as Port). Natomiast opozycja magnacka zgrupowała się w utworzonej w 1878 r. Zjednoczonej Opozycji (Egyesult Ellenzek). Partia rządząca, w zasadzie nie antagonizując stosunków z Austrią i przedłużając ugodę na kolejne dekady, dawała opozycji pole manewru. W1886 r. opinię publiczną zbulwersował fakt złożenia przez generała Lajosa Janszkye-go wieńca na grobie poległego w Budzie w 1849 r. z rąk honwedów austriackiego generała Heinricha von Hentzi. Opozycja uznała fakt ten za prowokację, domagając się wyjaśnienia sprawy. Kolejne nieporozumienia wokół problemu "madziaryzacji" wojska doprowadziły do ustąpienia Tiszy w marcu 1890 roku. Jego odejście nie mogło załagodzić sporów. Mimo że partia rządowa utrzymała przewagę w parlamencie, kraj pogrążył się na długo w kryzysie politycznym. Kolejne gabinety: Gyuli Szaparyego, Sandora Wekerlego (pierwszego "nieszlacheckiego"premiera), barona Dezsó Banffyego, w końcu zięcia Deaka, Kalmana Szella lawirowały między zwalczającymi się frakcjami Partii Liberalnej, ale nie potrafiły opanować sytuacji. Niepopularnymi zaś decyzjami jeszcze bardziej zrażały opinię publiczną. Co prawda w wyborach w 1896 r. Partia Liberalna zdobyła 60,1 proc. mandatów - ale to w dużej mierze dzięki manipulacjom wyborczym. Z upływem czasu coraz realniejsze stawało się jej zejście ze sceny politycznej. Tym bardziej, że miała coraz silniejszych przeciwników, gotowych zająć jej miejsce. Symbol opozycji - Lajos Kossuth zmarł wprawdzie w marcu 1894 r. w Turynie, ale powrócił jego syn, Ferenc, obejmując przywództwo Partii Niezależności. Na prawicy powstała katolicka Partia Ludowa Nandora Zichyego i Partia Narodowa Alberta Apponyiego. Widoczne stawały się też partie lewicowe, nie wpływające jeszcze bezpośrednio na sytuację polityczną, ale stwarzające odmienną niż dotąd aurę. W1890 r. powstała oparta na zasadach marksistowskich Węgierska Partia Socjaldemokratyczna (Magyarorszógi Szocialdemo-krata Port, WPS). W1912 r. liczyła w Budapeszcie ok. 4 tyś. członków, gdy tymczasem socjaldemokratyczne związki zawodowe grupowały ich 32 tyś. Nie była jednak jedyną partią na lewicy. W1897 r. powstała Niezależna Socjalistyczna Partia Węgier (Magyarorszdgi Fuggetlen Szo-cialista Port) IstvanaVarkonyiego, oddziałująca również na proletariat wiejski, w 1900 r. zaś Zreformowana Partia Socjaldemokratyczna (Ujja-szervezett Szocialdemokrata Part) Yilmosa Mezofiego. Z początkiem wieku zaczęły się uaktywniać partie chłopskie - powstały w 1905 r. Niezależny Socjalistyczny Związek Chłopski Węgier (Magyarorszagi Fuggetlen Szocialista Parasztszóvetseg) Andrasa Achima czy założona w 1909 r. Partia 48 Roku i Niezależna Partia Chłopska (48-os es Ftigge-tlensegi OrszOgos GazdapOrf). Chociaż ich czas miał dopiero nadejść, w chwili powstania odegrały rolę grup nacisku, przedstawiając żądania tak polityczne (np. powszechne prawo wyborcze), jak społeczne i gospodarcze (reforma rolna i podatkowa, opieka socjalna). Pierwszy samochód produkcji węgierskiej Podobnie jak w przypadku Tiszy, powodem upadku gabinetu Szella było wojsko. Gdy w styczniu 1903 r. zaczęto dyskutować nad powiększeniem stanu armii - w tym oczywiście i honwedów (o 13 tyś.) -opozycja błyskawicznie zażądała wprowadzenia węgierskiej komendy, narodowych znaków i skrócenia czasu służby, przeniesienia oddziałów węgierskich na teren Zalitawii. Uderzało to nie tylko w rząd, ale i w wiedeński dwór, który nie zamierzał rezygnować z pełni władzy nad wojskiem. Cesarz podkreślił to we wrześniu 1903 r., udzielając podczas manewrów audiencji kolejnemu premierowi Węgier, byłemu banowi Chorwacji, hr. Karoly Khuen-Hedervaryemu i wyjaśniając ostatecznie, że to władca jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Półtora 39 38 Węgry Po drugiej stronie Litawy miesiąca później (3 listopada 1903) premier ustąpił. Zastąpił go Istvan Tisza, syn zmarłego w 1902 r. Kalamana Tiszy. Ten jeden z największych węgierskich posiadaczy (6500 ha) uważał, że Korona św. Stefana może być utrzymana jedynie w najściślejszym związku z Austrią. Tym samym dawał Franciszkowi Józefowi szansę na porozumienie i zażegnanie kryzysu. O ile jednak cesarz mógł zaakceptować Tiszę, nie mogła tego uczynić węgierska opozycja, dla której ta nominacja była oliwą dolaną do ognia. W lutym 1904 r. podczas dyskusji nad budżetem i corocznym poborem rekruta premier napotkał silny opór opozycji, która kilka miesięcy wcześniej zjednoczyła się pod nominalnym przywództwem Ferenca Kossutha (w rzeczywistości koalicją kierowali Albert Apponyi i Gyula Andrassy młodszy). Sytuacja zaogniła się do tego stopnia, że gdy 13 grudnia 1904 r. posłowie zdemolowali wręcz salę posiedzeń, Tisza rozwiązał parlament i rozpisał nowe wybory, nie spodziewając się klęski. Hasło sprzeciwu wobec "rządowego terroru" było chwytliwe. W styczniowych wyborach Partia Liberalna zdobyła 159 mandatów, koalicja partii opozycyjnych - 254. Zgodnie z konstytucją strona zwycięska powinna zaproponować osobę premiera, co było jednak w tej sytuacji nie do przyjęcia dla Franciszka Józefa. Rewolucyjne nastroje w Rosji, silnie wpływające również na c. i k. monarchię, nie-stwarzały przyjaznej atmosfery dla -jak wówczas mówiono - konstytucyjnych eksperymentów. Cesarz powierzył misję tworzenia gabinetu hr. Gezie Fejćrvaryemu, od dwudziestu lat pełniącemu w węgierskim rządzie funkcję ministra obrony. Opozycja zareagowała proklamowaniem "narodowego oporu" (m.in. niepłacenie podatków i bojkotowanie poboru do wojska). Minister spraw wewnętrznych József Kristóffy dla uspokojenia nastrojów zaproponował wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego. Najpraw-dopodniej miał to być tylko straszak dla zwycięskich partii koalicyjnych, którym również - wbrew propagandowym deklaracjom - nie zależało na zbytnim poszerzaniu elektoratu. Rozpoczęła się próba sił między zwycięską koalicją a władcą. Wnioski z "pięciominutowej" audiencji udzielonej koalicjantom przez monarchę były jasne: wszelka rewizja ugody może się odbyć tylko za zgodą Wiednia. Stroną rozgrywającą stał się Franciszek Józef; gdy Węgrzy nie zgodzili się na następny gabinet gen. Fejervaiyego, mianował "królewskim komisarzem" gen. Sandora Nyiriego, a następnie 19 lutego 1906 r. opróżniwszy siłą parlament rozwiązał go. Nie spowodowało to - jak zapowiadała opozycja - wybuchu rewolucji, masy pozostały spokojne. Jednakże rozwiązanie parlamentu nie było jednoznaczne z rozwiązaniem problemu. Konieczny był kompromis. Doszło do niego w kwietniu, gdy udało się stworzyć koalicyjny gabinet Sandora Wekerlego, Andrassy objął w nim tekę spraw wewnętrznych, Kos-suth - handlu, Apponyi - oświaty. Decyzja została zaakceptowana Ferenc Liszt, jeden z największych kompozytorów węgierskich również przez społeczeństwo - w kolejnych wyborach koalicja zdobyła Prawie 60 proc. mandatów. Nowej ekipie, która doszła do władzy w dużej mierze dzięki negacji Podstawowych zasad ugody, przyszło działać w tych samych warunkach, co poprzedniej. Szybko też jej decyzje stały się identyczne z uprzednio 40 41 Węgry Po drugiej stronie Litowy krytykowanymi. W 1907 r. odnowiono porozumienie z Wiedniem w praktycznie nie zmienionym kształcie, uzyskując jedynie drobne ustępstwa w sprawach wojskowych. Zaniechano reformy prawa wyborczego, przeciwko czemu 10 października 1907 r. demonstrowało w Budapeszcie 200 tyś. ludzi (połowicznej reformy dokonano dopiero w 1913 r.). O postępowaniu wobec mniejszości narodowych wspomniałem już wcześniej. Nic też dziwnego, że rząd Wekerlego tracił poparcie. Upadł w styczniu 1910 r., po oskarżeniu o korupcję Ferenca Kossutha. Utworzenia następnego gabinetu podjął się ponownie hr. Khuen-Hedervary. Wyraźną zmianę nastrojów społecznych wykorzystał Tisza, tworząc w miejsce rozwiązanej w 1906 r. Partii liberalnej, Narodową Partię Pracy (Nemzeti Munkaparf) i prowadząc ją w czerwcu 1910 r. do wyborczego zwycięstwa (47 proc. głosów i 258 mandatów, Partia Niezależności - 95 mandatów). Stanowisko premiera objął - wbrew stanowczym sprzeciwom następcy tronu Franciszka Ferdynanda -w czerwcu 1913 r. (bezpośrednio po wyborach był przewodniczącym parlamentu). Po dziesięcioletnim okresie destabilizacji i rozgrywek rządy Tiszy dawały nadzieję na powrót do względnego wewnętrznego spokoju. Szansę zniweczył wybuch I wojny światowej. Tisza, przeciwnik wszystkiego, co mogłoby naruszyć kruche status quo, zaakceptowałbyjedynie udział Austro-Węgierwlokalnymkonflikcie, krótkim, zwycięskim i podnoszącym morale społeczeństwa-pod jednym wszakże warunkiem, że nie będzie zakończony aneksją Serbii. Nie chciał również zbytniego poszerzenia konfliktu. Wiedział, że wojna jest grą ryzykowną, nieprzewidywalną, w której łatwo można wszystko stracić. Początkowo sytuacja wyglądała obiecująco. Węgry ogarnęła wojenna euforia, powszechnie mówiono o zemście na "rosyjskim barbarzyńcy" za rok 1849. Morale armii - a szczególnie oddziałów węgierskich - było wysokie. Konflikt budził również nadzieję na zażegnanie niebezpieczeństwa serbskiego - tego "rozsadnika irredenty"- Społeczna wytrzymałość zaczęła się jednak wyczerpywać w wyniku przedłużającej się wojny. W samowystarczalnej aprowizacyjnie Zalita-wii proces ten rozpoczął się nieco później niż w pozostałych częściach ogarniętej wojną Europy- na przełomie 1916 i 1917 roku. Narastające trudności gospodarcze nie były spowodowane bezpośrednimi dzia- Koronacja Karola IV w 1916 r. U boku króla królowa Żyta i następca tronu Otto 42 Węgry Po drugiej stronie Utawy łaniami wojennymi, dotknęły one bowiem drugorzędnych pod względem ekonomicznym obszarów Węgier (Karpaty). Większe znaczenie miała rosnąca ingerencja państwa w gospodarkę, konieczność utrzymywania coraz większej armii, eksport żywności do Austrii i Niemiec, katastrofalny brak siły roboczej. Ogółem w całej monarchii - według różnych obliczeń - powołano od 7,5 do 8,3 min żołnierzy. W stosunku do liczby ludności obu części państwa bardziej obciążone zostały Węgry, albowiem ich ludność, w przeważającej części mieszkająca na wsi i - jak tłumaczono - dlatego zdrowsza i silniejsza, miała być sposobniejsza do wojaczki. Poniosła też Zalitawia ogromne straty -poległo 380 tyś. (bez zaginionych!), a rannych - według oficjalnych, zaniżonych danych - zostało 743 360 żołnierzy, 615 tyś. zaś trafiło do niewoli (głównie rosyjskiej, co też okazało się nie bez znaczenia). Od początku 1917 r. narastały nastroje antysemickie, wcześniej będące zjawiskiem zupełnie marginalnym. Wyraźnie zmniejszyła się produkcja rolna. W1918 r. zebrano jedynie 56,8 proc. przedwojennych plonów zbóż (w Austrii zaledwie 41 proc.). Podobnie było z ziemniakami i mięsem. Gorzej wyglądała sytuacja w przemyśle, w dużej mierze uzależnionym od dostaw surowców z zewnątrz. Na przykład wydobycie węgla spadło w 1918 r. do 79,5 proc. produkcji z 1914 r., a o prawie połowę - z 808,5 do 426 tyś. ton -produkcja surówki żelaza. Szalała inflacja. W październiku 1918 r.wyno-siła w stosunku do lipca 1914 r. 977 proc. Największy wzrost cen odnotowano w ostatnim okresie wojny. O ile bowiem w czerwcu 1917 r. wskaźnik inflacji wyniósł 382 proc., o tyle rok później już 741 proc. Podobne czynniki występowały w całej Europie, wszędzie destabilizując i tak trudną sytuację polityczną. Jednak na Węgrzech nie tylko pogarszająca się sytuacja gospodarcza i społeczna osłabiała rządy Tiszy. W listopadzie 1916 r. zmarł popierający go cesarz Franciszek Józef. Następca Karol I (jako król Węgier - Karol IV) nie darzył budapeszteńskiego premiera ani sympatią, ani zaufaniem. I odwrotnie - poglądy nowego cesarza i króla były dla Tiszy zbyt liberalne i ugodowe. 15 czerwca 1917 r. rząd Tiszy ustąpił pod naciskiem opozycji. Po krótkotrwałym gabinecie (do sierpnia) hr. Mórica Esterhazyego, władzę objął -już po raz trzeci - Sandor Wekerle. Rząd jego przetrwał do października 1918 r., w najgorszym dla monarchii okresie niepowodzeń na froncie, narastających niepokojów społecznych, radykalizacji dążeń narodowościowych. Strajk wiedeńskich fabryk amunicji w styczniu 1918 r. zaktywizował również Węgry, gdzie w połowie miesiąca protestowało pół miliona robotników. W czerwcu narastający kryzys gospodarczy doprowadził do strajku generalnego. Dochodziło do buntów jednostek wojskowych - od marynarzy w Kotorze po piechotę w Pecs. Gwoździem do trumny austrowęgierskiej monarchii okazały się separatystyczne dążenia poszczególnych narodowości. Każda wojna, Istvńn Tisza, syn Kalmana Również premier z założenia, stawiając pod znakiem zapytania poprzednie układy geopolityczne, pobudza aspiracje niepodległościowe narodów nie posiadających do tej pory własnej państwowości, rozbitych, uciskanych. Polska może służyć jako dobry przykład. Układ sił i sojuszy był dla habsburskiej monarchii fatalny, korzystny natomiast dla Ententy, która pragnęła pozyskać i następnie utrzymać 45 44 Węgry sojuszników w zamian za obietnicę zdobyczy terytorialych kosztem Austro-Węgier, głównie zaś Zalitawii. Włochy uzależniły swoje przystąpienie do wojny od przyznania im ziem w strefie Adriatyku, co też im obiecano traktatem londyńskim z 26 kwietnia 1915 r. Południowi Słowianie domagali się Banatu, Baczki i Chorwacji-Slawonii, Rumunia - Siedmiogrodu i również Banatu (co jej obiecano układem z sierpnia 1916 r.), Rosja pragnęła przyłączenia Rusi Podkarpackiej. Czesi, odgrywający w politycznych planach Ententy niepoślednią rolę, dążyli do niepodległości i unii ze Słowacją. W pierwszych latach wojny ruchy separatystyczne nie były jeszcze tak widoczne - również z powodu konkurujących ze sobą żądań południowych Słowian i Włoch oraz Serbii i Rumunii. Okres względnej stabilizacji zakończył się jednak wraz ze śmiercią Franciszka Józefa, który swym autorytetem utrzymywał monarchię w całości. Jego następca nie miał szans na uzyskanie takiej pozycji. Atomizacja monarchii nabrała tempa w 1917 r., dobiegając końcawroku następnym. W końcu 1917 r. Włosi osiągnęli porozumienie z południowymi Słowianami, dzieląc się terytoriami na wybrzeżu adriatyckim. Podczas rzymskiego kongresu wiosną 1918 r. narodowości Austro-Węgier nawzajem uznały swe prawo do niepodległości i jedności narodowej. 30 maja podpisano tzw. umowę pittsburską przewidującą powstanie wspólnego państwa Czechów i Słowaków. Wkrótce Czechosłowacka Rada Narodowa została oficjalnie uznana przez Ententę. Wczesną jesienią 1918 r. Austro-Węgry nie były już w stanie prowadzić wojny. 4 października zwróciły się do prezydentaThomasa Wood-rowa Wilsona z propozycją pokojową, dwa dni później w Zagrzebiu powstała Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów ł Serbów. 16 października Karol I podpisał manifest przekształcający Przedlitawię w państwo o systemie federalnym. Tego samego dnia premier Wekerle ogłosił, że odtąd Węgry są związane z Austrią tylko unią personalną, nie zaś realną. Większe wrażenie zrobiła jednak deklaracja złożona przez Tiszę w parlamencie 17 października o przegranej wojnie. Nie zdawano sobie jeszcze sprawy, że przegrano nie tylko wojnę. Od "rewolucji astrów" do białego terroru Tisza nie ograniczył się do stwierdzenia oczywistego faktu. Wypowiedział również słowa, które wtedy dla wielu były polityczną herezją: Węgry powinny być tylko luźno związane z Austrią, posiadać własną silną armię, odrębną politykę zagraniczną oraz... dotychczasowe granice. Podobny pogląd - pomimo bardziej radykalnego programu społecznego - reprezentował również przywódca parlamentarnej opozycji, hr. Mihaly Karolyi, twórca (w 1916 r.) Niepodległościowej Partii 48 Roku. On też jako zagorzały przeciwnik wojny, co nieraz deklarował, i jednocześnie zwolennik ugody z Ententą miałby największe szansę porozumienia się z mniejszościami. Było już jednak za późno. 18 października rumuński polityk Alexandru Vaida-Voe-vod opowiedział się w parlamencie za samostanowieniem Siedmiogrodu, w podobnym duchu wystąpił reprezentant Fiume. Następnego dnia Słowak, ksiądz Ferdiś Juriga, zażądał dla swojego narodu prawa do samookreślenia. Na razie były to tylko ustne deklaracje i tak też traktowały je węgierskie elity, mając jeszcze nadzieję na opanowanie sytuacji. Szansę były jednak nikłe. 19 października 1918 r. rząd USA odpowiedział na notę z 4 października, uzależniając rozmowy z Austro-Węgrami od uznania przez nie niepodległości Czechów, Słowaków i Słowian południowych. Wkrótce zabrakło też forum, na którym można było bezpośrednio porozumieć się z mniejszościami - parlament zebrał się po raz ostatni 23 października, po czym jego działalność została bezterminowo zawieszona. Słabł rząd, rozpadało się wojsko i administracja, choć należy przyznać, że na Węgrzech w mniejszym stopniu niż w Austrii. Wewnętrzne rozchwianie wykorzystał Karolyi, tworząc 25 października Węgierską Radę Narodową (MagyarNemzeti Tanacś), w której skład weszli również socjaldemokraci. Rada żądała bardzo radykal- 47 Od "rewolucji astrów" do białego terroru Węgry nych, jak na węgierskie realia, reform politycznych i społecznych. Nie pragnęła jednak podziału kraju, gotowa co najwyżej zaoferować poszczególnym narodowościom równouprawnienie i szeroką autonomię. 27 października właśnie mianowany ostatni wspólny minister spraw zagranicznych monarchii Gyula Andrassy młodszy wystosował do państw Ententy notę, w której deklarował gotowość rozpoczęcia rokowań rozejmowych niezależnie od strony niemieckiej. Sugerował również zgodę na żądania Wilsona w sprawie Czechów, Słowaków i południowych Słowian. Nie miało to już jednak większego znaczenia. 28 października Czeski Komitet Narodowy ogłosił utworzenie własnego państwa, następnego dnia chorwacki sabor uchwalił zerwanie z Węgrami i gotowość do utworzenia z Serbami i Słoweńcami osobnego królestwa. 30 października w Turczańskim św. Marcinie Słowacy opowiedzieli się za zerwaniem z Budapesztem i związaniem z Pragą. Stolica Węgier nie była już w stanie zareagować. W samym Budapeszcie zachodziły bowiem wydarzenia ważniejsze niż niepodległościowe deklaracje narodów Zalitawii. Wytrzymałość społeczeństwa doszła do kresu. Ulicami miasta przeciągały manifestacje żądające reform, pokoju, nowego rządu z M. Karolyim na czele. 28 października jeden z pochodów został krwawo rozpędzony na Moście Łańcuchowym. Król Karol IV próbował załagodzić sytuację mianując premierem hr. Janosa Hadika. W odpowiedzi zrewoltowane oddziały wojska zajęły strategiczne punkty miasta - dworce, pocztę, telegraf. Rozprawiły się też z symbolami ancien regime- we własnym mieszkaniu został zastrzelony Tisza. W tej sytuacji król i cesarz mianował telefonicznie Karolyie-go premierem. W nowym gabinecie znaleźli się również socjaldemokraci, co samo w sobie było już rewolucyjne. Wydarzenia te weszły do historii jako "rewolucja astrów", od nazwy kwiatów noszonych przez jej uczestników. Rząd przysięgał jeszcze królowi, ale miało to już tylko symboliczne znaczenie. Monarchia bowiem praktycznie nie istniała 3 listopada w Yilla Giusti koło Padwy zawarto rozejm Austro-Węgier z państwami Ententy. 11 listopada cesarz zrezygnował z tronu Przedlitawii, dwa dni później wysłannicy budapeszteńskiego rządu - prymas Janos Cser-noch i książę Miklós Esterhazy na zamku Echertsau wymogli na nim m 9- rezygnację również z korony węgierskiej. Zabieg ten miał na celu przekazanie Entencie informacji o niezależności Węgier i ich dobrej woli w przyjęciu decyzji mocarstw, a w rezultacie uzyskanie od nich jak najłagodniejszych warunków rozejmu. W dniu abdykacji króla, 13 listopada, Węgrzy zawarli w Belgradzie osobny rozejm z dowódcą Armee d'0rient, gen. Louisem Franchetem d'Esperey. Armia ta w wyniku rozpoczętej w połowie września ofensywy na froncie bułgarskim zbliżyła się do granic Węgier, co pozwoliło jej wiosną 1919 r. zająć m.in. Szeged. Rozejm był korzystny dla Węgrów. Określał tylko zobowiązania militarne, nie decydował natomiast o kwestiach politycznych. Prze- "Rewolucja astrów" w Budapeszcie, 31 października 1918 r. widywał oczywiście obsadzenie przez wojska sojusznicze najważniejszych strategicznie punktów, ale na miejscu miała pozostać dotychczasowa, węgierska administracja. Deklaracje pozostały tylko na papierze. 25 listopada obradująca w Nowym Sadzie (Ujvidek) serbska skupsztina uchwaliła ostateczne odłączenie Wojwodiny od Węgier. Serbowie zajęli również Banat, którym ostatecznie podzielili się rok później z Rumunią. Utworzona w połowie listopada Rumuńska Rada Narodowa zadecydowała l grudnia w Alba-Iulia (Gyulafehervar) o przyłączeniu 23 całych i 3 niepełnych komitatów siedmiogrodzkich do Rumunii. Decyzje Rady poprzedzały tylko o tydzień wcześniejsze zajęcie tych ziem przez oddziały rumuńskie. 49 48 Od "rewolucji astrów" do białego terroru Węgry Wydarzenia te nie pozostały bez wpływu na rozwój sytuacji w ustanowionej 16 listopada 1918 r. republice węgierskiej, której powstanie zrywało ostatecznie więzy polityczne z Austrią i starym systemem. Zapowiedziano wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego również dla kobiet, wolność słowa, prasy, zgromadzeń, rozszerzenie opieki społecznej, radykalną reformę rolną. Wydawało się, że rząd M. Karo-lyiego miał realne podstawy do wprowadzenia Węgier na drogę prawdziwej parlamentarnej demokracji. Jednak w warunkach przełomu lat 1918 i 1919 było to niemożliwe. Dla znacznej części elit nowy premier był "renegatem własnej klasy", dla szerokich rzesz - pozorującym Mihity Karolyi dzieli swoje dobra miedzy chłopów, 23 lutego 1919 r. reformy arystokratą. Nie udało się też utrzymać zgody w samym gabinecie. 11 stycznia 1919 r. Karolyi dokonał daleko posuniętej rekonstrukcji rządu, rozszerzając udział socjaldemokratów. Nowym premierem został dotychczasowy minister spraw zagranicznych Denes Berinkey, sam Karolyi stanął na czele państwa jako tymczasowy prezydent. 16 lutego 1919 r. ogłoszono zapowiadaną reformę rolną, która objęła majątki prywatne powyżej 500 hołdów (285 ha) i majątki kościelne większe niż 200 hołdów (l 16 ha). Karolyi jako pierwszy podzielił 23 lutego swoje dobra Kalkapolna. Nie pobudziło to jednak społeczeństwa. Reforma była dla wielkich posiadaczy zbyt radykalna, dla chłopów zbyt łagodna. Do tego przeprowadzono ją w zimie. W rezultacie, zamiast uspokoić nastroje społeczne, jeszcze bardziej je zaogniła. A przecież państwo było zrujnowane gospodarczo, szybko rosło bezrobocie, powiększały się trudności aprowizacyjne, brakowało opału. Społeczeństwo pogrążone było w apatii spowodowanej faktycznym rozpadem "imperium", brakiem ustabilizowanych granic, rygorystyczną blokadą gospodarczą (otwarta była jedynie granica z Austrią - również zrady-kalizowaną i pogrążoną w gorszej jeszcze stagnacji ekonomicznej). Frustrację pogłębiała kilkusettysięczna rzesza uchodźców napływających z terenów okupowanych przez Rumunów, Czechów, Serbów. Coraz większą falą zaczęli powracać z niewoli rosyjskiej byli jeńcy, często przesiąknięci rewolucyjną ideologią, dla której Węgry okazały się niezwykle podatną glebą. Coraz częściej słyszało się hasło "wejścia na rosyjską drogę". Jednym z takich jeńców był Bela Kun, przed wojną działacz Partii Socjaldemokratycznej. Uwolniony z obozu przez rewolucję rosyjską wziął w niej czynny udział. Powrócił z Rosji 17 listopada 1918 r. W ciągu tygodnia udało mu się połączyć małe, izolowane grupki skrajnej lewicy, by 24 listopada utworzyć Węgierską Partię Komunistyczną (Kommu-nistdk Magyarorszdgi Partia, WPK) jako węgierską sekcję Międzynarodówki Komunistycznej. Dysponując od 7 grudnia własną prasą ("Czerwona Gazeta" - Yoros Ujsag) niewielka grupa komunistów zaczęła odgrywać coraz większą rolę. Wykorzystując wzorce z Piotrogrodu i Moskwy, umiejętnie sterowali nastrojami społecznymi. W fabrykach inicjowali rady robotnicze, nierzadko przejmujące kontrolę nad produkcją. Coraz częściej dochodziło do chłopskich i żołnierskich buntów, inspirowanych przez komunistów. Wymieńmy tylko najważniejsze: grudnia 1918 r. -100 uzbrojonych żołnierzy próbowało wtargnąć na budziański zamek (zostali rozbrojeni); 3 stycznia 1919 r. - doszło do rozruchów w górniczym okręgu Salgótarjan (16 zabitych, 90 ciężko 51 50 Od "rewolucji astrów" do białego terroru Węgry rannych); 7 stycznia robotnicy olbrzymich zakładów Manfred-WeiB z Csepel usunęli dyrektorów mianując na ich miejsce radę robotniczą; 17 stycznia - w wyniku rozruchów w Szarvas padło 14 zabitych, a 40 było ciężko rannych; 23 stycznia - bezrobotni zdemolowali drukarnię i biura dziennika "Pesti Hirlap"; 20 lutego -w Godóllo i Kerepes chłopi niezadowoleni z reformy rolnej sami podzielili ziemię wypędzając właścicieli; 21 lutego uzbrojony tłum wtargnął do siedziby organu socjaldemokratów "Nepszava". W rozruchach, które nastąpiły po tym incydencie, zginęło 7 ludzi, a 100 ciężko raniono. Rząd potraktował to ostatnie wydarzenie jako rewoltę przeciw państwu. Jeszcze 21 lutego aresztowano kierownictwo WPK z Belą Kunem (uznano ich jednak za więźniów politycznych), zamknięto "Vóró's Ujsag". Działania te jeszcze bardziej zaogniły sytuację. 22 lutego pod parlamentem zgromadziło się 200 tyś. osób domagających się uwolnienia komunistów. Przez kraj przeszła kolejna fala strajków i samowolnych parcelacji (m.in. dóbr rodzin Zichy, Szechenyi). Mimo tak wyraźnego społecznego poparcia, komuniści mieli nikłe szansę na przejęcie władzy bez silnego impulsu z zewnątrz. Dostarczyła go rewolucyjna Rosja, choć bezpośrednim powodem upadku Karolyiego stała się kwestia ustalenia linii demarkacyjnej z Rumunią. Pierwsza propozycja jej przebiegu była jeszcze stosunkowo korzystna dla Węgier. Jednak pod naciskiem Rumunów, którzy w różny sposób próbowali wykorzystać swe strategiczne położenie jako zaplecze rozpoczętej w grudniu 1918 r. alianckiej interwencji na południu Rosji, linia została przesunięta na zachód, pozostawiając poza Węgrami m.in. Szeged. Decyzję obradujących na konferencji pokojowej w Paryżu państw Ententy utrzymywano w tajemnicy. Kiedy jednak w pierwszej połowie marca Armia Czerwona zaczęła odnosić błyskawiczne zwycięstwa w rejonie Odessy, pomoc Rumunii stała się dla Ententy ważniejsza niż spokój na Węgrzech. 19 marca szef francuskiej misji wojskowej w Budapeszcie Fernand Vix przekazał węgierskiemu rządowi notę informującą o przebiegu linii demarkacyjnej, wymagając wycofania poza nią węgierskich oddziałów i administracji. Jeśli żądania w ciągu 48 godzin nie zostaną spełnione, zagroził wycofaniem z Budapesztu zachodnich misji, co było równo- znaczne ze stanem wojny. W taki oto sposób upadła strategia rządu węgierskiego, polegająca na utrzymywaniu dobrych kontaktów z En-tentą. Na dodatek w dniu złożenia noty strajkowali drukarze. Brak gazet sprzyjał rozchodzeniu się najbardziej nieprawdopodobnych pogłosek. Pewne było jedno - przyjęcie noty to krok samobójczy. Karolyi stwierdził zatem, że jedynym wyjściem z tej trudnej sytuacji jest stworzenie socjalistycznego rządu, gdyż tylko taki może utrzymać spokój oraz stworzyć silną armię. "Rzeczywista siła - mówił prezydent -jest przecież już od miesięcy w rękach proletariatu"6. Postanowiono, że dotychczasowy gabinet złoży dymisję, Karolyi zaś pozostanie na swoim stanowisku i w ciągu kilku dni mianuje lewicowy rząd, który odrzuci notę Vixa. Prezydent nie przewidział jednego, że socjaldemokraci porozumieją się z komunistami (m.in. z przebywającym ciągle w wiezieniu Kunem), powołają Węgierską Partię Socjalistyczną (Magyaror-szdgi Szocialista Port), która ze swego grona wyłoni nowy rząd -Rządzącą Radę Rewolucyjną (Forradalmi Kormdnyzótandcs) . Już w dniu swojego powstania - 21 marca - Rada powzięła decyzję o utworzeniu Węgierskiej Republiki Rad. Rada nie wyraziła zgody na pełnienie przez M. Karolyiego, funkcji prezydenta, uznając ten urząd za zbędny. Prezesurę gabinetu objął wybitny socjaldemokrata Sandor Garbai. Jedynym prominentnym komunistą w rządzie był Bela Kun, komisarz spraw zagranicznych. Było jednak jasne, że to on podejmuje decyzje. Stosunki między koalicjan-tami od samego początku nie układały się najlepiej. Komuniści stopniowo przejmowali władzę praktycznie eliminując socjaldemokratów w wyniku kolejnych rekonstrukcji rządu w kwietniu i czerwcu 1919 r. Nie cofali się również przed czystkami we własnych szeregach. Skuteczniejszemu opanowaniu prowincji służyły wybory do rad prowincjonalnych i krajowych (7 kwietnia) , w których uczestniczyli kandydaci z jednej tylko listy. Tydzień później I Zjazd Węgierskiej Partii Socjalistycznej ( 4-13 czerwca) ujawnił polaryzację w partii i zdecydowaną przewagę *2"' Magyariens SchuM Ungams Silhne. Rwolution und Gegenrevolution in Ungam, 53 52 Od "rewolucji astrów" do białego terroru Węgry radykalnego skrzydła - o czym zresztą świadczyła zmiana nazwy na Socjalistyczno-Komunistyczną Partię Pracujących Węgier (Szocialista-Kommunista Munkasok Magyarorszdgi Partjd). Należy przyznać, że twórcy Węgierskiej Republiki Rad początkowo mieli powody do zadowolenia. Objecie władzy przez radykalną lewicę zostało bowiem zaakceptowane nie tylko przez proletariat, ale również przez niemałą część drobnomieszczaństwa, klasy średniej, inteligencji oraz oficerów, którym odrzucenie upokarzającej noty dawało szansę dalszej walki. Symptomatyczne, że po ogłoszeniu zjednoczenia partii, 23 marca, zebrała się pod parlamentem popierająca to wydarzenie stutysięczna demonstracja. Ten olbrzymi bagaż społecznego zaufania został jednak szybko zmarnowany. Będący u władzy ortodoksi bezkrytycznie naśladowali wzory rosyjskie, nie oglądając się na specyfikę węgierską. Nie tracono czasu: 23 marca przejęto kontrolę nad dystrybucją żywności i handlem detalicznym; 25 marca ogłoszono dekret o "rozbrojeniu burżuazji" i utworzeniu Czerwonej Armii (porządku wewnętrznego miała pilnować tzw. Czerwona Straż); 26 marca ukazał się inny dekret o nacjonalizacji wszystkich zakładów zatrudniających powyżej 20 pracowników, 28 marca upaństwowiono instytucje finansowe i zablokowano prywatne konta; 29 marca przejęto szkolnictwo wszystkich szczebli; 3 kwietnia ogłoszono rozporządzenie o reformie rolnej obejmującej majątki powyżej 100 hołdów (58 ha). O ile same decyzje władz tylko zaniepokoiły społeczeństwo, o tyle ich realizacja wzbudzała przerażenie i stopniową, ale nieodwracalną utratę zaufania do nowych władz. "W porównaniu z Rosją - mówił komisarz ludowy do spraw socjalizacji Yilmos Bóhm - udało się nam od razu rozpocząć przebudowę [gospodarki] i w ciągu czterech tygodni upaństwowiliśmy ponad tysiąc zakładów, podczas gdy w Rosji w ciągu całego roku - tylko 513"7. To, co zachwalał komisarz Bó'hm, okazało się zabójcze dla gospodarki. Fatalne zarządzanie przemysłem, nieuzasadnione względami ekonomicznymi reorganizacje, skrócenie czasu pracy, podniesienie płac i jednoczesne uniezależnienie ich od 7 O. Jdszi, Magyariens Schuld..., s. 131. 54 wydajności doprowadziły do spadku produkcji i jeszcze głębszego kryzysu. Błędem była również reforma rolna w zaproponowanym kształcie. W państwie rolniczym przeprowadzanie rewolucji wbrew woli chłopów okazało się fatalną krótkowzrocznością. Doświadczeń Lenina - który nie ufając chłopom, wyraził jednak zgodę na przejmowanie przez nich ziemi w pierwszej fazie rewolucji - tym razem nie wzięto pod uwagę. Nic nie mogło przezwyciężyć niechęci ekipy Kuna do chłopów uznanych za element antyrewolucyjny i zachowaczy. Znacjonalizowanej ziemi nie rozdano rzeszy bezrolnych i małorolnych chłopów, lecz utworzono spółdzielnie produkcyjne. Mieszkańców wsi nastawiło to od razu negatywnie do nowych władz. Dochodziło też do paradoksów: przejmowanymi majątkami często administrowali ich byli właściciele, których rewolucja właśnie ratowała przed katastrofą finansową - państwo przejmowało bowiem utrzymywanie robotników rolnych. Władze skutecznie podsycały również konflikt między wsią a miastem. Tragicznie przedstawiały się finanse państwa. "Gospodarka finansowa na Węgrzech - zanotował obserwator wydarzeń - to dzisiaj bardziej gospodarka niż finanse"8. Przejęcie banków i lokat nie rozwiązało sytuacji. Wydatki państwa bowiem były coraz większe, dochody zaś malały. Z końcem 1918 r. wygasło priwlegium Banku Austro--Węgier na emisję banknotów, które powinny zostać wycofane z końcem czerwca 1919 r. Emitowano je jednak dalej z przejętych matryc, nie zwracając uwagi na pokrycie w dewizach, złocie czy towarach. Zwiększenie podaży pieniądza przy malejącej produkcji i szwankującym handlu (a raczej dystrybucji) błyskawicznie spowodowało galopującą inflację. Wiele uwagi poświęcono wtedy zapanowaniu nie tylko nad kieszenią, ale i duszami obywateli, w co zaangażowali się oprócz zawodowych Polityków również liczni lewicujący intelektualiści, jak np. komisarz oświaty Gyórgy Lukacs. W ciągu czterech miesięcy obsada resortu oświaty wzrosła z 200 do 3 tyś. urzędników. Powiększyły się też zadania rcuwsterstwa kontrolującego całe, poddawane intensywnej indoktryna- H- Schmitt, Die rotę Hólle in Ungam, Bern 1919, s. 16. 55 Od "rewolucji astrów" do białego terroru Węgry cji szkolnictwo. Postanowiono zlikwidować szkoły jednoklasowe, powołując na ich miejsce zbiorcze szkoły ośmioklasowe. Wcielenie w życie tego pomysłu okazało się jednak niemożliwe i wzmogło jeszcze i tak już ogromny chaos. Z księgarni i bibliotek eliminowano "niebezpieczne" książki, które niezwłocznie zastępowano właśnie wydanymi dziełami klasyków marksizmu. Artyści zostali uznani za pracowników publicznych, zapisani w specjalnych katastrach, częściowo opłacani z kasy państwa, ale i zobligowani do służenia w rozbudowanej propagandzie, na potrzeby której w krótkim czasie wyprodukowano ok. 40 propagandowych filmów. Służebni wobec państwa stali się także dziennikarze, pracujący w ściśle nadzorowanej prasie, przekonującej np. o ostatecznym zwycięstwie rewolucji w Bawarii, Saksonii, Hamburgu, Bremie, Dusseldorfie. Komuniści uderzyli również w Kościół, zarówno katolicki, jak i protestancki, kontrolując treść kazań, zabraniając większości religijnych obrzędów, nacjonalizując dobra kościelne, rozwiązując klasztory, usuwając siostry zakonne ze szpitali (po protestach lekarzy zezwolono im na dalszą pracę pod warunkiem ubierania się po cywilnemu). Na porządku dziennym były aresztowania kapłanów. Celem rządzącej ekipy było poprawienie bytu proletariatu, czego dokonywano zazwyczaj kosztem klas wyższych. Do kilkudziesięciu tysięcy skonfiskowanych mieszkań wprowadzono rodziny robotnicze. Posiadacze łazienek musieli je udostępniać niezamożnym sąsiadom. Uprawomocniono konfiskatę dzieł sztuki i kosztowności o wartości powyżej 500 koron. Te wszystkie rozporządzenia, a potem także ich realizacja miały na celu nie tylko zlikwidowanie nierówności społecznych, lecz także, a może przede wszystkim, zastraszenie społeczeństwa. To też było głównym zadaniem rozbudowywanego od początku istnienia WPvR aparatu terroru. Odezwa Kuna z 4 kwietnia nie pozostawiała wątpliwości: "Wszyscy, którzy chcą tylko bałaganu i anarchii [...] są prawdziwymi wrogami dyktatury proletariatu i z nimi musimy się rozliczyć"9. Powstawały specjalne oddziały, dowodzone m.łn. przez "zawodowego rewolucjonistę", również przybyłego z Rosji Tibora Szd-muelya (Leninowscy chłopcy - Lenin-fiuK). Liczba ich ofiar jest jednak znacznie mniejsza niż się potocznie sądzi, jednak działającej na po- 9 W. Bohm, Im Kreuzfeuer zweier Rewlutionen, Miinchen 1924, s. 326. 56 czątku lat dwudziestych komisji udało się udokumentować 590 ofiar terroru10. Chodziło więc raczej o wspomniane zastraszenie. Nieco inne zadanie, niż to się zazwyczaj uważa, miały powołane 26 marca trybunały rewolucyjne. Zajmowały się one głównie rewizjami kar wymierzonych po l sierpnia 1914 r. Tylko w Budapeszcie i okolicy rozpatrzono ich 16143, z których 85,6 proc. anulowano. Los Węgierskiej Republiki Rad zależał jednak nie tylko od rozwiązań kwestii wewnętrznych, ale i od sytuacji międzynarodowej. Nie był to przecież kraj zawieszony w politycznej próżni, choć oficjalne kontakty utrzymywano tylko z Austrią i Rosją Radziecką, która bez- Gyorgy Lukacs, filozof i polityk zwłocznie uznała bratnią republikę rad. Wzmocniło to lęk Ententy Przed rozprzestrzenieniem się "komunistycznej zarazy" również na osłabione organizmy Austrii i Niemiec. Obawy te miały bardzo realne Podstawy. Wiosną 1919 r. radziecka Armia Czerwona stanęła na linii 2 arnopol-Kamieniec Podolski, skąd na Węgry było już tylko 200 km. marca uczestnicy paryskiej konferencji pokojowej postanowili nie %. A voros umlom dldozatai Magyarorszagon, Budapest 1923. 57 Węgry Od .rewolucji astrów" do bia)eg< terroru tylko utrzymać blokadę Węgier, lecz nawet zamienić ją (na wniosek Georgesa Clemenceau) w cordon sanitaire. Dzień wcześniej generał Ferdinand Foch przedstawił plan uderzenia na Węgry. Tymczasem do Budapesztu wysłano (4 kwietnia) południowoafrykańskiego polityka gen. Jana Smutsa, próbującego bezskutecznie namówić rewolucyjny rząd do przyjęcia kolejnej wersji, tym razem znacznie korzystniejszej dla Węgrów linii demarkacyjnej. 10 kwietnia rumuńska Rada Koronna postanowiła interweniować na Węgrzech. Podobne decyzje zapadły w Pradze i Belgradzie. 16 kwietnia zaatakowali Rumuni, dwa tygodnie później wojska czechosłowackie. WęgierskaArmia Czerwonaniewytrzymałauderzenia Rząd 19 kwietnia postanowił powołać pod broń cały proletariat, ogłaszając proklamację "Rewolucja w niebezpieczeństwie". Trzeba przyznać, że o ile do "cywilnych" zarządzeń nowej władzy podchodzono niechętnie, o tyle ogromna większość Węgrów była gotowa bronić integralności kraju. Tym bardziej, że sytuacja na froncie była niekorzystna. W nocy z l na 2 maja wysadzono mosty na Cisie, a kwaterę główną wojsk węgierskich przeniesiono z Szolnok do Gbdolló. Rumuni i Czesi niepokojąco zbliżyli się do Budapesztu. Francuzi zajęli Szeged. W tej sytuacji do służby czynnej powołano oficerów rezerwy, tworzono oddziały fabryczne i wysyłano je bezpośrednio na front Powszechna mobilizacja przyniosła wymierne efekty - dwukrotnie powiększona Armia Czerwona przeszła w połowie maja do kontrofensywy, odrzucając tak Rumunów, jak Czechów. W opanowanej przez nią części Słowacji proklamowano 16 czerwca Słowacką Republikę Rad, która miała zapoczątkować budowę pomostu sięgającego do rewolucyjnej Rosji. Konflikt militarny uaktywnił węgierskie "elity kontrrewolucyjne". Już 13 kwietnia powstał w Wiedniu z inicjatywy hr. Istvana Bethlena tzw. Komitet Antybolszewicki grupujący konserwatywnych arystokratów, wyższych oficerów i finansjerę (Antal Sigray, Janos Pallavicini, Pal Teleki, Karoly Huszar, Gyula Karolyi), który dążył do restauracji starego systemu wraz z monarchią. Natomiast w strefie okupowanej przez Francuzów (Arad i Szeged) organizowali się przedstawiciele prawicowego, radykalnego skrzydła klasy średniej - urzędnicy, oficerowie, spauperyzowana gentry - nie zamierzający rezygnować ze swojej uprzywilejowanej pozycji. Nie pragnęli jednak ani restauracji dawnej 58 monarchii, ani rządów arystokracji. Gnra ta, której ideologię powszechnie nazywano "segedyńską" (Szegdi gondolat) oraz jej przywódca - Gyula Gómbos - mieli w przyszłości odegrać ważną rolę. Oba ugrupowania w danej chwili były sobie potrzebne, a tym samym skłonne do kompromisu. 5 maja powstał v Arad (obecnie rumuńska Oradea) rząd hr. Gyuli Karolyiego. Gabinet ten większe znaczenie uzyskał miesiąc później, już w Szeged, Ldy weszły do niego takie osobistości jak Pal Teleki (minister spra\\ zagranicznych) czy admirał Miklós Horthy, minister obrony i dowódca dopiero organizowanej Armii Narodowej. Bela Kun, twórca i przywódca Węgierskiej Republiki Rad ntenta popierając inicj atywy emigrantów, utrzymywała jednocześ- kontakty z Kunem, próbując skłonić go kolejnymi notami do polania się poza linię demarkacyjną. Propozycja Ententy została - SkcN PrZ6Z Republike Rad' ktora Pilnie potrzebowała "pieriedyszki" Och r ^ usP°kojenia sytuacji wewnętrznej, jak i reorganizacji wojsk. Czerw °Z^ °^^2^y bowiem - a one stanowiły znaczną część Armii onej ~ maJą to do siebie, że biją się mężnie, ale krótko. Po 59 Od "rewolucji astrów" do białego terroru ijowy autorstwa M. Biró ____________________Węgry____________________________ odniesionych zwycięstwach oddziały robotnicze samorzutnie wycofywały się z frontu, pozostawiając niemożliwe do zapełnienia luki. Niekorzystne były uwarunkowania międzynarodowe - Niemcy podpisały traktat pokojowy i na wybuch rewolucji trudno już było tam liczyć, armia radziecka zaczęła ponosić klęski na południu Rosji. Błyskawicznie pogarszała się sytuacja wewnętrzna, tak gospodarcza, jak i społeczna. Wybuchały pierwsze strajki - np. kolejarzy na początku czerwca -i wojskowe bunty, np. krwawo stłumiony spisek oficerów w Budapeszcie dwa tygodnie później. 24 czerwca przyjęto ultimatum Ententy, 30 czerwca zaś zaczęto wycofywać się poza linię demarkacyjną. Odwrót wojsk wzbudził olbrzymie rozgorycznie, które próbowano zredukować kolejną ofensywą przeciw Rumunii (choć przypuszcza się również, że cała akcja została zainspirowana przez oficerów sztabu generalnego, zdających sobie sprawę z nieuniknionej przegranej i w ten sposób pragnących szybciej zakończyć wojnę). Atak wyznaczono na 20 lipca, w przeddzień powszechnego strajku społeczeństw Europy Zachodniej protestujących przeciw interwencji w Rosji i na Węgrzech. Ofensywa po początkowym powodzeniu załamała się. Rumuni przekroczyli Cisę, zbliżając się do Budapesztu, l sierpnia Rewolucyjna Rada Rządząca ustąpiła, a Kun i jego ekipa przeszli granicę austriacką. 3 sierpnia Rumuni bez walki zajęli stolicę. W Budapeszcie władzę podjął dosłownie z ulicy działacz związkowy Gyula Peidl, tworząc l sierpnia gabinet złożony z socjaldemokratów (m.in. Sandor Garbai i Karoly Peyer). Po sześciu dniach został on obalony przez mniej radykalny rząd fabrykanta Istvana Friedricha. Jednak ani on, ani Dezsó Abraham, pełniący od 12 lipca funkcję premiera rządu w Szeged, nie mieli praktycznie żadnej władzy. Jedyną realną siłą stała się zdeterminowana Armia Narodowa i jej przywódca Miklós Horthy. Szegedyńskie wojsko składające się z 4 tyś. marnie uzbrojonych żołnierzy i oficerów, nie miałoby żadnych szans w starciu np. z Rumunami. Horthy przegrupował swoje siły z Szeged do Siófok nad Balatonem, gdzie stacjonowały doskonale wyekwipowane i nie-zdemoralizowane oddziały Antala Lehara (brata słynnego kompozytora). Akcje byłego habsburskiego admirała wyraźnie wzrosły, gdy P° jego mediacji z dowódcami rumuńskimi, amerykańskimi, włoskimi, 60 Węgry angielskimi i francuskimi udało się doprowadzić do powołania (15 sierpnia) koalicyjnego rządu Istvana Friedricha. Akceptację kadry Armii Narodowej, błyskawicznie rosnącej po ogłoszeniu oficjalnego werbunku, zyskał Horthy, wyrażając zgodę na "odreagowanie" 133 dni republiki rad. Trwający praktycznie aż do 1922 r. "biały*' terror pochłonął ok. 5 tyś. zabitych, 40 tyś. aresztowanych i internowanych, a ok. 70 tyś. zmusił do emigracji. Zostały rozbudzone również nastroje antysemickie, co motywowano m.in. dużym udziałem Żydów we władzach WRR (np. 20 z 26 komisarzy ludowych). Żydzi stanowili też większość śmiertelnych ofiar "białego terroru" (ok. 3 tyś.). Charakterystyczna jest opinia wypowiedziana przez generała Karoly Soósa, ministra obrony w 1920 r.: "Nie zabijać mi zbyt wielu Żydów, gdyż z tego powodu mogą również powstać szkody"11. Horthy starannie budował swój image. "13 października 1919 r. -notował w dzienniku Lehar - wszystkie gazety piszą o wkroczeniu Horthyego do Szekesfehervar, nie wspominając jednak ani słowem o tym, że wkroczył wyłącznie na czele zachodniowęgierskich oddziałów"12. Horthy wykorzystał umiejętnie społeczny popyt na "silnego człowieka". Rząd Friedricha miał zbyt słabą pozycję, aby opanować tragiczną sytuację wewnętrzną. Szybko doszło też do sporów między tymi dwoma politykami. Konieczny stał się kolejny kompromis. W tym celu 23 października 1919 r. przybył do Budapesztu brytyjski dyplomata sir George Clerk. Ustalono powołanie koalicyjnego rządu, utrzymanie systemu parlamentarno-demokratycznego, z tajnymi i powszechnymi wyborami, Friedricha miał zastąpić polityk z Katolickiej Partii Ludowej. Horthy musiał zaś obiecać zarówno aliantom, jak i rodzimym partiom, że nie będzie dążył do dyktatury. W zamian Ententa zobowiązała się do wycofania wojsk rumuńskich z centrum kraju, uznania nowego rządu (który wyśle swoich przedstawicieli na konferencję pokojową) i zniesienia blokady gospodarczej. 11 R Fischer, Entwicklungsstufen des Antisemitismus in Ungarn 1867-1939, Munchen 1988, s. 138. 12 A. Lehar, Erinnerungen. Gegenrwolution und Restaurntionsversuche in Ungam 1918-1921 Wien 1973, s. 128. Od "rewolucji astrów" do białego terroru :em 16 listopada 1919 r. MildÓSHorthyprzemawia pod parlament 62 Od "rewolucji astrów" do białego terror, •Życie r<*tónne w Budapeszcie", rys. z 1920 r. ___________________________Węgry_______________________ 15 listopada wojska rumuńskie zaczęły opuszczać stolicę, następnego dnia wkroczyły do niej oddziały Armii Narodowej z Miklósem Horthym na czele. 24 listopada powstał gabinet Karoly Huszara, do którego oprócz socjaldemokratów weszły dwie przesuwające się do politycznej czołówki partie: utworzone 25 października 1919 r. Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (Kereszteny Nemzeti Egyesules Partia, KNEP) oraz połączona Partia Drobnych Rolników i Robotników Rolnych (Orszagos Kisgazda es Fóldmuves Pdrt, OKFD). Wewnętrzne różnice były jednak zbyt duże i w rezultacie 16 stycznia 1920 r. socjaldemokrata Karoly Peyer opuścił rząd. Lewica zbojkotowała również wybory do parlamentu (25 stycznia 1920), zakończone zwycięstwem centroprawicy. Chrześcijanie zdobyli 35,1 proc. głosów i 74 mandaty, a drobni rolnicy - 40 proc. i 79 miejsc. Najważniejszym zadaniem parlamentu było rozliczenie z przeszłością i wytyczenie drogi na przyszłość. Okres od końca października 1918 do l sierpnia 1919 r. uznano za niebyły z prawnego punktu widzenia. Nowe państwo nawiązywało do sytuacji sprzed rewolucyjnych wydarzeń. Utrzymano oczywiście w mocy rozwiązanie unii z Austrią. Tym samym powrócono do idei monarchicznej, głęboko tkwiącej w świadomości społeczeństwa. Uznano, że republikańska forma władzy została zbytnio skompromitowana. Sprawowanie władzy monarszej nie było możliwe jednak ani w dawnej formie, ani przez dawną dynastię. Nie wyraziłaby na to zgody zarówno Ententa, jak i część węgierskich elit Wybrano rozwiązanie kompromisowe, uznając władzę królewską za "zawieszoną". Zamiast monarchy parlament miał wybrać na czas nieokreślony regenta (kormdnyzó) o ograniczonych kompetencjach. Otrzymał on wprawdzie inicjatywę ustawodawczą, sam jednak nie mógł stanowić prawa; został naczelnym dowódcą, ale nie mógł samodzielnie wypowiadać wojny ani wyprowadzać wojsk poza granice państwa; reprezentował kraj na zewnątrz, ale układy z obcymi państwami musiały być zatwierdzane przez Zgromadzenie Narodowe; mianował i przyjmował ambasadorów oraz zwoływał parlament, ale mógł go rozwiązać jedynie w przypadku długotrwałej niezdolności do pracy i to pod warunkiem rozpisania wyborów tak szybko, aby nowo wyłoniony mógł się zebrać w ciągu trzech miesięcy. 64 * * Y&'J Na stanowisko to zaproponowano tylko dwie poważne kandydatury: hr. Alberta Apponyiego i Miklósa Horthyego. Większe szansę miał Horthy, choć jednocześnie wzbudzał silniejsze kontrowersje (sprzeciwiali się chrześcijańscy demokraci). Apponyi nie dysponował żadną siłą zbrojną, posiadał ją natomiast Horthy. Objecie przez niego urzędu regenta dawało jakąś szansę kontroli jego poczynań i powstrzymania go od dążeń dyktatorskich. Kandydatura Horthyego wydawała się kompromisowa: dla prohabsburskich, zachodniowęgierskich arystokratów był ulubionym adiutantem Franciszka Józefo oraz przyjacielem i zaufanym jego następcy, Karola, przez którego został mianowany dowódcą floty. Z kolei dla antyhabsurskich, protestanckich arystokratów ze wschodniej części kraju stanowił pierwszy krok do "królestwa narodowego". Dla rzesz średniej szlachty, z której pochodził był symbolem zwycięstwa ich klasy, dla oficerów - szansą na wojskową dyktaturę. Jego najbliżsi towarzysze z Szeged - Gyula Gómbos, Pal Prónay, Laszló Magashazy-odegrali dużą rolęwbudowaniu legendy admirała. To wówczas pojawiły się olbrzymie plakaty z dłońmi opartymi na kole sterowym i napisem "Horthy", w działalności propagandowej wykorzystywano wojsko. Odpowiednio przygotowano również dzień wyborów -1 marca 1920 r. Już wcześniej odesłano z Budapesztu legity-mistyczną dywizję Lehara, postawione w stan gotowości patrole Armii Narodowej krążyły po mieście, oficerowie ustawili się szpalerem między siedzibą Naczelnego Dowództwa - hotelem "Gellert" a parlamentem. Wynik głosowania był jednoznaczny - z 141 obecnych 131 oddało swój głos na Horthyego. Nikt z głosujących wówczas nie przypuszczał chyba, że pozostanie on przy władzy przez prawie cale ćwierćwiecze. Konsolidacja państwa Hipotekę horthystowskich Węgier trwale obciążyły dwa czynniki. Z jednej strony reminiscencje wydarzeń między październikiem 1918 a sierpniem 1919 r. wywoływały wręcz obsesyjną obawę przed wszystkim, co związane było z lewicą, skutecznie powstrzymując zarówno rozwój w pełni demokratycznej sceny politycznej, jak i wprowadzenie niezbędnych reform społecznych i gospodarczych. Z drugiej zaś ciężkim doświadczeniem dla całego narodu stały się postanowienia traktatu pokojowego podpisanego 4 czerwca 1920 r. przez węgierską delegację (Albert Apponyi, Istvan Bethlen, Pal Teleki) w wersalskim zamku Trianon. Był to dla całych Węgier dzień żałoby i smutku - bito w dzwony, komunikację wstrzymano na pięć minut, zamknięto sklepy, szkoły i uniwersytety, flagi na państwowych gmachach opuszczono do połowy masztów. Pozostały tak aż do listopada 1938 r., kiedy tzw. pierwszy arbitraż wiedeński przywrócił Węgrom południową Słowację. Od października 1920 r. w szkołach, przed i po zajęciach, obowiązkowo odmawiano "narodową modlitwę": Wierzę w Boga, w Ojczyznę, w wiecznej prawdy trwanie Że sprawiedliwości zadosyćsię stanie Wierzę w dawnych Węgier świetne zmartwychwstanie2. Postanowienia z Trianon były istotnie bardzo ciężkie. Historyczne Królestwo Korony św. Stefana praktycznie przestało istnieć: na rzecz Rumunii utracono 102 787 km kw., Czechosłowacji 62 937 km kw., Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców - 63 088 km kw. (Chor-- 42 541 oraz Wojwodina i część Banatu - 20 547), Austrii land) - 4020; Polski - 589; Włoch (Fiume) - 21 km kw. tłum A \, ^Rry- Stosunki polsko-węgierskie iv historji, kulturze i gospodarstwie, red. K. Huszdr, a Katowski, Budapest 1936. 67 _________________________Węgry_________________________ Okrojone Węgry liczyły 92 833 km kw. i 7 840 832 obywateli (po korzystnym dla Węgier wyniku plebiscytu w regionie Sopron w grudniu 1921 r. 93 010 km kw. i 7 987 204 obywateli), co stanowiło ok. 33 proc. terytorium i 42 proc. ludności Zalitawii. Z państwa składającego się prawie w połowie z ludności niemadziarskiej stały się Węgry państwem bliskim etnicznej jednorodności: 89,6 proc. stanowili Węgrzy, 6,9 proc. Niemcy, ok. 1,8 proc. Słowacy. Natomiast pozostałe państwa sukcesyjne monarchii, tworzące wrogą Węgrom Małą En-tentę, razem z poszczególnymi częściami dawnej Zalitawii otrzymały w spadku liczne mniejszości węgierskie: Rumunia 1,7 min, Czecho- IstvAn Bethlen, premier wiatach 1921-1931 słowacja 1,06 min, Jugosławia 558 tyś. Dwudziestosześciotysięczna mniejszość węgierska zamieszkiwała również w austriackim Burgen- landzie. Węgry miały zapłacić wysokie reparacje wojenne, których rozmiar/ określono dopiero w 1923 r. Armię zmniejszono do 35 tyś. żołnierzy i oficerów, pozbawiając ją ciężkiej artylerii, czołgów, lotnictwa. 68 Konsolidacja państwa Dotkliwe były straty gospodarcze: poza granicami państwa znalazło się 49,5 proc. przemysłu hutniczego, 17,8 proc. maszynowego, 47,3 proc. ceramicznego, 50,6 proc. skórzanego, 61,3 proc. tekstylnego, 78 proc. - papierniczego i drzewnego dawnych Węgier. Ale i te fabryki, które zachowano były pozbawione surowców (pozostało np. jedynie 11 proc. dawnych złóż rudy żelaza). Doskonale rozwinięty w drugiej połowie XIX w. przemysł młynarski, zużywający rocznie około 6,5 min ton zboża, dysponował teraz jedną trzecią tego surowca. Poza granicami znalazły się praktycznie wszystkie większe kompleksy leśne. Uległ również destrukcji budowany od pokoleń i połączony tysiącami zależności, liczący ponad 600 tyś. km kw. obszar gospodarczy dawnego imperium Habsburgów. Dopóki istniał, był powszechnie krytykowany. Pozytywy zauważono dopiero po jego rozpadzie. Każde z państw, które uczestniczyło w sukcesji po Austro-Węgrzech, borykało się z budowaniem nowych powiązań gospodarczych, inflacją (często galopującą), bezrobociem, spadkiem produkcji (na Węgrzech do 1Ą poziomu przedwojennego). Położenie Węgier jeszcze bardziej utrudniał trwający ciągle "biały terror" i fatalne nastroje społeczne. Z trudną sytuacją nie mógł sobie poradzić powołany w połowie marca 1920 r. rząd Sandora Simonyi-Se-madama ani kolejny, utworzony 4 miesiące później, gabinet PalaTele-kiego. Nie pomogła ogłoszona w grudniu 1920 r. reforma rolna. Jej rozwiązania były połowiczne i nikogo nie zadowalały. Nie był to jedyny przykład niezdecydowania władz węgierskich. Warunkiem niezbędnym przeprowadzenia reform było uzyskanie pożyczek zagranicznych, co wymagało z kolei stabilizacji wewnętrznej i poprawy wizerunku Węgier. Sytuację komplikowały próby powrotu przebywającego na emigracji w Szwajcarii króla Karola IV. Nie rezygnujący z tronu władca, zdawał sobie sprawę, że jedyna droga do jego odzyskania prowadzi nie przez Wiedeń, a przez Budapeszt, gdzie działało stosunkowo silne 8 onnictwo legitymistyczne. Możliwości powrotu władcy nie wyklu-czałsam Horthy. Przed swoim wyborem na stanowisko regenta napisał o Karola, aby wszelkie działania restauracyjne wstrzymał przynaj-Jej do wejścia w życie traktatu pokojowego. Po objęciu władzy nie nak spełnić obietnicy. 69 Konsolidacja państwa "f S' J ___ Byty władca od czerwca 1920 r. niecierpliwie i bezskutecznie oczekiwał wezwania do Budapesztu. 26 marca 1921 r. Karol niespodziewanie przybył na Węgry, spotykając się z przychylnym przyjęciem m.in. premiera Telekiego. Następnego dnia były król i regent spotkali się na budziańskim zamku. Udało się wówczas skłonić Karola środkami politycznymi do opuszczenia kraju.Ta krótka królewska wizyta zaowocowała zarówno pogorszeniem się sytuacji międzynarodowej Węgier (szczególnie protestowały państwa Małej Ententy, poparte stanowiskiem Francji i Anglii), jak i zmianą premiera. Skompromitowanego Pala Telekiego zastąpił 14 kwietnia 1921 r. hr. Istvan Bethlen. Nowy szef gabinetu był bezwzględnym przeciwnikim powrotu Karola IV. Lecz ten nie porzucił nadziei na odzyskanie tronu. 20 października 1921 r. przyleciał samolotem do zachodnich Węgier. Tym razem starał się nie popełniać błędów z czasu wizyty wielkanocnej. Po przybyciu do kraju zgromadził wierne sobie oddziały, m.in. A. Lehara, oraz utworzył własny rząd, którego premierem został Istvan Rakovszky, a ministrem spraw zagranicznych Gyula Andrassy. W czasie, gdy Habsburg posuwał się w kierunku Budapesztu, węgierskie władze zasypywane były protestami mocarstw. Bezpośrednie niebezpieczeństwo zagrażało jednak ze strony sąsiadów. Czechosłowacja i Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców ogłosiły częściową mobilizację, groziły wojną. Tymczasem w stolicy przygotowywano się do walki, zwolennicy Hor-thyego wezwali do broni studentów i członków paramilitarnych organizacji. Do starcia doszło 24 października na ówczesnym przedmieściu Budaórs, kilkanaście kilometrów od centrum miasta. Rojaliści poddali się, a sam władca został tydzień później wywieziony przez Brytyjczyków na Maderę, gdzie zmarł l kwietnia 1922 r. Druga próba restauracji była bezpośrednią przyczyną podjęcia 6 listopada 1921 r. uchwały o detronizacji rodu Habsburgów, co uspokoiło sąsiadów i mocarstwa oraz pozwoliło w końcu zająć się porządkowaniem państwa. 26 listopada 1921 r. rząd ogłosił tzw. program konsolidacyjny, przewidujący osiągnięcie w kilku etapach ładu wewnętrznego - politycznego, społecznego, gospodarczego, umocnienie stosunków zewnętrznych, odzyskanie silnej pozycji na arenie międzyn3" rodowej. 70 Podobnie jak Horthy, również Bethlen był skrajnym konserwatystą, a metody realizacji jego polityki dalekie były od demokracji w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. "Demokracja nie może oznaczać ślepej władzy nieokrzesanych mas - deklarował premier. - [...] Prawdziwa demokracja zapewnia przewodnictwo klasom wyższym [...]. Demokracja, która nie waży się wypowiadać, że do przewodnictwa w niej jest powołana inteligencja, to nie jest demokracja, lecz demagogia"14. Na Węgrzech nie wprowadzono "pisanej" konstytucji. Odwołano się natomiast do konstytucji "historycznej" i roli korony, która legitymowała władzę, symbolizowała tak kontynuację porządku państwowe- Strażnicy Korony św. Ste- ^ ,r,« *••* fana * ;1 '"* go, jak i integralność ziem. Na Koronę św. Stefana przysięgał regent. Wyroki sądowe - aż do roku 1945 - były wydawane w jej imieniu. Wewnętrzne konflikty uspokajano niejako dwutorowo - tak na drodze ustaw restrykcyjnych, jak i "łagodnej neutralizacji" poszczególnych środowisk. Choć w 1922 r. powstrzymano "biały terror", zostały utrzymane przepisy pozwalające zatrzymać i internować każdego "zagrażającego interesom państowym". Zdelegalizowano partie skrajnej lewicy, a uczyniono to tak skutecznie, że w 1935 r. partia komunistyczna liczyła zaledwie tysiąc członków. Wprowadzono karę chłosty dla spekulantów. Obowiązujący w latach 1920-1928 numerus clausus dla tt za: M. Szollosi-Janze, Die Pfeilkreuzlerbewegung in Ungarn, Munchen 1989, s. 78. 71 Konsolidacja państwa Węgry studentów żydowskich doprowadził do sytuacji, że o ile w roku akademickim 1917/18 stanowili 34 proc. studentów, w końcu lat dwudziestych -13-14 proc. W grudniu 1921 r. Bethlen zawarł tajny pakt z przywódcą Partii Socjaldemokratycznej Karoly Peyerem. Umowa przewidywała wznowienie legalnej działalności partii i związków zawodowych, zwrot majątku, wolność zgromadzeń i prasy, uwolnienie aresztowanych robotników oraz - wobec proponowanych zmian ordynacji wyborczej -utrzymanie tajności głosowania tylko w Budapeszcie i tych większych miastach, które były ośrodkami przemysłowymi. W zamian premier otrzymał obietnicę, że partia socjaldemokratyczna i związki zawodowe powstrzymają się od strajków politycznych i agitacji wśród robotników rolnych. Zmieniona w marcu 1922 r. ordynacja wyborcza wprowadzała w większości okręgów zasadę "leżącego w szczerej naturze Węgrów" jawnego głosowania, zastrzeżenie minimum dziesięcioletniego obywatelstwa węgierskiego, dwuletniego zamieszkania w tej samej miejscowości. Wobec kobiet podniesiono cenzus wieku (do 30 lat). W porównaniu z rokiem 1919 liczba uprawnionych do głosowania spadła z 39,7 do 29,8 proc. społeczeństwa. Kolejnym krokiem było utworzenie partii rządowej, działającej pod różnymi nazwami aż do 1944 r. 22 lutego 1922 r. Bethlen odnowił i sformalizował nominalnie przeprowadzoną już w roku 1920 unię pomiędzy częścią Zjednoczenia Chrzescijańsko-Narodowego a Partią Drobnych Posiadaczy, tworząc Chrześcijańską Partię Drobnych Posiadaczy, Robotników Rolnych i Mieszczan, w skrócie nazywaną Partią Jedności (Egyseges Parł). Po śmierci - w 1924 r. - Istvana Szabo-Na-gyatadiego premier objął przywództwo partii. Konstrukcja ordynacji wyborczej, a szczególnie procedura zgłaszania kandydatów, gwarantowała partii rządzącej zwycięstwo; w wyborach 1922 r. zdobyła 45,4 proc. głosów oraz 143 z 245 mandatów (w 1926 r. odpowiednio 69 i 170, w 1931 r. 64 i 158). W partii-podobnie jak w polskim BBWR - znalazło się miejsce tak dla chłopów, jak i inteligencji czy arystokratów. Tym samym nie była ona monolitem, o czym świadczy np. secesja w 1923 r. (do 1928) grupy Gyuli Gómbósa, który utworzył faszyzującą, radykalną Węgierską Narodową Partię Niezależności (bardziej znaną jako Partia Obrony Rasy-Fajvedoparf). Postępująca stabilizacja, również gospodarcza, wpływała jednak na odradzanie się opozycji - powstała m.in. Partia Obywatelsko-Demokra-tyczna Yilmosa Yazsonyiego, opierająca się na liberalnie zorientowanym stanie średnim oraz Węgierska Socjalistyczna Partia Pracy (Ma-gyarorszdgi Szocialista Munkaspdrt) Istvana Yagiego. Partia ta przestała praktycznie działać po pokazowym procesie w 1926 r., w którym na wieloletnie więzienie skazano m.in. Matyasa Rakosiego. W listopadzie 1926 r. dla uniknięcia w przyszłości niespodzianek parlamentarnych wprowadzono, jako przeciwwagę Izby Poselskiej (KepviselóMz), Izbę Wyższą (FelsóMz), składającą się w dużej części z wirylistów i członków mianowanych. Otrzymała ona uprawnienia ustawodawcze. W skład 242-osobowej izby wchodzili przedstawiciele domu Habsburg-Lothringen (musieli władać językiem narodowym i posiadać dobra na Węgrzech), po jednym przedstawicielu utytułowanych rodzin arystokratycznych, hierarchowie Kościołów katolickiego i protestanckiego, dwaj naczelni rabini (do 1940), przewodniczący Sądu Najwyższego, rektorzy szkół wyższych, przedstawiciele miast, komi-tatów, towarzystw handlowych, przemysłowych, rolniczych, wolnych zawodów oraz 40 (później 50) członków mianowanych przez regenta na wniosek rządu. Bethlen, podobnie jak regent, był co prawda zwolennikiem ograniczonej demokracji, ale nie popierał też ekstremistów- ani na lewicy, ani na prawicy. Musiał więc przeciwdziałać dążeniom skrajnej prawicy -m.in. części armii, biurokracji, przeciwstawiać się organizacjom paramilitarnym i studenckim, chociaż to im w znacznej mierze zawdzięczał władzę. Radykałowie żądali rezygnacji z parlamentaryzmu na rzecz dyktatury, bezwarunkowej rewizji postanowień z Trianon, zdecydowanej polityki wobec Żydów, wykraczającej jeszcze poza nie zawsze respektowane numerus clausus. Realizacja postulatów zagrażała tak spokojowi wewnętrznemu, jak i wizerunkowi Węgier - a na to ani regent, ani premier nie mogli się zgodzić. Wyjściem było wtopienie "niezadowolonych" w struktury państwa. Przywódcy prawicowych organizacji studenckich, które pomogły w październiku 1921 r. odeprzeć wojska 72 73 Konsolidacja państwa Węgry Karola, otrzymali posady w państwowej administracji. Armię zneutralizowano podwyżką uposażeń, miejscem w Izbie Wyższej dla generali-cji oraz potajemną obietnicą rewizji postanowień z Trianon. Ważnym zadaniem było zapanowanie nad organizacjami paramilitarnymi, o mafijnym często charakterze, utworzonymi jeszcze w okresie "segedyńskim". Byłtom.in. Związek Przebudzenia Węgier (Ebredo Magyarok Egyesiilete, EME), czy Węgierski Związek Obronny (Magyar Orszdgos Yedero Egyesiilete, MOVE) Gyuli Gombósa "Biały terror", który w dużej mierze był inspirowany przez te organizacje, pokazał ich rolę, wskazując jednocześnie, jak mogą być niebezpieczne i trudne do Szlachta węgierska w strojach tradycyjnych, lata trzydzieste kontrolowania. Aby je - przynajmniej częściowego - nadzorować, utworzono "Związek Organizacji Społecznych" (Tarsadalmi Egyesule-tekSzóvetsege,TESZ). Już w 1920 r. powstał tzw. Zakon Bohaterów (Vitezi Rend), grupujący kilkanaście tysięcy "zasłużonych w walkach o ojczyznę czystych [etnicznie] Węgrów". Organizacja ta została nie tylko uznana, ale i była promowana przez państwo. Członkowie jej cieszyli się przywilejem umieszczania przed nazwiskiem tytułu vitez (bohater), a także specjalnymi nadaniami ziemi. Od 1921 r. odbywały się doroczne zjazdy Zakonu, umacniające esprit de corpsiego członków. Organizacja miała stanowić też w przyszłości bazę kadrową i społeczną obozu rządowego - członkostwo zakonu było bowiem dziedziczone przez pierworodnego syna, jeśli spełniał on wymagania psychiczne i fizyczne. 74 "Bohaterów" mianował regent podczas ceremonii przypominającej średniowieczne pasowanie rycerskie. Dawało to Miklósowi Horthye-mu namiastkę przysługującemu każdemu władcy prawa nadawania tytułów szlacheckich. Tego ostatniego uprawnienia - pomirno systematycznie zwiększanych kompetencji, regent nigdy nie otrzyinał. Jeszcze w 1920 r. uzyskał ważne z powodów prestiżowych prawo u dzielania amnestii, od 1926 r. mianował część Izby Wyższej, od 1933 mógł rozwiązywać parlament i zawieszać jego sesje bez ograniczeń, (nigdy z tego nie skorzystał), od 1937 zaś posiadał prawo veta wobec postanowień parlamentu, przestał być przed nim odpowiedzialny, mógł też wyznaczać trzech kandydatów na swojego następcę (decydował parlament). Horthy starał się utrzymywać dystans wobec bieżącej polityki, ograniczając się do czuwania nad sprawami zagranicznymi. Pozostawał jednak nadal bezkompromisowy wobec skrajności, nie unikając cofania swojego poparcia nawet najbliższym współpracownikom, jeśli ich działania naruszały ustaloną równowagę polityczną. Wi^le uwagi poświęcał armii, której najwyższym zwierzchnikiem pozostawał przez 24 lata. Do Węgierskiej Armii Królewskiej przeniósł regent elementy organizacji armii habsburskiej: całkowity zakaz działalności politycznej, poszanowanie tradycji, ścisły kodeks honorowy obo\viązujący oficerów. Nie bacząc na zakazy zawarte w traktacie pokojowym, stale powiększał swoją armię. Odpowiednio kreując swój wizerunek - np. demonstracyjną wręcz skromnością czy wzorowym życiem rodzinnym - zdobył Horthy dużą popularność, szczególnie na prowincji. Natomiast do dzisiaj dzieli historyków kwestia, czy Horthy dążył do swej koronacji na króla Węgier i stworzenia "rodzimej" dynastii. Wydaje się, że rozumiał nierealność takiego rozwiązania (jeszcze w 1922 r. odmówił proszącym go o to węgierskim arystokratom), w każdym razie przynajmniej dopóki istniała silna Mała Ententa. Dążył natomiast - i to się częściowo udało w 1942 r. - do pozostawienia władzy w rodzinie, nie tyle jednak z przyczyn ambicjonalnych, ile z głębokiego przekonania, iż pozwoli to na spokojny i harmonijny rozwój kraju, bez kryzysów rypovych dla klasycznych demokracji parlamentarnych. 75 Konsolidacja państwa Węgry W ciągu kilku pierwszych lat rządów premiera Bethlena ukształtował się system oparty na trzech filarach: wielkich posiadaczach ziemskich, wielkiej burżuazji oraz państwowej biurokracji. Nie bez powodu powstało wówczas pojęcie Uri tarsadalom - społeczeństwo panów. Liczne elementy społeczeństwa kastowego uwidaczniały się w powszechnie stosowanej tytulaturze, systemie rang, formułach powitalnych. Poszczególne grupy były hermetycznie zamknięte. Na przykład do Kasyna Narodowego (Nemzeti Casinó) należało tylko 450 arystokratów, członków rządu i wyższych oficerów. Elita przemysłowa nie miała do niego wstępu. Kodeks honorowy zezwalał przedstawicielom arystokratycznych familii (526 rodzin władających jedną trzecią ziemi) obok naturalnego dla tej klasy udziału w polityce i zarządzaniu dobrami ziemskimi również na uczestnictwo w kierowaniu przemysłem, bankowością i - choć w znacznie mniejszym stopniu - handlem. W okresie rządów Bethlena pięćdziesiąt najważniejszych rodzin (przede wszystkim całkowicie zasymilowanych rodzin żydowskich, którym dopiero narastający antysemityzm wypomniał "obce" pochodzenie) kontrolowało główne gałęzie gospodarki. Koncentracja banków wraz z możliwością udzielania kredytów, w konsekwencji prowadziła do daleko posuniętej centralizacji i kartelizacji przemysłu: tylko Bank Handlowy (Pesti Magyar Kerskedelmi Bank) i Bank Kredytowy (Hitelbank) kontrolowały ponad 80 proc. kapitału przemysłowego. Trzecim filarem systemu była cywilna i wojskowa biurokracja, w dużej części tradycyjnie już wywodząca się ze zdeklasowanej gentry. W1930 r. tylko w administracji (bez wojska, poczty, kolei) było zatrudnionych aż ok. 177 tyś. urzędników. Pobory całej zaś służby państwowej pochłaniały w tym czasie olbrzymią część (40-50 proc.) budżetu. Symptomatyczny był też udział urzędników w partii rządowej: w 1926 r. - 28,7 proc., w 1931 r. -już 32,2 proc. Wzrost znaczenia elit pochodzenia szlacheckiego i arystokratycznego uwidacznia porównanie składów parlamentu i rządów w latach 1919-1921 i 1921-1932. O ile w pierwszym okresie arystokraci stanowili 4,5 proc. składu parlamentu i 8,9 proc. rządu przedstawiciele gentry 25 ł 15,6 proc., a mieszczanie 63 i 71,1 proc., to w następnym dziesięcioleciu odpowiednio: 9,6 i 20,6 proc.; 34,3 i 35,3 proc. oraz 52,4 i 41,2 proc. Przed ekipą Bethlena stało olbrzymie zadanie uporządkowania gospodarki. Nie cofano się przed interwencjonizmem i polityką protek-cjonistyczną, wprowadzając 15 lipca 1921 r. restrykcje w sprowadzaniu gotowych wyrobów przemysłowych, ułatwiając jednocześnie import surowców. Przyniosło to wymierne rezultaty - w ciągu dwóch lat import gotowych wyrobów spadł z 68 do 45 proc., a surowców wzrósł z 18 do 30 proc. Obowiązująca od stycznia 1925 r. nowa taryfa celna przewidywała dla sprowadzanych towarów konsumpcyjnych cło do 50 proc. ich wartości, natomiast dla materiałów inwestycyjnych - tylko do 20 proc. Taka polityka prowadziła do zatargów z przeżywającymi Pasterz węgierski. Kadr z propagandowego fll-mu "Hortobagy" ja||y| Podobne problemy sąsiednimi państwami (powodując wręcz "wojnę celną" m.in. z Czechosłowacją), zmniejszając prowadzoną z nirni wydane handlową i zmuszając do szukania kontrahentów znacznie dalej, np. we Włoszech. 76 77 Konsolidacja państwa Powojenna inflacja, rujnująca drobnych ciułaczy, odegrała początkowo pozytywną rolę, stymulując gospodarkę, utrzymując koszty produkcji na stosunkowo niskim poziomie oraz ułatwiając oddłużenie przemysłu i rolnictwa. Doprowadziło to do wzmożenia ruchu inwestycyjnego - tylko w przemyśle tekstylnym powstało 85 nowych fabryk. Na dłuższą metę konieczna stała się jednak reforma walutowa, niemożliwa do przeprowadzenia bez wsparcia z zewnątrz. Korzystne warunki pojawiły się w końcu 1923 r. W październiku tego roku została w końcu ustalona suma węgierskich reparacji - 200 min złotych koron - spłatę których rozłożono na 20 lat Spłata ta jednak uzależniona była od pomocy w reformowaniu gospodarki. Już w 1923 r. przybyła do Budapesztu komisja ekspertów ligi Narodów (do której Węgry zostały przyjęte we wrześniu 1922 r.). Przyznany w wyniku jej opinii kredyt (307 min koron) dawał podstawę do uchwalonego w 1924 r. planu stabilizacyjnego. W tym samym roku powołano Węgierski Bank Narodowy. W1927 r. wprowadzono nową walutę - pengó, równe 1,2 złotej korony. Reforma walutowa spowodowała napływ obcego kapitału. Kredyty zaciągały nie tylko banki czy ministerstwa, lecz także poszczególne fabryki, miasta i komitaty. Inwestowano przede wszystkim w energetykę, kopalnie boksytu, huty aluminium, przemysł elektrotechniczny i spożywczy. Ogółem krytykowany przez opozycję ruch kredytowy przyniósł do 1931 r. zadłużenie państwa w wysokości 4,3 mld pengó (podobne długi miały inne kraje regionu). Rosły również bezpośrednie inwestycje zagraniczne, choć ich udział w gospodarce był mniejszy niż przed 1914 r. W 1927 r. produkcja osiągnęła przedwojenny poziom, a dwa lata później przekroczyła go o 12 proc., choć płace pozostały niższe niż przed 1914 r. W latach 1925-1929 rentowne było rolnictwo. Jednak przede wszystkim rozwijał się przemysł ciężki, którego udział w ogólnej produkcji przemysłowej kraju wzrósł zok. 25 do 40 proc. Niekorzystne strony takiej struktury gospodarczej, przy niedostatku własnych surowców i agrarnym w dalszym ciągu charakterze gospodarki (w 1930 r. 52 proc. społeczeństwa utrzymywało się z rolnictwa, a 64 proc. mieszkało na wsi) miał wkrótce ujawnić wielki kryzys. 78 Jednym z podstawowych elementów planu konsolidacyjnego Bethle-na było przełamanie izolacji Węgier. Kontrolowane przez zwycięskie mocarstwa, otoczone z trzech stron przez wrogą Małą Ententę, wykorzystywały każdą sposobność, aby zaznaczyć swoje istnienie - np. demonstracyjną pomocą dla Polski w czasie wojny z Rosją Radziecką. Znaczącym osiągnięciem Budapesztu była zgoda mocarstw na przeprowadzenie w końcu 1921 r. korzystnego dla Węgier plebiscytu w regionie Sopron. Normalizacja sytuacji wewnętrznej sprzyjała otwarciu Węgier w stosunkach międzynarodowych. We wrześniu 1922 r. przyjęto je do Ligi Narodów. W1924 r. podpisano układ z ZSRR, skłóconym z Rumunią o Besarabię, w 1926 r. z Jugosławią, która również pozostała w konflikcie z Rumunią o Banat. Latem 1926 r. liga Narodów zniosła kontrolę nad finansami Węgier, w marcu 1927 r. zaś nadzór wojskowy; tym samym kraj odzyskał pełną suwerenność. Trwałe wejście w orbitę wielkiej polityki wymagało jednak znalezienia odpowiedniego partnera. Propozycja nadeszła z Włoch. Została też skwapliwie przyjęta. Włochy były jednym ze zwycięskich mocarstw. Istniały również podobieństwa wewnętrzne - oba kraje były nominalnymi monarchiami, państwami autorytarnymi, rządzonymi przez charyzmatycznych przywódców, którzy w zbliżonym czasie i w podobny sposób objęli władzę. Zbieżne były cele - uderzenie w Małą Ententę i osłabienie wpływów Francji w rejonie Dunaju. Ważne były obietnice Włoch popierania (oczywiście w pewnych granicach) węgierskich dążeń rewizjonistycznych. Nie bez znaczenia stały się również kontakty handlowe. Ostatecznie 5 kwietnia 1927 r. podpisano węgiersko-włoski traktat o przyjaźni, będący dla Budapesztu dowodem przełamania izolacji. Sygnały nadchodziły bowiem nie tylko znad Tybru, lecz również znad Tamizy: w czasie oficjalnej podróży Bethlen został przyjęty przez króla Jerzego V, członkowie Izby Lordów - Thomas Wodehouse Newton i Harold Sidney Harmsworth Rothemere otwarcie poruszali sprawę węgierską w brytyjskim parlamencie. Lord Rothemere zainicjował na łamach "Daily Maił" kampanię na rzecz zmiany postanowień zTrianon pod hasłem Justice for Hungary". 79 Konsolidacja państwa Węgry Węgry podpisując w 1928 r. układ arbitrażowy z Polską, w 1929 r. traktat o neutralności z Turcją, a w 1931 r. traktat o przyjaźni z Austrią, trwale włączały się w europejski system polityczny. Przełamanie izolacji i pierwsze napływające z zagranicy sygnały poparcia dla węgierskich dążeń znalazły odbicie wewnątrz kraju, gdzie odnoszące się do Trianon hasło Nem, nem, soha! (Nie, nie, nigdy!), znajdowało coraz silniejszy oddźwięk. Pod koniec lat dwudziestych Węgierska Dga Rewizjonistyczna (Magyar Reviziós Liga) grupowała już ponad 500 partii, związków, towarzystw i organizacji społecznych, gospodarczych, politycznych, a nawet poszczególnych miast czy komitatów. Republiki Rad wyemigrowała znaczna liczba intelektualistów, artystów. Propagowany również w kulturze przez ministra oświaty i wyznań Kuno Klebelsberga (czerwiec 1922-sierpień 1931) neonacjonalizmnie wzbudził zachwytu znacznej części krajowej elity intelektualnej. Nie można jednak jego polityce odmówić skuteczności. Aż do wielkiego kryzysu coraz większą część budżetu przeznaczano na oświatę (np. 8,7 proc. w 1924/25 i 10,5 proc. w 1928/29). W1926 r. wprowadzono obowiązkowe nauczanie w szkole powszechnej, zreformowano szkolnictwo średnie. Procent analfabetów w społeczeństwie zmniejszył się z 15 w 1920 r. do 10 w 1930 r. Dawny uniwersytet w Pozsony (Bratysławie) Żandarmi węgierscy w charakterystycznych kapeluszach z kogucimi piórami Ważną rolę w procesie konsolidacji przeznaczono oświacie i kulturze, otaczanych troskliwą opieką państwa (przez opozycję uważaną nieraz za zbyt troskliwą i... kosztowną). Podobnie jak struktura gospodarcza uległ rozbiciu również system oświaty. Po upadku Węgierskiej Bela Bartok, kompozytor przeniesiono do Pecs, uniwersytet w Kolozsvar (Cluj) - do Szegedu, w Budapeszcie powołano Wyższą Szkołę Ekonomiczną. W1922 r. centralne jednostki kulturalne -Archiwum Państwowe, Muzeum Narodowe, Muzeum Sztuki Użytkowej, Muzeum Sztuk Pięknych oraz Bibliotekę Uniwersytecką w Budapeszcie połączono w jedną instytucję, gwarantując jej jednocześnie stałe zaplecze finansowe. Zadbano również o odpowiedni budżet Węgierskiej Akademii Nauk. Prowadzono konsekwentną politykę propagowania węgierskiej kultury za granicą, czemu służyć miały Instytuty Węgierskie powołane 80 81 Konsolidacja państwa Węgry ustawą z 1927 r. W1938 r. istniały już następujące węgierskie instytucje za granicą: Collegium Hungaricum w Wiedniu i Berlinie, Instytut Badań Historycznych im. K. Klebelsberga w Wiedniu, Instytuty w Rzymie, Warszawie, Sztokholmie, Tartu, Helsinkach, Ankarze, Węgierskie Centrum Naukowe we Francji, Biblioteki Węgierskie w Londynie, Mediolanie, Trieście i Nowym Jorku. Rozwijano wymianę stypendystów (np. spośród polskich historyków na Węgrzech studiowali m.in. Wacław Felczak, Ludwik Bazylow, Janusz Pąjewski, Henryk Batowski, Jan Reychman). Nauka węgierska mogła poszczycić się znakomitymi nazwiskami: chemia - Gyula Groh; etnologia - Istvan Gyórffy, Gćza Róheim; filozofia - Bela Brandenstein, Sandor Horvath, Gyula Komis, Gyórgy Lu-kacs; fizyka - Zoltan Bay, Istvan Rybar; historiografia - Sandor Doma-novszky, Ferenc Eckhart, Balint Hóman, Karoly Kerenyi, Gyula Szek-fii; językoznawstwo - Zoltan Gombócz, Antal Szerb; medycyna - Imre Hajnal, Ferenc Kiss, Sandor Koranyi, Ferenc Orsós (jako specjalista w dziedzinie medycyny sądowej brał udział 1943 r. w misji Czerwonego Krzyża w Katyniu), Albert Szent-Gyórgyi (Nagroda Nobla 1937), Tibor Yerebely; nauki techniczne - Gyórgy Jandrassik, Kalman Kandó, Ldszló Yerebely; pedagogika - Lajos Prohaszka; socjologia - Istvan Dćkany, Bela Kovrig, Istvan Szabó. Wspaniały okres przeżywała węgierska muzyka. W latach dwudziestych i trzydziestych powstały największe utwory Bćli Bartoka i Zoltana Kodalyego, w cieniu których pozostawali inni kompozytorzy: Laszló Lajtha, Antal Molnar, Endre Szervanszky. Światową sławę zdobyli śpiewacy - Maria Nemeth i Kalman Pataky oraz skrzypek József Szigeti. W tyle za muzyką pozostawały sztuki piękne, nie mogące poszczycić się wielkimi nazwiskami. Światowy rozgłos zyskali wprawdzie malarz i fotografik Laszló Moholy-Nagy czy architekt Marceli Breuer, lecz pracowali przede wszystkim za granicą. Nie można jednak zapomnieć o takich postaciach jak malarze Yilmos Aba-Novak, Pal Molnar, Gyula Derkovits, Lajos Yajdas i Dezsó Korniss oraz rzeźbiarze Beni Ferenczy, Laszló Meszaros, czy Ferenc Medgyessy. W dziedzinie literatury czynni byli w dalszym ciągu Babits, Móricz, Kosztolanyi, Molnar, Knidy. Stopniowo dochodziło do głosu nowe pokolenie pisarzy i poetów: József Erdelyi, Attila József, Sandor Marai, Laszló Nemeth. Wielki kryzys zainspirował grupę pisarzy (tzw. popu-listów): Peter Yeres, Gyula Hlyes, Imre Kovacs, József Darvas, Zoltan Szabó, Janos Kodolanyi, Geza Feja, Ferenc Erdeł. Tematem ich książek, często z pogranicza literatury i socjologii, była przede wszystkim węgierska wieś. W ciągu dziesięciolecia Bethlen stworzył podstawy horthystow-skich Węgier - państwa autorytarno-konserwatywnego z licznymi elementami liberalnymi: stosunkowo wolną prasą, wybieralnym parlamentem, niezależnymi sądami, wolnymi (ale zdyscyplinowanymi) związkami zawodowymi, systemem wielopartyjnym (choć z dominującą partią rządową). Następna dekada miała ten system poddać ciężkiej próbie. 82 Ku wielkim Węgrom Ku wielkim Węgrom Skutki rozpoczynającego Wielki Kryzys krachu na nowojorskiej giełdzie w październiku 1929 r. szybko dało się odczuć po drugiej stronie oceanu. Recesja silnie dotknęła rolnicze państwa środkowej i południowo-wschodniej Europy. Struktura tak przemysłu, jak i rolnictwa sprawiła, że gospodarcza zapaść była szczególnie dotkliwa na Węgrzech. Katastrofalnemu rozdrobnieniu gospodarstw chłopskich mogłaby zaradzić rozsądna reforma rolna, do której międzywojenne Węgry nie miały szczęścia: z trzech uchwalonych po 1918 r. żadna nie spełniła swojego zadania. Na mocy ustawy o reformie rolnej z listopada 1920 r. rozdzielono l 269 651 hołdów (730 049 ha), co stanowiło 7,3 proc. ziemi użytkowej (w Czechosłowacji podzielono 16 proc., a w Rumunii 27 proc. ziemi). Ważne jednak, kto ziemię dostał: ponad 355 tyś. uprawnionych (25 692 wdów wojennych, 30 024 inwalidów, 185 741 bezrolnych, 114 037 małorolnych) otrzymało ogółem 691 431 hołdów - średnio po 1,9 holda (l hołd = 0,58 ha). Natomiast podpory systemu - urzędnicy, oficerowie, "vitezie" posiadali prawo nawet do 100 hołdów. Na przykład 335 oficerów otrzymało 20 360 hołdów (11 809 ha), a 2963 żołnierzy - 16 250 hołdów (9425 ha). W wyniku reformy rolnej praktycznie zakończonej w 1929 r. bezwzględna liczba posiadaczy ziemi zwiększyła się, lecz została zachowana niekorzystna struktura własności. Spis przeprowadzony na początku lat trzydziestych wykazał, że 628 431 (38,5 proc.) gospodarstw nie miało nawet jednego holda powierzchni; 556 352 (34,2 proc.) -liczyło od l do 5 hołdów. Karłowate gospodarstwa były nie tylko nieekonomiczne same z siebie, lecz również stanowiły mało chłonny rynek dla produktów przemysłowych. Tytuł traktującej o węgierskich chłopach książki Gyorgy Olaha - Trzy miliony żebraków (1928) był w dużej mierze uzasadniony. Węgry pozostawały państwem agrarnym, bazującym przede wszystkim na eksporcie produktów rolnych. Na początku lat trzydziestych na światowych rynkach ceny zboża spadły o 66 proc., mięsa o 60 proc. Natomiast surowce i niektóre artykuły przetworzone, które państwo musiało importować, staniały w znacznie mniejszym stopniu. Powodowało to niekorzystne dla rolnictwa rozwarcie nożyc cen nie tylko w handlu zagranicznym, lecz również na rynku wewnętrznym. Oprócz rolnictwa, które szybko stanęło na krawędzi ruiny, stagnacja w pierwszym rzędne dotknęła przemysłu ciężkiego (np. produkcja surówki żelaza i boksytu spadła o 78 proc.) oraz maszynowego, szczególnie sprzętu i maszyn rolniczych. Recesja w mniejszym stopniu dosięgnęła przemysłu lekkiego - np. branże konfekcyjne i spożywcze obniżyły produkcję "zaledwie" o 25 proc. Ogółem zamknięto na Węgrzech 672 zakłady (ok. 15 proc.). Bezrobocie dotknęło 30 proc. zatrudnionych, szczególnie w rolnictwie, gdzie bez pracy pozostawało 800 tyś. osób. Bardzo silnie odczuła recesję również inteligencja. Nie ominął Węgier kryzys finansowy, zapoczątkowany bankructwem wiedeńskiego Creditanstalt i banku Rotschilda, z którymi był związany jeden z największych banków Węgier - Bank Kredytowy. Finanse państwa znacznie obciążały spłaty odsetek od pobieranych wcześniej kredytów (ok. 300 min pengó rocznie) oraz wojennych reparacji. W lipcu 1931 r. wręcz zmusiło to państwo do częściowego zablokowania kont bankowych. Wzrosło znów zniwelowane przez inflację początku lat dwudziestych zadłużenie wewnętrzne, przede wszystkim rolnictwa. Kryzys był trudnym doświadczeniem nie tylko dla rządu Bethlena, ale i dla całego stworzonego przezeń systemu. Próby reform gospodarczych nie przynosiły spodziewanych rezultatów, co prowadziło do radykalizacji społeczeństwa, którego cierpliwość poczęła się wyczerpywać. Po raz kolejny okazało się również, że Partia Jedności jest daleka od deklarowanej w nazwie jedności: coraz wyraźniej uwidaczniały się rozbieżne dążenia tworzących ją grup społecznych. Obóz rządowy opuścili zamożni chłopi, tworząc 13 października 1930 r. w Bćkćs Niezależną Partię Drobnych Rolników (Fuggetlen Kisgazdapart), która 85 84 Ku wielkim Węgrom Węgry Miklós Horthy, regent Królestwa Węgier 1920-1944 pozostała do końca lat trzydziestych czołową siłą opozycyjną (szczególnie po przyłączeniu w 1936 r. Narodowej Partii Radykalnej Endre Bajcsy-Zsilinszkiego). Wprawdzie w wyborach w czerwcu 1931 r. Partia Jedności zdobyła 158 mandatów, coraz wyraźniej dawała się jednak odczuć niewydolność całego systemu. 19 sierpnia 1931 r. premier zgłosił dymisję gabinetu, trzy dni później Horthy mianował nowy rząd z hr. Guylą Karolyim na czele. Bethlen pozostał jednak nadal szefem partii rządowej oraz zaufanym doradcą regenta. Gabinet przetrwał rok, w czasie którego kryzys na Węgrzech osiągnął dno. Polityka rządu, szczególnie rolna, była mało skuteczna, a podejmowane próby wzbudzały opór ziemiańskiego lobby w partii rządzącej. Nastąpiły zmiany na wewnętrznej scenie politycznej. W1931 r. ultra-prąwicowy dziennikarz Zoltan Bószormeny, po wizycie w Niemczech zafascynowany NSDAP, założył na jej wzór Narodowo-Socjalistyczną Węgierską Partię Robotniczą, od swojego znaku bardziej znaną jako Ruch Skrzyżowanych Kos (Kaszaskeresztes Mozgalom). Od hitlerowskiego pierwowzoru zapożyczył formy zewnętrzne i pewne elementy programu, np. skrajny antysemityzm. Próbował zdobywać zwolenników populistycznym programem gospodarczym, obiecując m.in. zażegnanie kryzysu w 24 godziny czy też nadanie każdemu potrzebującemu 15 hołdów ziemi. Partia Zoltana Bószormenyego szybko znalazła naśladowców: w 1932 r. powstała Węgierska Narodowo-Socja-listyczna Partia Robotników i Robotników Rolnych kierowana przez byłego wiceministra spraw wewnętrznych Zoltana Męsko oraz Węgierska Partia Narodowo-Socjalistyczną (Magyar Nemzeti Szocialista Pdrf) hr. Sandora Festeticsa. Nie były to jeszcze grupy duże, ale w zrady-kalizowanym społeczeństwie zdobywały coraz większe poparcie, deklarowały też gotowość przejęcia władzy. Miały zresztą dobry przykład: w wyborach do Reichstagu w lipcu 1932 r. NSDAP zdobyła 37 proc. głosów i 230 mandatów, stając się najsilniejszą frakcją w parlamencie. Sytuacja gospodarcza oraz radykalizacja życia społecznego i politycznego przekonywały regenta, że zmiany nie mogą ograniczać się da mianowania kolejnego arystokratycznego premiera, przyzwyczajonego do działania w określonych tradycją ramach. Zauważył koniecz- 86 Węgry Ku wielkim Węgrom ność dalej idących zmian, rozumiał jednak, że zarówno z kryzysem, jak i niepokojami społecznymi mogą poradzić sobie jedynie rządy "silnej ręki". Chciał jednak sam wyznaczyć jej posiadacza, a co ważniejsze -mieć nad nim kontrolę. Przez pryzmat takich właśnie uwarunkowań patrzeć należy na mianowanie l października 1932 r. nowego gabinetu - Gyuli Gómbósa. Nowy premier nie był politycznym debiutantem. Umiejętnie wykorzystywał swoją niemałą popularność w radykalnej części klasy średniej, zdobytą tak antyarystokratycznymi, jak i antysemickimi deklaracjami. Nie cofając się przed głoszeniem skrajnie populistycznych haseł, umiał przekonać społeczeństwo o ich słuszności. Robił to też inaczej niż jego poprzednicy. Przede wszystkim oparł się na nowych ludziach, bardziej odpowiadających wymaganiom chwili: pokoleniu trzydziesto-i czterdziestoletnich technokratów, urzędników, oficerów, ekspertów gospodarczych i finansowych. Często byli to ludzie wykształceni już w trianońskich Węgrzech, bez liberalnych, "habsburskich" przyzwyczajeń. Przebudowa systemu była niemożliwa przy udziale starej, opanowanej przez ziemiańskie lobby partii rządowej. Zamierzeniem Gómbósa była organizacja masowa, zbudowana na wzór włoski lub niemiecki (choć odpowiadał mu bardziej ten drugi model). Już w październiku 1932 r. stronnictwo rządowe zmieniło nazwę na Partię Narodowej Jedności (Nemzeti Egyseg Partjd), Gómbós zaś został jej "wodzem" (partvezer). Pod kierownictwem sekretarza generalnego Beli Martona przekształciła się z nieruchawego, nobliwego tworu w partię masową, administrowaną przez sprawny i posłuszny aparat, z organizacją kobiecą, programem wychowania społecznego, przybudówkami robotniczymi, własną wysokonakładową prasą. Aby to uzyskać, sięgano po (sprawdzone przez Goebbelsa) nowoczesne środki propagandowe: radio (w latach trzydziestych na Węgrzech było już 400 tyś. odbiorników), film, samochody zaopatrzone w megafony i wzmacniacze. Za pomocą tych środków został rozpropagowany, ujęty w 95 tez (nie ukrywano zbieżności z brzemiennymi w skutki wirtemberskimi tezami Lutra) Narodowy Plan Pracy Gómbósa. Program był adresowany do szerokiego kręgu odbiorców, zakładał bowiem reformę rolną i podat- kową, korzystną politykę kredytową, konwersję długów, popieranie eksportu produktów rolnych, tworzenie nowych miejsc pracy w przemyśle, przywrócenie tajnych wyborów, rozszerzenie ustawodawstwa socjalnego. Trafiało to na podatny grunt, pomimo niezbyt skrywanego dążenia do dyktatury i wyeliminowania praktycznie parlamentu. Tym bardziej, że w drugim roku rządów Gómbósa zaczęła się poprawiać (zresztą nie tylko na Węgrzech) sytuacja gospodarcza, co oczywiście rząd zdyskontował jako swoją zasługę. Nowy sposób uprawiania polityki i coraz częstsze naśladowanie wzorów niemieckich spotkało się ze zdecydowanym oporem Bethlena. Choć pozostał on jedynie nominalnym szefem partii, w dalszym ciągu był jednym z najważniejszych i najbardziej wpływowych doradców Horthyego. Bethlen przystąpił do kontrataku w 1935 r., gdy Gómbós zaczął przekształcać partię według faszystowskich wzorów, jednocześnie dążąc do ściślejszej kontroli aparatu państwowego. Zaproponował bowiem nowy, scentralizowany system administracji, w którym szef danej komórki partyjnej pełniłby jednocześnie kierownicze funkcje w jednostce administracyjnej. Tym samym powstałaby nie tyle partia rządowa, ile państwowa. Dla dawnej elity było to nie do przyjęcia. Bethlen w marcu 1935 r. demonstracyjnie wystąpił z partii, przechodząc do opozycji. Udało mu się również powstrzymać realizację pomysłu premiera. Gómbós wygrał wprawdzie w rozpisanych przedterminowo wyborach (1935), zdobywając 43,6 proc. głosów i 170 mandatów, lecz nie uchroniło go to od utraty zaufania regenta. Horthy nie zdążył jednak udzielić premierowi dymisji - przewlekle chory Gómbós zmarł w październiku 1936 r. Gómbós nieprzypadkowo sięgał po wzorce niemieckie. Nie tylko odpowiadały one jego politycznej wizji. Widział i rozumiał zbieżność losów: nad obu państwami wisiało odium "krzywdzących" traktatów pokojowych, obydwa miały liczne mniejszości poza swoimi granicami Olbrzymie znaczenie miała też - dla obu stron - współpraca gospodarcza. W dniach 16-17 czerwca 1933 r. Gómbós jako pierwszy oficjalny zagraniczny gość odwiedził Hitlera, próbując przekonać go do utworzenia nowego bloku: Niemiec, Węgier, Austrii i Włoch. Kanclerz, przyjmując propozycję współdziałania gospodarczego, nie wyraził zn> 88 89 Węgry zumienia dla takiego sojuszu: z racji posiadanych bogactw naturalnych ważniejsze były dlań dobre kontakty z Jugosławią czy Rumunią niż z niewiele jeszcze znaczącymi Węgrami. Wyrządzony afront, a także opór rodzimych elit spowodował znaczne (choć przejściowe) ochłodzenie stosunków z Niemcami. Gombós próbował więc zbliżenia z Włochami i Austrią. 17 marca 1934 r. podpisano tzw. Protokoły Rzymskie, uzupełnione dwa miesiące później porozumieniem gospodarczym. Koalicja nie odegrała większej roli, była jednak wyraźnym ostrzeżeniem skierowanym wobec Hitlera. Po próbie puczu w Austrii i zamordowaniu kanclerza Engelberta Dollfus-sa stosunki węgiersko-niemieckie stały się wręcz nieprzyjazne. Polityka zagraniczna jest sztuką kompromisów, która zależy od zmiennych warunków zewnętrznych. Te zaś w połowie lat trzydziestych zaczęły się dla Węgier pogarszać. 7 stycznia 1935 r. Benito Mussolini i Pierre Laval podpisali w Rzymie porozumienie włosko-fran-cuskie, po czym duce zaczął nakłaniać Węgry do uregulowania stosunków z sąsiadami. Jeszcze bardziej zaniepokoiły Budapeszt pakty o wzajemnej pomocy zawarte między ZSRR i Francją (2 maja 1935) oraz ZSRR i Czechosłowacją (16 maja 1935), skłaniając do ponowienia próby nawiązania kontaktu z Berlinem. W maju 1935 r. wizytę na Węgrzech złożył Hermann Góring. Cztery miesiące później, we wrześniu Gombós ponownie odwiedził Hitlera. Kanclerz sugerował, aby Węgry zrezygnowały (na razie) z żądań wobec Rumunii i Jugosławii, ograniczając swoje terytorialne postulaty do Czechosłowacji. Powtórzył to wizytującemu Niemcy w sierpniu 1936 r. regentowi Horthyemu, jednocześnie gwarantując kredyty i dostawy ciężkiego sprzętu wojennego. Horthy stosował politykę uników. "Dalecy jesteśmy - pisał do Hitlera w sierpniu 1936 r. - od dążenia ku wojnie. [...] Przegrana może bowiem całkowicie wykreślić Węgry z mapy świata. Ale wcześniej czy później musi dojść do wybuchu i na ten moment musimy wszyscy być przygotowani. Nigdy nie będzie spokoju, bezpieczeństwa i szczęścia dla ludzkości, dopóki nie zniszczy się Sowietów"15. Rozumiał bowiem, że na rozpoczęcie kroków rewizjonistycznych jest za wcześnie: węgierska opinia publiczna i elity nie były jeszcze skłonne do tak bliskiej 15 Horthy Miklós titkos imtoi, Budapest 1962, s. 159. Ku wielkim Węgrom Gyula Gombós, zwolennik rządów "silnej ręki" i odbudowy "Wielkich Węgier" 90 Węgry Ku wielkim Węgrom współpracy z Niemcami. Armia, choć rozbudowywana, była nadal bardzo słaba (np. w porównaniu z nowoczesną armią czechosłowacką), uporządkowania wymagała też sytuacja wewnętrzna - tak gospodarcza, jak i polityczna. Po śmierci Gómbosa zatem mianował premierem bezbarwnego i chwiejnego, ale bardziej uległego i nieufnego wobec Niemiec, byłego ministra rolnictwa Kalmana Daranyiego. Stopniowo poprawiało się położenie gospodarcze kraju, m.in. dzięki wzrostowi cen żywności na rynkach światowych. Wraz ze zmianą sytuacji Węgier zarówno wewnętrznej, jak międzynarodowej uaktywniła się uśpiona w czasie kryzysu opozycja. 15 marca 1937 r. powstał lewicowy "Front Marcowy", zainicjowany przez wspomnianych wyżej pisarzy "populistów" (Peter Veres, Imre Kovdcs, Geza Feja, Gyula fllyes, Janos Kodolanyi). W dwunastopunktowym programie żądano radykalnej i skutecznej reformy rolnej, wolności politycznych oraz odcięcia się od hitlerowskich Niemiec. O ile jednak lewicowa opozycja pozostała zjawiskiem marginalnym ("Front" przetrwał zaledwie rok), nie można tego powiedzieć o przeciwległym biegunie politycznym. Partie skrajnej prawicy miały zazwyczaj - często w wyniku ingerencji władz - niedługi żywot Dłużej udało się przetrwać utworzonej w marcu 1935 r. przez byłego sztabowego oficera, Ferenca Szalasiego Partii Narodowej Woli (Nemzet Akaratdnak Pdrtjd). Po wizycie w Niemczech w 1936 r. Szalasi rozpoczął energiczną, skierowaną w stronę mas akcję propagandową. Propaganda była skuteczna i Partia Narodowej Woli wkrótce zaczęła przyciągać wszelkie skrajnie radykalne elementy. W kwietniu 1937 r. stała się ona nazbyt niebezpieczna, toteż została rozwiązana, a jej przywódcę skazano na kilka miesięcy więzienia. Nie zahamowało to jednak rozwoju prawicy. W październiku powstała Węgierska Partia Narodowosocjalistyczna (Magyar Nemzeti Szocialis-ta Parf) propagująca rewizjonizm terytorialny, radykalną reformę rolną, tworzenie państwowych miejsc pracy. Partia występująca jednocześnie przeciwko Żydom, bolszewizmowi, liberalizmowi i demokracji. Kierowana przez fanatyczny, doskonale zorganizowany sztab zaczęła gromadzić coraz liczniejszą klientelę. W noc sylwestrową 1937 r. ulice Budapesztu zasypały setki tysięcy ulotek z hasłem "Rok 1938 będzie nasz! Niech żyje Szalasi!" Rozwiązanie partii w lutym 1938 r. niewiele zmieniło. Miesiąc później powstała nowa Węgierska Partia Narodowosocjalistyczna - Ruch Hungarystyczny. Represje wobec i tej partii, skazanie Szalasiego na trzy lata więzienia, wpłynęły tylko na obniżenie powagi rządu i wzrost siły opozycji. Nie były to jedyne niepowodzenia gabinetu Kńlmana Daranyiego. Nie udało się również wypracować koncepcji polityki zagranicznej. Odpowiedzialny za kontakty zewnętrzne Kalman Kanya, próbował -bez rezultatu - porozumieć się z Małą Ententą oraz nakłonić Wielką Brytanię do zahamowania wpływów Niemiec w rejonie Dunaju. W końcu powrócono do koncepcji współpracy z III Rzeszą. Wizyta Daranyiego w Berlinie w listopadzie 1937 r. miała na celu ocieplenie stosunków węgiersko-niemieckłch, nie najlepszych po śmierci Góm-bósa.Anschluss Austrii w marcu 1938 r. nie tylko tworzył bezpośrednią granicę pomiędzy obu krajami, lecz również rozpoczynał długo oczekiwany na Węgrzech okres zmian terytorialnych w Europie. Nie czekano jednak bezczynnie, o czym świadczy potajemna rozbudowa armii, ograniczonej postanowieniami zTrianon do 35 tyś. żołnierzy. W1928 r. Królewska Armia Węgierska liczyła 40 800, w 1931 r. - 57 650, w 1935 r. - 68 rys., w 1938 r. - 85 250 żołnierzy, w razie potrzeby zaś można było powołać 200 tyś. wyszkolonych rezerwistów. Rozwijano również całkowicie zakazane rodzaje broni, np. lotnictwo, dla którego fachowców szkolono we Włoszech. 5 marca 1938 r. premier ogłosił w Gyór program inwestycyjny przewidujący wydanie na zbrojenia w ciągu pięciu lat olbrzymiej sumy miliarda pengó. Realizowany od jesieni 1938 r. program zakładał stworzenie nowoczesnej armii, wyposażonej w broń pancerną, lotnictwo, a nawet flotyllę rzeczną. "Program z Gyór" przewidywał - podobnie jak w polskim COP-ie finansowanie inwestycji zbrojeniowych przez państwo. Szybko też modernizowano armię - tak dzięki własnej produkcji, jak i kredytowanym zakupom z Niemiec. "Program z Gyór" realizował już jednak nowy premier. 13 maja 1938 r. Horthy zdymisjonował Kńlmdna Daranyiego, mianując na jego miejsce Belę Imredyego, byłego ministra finansów w gabinecie Gómbosa, a następnie (od 1934) prezesa Węgierskiego Banku Narodowego. Zmianę tłumaczono m.in. tym, że wobec odbywającego się w Buda- 92 93 Ku wielkim Węgrom Węgry peszcie wiosną 1938 r. Kongresu Eucharystycznego Węgry potrzebują katolickiego premiera. W istocie potrzebowały jednak nie tyle katolika, ile sprawnego i zdecydowanego administratora, potrafiącego skonsolidować obóz rządowy. Imredy, uważany za anglofila, mógł również poprawić stosunki z państwami anglosaskimi. Demonstracją było także mianowanie ministrem wyznań myślącego "prozachodnio" Pala Tele-kiego. Istotnie zacieśniono kontakty z Polską, Wielką Brytanią i państwami Małej Ententy - też coraz bardziej skłonnymi do ugody. W końcu sierpnia, w czasie konferencji w Bied (Veldes) Węgry, Jugosławia, Rumunia i Czechosłowacja podpisały porozumienie o rezygnacji z użycia siły AdolfHitleriMiklósHorthy, 1938 r. we wzajemnych stosunkach. Jednocześnie sąsiedzi Węgier wyrazili zgodę na ich "zbrojeniowe równouprawnienie". Było to niemało, jednakże na więcej w tym układzie politycznym nie można było liczyć. Zresztą nie istniała już taka konieczność. W sierpniu 1938 r. Hitler podjął bowiem decyzję o rozbiorze Czechosłowacji. Chciał uprzednio uzyskać zgodę mocarstw oraz poznać opinię sąsiadów Pragi, zwłaszcza mających wobec niej postulaty terytorialne. W końcu sierpnia - w tym samym czasie gdy podpisywano porozumienie w Bied - Horthy i Imredy złożyli oficjalną wizytę w Niemczech. Regent, przyjmowany z wielkimi honorami, nie ukrywał przed Hitlerem swoich zamiarów: jest za rewizją, ale tylko środkami pokojowymi. Zdawał sobie sprawę, że powiększana armia nie jest jeszcze zdolna do jakichkolwiek działań. Nie mogły też Węgry ostentacyjnie sprzeciwić się opinii mocarstw zachodnich. Trzy tygodnie później, 12 września, podczas Parteitagu w Norymberdze Hitler wystąpił z bardzo ostrą mową krytykującą ład wersalski, wyróżniając Czechosłowację. Mowa ta zaniepokoiła nie tylko Paryż i Londyn, ale też Budapeszt, który obawiał się pozostania na uboczu głównego nurtu wydarzeń - chociaż kanclerz sugerował politykom węgierskim, że nie rości praw do Słowacji i Rusi Podkarpackiej. Postanowienia monachijskie (29 września) przyjęto z ulgą, ale nie czyniły one zadość żądaniom Budapesztu, gdyż dotyczyły wyłącznie roszczeń III Rzeszy wobec Czechosłowacji. Dopiero dodatkowa uchwała polecała Pradze załatwienie postulatów węgierskich i polskich. Wodróżnie-niu od Warszawy, Budapeszt nie zdecydował się na naciski zbrojne, ograniczając się do rozmów ze Słowacją, której władzom autonomicznym przekazał tę sprawę rząd federalny w Pradze. Rokowania w Komarnie (9-13 października) zakończyły się niepowodzeniem, odwołano się więc do arbitrażu mocarstw. 2 listopada w Wiedniu spotkali się przedstawiciele Węgier, Włoch, Niemiec oraz Czechów, Słowaków, Ukraińców. Anglia i Francja zgłosiły desinteressement, choć w liście do regenta z 28 października Neville Chamberlain wyrażał zrozumienie dla postulatów Węgier. Niemcy powściągały popierane przez Włochy żądania Budapesztu, dotyczące m.in. całej Rusi Podkarpackiej. Ostatecznie tzw. pierwszy arbitraż wiedeński przyznał Węgrom południowy pas Słowacji i Rusi Podkarpackiej (12 009 km kw.) z 1,04 min ludności (592 tyś. Węgrów, 290 tyś. Słowaków, 37 tyś. Rusinów, 14 tyś. Niemców). 6 listopada Horthy uroczyście wkroczył do Komarna, pięć dni 94 95 Węgry Ku wielkim Węgrom później - do Koszyc. Węgry liczyły teraz 105 tyś. km kw. i 10,11 min mieszkańców. Na Węgrzech zapanowała euforia. Pozostało jednak wrażenie niedosytu - nie odzyskano reszty Podkarpacia i nie osiągnięto wymarzonej granicy z Polską. Kanya postanowił zagrać va banąue, planując na noc z 19 na 20 listopada zbrojne zajęcie Rusi. Akcja została odwołana dosłownie w ostatniej chwili, po interwencji Hitlera. Imredy chciał wykorzystać dobrą passę i zreorganizować gabinet, co miałoby być wstępem do zmiany systemu na wzór niemiecki. Został jednak - po raz pierwszy w historii horthystowskich Węgier - przegłosowany przez parlament i zmuszony do ustąpienia. Początkowo regent nie zgodził się z tą decyzją, uważając, że byłoby to źle przyjęte. W styczniu ugiął się jednak przed wrogą premierowi grupą Bethlena. Wykorzystując ujawnioną i rozdmuchaną przez prasę sprawę żydowskiego pochodzenia szefa rządu udzielił mu 13 lutego 1939 r. dymisji. Nowym premierem został trzy dni później Pal Teleki. Ten wytrawny polityk, mimo że był przeciwnikem wszelkich skrajności, nie ufał Trzeciej Rzeszy, rozumiał jednak, że to ona jest w tej części Europy partnerem, który może Węgrom nawięcej zaoferować. W chwili, gdy Teleki obejmował urząd, państwo Hitlera było też najważniejszym kontrahentem gospodarczym. O ile w 1930 r. tylko 11 proc. węgierskiego eksportu kierowano do Niemiec, o tyle w 1937 r. - 24 proc., a wiosną 1939 r. - już prawie połowę. Import z Niemiec wzrósł w tym czasie z 20 do 26 proc. W 1939 r. połowa zainwestowanego na Węgrzech obcego kapitału pochodziła również z tego kraju, a 14 proc. akcji spółek węgierskiego przemysłu kontrolowały niemieckie banki. "Interesy Rzeszy Niemieckiej - mówił Teleki - są w naszej ojczyźnie tak znaczne, że może ona kontrolować i w poważnym stopniu oddziaływać na życie gospodarcze Węgier"16. Teleki zaczął porządkować sytuacje wewnętrzną, powołując nową partię rządową - Partię Węgierskiego Życia (Magyar Elet Partjd). Nie mógł jednak radykalnie zmienić polityki zagranicznej. Społeczeństwo Węgier myślało bowiem w kategoriach historyczno-geograficznych, rozwój sytuacji zaś dawał szansę na kolejne nabytki. Wymagało to 16 J. Hoensch, Geschichte..., s. 129-130. dyplomatycznych ustępstw na rzecz Niemiec: 24 lutego 1939 r. Węgry przystąpiły do paktu antykominternowskiego, l marca uznały Man-dżukuo, zerwały stosunki z ZSRR (z ligi Narodów Węgry wystąpiły 11 kwietnia 1939). Nie czyniono tego za darmo: zbliżał się bowiem kres istnienia Czecho-Słowacji (tak nazywało się państwo po konferencji w Monachium 29-30 września 1938 r.). 14 marca Słowacja ogłosiła niepodległość. W nocy 15 marca wezwany do Berlina prezydent rozpadającej się Czecho-Słowacji, Emil Hacha, wyraził zgodę na niemiecki protektorat. Wojska niemieckie natychmiast przekroczyły granice, po kilku godzinach docierając do Pragi. Był to sygnał dla Węgier, mają- Plakat węgierski z okazji utworzenia wspólnej granicy z Polską cych już od 12 marca przyzwolenie Hitlera na uzyskanie drogą militarną tego, czego nie osiągnęły jesienią 1938 r. na drodze dyplomatycznej. W ciągu kilku dni honwedzi pokonali na Podkarpaciu milicję ukraińską i dotarli do polskiej granicy, gdzie nastąpiło uroczyste powitanie obu armii. Jednocześnie zażądano od Słowagi ustępstw terytorial- 96 97 ____________________________Węgry____________________________ nych, a spotykając się z odmową, zaatakowano ją. 4 kwietnia przy mediacji Niemiec podpisano układ, na mocy którego dwa powiaty wschodniej Słowacji weszły w skład Węgier. W Rusi Podkarpackiej zajęto 11085 km kw. z 552 tyś. mieszkańców (70,6 proc. Ukraińców, 12,5 proc. Węgrów, 12 proc. Niemców), na Słowacji zaś 1700 km kw. z 70 tyś. mieszkańców (głównie narodowości ukraińskiej i słowackiej). Spektakularne osiągnięcia w polityce zagranicznej nie zniwelowały napięć wewnętrznych, a wręcz je pogłębiły. 3 maja 1939 r. parlament zakończył trwającą od grudnia poprzedniego roku dyskusję nad nową ustawą antyżydowską. Uchwalona następnego dnia w wersji zaproponowanej jeszcze przez Belę Imredyego, ograniczała dostęp Żydów do zawodów inteligenckich, zamykała też przed nimi kariery urzędników państwowych, znacznie wzmacniając postanowienia tzw. pierwszej ustawy antyżydowskiej z 18 maja 1938 r. "O skuteczniejszym zabezpieczaniu równowagi społecznej ł gospodarczej". Ograniczenie najpierw do 20, a potem do 6 proc. udziału Żydów w wolnych zawodach silnie uderzyło w tę społeczność, z której rekrutowało się ok. 50 proc. adwokatów, 55 proc. lekarzy, ok. 32 proc. dziennikarzy. Parlament po uchwaleniu tej ustawy został natychmiast rozwiązany. Nowe wybory miały odbyć się według ordynacji przyjętej jeszcze w końcu 1938 r. Teoretycznie była ona bardziej demokratyczna, wprowadzała bowiem wszędzie tajne głosowanie. Sposób zgłaszania kandydatów oraz zaostrzenie warunków korzystania z czynnego prawa wyborczego spowodowały, że odsetek uprawnionych wynoszący w 1935 r. 33,8 proc., spadł do 30,9 proc. Zaskakujące okazały się również wyniki głosowania. Partia rządowa zdobyła wprawdzie większość mandatów (181 na 260), lecz zmianom uległ obraz opozycji. Rolę Partii Drobnych Posiadaczy, stojącej dotąd na drugim miejscu, przyjęła skrajna prawica, Partia Strzałokrzyżowców - Ruch Hungarystyczny (Nyilaskeresztes Port -Hungarista Mozgalom) utworzona 9 marca 1939 r. w miejsce rozwiązanej przezTelekłego Węgierskiej Partii Narodowosocjalistycznej zdobyła 31 mandatów, inne partie skrajnej prawicy-17, Drobni Posiadacze -14 (poprzednio 22), a socjaldemokraci - tylko 5. Prawie milion ludzi, w tym olbrzymia grupa robotników, wyraziło zaufanie do skrajnej prawicy. Wobec nadchodzącej próby nie rokowało to najlepiej. Lata wojny Określenie "dziwna wojna" przylgnęło do nieruchawego frontu zachodniego (wrzesień 1939 - czerwiec 1940). Bardziej jednak odpowiada sytuacji Węgier podczas światowego konfliktu. Z jednej strony były one bowiem sojusznikiem Hitlera (i pozostały nim najdłużej ze wszystkich europejskich satelitów). Z drugiej jednak starały się możliwie długo powstrzymywać od czynnego udziału w wojnie, utrzymując poprawne stosunki z zachodnimi aliantami: Wielką Brytanią, USA i Francją. Kontakty nie zostały przerwane nawet wówczas, gdy Węgry znalazły się z tymi krajami w stanie wojny. Wśród uczestniczących w konflikcie państw Węgry były też swego rodzaju skansenem: obradował parlament, uchwalano ustawy, legalnie działające aż do drugiej połowy 1944 r. partie opozycyjne otwarcie krytykowały poczynania rządu. W ogarniętej przez wojnę Europie Węgry były długo oazą spokoju, dokąd z rzadka docierały wrogie samoloty, długo też nie znano trudności aprowizacyjnych. Początek wojny był zaś dla węgierskiej gospodarki wręcz okresem prosperity. Starano się podkreślać własne zdanie, często odmienne od poglądów sojusznika. Na przykład tak przed wojną, jak i po jej rozpoczęciu, premier Teleki zdecydowanie sprzeciwił się przemarszowi wojsk niemieckich przez Węgry do Polski. Następnie zaś otoczono opieką liczną grupę (ok. 150 tyś.) uchodźców, cywilnych i wojskowych. ,A skąd wiedziałem, czy Węgry nas wpuszczą - wspominał Stanisław Vincenz - czy też może wobec grożącej zmiany obyczajów dyplomatycznych, na rozkaz centrali nie wydadzą nas Niemcom? Na takie wątpliwości odpowiadałem, że Węgrów znam od dawna, przymierze przymierzem (a byli już zbliżeni do Niemców), ale uczucia ich dla Polaków, oparte na dawniejszych niż obecne koniunktury tradycjach, 99 Lata wojny Węgry są i zostaną wyraźne. Poza tym chodziły wieści, że właśnie niedawno Niemcy domagały się od Węgier przepuszczenia ich wojsk do Polski i że Węgrzy odmówili"17. Polacy nie byli zresztą jedynymi uciekinierami, którym pomagano. Pomimo coraz ściślejszej kontroli i nacisku z zewnątrz, przez Węgry przechodzili w drodze na Zachód Czesi, Słowacy, Austriacy, lewicowi działacze i Żydzi z Niemiec. Przez pierwsze cztery lata wojny również węgierska społeczność żydowska, odsunięta (na mocy tzw. trzeciej ustawy antyżydowskiej z 1941 r.) od życia publicznego - nie podlegała planowemu fizycznemu wyniszczeniu. Sytuacja taka wynikała ze szczególnego układu sił wewnątrz kraju. Regent, znaczna część elit politycznych, intelektualiści podchodzili do wojny z rezerwą. Do udziału w konflikcie bardziej skłaniał się korpus oficerski, generalicja, urzędnicy państwowi oraz część młodzieży, dla której wojna stanowiła szansę awansu. Na tę, niemałą zresztą część węgierskiej opinii publicznej silnie oddziaływały spektakularne zwycięstwa armii niemieckiej wiosną 1940 r. Wcześniej wspomniano już o początkowo pozytywnym wpływie wojny na gospodarkę. Nadzwyczaj łatwe zwycięstwa Niemiec we Francji, Belgii, Norwegii obudziły nadzieje na kolejne rewizje terytorialne. Rozpoczęły się naciski na rząd, aby m.in. zmusić Rumunię do oddania Siedmiogrodu. Przeciwni temu byli Niemcy, tak z powodu wykorzystywanych przez siebie złóż ropy, jak i gwarancji brytyjskich dla Rumunii. Jednakże zmiany granic w tym rejonie były kwestią czasu: trzeci punkt tajnej klauzuli do paktu Ribbentrop-Mołotow potwierdzał radzieckie roszczenia do Besarabii, leżącej na terytorium Rumunii. ZSRR, po wchłonięciu państw bałtyckich 26 czerwca 1940 r. przedłożył Bukaresztowi ultimatum, domagając się oddania nie tylko Besarabłi, lecz także północnej Bukowiny. Węgrzy wykorzystali sytuację i - grożąc wojną -zażądali Siedmiogrodu. Teleki i minister spraw zagranicznych Istvan Csaky, wezwani 10 lipca 1940 r. do Monachium, otrzymali zezwolenie na rozwiązanie konfliktu siedmiogrodzkiego na drodze rokowań. Powtórzyła się jednak sytuacja z jesieni 1938 r. - rozmowy węgiersko-ru-muńskie nie przyniosły rozwiązania, więc ostatecznie odwołano się do 17 S. Yincenz, Dialogi z Sowietami, Londyn 1966, s. 12. 100 Włoch i Niemiec. 30 sierpnia 1940 r. podpisano tzw. drugi arbitraż wiedeński, przyznający Węgrom tylko północną część Siedmiogrodu (43104 km Itw. i 2,5 min mieszkańców). Było to dla Węgier połowiczne zwycięstwo - nie odzyskano wszystkich utraconych ziem, a oba kraje - oficjalnie sojusznicze - znalazły się w jeszcze ostrzejszym (choć ukrytym) kc)nflikcie. Widoczne rozczarowanie Węgrów skromniejszymi niż się spodziewano zdobyczami terytorialnymi dało prawicowej opozycji dogodny pretekst do (inspirowanego przez Berlin) oskarżania polityki premiera Telekiego o bierność. Skłoniło to do działania Bćlę Imródyego, przy- Premier Laszló Bardossy ogłasza w parlanlencie wypowiedzenie wojny ZSRR, 27 czerwca 1941 r. wódce skrajnej frakcji w rządowej partii. W październiku 1940 r. doszło w niej do rozłamu i utworzenia Partii Węgierskiej Odnowy (Magyar Megujulds Pdrtja), domagającej się czynnego przystąpienia do wojny i rezygnacji z polityki balansu. Nieco wcześniej, we wrześniu połączyły się partie slcrajnej prawicy (strzałokrzyżowcy i Zjednoczona Partia Narodowosc)Cjalistyczna hr. Józsefa Palffyego). Przewodnictwo liczącej już 300 tys. członków Partii Strzałokrzyżowców objął Szalasi uwolniony 7 października z więzienia dzięki interwencji niemieckiej. Na »swój czas" brzyszło mu jednak czekać jeszcze równo cztery lata. Coraz silniejsze naciski nie skłoniły jednak premiera do zmiany Polityki. Z jednej strony Teleki 20 listopada 1940 r. wyraził zgodę na 101 Węgry przystąpienie Węgier do tzw. paktu trójstronnego ("oś Berlin - Rzym--Tokio"). Z drugiej jednak - jakby dla przeciwwagi - 12 grudnia podpisano (a w luttym 1941 r. uroczyście ratyfikowano) układ o przyjaźni z Jugosławią. Od terytorialnych sporów ważniejsze były dobre stosunki z jedynym nie podporządkowanym Niemcom sąsiadem. Jednak w miarę jak wojna zbliżała się ku Węgrom, utrzymanie neutralności stawało się coraz trudniejsze. Od października 1940 r. wojska niemieckie stacjonowały w Rumunii, od marca 1941 r. w Bułgarii. W tym samym miesiącu wojska brytyjskie wylądowały w Grecji. Zaniepokojony rozwojem sytuacji Teleki 3 marca wysłał do placówek w Londynie i Waszyngtonie list który wkrótce stał się jego politycznym testamentem: "Głównym zadaniem węgierskiego rządu jest zachowanie sił wojskowych, ludnościowych i materialnych Węgier do końca obecnej wojny. Za każdą cenę musimy powstrzymać się od udziału w konflikcie. Wynik wojny jest wątpliwy. Jednak w każdym przypadku najważniejszą dla Węgier rzeczą jest dotrwanie do końca konfliktu bez szwanku. [...] Kraj, naszą młodzież, naszą armię można narażać tylko dla nas samych, a nigdy dla kogoś innego"18. 25 marca rząd Dragiśy Cvetkovića zdecydował o przystąpieniu Jugosławii do osi. Dwa dni później gabinet został obalony, a kolejny premier, gen. Duśan Simović nie ukrywał probrytyjskich sympatii. 30 marca Hitler podpisał plan zajęcia Jugosławii (tzw. plan "Marica"). Trzy dni wcześniej zażądał od Węgier nie tylko przepuszczenia wojsk niemieckich, ale i uczestnictwa w ataku. Sytuacja stała się dla Węgier niezwykle trudna. Z jednej strony od ratyfikacji traktatu z Jugosławią minęło zaledwie kilka tygodni, z drugiej nietrudno było przewidzieć postępowanie Hitlera w przypadku odmowy. Wiele wyjaśnia przeprowadzona jeszcze w 1940 r. rozmowa między węgierskim dyplomatą a feldmarszałkiem Wilhelmem Keitlem. Niemiec, zapytany, ile czasu potrzebowałby na zajęcie Węgier, odpowiedział, że 24 godziny. Gdyby zaś natrafił na opór - tylko 12 godzin, gdyż wtedy niemieckie wojska nie traciłyby czasu na ceremonie powitalne19. Przez Węgry wiodła droga na Bałkany, zbyt ważna dla Hitlera, aby miał z niej zrezygnować. 18 Cyt. za: P. Gosztony, Miklós von Horthy, Gottingen 1973, s. 87. 19 P. Gosztony, Ungarns militarische Rolle im Zweiten Wettkrieg, Herford-Bonn 1982, s. 161-162. 102 I,ata wojny Teleki był zdecydowanie przeciwny przyłączeniu się do ataku na Jugosławię, a tym samym nieodwracalnemu przystąpieniu do wojny. Jednak Horthy, po wahaniu, wyraził zgodę. 2 kwietnia nadeszły dwie informacje: o potajemnym podpisaniu przez sztab porozumienia z Niemcami oraz że rząd brytyjski uzna wystąpienie Węgier za casus belli. To oznaczało koniec polityki Telekiego, który w nocy z 2 na 3 kwietnia popełnił samobójstwo. W pożegnalnym liście do regenta pisał: "Podeptaliśmy nasz honor. Stanęliśmy po stronie zbrodniarzy. Staniemy się narodem szakali. [...] Czuję się winny"20. Nowym premierem został La szło Bardossy, od niedawna minister spraw zagranicznych, zdeklarowany zwolennik hitlerowskich Niemiec oraz ataku na południowego sąsiada. 11 kwietnia, pięć dni po uderzeniu Niemców, zaatakowali Jugosławię honwedzi, w ciągu trzech dni osiągając "historyczne" granice Węgier. Armia natrafiła na bardzo słaby opór - kosztem 65 zabitych wzięto 15 tyś. jeńców. To jednak nie przesądzało o nabytkach terytorialnych. 24 kwietnia Horthy odwiedził Hitlera w Mónichkirchen, uzyskując jedynie przyłączenie Baczki i części Wojwodiny (11 tyś. km kw.). W latach 1938-1941 przyłączono do Węgier ok. 80 tyś. km kw. oraz "oswobodzono" ok. 2 min rodaków. Teraz Królestwo Węgier liczyło 172 tyś. km kw. (53 proc. dawnej powierzchni) i 14,7 min mieszkańców. Pozwalało to - szczególnie armii - uwierzyć we własne siły. Generalicja, w znacznej części pochodząca jeszcze z c. i k. armii, pielęgnująca tradycje braterstwa broni z Niemcami z poprzedniego konfliktu światowego, a także większość korpusu oficerskiego chciały sprawdzić swoje oddziały w "prawdziwej wojnie". Tą zaś mogło byćjedynie starcie z ZSRR Szczególnie szef sztabu, gen. Henrik Werth, dążył do zacieśnienia współdziałania z Niemcami na wypadek wojny ze Związkiem Radzieckim. Skierował nawet do regenta dwa memoranda w tej sprawie (31 maja i 14 czerwca 1941). Horthy odnosił się do tych pomysłów z rezerwą. Sam żarliwy antykomunista nie palił się do wojny z ZSRR, z którym nawiązane ponownie po pakcie Ribbentrop-Mołotow stosunki były chłodne, ale poprawne. W 1940 r. dokonano nawet wymiany dwóch uwięzionych 20 Cyt. za; J.R Nowak, Węgty 1939-1974, Warszawa 1975, s. 42. 103 Węgry I.ata wojny komunistów, Matyasa Rakosiego i Zoltana Vasa, na 56 węgierskich chorągwi zdobytych przez wojska rosyjskie w 1849 r. Zacieśniano również węgiersko-radzieckie stosunki gospodarcze. Po południu 22 czerwca 1941 r., w dniu rozpoczęcia operacji "Bar-barossa", poseł niemiecki w Budapeszcie Otto von Erdmannsdorf przekazał regentowi list Hitlera tłumaczący decyzję ataku i zapraszający do współdziałania. Horthy podziękował za "wspaniałą wiadomość, za którą tęsknił 22 lata", nie spieszył się jednak z wypowiedzeniem wojny również wtedy, gdy uczyniły to Rumunia, Chorwacja, a nawet Słowacja. Jednak 26 czerwca nie rozpoznane samoloty zbombardowały Przesłuchanie zwiadowczym przez oddział węgierski, okolice Charkowa, październik 1941 r. Koszyce, które od listopada 1938 r. należały do Węgier. Zginęło 30, a odniosło rany prawie 300 osób. Do dziś nie wiadomo na pewno, kto był inicjatorem nalotu. Najprawdopobniej nie była to niemiecka prowo- 104 kacja, lecz pomyłka radzieckiego lotnika, dokonującego represyjnego nalotu na Słowację, która właśnie tego dnia wypowiedziała ZSRR wojnę. Bombardowanie zostało uznane jednak za casus belli. Jeszcze tego samego dnia pospiesznie zebrany rząd wypowiedział wojnę ZSRR (bezprawnie, gdyż takie decyzje leżały w gestii parlamentu, a ten wyraził zgodę dopiero dzień później). Militarny udział Węgier był początkowo skromny: stanowiły go oddziały okupacyjne w Galicji i wysłany na Ukrainę niewielki "korpus szybkiego reagowania". Horthy stosunkowo szybko zorientował się, że wojna nie będzie tak błyskawiczna, jak sądzili Niemcy. W końcu sierpnia 1941 r. odwołał gen. Henrika Wertha, mianując na jego miejsce gen. Ferenca Szombathe-lyiego, nieskorego do działań poza granicami kraju. Do końca roku powróciły też z frontu wschodniego na Węgry prawie wszystkie wysłane tam oddziały. Na wycofanie się z wojny było jednak za późno. Szczególnie od grudnia 1941 r., kiedy zaledwie w ciągu jednego tygodnia Niemcy ponieśli klęskę pod Moskwą, Anglia wypowiedziała Węgrom wojnę (7 grudnia), a Węgry wypowiedziały wojnę USA (13 grudnia). Wkrótce odwiedzający Budapeszt Keitel i Ribbentrop zażądali wysłania na front wschodni silniejszych oddziałów honwedów. Na początku 1942 r. odkomenderowano tam dwustutysięczną 2 Armię oraz stutysięczne oddziały robocze i okupacyjne. Przełom lat 1941-1942 był dla Węgier okresem specyficznym. Z jednej strony stopień przyzwolenia społeczeństwa dla polityki władz był stosunkowo wysoki, z drugiej zaś pojawiały się symptomy pogorszenia sytuacji wewnętrznej. Nasilał się niemiecki drenaż gospodarczy. Sojusznicy żądali coraz większych dostaw, przy coraz bardziej nieregularnych spłatach należności - zaległych i bieżących - co szybko doprowadziło do trudności finansowych oraz inflacji. W styczniu 1942 r. w czasie pacyfikacji Baczki, jeden z węgierskich oddziałów zamordował w Nowym Sadzie (Ujvidek) 3309 osób, w tym niemowlęta i starców. Zbrodnia wywołała olbrzymie poruszenie w kraju i kolejną dyskusję nad udziałem w wojnie. Regent powołał specjalną komisję do zbadania 105 Węgry Lata wojny sprawy. W wyniku procesu zapadły wyroki skazujące, kary nie zostały jednak wykonane (winni schronili się pod opiekę Niemców). Sytuacja kraju skłoniła Miklósa Horthyego do zajęcia się sprawą ewentualnej sukcesji. Dyskontując pokładane w nim przez społeczeństwo zaufanie, udało mu się 19 lutego 1942 r. nakłonić parlament do mianowania na stanowisko zastępcy regenta własnego syna, Istvana. Spowodowało to oskarżenia o tworzenie dynastii. Nie można tego oczywiście wykluczyć, jednak regent obawiał się przede wszystkim negatywnych skutków i radykalnych politycznych wolt w przypadku swojej nagłej śmierci, z czym należało się liczyć - miał przecież 75 lat. Endre Bajcsy-Zsilinszky, działacz Partii Drobnych Rolników, stanowisko opo: cyjne w czasie wojny przypłacił życiem Horthy zdymisjonował premiera Bardossyego, mianując na jego miejsce Miklósa Kallaya, dystansującego się od ekstremizmów tak zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Zaczęto sondować stosunek aliantów do kwestii ewentualnego wyjścia Węgier z wojny. W USA na przykład rozmowy prowadził przebywający tam były przewodniczący Partii Drobnych Rolników Tibor Eckhardt, kierujący w Ameryce Ruchem Niepodległych Węgier (Fuggetlen Magyarorszdg). Rodził się również opór wewnętrzny: w lutym 1942 r. powstał kierowany przez Imre Kovacsa Węgierski Komitet Pamiątek Historycznych. Ruch ten jednak nie wywołał większego odzewu w społeczeństwie. Został też szybko "Towarzysz Rakosi prowadzi wśród jeńców wojennych w ZSRR pracę organizacyj-no-oświatową". W rzeczywistości los jeńców węgierskich nie był tak sielankowy Plany spaliły jednak na panewce - Istvan Horthy zginął na froncie pół roku później, 20 sierpnia 1942 r. Poparte przez Włochy mianowanie młodego Horthyego zastępcą regenta wzbudziło zaniepokojenie Niemiec, które jednak już wkrótce miały większe powody do zmartwień: na początku marca 1942 r. 106 zlikwidowany przez władze. Aresztowano przy tym ok. 500 działaczy, głównie komunistów. Nastroje społeczeństwa uległy gwałtownej zmianie po rozgromieniu 2 Armii Honwedów pod Woroneżem, 12 stycznia 1943 r. (klęskę powszechnie porównywano z klęską pod Mohaczem w 1526 r). Z dwu- 107 Węgry Lata wojny stutysięcznej armii pozostało 52 tyś. żołnierzy, stracono też 90 proc. wyposażenia. Zaczęto poszukiwać dróg wyjścia z wojny, pod podstawowym jednak warunkiem - utrzymania nabytków terytorialnych. Węgry prowadziły rozmowy z aliantami zachodnimi w Stambule, Bernie, Madrycie, Sztokholmie, Lizbonie. Największe znaczenie miały przeprowadzone 9 września negocjacje w Stambule. Węgierscy rozmówcy obiecali wówczas wycofanie się z wojny, gdy zachodni alianci zbliżą się do granic Węgier. Następnego dnia regent przekazał wyniki rokowań zgromadzeniu wszystkich dotychczasowych premierów (prócz proniemieckich Imredyego i Bardossyego). Horthy zapowiedział wycofanie oddziałów z frontu do obrony kraju. Miał przy tym nadzieję, że celem Rosjan są Bałkany i Berlin, a uderzając w tych kierunkach, ominą Węgry. Rachuby były błędne. Wiedział o tym Hitler. Zdawał też sobie sprawę z rozmów prowadzonych przez Węgry. Nie mógł pozwolić na ich wycofanie się z wojny i tym samym osłabienie linii obrony. Od jesieni 1943 r. trwały prace nad planem zajęcia Węgier (operacja "Margarethe"), przewidywano przy tym oparcie się na siłach skrajnie prawicowych. Na początku 1944 r., gdy w miarę postępów Armii Czerwonej Horthy coraz natarczywiej domagał się wycofania wojsk z frontu, w Berlinie zapadła decyzja rozwiązania problemu węgierskiego. Datę akcji wyznaczono na 12 marca 1944 r. Dzień wcześniej Horthy przyjął zaproszenie Hitlera do Klessheim. Rozmowy przeprowadzone 18 marca były burzliwe, z teatralnymi gestami obu stron. Horthy zdecydował się wybrać -jak sam wspominał - "mniejsze zło". Teoretycznie istniały możliwości obrony. Armia węgierska, choć stosunkowo liczna, była jednak słabo wyposażona, a jej kadra - proniemiecka. Nie mógł też Horthy przewidzieć, kto zostanie jego następcą i jakie to przyniesie skutki. Charakterystyczne, że jednym z powodów, dla których alianci nie naciskali regenta w czasie rokowań, była obawa, żeby nie zastąpił go jakiś Quisling. Horthy zdawał sobie sprawę, że Niemcy tak czy inaczej zajmą kraj, jeżeli jednak stanie się to w wyniku działań zbrojnych, zmieni się również ekipa polityczna, nad którą nie będzie już kontroli. Zgodził się więc na "pokojowe" wkroczenie wojsk niemieckich na Węgry, mianowanie nowego premiera (został nim 108 długoletni poseł w Berlinie gen. Dóme Sztójay), uzyskał również obietnicę, że w skład oddziałów okupacyjnych nie wejdą wojska rumuńskie. Horthyemu, który pozostał na stanowisku, przyszło przełknąć nadzwyczaj gorzką pigułkę. Niemcy szybko stali się panami Węgier, a rzeczywistym ich zarządcą tzw. pełnomocny przedstawiciel Rzeszy Niemieckiej na Węgrzech, dr Edmund Yeesenmayer. Na oczach regenta dokonywano aresztowań wśród działaczy opozycyjnych: komunistów, socjaldemokratów, członków Partii Drobnych Rolników (w wiezieniu znalazł się m.in. Endre Bajcsy-Zsilinszky, którego jednak wkrótce uwolniono), opozycyjnych naukowców i dziennikarzy (również "Wódz" Węgier, Ferenc SzcUasi, ze swoim sztabem, przełom 1944 i 1945 r. osobistych przyjaciół Horthyego). Rozpoczęły się prześladowania polskich uchodźców. Stosunkowo wolną dotąd prasę ograniczono do kilku ściśle kontrolowanych tytułów. 24 sierpnia wprowadzono całkowity zakaz działalności partii politycznych. Zwiększono - do 400 tyś. żołnierzy - węgierski kontyngent wojskowy wysyłany na front Niemcy zaczęli praktycznie kontrolować gospodarkę, skutecznie ją drenując. Przejęli również na własność olbrzymią część węgierskiego przemysłu, należącą do finansistów i przemysłowców żydowskich, w zamian za udzielenie im zezwolenia na opuszczenie kraju. Takiego szczęścia dostąpili tylko nieliczni: reszta żydowskiej społeczności miała ulec planowej zagładzie. Razem z armią niemiecką wkroczyły specjalne oddziały Adolfa Eichmanna, które od połowy kwietnia przystąpiły do 109 Węgry Lata wojny deportacji ludności żydowskiej, poczynając od Siedmiogrodu i Rusi Podkarpackiej. Do początku lipca 1944 r. wywieziono do obozów zagłady (głównie w Polsce) ponad 437 tyś. osób (zginęło ok. 90 proc. z nich). Kiedy miało dojść do likwidacji dwustutysięcznej grupy budapeszteńskich Żydów, Horthy zaprotestował, wstrzymując wysyłki i likwidując pucz dowódcy żandarmerii gen. Laszló Bakyego. Decyzja ta była świadectwem narastającego oporu wobec rządu Dóme Sztójaya i Niemców. Na lewicy krzepł słaby dotychczas ruch antyfaszystowski. W maju 1944 r. powstał z inicjatywy komunistów tzw. Front Węgierski (Magyar Front), grupujący komunistyczną Partię Deportacja ludności żydowskiej, Kószeg 1944 r. Pokoju, socjaldemokratów, Partię Drobnych Rolników, Narodową Partię Chłopską. Ogłoszony w czerwcu manifest frontu wzywał do "wojny ludowej" z okupantami, wycofania się z wojny po stronie Niemiec, a przyłączenie się do aliantów. Zacieśniała się również współpraca między partiami lewicowymi. Odtworzona 12 września 1944 r. Partia Komunistyczna (Kommunista Parł) zawarła miesiąc później umowę z socjaldemokratami o utworzeniu jednolitego frontu i współdziałaniu po wojnie. Najbardziej brzemienne w skutki okazały się jednak postanowienia zgrupowanych wokół regenta konserwatywnych elit politycznych. Na ich decyzję wpłynęła również zmieniająca się sytuacja zewnętrzna: alianci wylądowali i zwyciężali we Francji, Rosjanie zbliżali się do granic 110 Węgier. 23 sierpnia Rumunia przeszła na stronę aliantów i wypowiedziała wojnę III Rzeszy. Skłoniło to regenta do zdecydowanego działania. 29 sierpnia zdymisjonował Sztójaya, mianując premierem gen. Gezę Lakatosa. Równocześnie prowadzone w Bernie, Rzymie i Londynie rozmowy z aliantami uzmysłowiły, że nie ma co liczyć nie tylko na wejście Anglosasów, ale również na dalsze z nimi rozmowy. Jako jedynego rozmówcę alianci wskazywali Rosjan. Zwołana 10 września Tajna Rada Państwa postanowiła jak najszybciej uzyskać zawieszenie broni. Dwa dni później w kwaterze Hitlera w Kętrzynie spotkali się, oprócz gospodarza, Keitel, Jodl, Ribbentrop, Himmler i Otto Skorzeny (wsławiony uwolnieniem Mussoliniego z więzienia Grań Sasso), któremu wtedy wydano rozkaz: "aby w żadnym wypadku na Węgrzech nie zaistniał jakiś Badoglio"21. Skorzeny otrzymał też wszelką pomoc i pełnomocnictwa w przeprowadzeniu mającej to zapewnić operacji "Panzerfaust". Od tej pory wydarzenia toczyły się dwutorowo. Niemcy organizowali pucz, nawiązali kontakt z Szalasim, wyznaczonym na kolejnego przywódcę, nasilili proniemiecką propagandę na Węgrzech, czynili przygotowania wojskowe. W tym samym czasie Horthy opracował list do Stalina z propozycją zawieszenia broni. Delegacja (Istvan Naday, Gabor Faragho, Geza Teleki - syn Pala, Domokos Szent-Ivanyi oraz przebywający w węgierskiej niewoli południowoafrykański pułkownik Charles Telfer Howie) wyruszyła z Węgier 28 września, docierając do Moskwy l października. Dziesięć dni później Horthy wyraził zgodę na podpisanie przez delegację preliminariów pokojowych, nie zgodził się jednak na zażądane w ostatniej chwili przez Rosjan uderzenie na Niemców. Gdy 15 października Horthy informował Radę Koronną o wystąpieniu kraju z wojny, rozpoczęła się operacja "Panzerfaust". Elementem szantażu wobec regenta było aresztowanie jego syna, Miklósa. Niemcy zajęli też najważniejsze punkty miasta. Horthy zdołał jeszcze wygłosić przez radio proklamację, w której przywoływał słowa Bismarcka, że "żaden naród nie może się poświęcać na ołtarzu jakiegoś przymierza". Niejasne, kunktatorskie wezwanie nie przekonało anty- 21 O. Skorzeny, Mętne Kommando-unternehmen, Miinchen 1981, s. 224. 111 Węgry I.ata wojny bolszewickiej i proniemieckiej w większości armii. Horthy schronił się na budziański zamek. Do szturmu wzgórza jednak nie doszło, wcześniej bowiem regent ustąpił, anulując proklamację pokojową w zamian za azyl w Rzeszy i obietnicę Niemców, że nie dopuszczą do wojny domowej. Po rezygnacji miał przekazać władzę Ferencowi Szalasiemu. Stało się to rankiem 16 października 1944 r. Nowy premier (wkrótce mianował się "wodzem narodu"), rozpoczął rządy terroru. Dokonano masowych aresztowań, m.in. antynie-mieckich polityków (M. Kallay, G. Hennyey, K. Kanya, F. Keresztes-Fischer), przywódców partii opozycyjnych (m.in. K. Peyer), intelektualistów, urzędników, duchownych. Na nowo rozpoczęły się deportacje i pogromy Żydów, w mniejszym jednak stopniu niż w okresie wcześniejszym. Budapeszteńskich Żydów z jednej strony chroniły często ambasady państw neutralnych - Szwecji, Szwajcarii, Portugalii, Watykanu. Należy podkreślić działalność Szweda, Raoula Wallenberga, któremu od lipca 1944 r. udało się otoczyć opieką kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Z drugiej zaś - Himmler, szukając możliwości wyjścia z wojny, w listopadzie 1944 r. wydał rozkaz wstrzymania zagłady. Już wcześniej - 25 września 1944 r. rozwiązano "Sonderstab" Eichmanna w Budapeszcie. W listopadzie 1944 r. rozbito utworzony na początku tego miesiąca Węgierski Narodowy Komitet Powstańczo-Wyzwoleńczy (MagyarNem-zeti Felkeles Felszabaditó Bizottsaga), który miał przygotować zbrojne powstanie. 24 grudnia stracono przywódców Komitetu: Endre Bajcsy-Zsilinszkiego, gen. Janosa Kissa, Jeno Nagya i Yilmosa Tartsaya. Znacznie wcześniej, 27 października, ruszyła radziecka ofensywa, doprowadzając z początkiem grudnia do okrążenia Budapesztu. Szala-si obiecał Hitlerowi walkę do końca i wystawienie półtora miliona żołnierzy. Zarządzono w tym celu "totalną mobilizację" ludności od 12 do 70 roku życia, którą włączano do armii lub służb pomocniczych. Na drodze pochodu Armii Czerwonej stosowano taktykę "spalonej ziemi". Zacięte walki na terytorium Węgier trwały prawie pół roku. Oddziały radzieckie zdobyły Budapeszt 17 lutego 1945 r. Całe Węgry były wolne 4 kwietnia. Zniszczony Most Łańcuchowy, 1945 r. Krótki kurs krojenia salami Krótki kurs krojenia salami Z drugiej przegranej w ciągu jednego pokolenia wojny Węgry wyszły z dużymi stratami w stosunku do zajmowanego obszaru i liczby ludności. Ok. 400 tyś. obywateli straciło życie, dwa razy tyle znalazło się w niewoli, jeszcze więcej było uchodźców, kilkaset tysięcy osób wywieziono do ZSRR Szkody materialne obliczano na 22 miliardy pengó - sumę pięciokrotnie przewyższającą cały dochód narodowy z 1938 r. i odpowiadającą 40 proc. majątku narodowego. Poniesiono olbrzymie szkody w transporcie, budownictwie, przemyśle. Niewymierne były straty polityczne i społeczne. Boleśnie odczuto sam fakt przegranej i ponownej utraty ziem "zbieranych" od 1938 r. Dyskredytacji uległ cały funkcjonujący od ćwierćwiecza system i rządzące nim elity w stopniu znacznie większym niż w jakimkolwiek innym państwie regionu. Z powodu słabości ruchu antyfaszystowskiego oraz - jak wówczas twierdzono - "nieprzygotowania" opozycji do sprawowania władzy dawne elity nie miały swoich następców. Po I wojnie światowej Węgry były zależne od zwycięskiej koalicji, mogły jednak same o sobie stanowić i wybrać odpowiadający im model rozwoju. Teraz zostały pozbawione takiego prawa. W wyniku konferencji w Teheranie i Jałcie znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, ze wszystkimi wypływającymi z tego konsekwencjami, w tym ze zmianą całego systemu politycznego. Dla prawie całej wojennej i powojennej Europy charakterystyczny był zwrot społeczeństw na lewo i Węgry nie stanowiły wyjątu. Węgrzy jednak doskonale pamiętali o nie tak przecież odległej Węgierskiej Republice Rad i jej fatalnej polityce. Tradycyjnie też byli nastawieni antyrosyjsko. Jedyna zaś partia, na której mógł oprzeć się Stalin - Węgierska Partia Komunistyczna, była zapewne najsłabszą partią komunistyczną w tej części kontynentu. Komuniści węgierscy zdobywali władzę powoli, drobnymi krokami. Matyas Rakosi w wykładzie wygłoszonym w Wyższej Szkole Partyjnej 29 lutego 1952 r. nazwał tę metodę "taktyką salami" - ten rodzaj wędliny kroi się na bardzo cienkie plasterki. Podobną taktykę stosowano w większości krajów przyszłego obozu socjalistycznego, komuniści węgierscy doprowadzili ją jednak do perfekcji. Potrafili postępować z umiarem, zachować początkowo pozory demokracji parlamentarnej i systemu wielopartyjnego. Powoli, lecz systematycznie opanowali policję, wojsko, gospodarkę, administrację, skutecznie eliminując politycznych przeciwników, rozbijając opozycyjne partie metodą odrywania frakcji. Trzeba przyznać, że mieli ułatwione zadanie, ponieważ w końcu 1944 r. Niemcy i strzałokrzyżowcy zamordowali znaczną część działaczy niekomunistycznej opozycji. Proces przejęcia władzy w wielu elementach przypominał doświadczenia polskie. Rolę Lublina odegrał wyzwolony już we wrześniu 1944 r. Szeged, gdzie na początku grudnia komuniści, socjaldemokraci, partie ludowe i przedstawiciele związków zawodowych utworzyli Węgierski Narodowy Front Niepodległościowy (Magyar Nemzeti Fuggetlensegi Front), którego program przewidywał oprócz współdziałania z ZSRR w zwycięstwie nad III Rzeszą, demokratyzację życia politycznego, radykalną reformę rolną oraz nacjonalizację wielkiego przemysłu. Front zgłosił kandydatów do Tymczasowego Zgromadzenia Narodowego, wyłonionego w wyzwolonej części Węgier w grudniu 1944 r. Do Zgromadzenia weszło (na 230 miejsc) 71 komunistów, 55 członków Niezależnej Partii Drobnych Rolników, 38 socjaldemokratów, 16 przedstawicieli Narodowej Partii Chłopskiej. Pozory niezależności Tymczasowego Rządu Narodowego, który powstał 22 grudnia 1944 r. w De-breczynie, miała zapewnić osoba premiera - gen. Beli Dalnoki Mik-lósa, który po odezwie regenta z 15 października 1944 r. na czele swoich oddziałów przeszedł na stronę radziecką. W skład "koalicyjnego" gabinetu weszło trzech komunistów (rolnictwo, handel, opieka społeczna), po dwóch socjaldemokratów (sprawiedliwość, gospodarka) i Drobnych Rolników (sprawy zagraniczne, finanse) oraz jeden przedstawiciel Narodowej Partii Chłopskiej (sprawy wewnętrzne). W rządzie znalazł się również bezpartyjny Geza Teleki (syn Pala) oraz dwóch 114 115 Węgry (oprócz premiera) horthystowskich generałów: Gabor Faragho iJanos Yórós. Nie był to jednak objaw demokracji. "Generałowie horthystow-scy - pisze J.R. Nowak - z kompleksami winy za politykę Horthyego w czasie wojny, w praktyce byli dużo mniej skłonni niż inni politycy do stawiania oporu żądaniom WPK Poza tym w razie potrzeby stawali się oni łatwym celem inicjowanych przez komunistów ataków propagandowych. Byli generałowie horthystowscy nie znali się zbyt dobrze na tajnikach administrowania, łatwo było ich więc wymanewrować"22. Ów "rząd" - podobnie jak polski PKWN - potrzebny był Stalinowi do utrzymania porządku na zajmowanych terenach oraz do usankcjonowania własnych przedsięwzięć i decyzji. Istnienie miejscowych, "dobrowolnie" wyłonionych, a jednocześnie uzależnionych od ZSRR władz pozwalało na ominięcie ograniczeń przewidywanych przez prawo międzynarodowe w okupowanych państwach (np. zakaz poboru do wojska). 28 grudnia 1944 r. nowe władze unieważniły wszystkie traktaty z Niemcami i wypowiedziały im wojnę. Od początku stycznia roku następnego w Moskwie toczyły się rozmowy Węgrów z państwami koalicji antyhitlerowskiej o zawieszeniu broni. Przypominały one bardziej dyktat niż dyskusję. W podpisanym 20 stycznia 1945 r. układzie rozejmowym strona węgierska rezygnowała z terytoriów zajętych po 1937 r. i godziła się na wzięcie czynnego udziału w wojnie oraz wypłacenie reparacji - 200 min dolarów ZSRR, 100 min Jugosławii i Czechosłowacji. Zobowiązano się do rozwiązania wszystkich faszystowskich organizacji, ukarania przestępców wojennych, utrzymania porządku wewnętrznego, utrzymywania wojsk okupacyjnych. Została również znacznie ograniczona suwerenność kraju: Sojusznicza Komisja Kontroli, kierowana przez marszałka Klimenta Woroszyłowa miała nie tylko nadzorować wypełnianie warunków zawieszenia broni, lecz również kontrolować łączność, wszelkie wydawnictwa, majątek na-| leżący do Niemiec. W miarę wyzwalania Węgier normalizowała się scena polityczna.' Bezsprzecznie aktorami posiadającymi największe możliwości byli komuniści. W lutym 1945 r. powrócił z Moskwy Matyas Rakosi. Do- 22 J.R Nowak, Geneza i pierwsze lata demokracji ludowej na Węgrzech 1944-1948, Warszawa 1987, s. 64. 116 Krótki kurs krojenia salami świadczony i bezwzględny zdystansował działającego wcześniej Erno Geró. Połączywszy debreczyńską centralę z organizacją budapeszteńską objął stanowisko sekretarza generalnego zjednoczonej partii. Szybko też ukształtowała się ścisła grupa kierownicza z osób powracających z emigracji - Rakosi, Geró, Vas, József Revai, Mihaly Farkas, Imre Nagy oraz działaczy krajowych - Laszló Rajk, Janos Kadar. Przewaga działaczy emigracyjnych, przebywających przez lata poza krajem, głównie w ZSRR (co nie pozostało bez wpływu na ich poglądy i metody działania) miała się silnie odbić na dziejach Węgier. Siłą WPK była jej dyscyplina i umiejętne wykorzystywanie nastrojów społecznych: grano na nutach populistycznych, nacjonalistycznych, nie cofano się przed wypowiedziami antysemickimi. Propagując walkę z "reakcją" i spekulacją przyzwalano na "odreagowywanie" minionych lat przez organizowanie na prowincji tzw. sądów ludowych nad "pozostałościami dawnego reżimu". Obiecywano radykalną reformę rolną i nacjonalizację wielkiego przemysłu, przy zachowaniu zdrowych podstaw wolnorynkowej gospodarki. Posiadali w końcu komuniści kontrolę nad milicją, służbą bezpieczeństwa (AHamvedelmi Osztaly, AVO), mediami, komunikacją, opieką społeczną, handlem. Czynniki te decydowały, że kampania rekrutacyjna do WPK przynosiła realne wyniki: trzytysięczna w czasie wojny partyjka, w lutym 1945 r. liczyła 30 tyś., w lipcu 225 tyś., a w styczniu 1946 r. już 610 tyś. członków. Trudno oczywiście nazwać ich wszystkich ideowymi komunistami. Znalazło w WPK swoje miejsce wielu oportunistów, przedstawicieli lumpenprole-tariatu, byłych horthystowskich urzędników czy nawet strzałokrzy-żowców, pragnących w ten sposób odkupić dawne "grzechy". Ideologiczną konkurentką WPK, również najbliższą kandydatką do współdziałania była Partia Socjaldemokratyczna (Szocialdemokrata Pdrt, PSD). Wobec podobnego programu PSD manifestowała przywiązanie do form demokratycznych, głosząc hasło: "dzisiaj dla demokracji, jutro dla socjalizmu". Stopniowo zwyciężało jednak w tej partii skrzydło lewicowe: w sierpniu 1945 r. stanowisko sekretarza generalnego objął skłaniający się ku współpracy z komunistami Arpad Szakasits. Odsunięto natomiast od władzy Karoly Peyera. Partii udało się zgromadzić ok. 350 tyś. członków, głównie w dużych miastach przemysłowych. 117 Węgry Ważnym partnerem WPK była założona w 1939 r. Narodowa Partia Chłopska (Nemzeti Pamsztpart, NPCh), choć jej kierownictwo było podzielone: przewodniczący Peter Yeres skłaniał się do współdziałania z komunistami, w czym bardziej ostrożny był sekretarz generalny Imre Kovacs. Współpraca była korzystna dla obu stron: NPCh ułatwiała komunistom wpływy wśród chłopów, szczególnie ich uboższej części, natomiast WPK dawała NPCh poparcie w sporach z innymi partiami ludowymi. Propagując radykalną reformę rolną (również nadanie ziemi bezrolnym) udało się NPCh zgromadzić ok. 170 tyś. członków, głównie wśród wiejskiej biedoty. Jeśli sogaldemokraci i radykalni ludowcy byli ewentualnymi politycznymi kontrahentami komunistów, kolejna partia - Niezależna Partia Drobnych Rolników - znalazła się na przeciwnym biegunie. Na czele powołanej w Szeged 23 listopada 1944 r. odnowionej organizacji stali pastor Zoltón Tildy i Ferenc Nagy. NPDR głosiła zasady demokracji parlamentarnej, przeprowadzenie reform gospodarczych opartych na zdrowych podstawach ekonomicznych, utrzymanie pokoju i spokoju, zapewnienie których widziano w sojuszu z mocarstwami zachodnimi. Walczyła również o zachowanie coraz częściej naruszanych wolności obywatelskich. Odwoływała się do tradycyjnych haseł: poszanowanie rodziny i religii. Proponowała również wyznaczenie nowych granic zgodnych ze strukturą etniczną. Nic więc dziwnego, że NPDR, która już w 1945 r. zgromadziła 900 tyś. członków- zatem tyle, ile wszystkie pozostałe partie razem wzięte - stała się głównym rywalem i wrogiem komunistów. Powodem konfrontacji stała się już u progu 1945 r. reforma rolna, której projekt - opracowany przez NPCh, a popierany przez komunistów - przewidywał podział wszystkich majątków powyżej 100 hołdów (58 ha) oraz przydzielenie parcel również bezrolnym. Natomiast Drobni Rolnicy proponowali raczej powiększenie istniejących już gospodarstw do uzasadnionej ekonomicznie wielkości. Nie udało im się jednak tego przeforsować. Na mocy uchwalonej 17 marca 1945 r. ustawy przejęto i podzielono 5,6 min hołdów ziemi (3,2 min ha, 34 proc. ogółu). Część jej objęło państwo, natomiast resztę podzielono między 642 rys. rodzin. Grunty otrzymało m.in. ok. 261 tyś. robotników rol- 118 Krótki kurs krojenia salami nych, 110 tyś. służby folwarcznej, 214 tyś. właścicieli gospodarstw karłowatych i wiejskich rzemieślników. Mikroskopijne działki (przydzielano maksymalnie po 5 hołdów - 2,9 ha) nie rozwiązywały problemów węgierskiej wsi. W dalszym ciągu własność chłopska była rozdrobniona: ok. 65 proc. gospodarstw liczyło 1-5 hołdów (23,1 proc. ziemi rolnej), ok. 20 proc. - 6-10 hołdów (18,9 proc. ziemi), 10 proc. -11-20 hołdów (22,4 proc. ziemi), ok. 3,5 proc. - 21-50 hołdów (18,3 proc. ziemi) i wreszcie tylko 0,9 proc. dużych gospodarstw posiadało powyżej 50 hołdów (17,3 proc. ziemi). Nie udało się też zlikwidować warstwy wiejskiej biedoty (liczyła teraz ok. 2 min osób). Podział ziemi w ramach reformy rolnej, 1945 r. Zniszczenia wojenne oraz realizacja reformy, która zmieniała dotychczasową strukturę rolnictwa, spowodowały, że żniwa w 1945 r. przyniosły ok. 30 proc. przeciętnych zbiorów sprzed wojny. Szalała inflacja, realnie spadły zarobki, zniszczony przemysł cierpiał na chroniczny brak surowców, finanse państwa obciążały spłaty reparacji wojennych. Trzeba było również utrzymać milionową armię okupacyjną. Taki stan rzeczy musiał wpływać na nastroje społeczne. Przejściowo sytuację załagodziło mianowanie w maju 1945 r. ministrem odbudowy przewodniczącego NPDR, Ferenca Nagya. Jednak na krótko. Węgiersko-ra-dziecki układ gospodarczy podpisany przez Gero 27 sierpnia 1945 r. 119 Węgry Krótki kurs krojenia salami w Moskwie ponownie ją zaognił. Umowa była bowiem wyjątkowo niekorzystna dla węgierskiej gospodarki, podporządkowywała ją w dużej mierze ZSRR, który przejmował całe mienie poniemieckie (warto przypomnieć, że dużą część tego majątku stanowiła zagarnięta przez Niemcy w 1944 r. własność żydowska). Opozycja próbowała szukać oparcia w zachodnich aliantach, w końcu jednak ustąpiła, nie chcąc utrudniać nawiązania oficjalnych stosunków dyplomatycznych z ZSRR - 25 września i USA - 2 listopada. Pozycja komunistów jednak wyraźnie słabła, czego symptomem były przeprowadzone 7 października w Budapeszcie wybory komunalne. Utworzona przez komunistów i socjaldemokratów "lista pracujących" zdobyła 42,8 proc. głosów, podczas gdy Drobni Rolnicy - 50,5 proc. Wobec rozpisanych na początek listopada wyborów powszechnych nie rokowało to najlepiej. Próbowano jeszcze - przy udziale Klimenta Woroszyłowa - nakłonić NPDR do utworzenia wspólnej listy, w ramach której Drobni Rolnicy otrzymaliby 40 proc. (a następnie 47,5 proc.) mandatów. Komuniści próbowali też przesunąć termin wyborów. Obie propozycje upadły - tak wskutek oporu NPDR, jak i zachodnich aliantów. Kampania wyborcza była bezkompromisowa, nieraz brutalna, nie obyło się też bez rozlewu krwi. Jednak przeprowadzone 4 listopada wybory były rzeczywiście demokratyczne. Przyniosły zdecydowane zwycięstwo Drobnym Rolnikom - 57 proc. głosów i 245 mandatów. Socjaldemokraci otrzymali 17,4 proc. i 67 mandatów, komuniści 16,9 proc. i 70 mandatów, Narodowa Partia Chłopska - 6,9 proc. i 23 parlamentarne fotele. Dwa mandaty (ok. 1,7 proc. głosów) zdobyła maleńka Partia Mieszczańsko-Demokratyczna. W normalnym demokratycznym państwie komuniści znaleźliby się od razu w opozycji. Tu jednak nie decydowały ogólnie przyjęte zasady, lecz zaplecze w postaci miliona czerwonoarmistów. W zażartych sporach o kształt przyszłego rządu (znowu przy mediacji Woroszyłowa) największe emocje wywołało obsadzenie ministerstwa spraw wewnętrznych. Ostatecznie osiągnięto kompromis - stanowisko miał objąć nie "radykalny" Laszló Rajk, lecz "łagodny" Imre Nagy. Ostatecznie w utworzonym 15 listopada rządzie Zoltana Tildyego znalazło się czte- rech komunistów (m.in. Rakosi jako minister stanu i Gero - minister komunikacji), ośmiu przedstawicieli NPDR, czterech socjaldemokratów i jeden działacz NPCh. Już wkrótce okazało się, jak złudny był to kompromis. Komuniści tracąc przejściowo wpływy na arenie politycznej, rekompensowali je na polu gospodarczym. Parlament już 6 grudnia przyjął ustawę o państwowej kontroli nad górnictwem węglowym i elektrowniami (co praktycznie oznaczało ich nacjonalizację). Równocześnie zamknięta została budapeszteńska giełda. W coraz większym stopniu kontrolę nad gospodarką przejmowała utworzona w grudniu 1945 r. Najwyższa Rada Gospodarcza (Gazdasdgi Fotanacś), teoretycznie nadzorowana przez premiera, w praktyce zaś kierowana przez Zoltana Vasa. Rada przydzielała surowce, decydowała o kredytach, zamówieniach rządowych. Nadzór nad gospodarką pozwoliła rozszerzyć komunistom inflacja, wobec której określenie "galopująca" jest zbyt łagodne: najwyższym nominałem było sto milionów tzw. B-pengó, czyli sto milionów bilionów pengó, wydrukowany już banknot o wartości miliarda B- -pengó nie wszedł do obiegu. Rygorystyczna reforma walutowa, wprowadzenie l sierpnia 1946 r. nowego pieniądza - forinta (wymienianego w stosunku l: 400 000 kwadrylionów pengó), z jednej strony uspokoiła i unormowała rynek, z drugiej jednak, pozwoliła - przy zachowanym jeszcze systemie prywatnych banków - na skuteczniejsze kontrolowanie finansów. l lutego 1946 r. Węgry ogłoszono republiką, demonstracyjnie zrywając więzy z tradycją Królestwa Korony św. Stefana. Komuniści nie zgodzili się na objęcie urzędu prezydenta przez przebywającego na emigracji hr. Mihaly Karolyiego, polityka o olbrzymim autorytecie, chcąc, aby szefem państwa został podatniejszy - według nich - na manipulowanie ZoltanTildy. Urząd premiera objął (4 lutego) znacznie poważniejszy przeciwnik - Ferenc Nagy. W nowym gabinecie wicepremierem został Rakosi, tekę spraw wewnętrznych przejął 20 marca Laszló Rajk. Szczególnie ta ostatnia nominacja świadczyła o ofensywie podjętej przez komunistów. Wykorzystując fatalną sytuację gospodarczą i ap-rowizacyjną - o co oczywiście powszechnie oskarżano rząd - komuniści aranżowali od początku 1946 r. nagonkę na pozostałości "starego 120 121 Wfgry reżimu". Na prowincji milicja i służba bezpieczeństwa inspirowały "spontanicznie" zwoływane trybunały, odwołujące "reakcyjnych" urzędników - najczęściej należących do NPDR i stronnictw prawicowych. Przeprowadzane na początku 1946 r. procesy przestępców wojennych (skazani na śmierć zostali Szalasi, Bardossy, Imredy, Sztójay) stworzyły dogodną atmosferę do masowych aresztowań również niewinnych a niewygodnych działaczy (wśród 25 tyś. sądzonych w tym czasie stanowili zapewne niemały procent). Nagonka pozwoliła także nasilić aresztowania wśród opozycyjnych działaczy politycznych, bez szukania pretekstów. Oblicza się, że między styczniem 1945 a marcem 1948 r. pociągnięto do odpowiedzialności ok. 40 tyś. osób (skazano połowę). Wszystkie te działania miały służyć komunistom w wytworzeniu odpowiedniej atmosfery do rozprawy z politycznymi przeciwnikami. 5 marca 1946 r. WPK zawarła ściślejszy sojusz z socjaldemokratami, związkami zawodowymi i NPCh, tworząc tzw. Blok Lewicowy (Balol-dali BlokK). Dwa dni później w Budapeszcie ogłoszono strajk. Na Placu Bohaterów czterystutysięczny tłum domagał się "usunięcia wrogów ludu z koalicji!"23 Pierwszą ofiarą tego żądania stała się zgrupowana wokół Dezsó Sulyoka dwudziestoosobowa grupa posłów, otwarcie krytykująca poczynania policji. Działacze ci zostali 12 marca decyzją kierownictwa NPDR usunięci z partii. Następnego dnia utworzyli oni Węgierską Partię Wolności (Magyar Szabadsdg Part). Był to poważny wyłom, naruszający dosyć stabilną dotąd konstrukcję NPDR Komuniści kontynuowali zwolnienia urzędników, tym razem już "legalnie", według ustalanych uprzednio list, co oczywiście uderzało głównie w członków NPDR (do 1950 r. pracę straciło ok. 120 tyś. osób). Sytuacja groziła wybuchem, jednak na definitywną rozprawę było jeszcze za wcześnie. Wymagała ona całkowitej jedności Bloku Lewicowego (szczególnie zniwelowania rozbieżności między WPK i socjaldemokratami) , a na to potrzeba było czasu i pozornego chociażby spokoju. Przejściowe załagodzenie kryzysu i zawarcie porozumienia między koalicyjnymi partiami nastąpiło na początku czerwca, nie bez udziału radzieckiego posła, Puszkina. Blok lewicy wyraził zgodę na wybory 3J.R Nowak, Geneza... s. 176. Krótki kurs krojenia salami ___________________ samorządowe na wsi i zwiększenie wpływu Drobnych Rolników na służbę bezpieczeństwa. NPDR zaś zobowiązała się do usunięcia ze swojego składu "elementów reakcyjnych". Próbowała też przejść do ofensywy. Nie udało się jej jednak ani skłonić PSD do bliższego współdziałania, ani przekonać NPCh do fuzji w jedną, silną partię chłopską. Lewicy nie zależało na długim utrzymaniu spokoju. Po miesiącu, 7 lipca zdominowana przez Rosjan Sojusznicza Komisja Kontroli, powołując się na wypadki terroru wobec żołnierzy radzieckich, wystąpiła z żądaniem rozwiązania niektórych - głównie młodzieżowych i kato- Plakat propagandowy Węgierskiej Partii Komunistycznej lickich - organizacji politycznych i społecznych oraz poddania pozostałych ścisłej kontroli. Kierownictwo NPDR znów się ugięło. Rajk błyskawicznie rozpoczął szeroko zakrojoną akcję rozwiązywania wszelkich organizacji, które mogłyby stanowić zaplecze dla opozycji (tylko w lipcu 1946 r. ok. 1,5 tyś.). 123 122 Węgry Krótki kurs krojenia salami Podczas obradującego na przełomie września i października 1946 r. III Zjazdu WPK postanowiono nasilić walkę o wprowadzenie "demokracji ludowej". Wytyczono drogę: eliminacja burżuazji, przekonanie chłopów do nowego systemu oraz postępująca nacjonalizacja przemysłu i banków. Przyjęto też podstawowe założenia planu trzyletniego. Wkrótce rozpoczęto podgrzewać nastroje społeczne, inicjując protesty przeciwko trudnej sytuacji gospodarczej. Bez wielkiego trudu Blok Lewicowy uzyskał najpierw zgodę NPDR na odłożenie wyborów samorządowych, a na początku grudnia na nacjonalizację górnictwa naftowego i boksytu oraz największych kompleksów przemysłowych: zakładów Manfreda Weissa (później Zakłady Csepel) oraz koncernu Ganza. NPDR nie sprzeciwiła się również zdymisjonowaniu swoich członków zajmujących dotychczas wysokie stanowiska w państwie. Jednocześnie wszyscy masowo zwalniani "reakcyjni" lub po prostu niepewni urzędnicy byli natychmiast zastępowani przez zwolenników nowej władzy. Zajmowali oni już nie tylko najwyższe stanowiska, lecz również te średniego szczebla - w gospodarce i przede wszystkim w administracji - bezpośrednio kontrolując prowincję. Komuniści umacniali swoje wpływy również w okrojonej do 12 tyś. żołnierzy i oficerów armii (w 1946 r. całkowicie im podporządkowane milicja i służba bezpieczeństwa liczyły 50 tyś. osób). Wraz ze zmianą sytuacji zewnętrznej, czyli krzepnięciem rządów komunistycznych w państwach bloku radzieckiego, zbliżał się też czas ostatecznej rozgrywki na Węgrzech. Należało jednak - szczególnie wobec bliskiego podpisania traktatu pokojowego - zapewnić jej odpowiednią oprawę. W grudniu 1946 r. policja polityczna ujawniła nielegalnie działającą tzw. Wspólnotę Węgierską, organizację powstałą jeszcze w czasie wojny, luźno powiązaną z poszczególnymi partiami (także z NPDR), nie mającą jednak większego znaczenia i żadnych szans na przejęcie władzy. Fakt ten odpowiednio jednak zinterpretowano i nagłośniono, czego wyrazem stały się przeprowadzone w styczniu i lutym 1947 r. procesy pokazowe. Oskarżonym zarzucano zamiar utworzenia - po zawarciu traktatu pokojowego i wycofaniu się wojsk radzieckich - rządu na czele z gen. Gezą Lakatosem. Śledztwo ujawniło dalsze powiązania Wspólnoty z rządem i Niezależną Partią Drobnych Rol- 124 ników. 26 lutego NKWD aresztowało pod zarzutem szpiegostwa i wywiozło do ZSRR sekretarza generalnego partii Belę Kovacsa (zastąpił go ksiądz katolicki Istvan Balogh). Zdymisjonowano też ministra obrony Alberta Bartha. Pod koniec maja sformułowano zarzuty pod adresem przebywającego na leczeniu w Szwajcarii premiera Ferenca Na-gya, który 30 maja złożył dymisję. Dzień później premierem został Lajos Dinnyes, również działacz NPDR, lecz polityk słaby i podamy na wpływy. Oskarżenia i procesy złamały morale partii. Część kierownictwa (m.in. Istvan Dobi i Gyula Ortutay) już wcześniej zaczęła skłaniać się do współpracy z komunistami; równocześnie aktywizowała się opozycja wewnątrzpartyjna. Wiosną 1947 r. NPDR opuściło 50 posłów powołując 28 lipca zdecydowanie antykomunistyczną Węgierską Partię Niepodległościową (Magyar Fiiggetlensegi Parf) kierowaną przez Zol-tana Pfeiffera. Inna grupa pojednawczo nastawionych Drobnych Rolników z ks. Baloghem, utworzyła Niezależną Węgierską Partię Demokratyczną (Fuggetlen Magyar Demokrata Parf). Podzieleni, pozbawieni parlamentarnej większości Drobni Rolnicy nie mieli szans wygrania kolejnych wyborów (31 sierpnia 1947). Mimo terroru i manipulacji także komuniści nie odnieśli zdecydowanego zwycięstwa - zdobyli 22,3 proc. głosów i 100 mandatów. Kierowana przez Istvana Dobiego NPDR-15,4 proc. i 68 miejsc, socjaldemokraci 14,9 proc. (67), NPCh 8,3 proc. (36). Aż 67 mandatów zdobyły partie wywodzące się z NPDR. Nie utworzyły jednak zwartej, antykomunistycznej opozycji. Szybko też słabły: 4 listopada 1947 r. Pfeiffer został zmuszony do emigracji, a dwa tygodnie później rozwiązano jego partię (Węgierską Partię Wolności Dezsó Sulyoka rozwiązano już w lipcu 1947 r.). NPDR traciła wpływy. Co prawda premierem powołanego 23 września 1947 r. rządu w dalszym ciągu był Dinnyes, jednak do gabinetu weszło tylko trzech jego kolegów partyjnych. Komuniści zaś objęli następujące teki: wicepremier (Rakosi), sprawy wewnętrzne (Rajk), łączność (Geró), sprawy zagraniczne (Erik Molnar), opieka społeczna (KarolyOlt). Przejmowanie coraz szerszej władzy przez komunistów powodowało nie tylko zamieranie demokratycznego życia politycznego, ale Krótki kurs krojenia salami Węgry i wolnej gospodarki. W sierpniu 1947 r. parlament zaakceptował plan trzyletni, 29 listopada upaństwowiono Węgierski Bank Narodowy SA i inne wielkie banki oraz wszystkie - 264 kontrolowane przez nie zakłady przemysłowe (ok. 60 proc. przemysłu). 25 marca następnego roku znacjonalizowano zakłady zatrudniające powyżej 100 robotników. Tym samym 85 proc. gospodarki znalazło się pod kontrolą państwa. O ile decyzje te, przy wzrastającym standardzie życia, wielkości produkcji przemysłowej zbliżającej się do poziomu z 1938 r. znajdowały poparcie społeczeństwa, to ciężkim doświadczeniem był traktat pokojowy. Podpisany 10 lutego 1947 r. w Paryżu, wszedł wżycie 15 września. M&ty&s Rśkosi bardzo dbał o swój wizerunek "dobrego gospodarza" Aż nadto kojarzył się zTrianon. Wskutek sprzeciwu Stalina nie udało się zatrzymać żadnych nabytków w Siedmiogrodzie. Czechosłowacji zaś musiano odstąpić 40 km kw. na przyczółku bratysławskim. Węgry liczyły teraz 93 030 km kw. i 9 min mieszkańców. 126 Stały się też państwem jednorodnym etnicznie: do 1948 r. wysiedlono 240 tyś. Niemców węgierskich (Ungarndeutscheri). Nie udało się natomiast rozwiązać kwestii mniejszości węgierskiej w ościennych krajach. Wprawdzie rząd w Pradze zaproponował przesiedlenie 650 tyś. żyjących na Słowacji Węgrów, oferta napotkała jednak na sprzeciw aliantów (przede wszystkim ZSRR). Po długotrwałych rokowaniach w lutym 1946 r. podpisano czechosłowacko-węgłerski układ o wymianie 70 tyś. ludzi z każdej strony (ostatecznie repatriowano 68 407 Węgrów i 73 273 Słowaków). W kraju pozostały również radzieckie oddziały -teoretycznie dla ochrony dróg tranzytowych do Austrii. Wraz z podpisaniem traktatu znikła ostatnia szansa na interwencję zachodnich mocarstw w wewnętrzne sprawy Węgier. Tydzień po uprawomocnieniu się traktatu dziewięć partii komunistycznych na konferencji odbywającej się w Szklarskiej Porębie (22--27 września 1947) zdecydowało o powstaniu Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (tzw. Kominform). Biuro teoretycznie miało służyć jako wymiana doświadczeń między partiami i wzajemna pomoc, w praktyce było wygodnym narzędziem nadzoru "Moskwy nad działalnością komunistów innych krajów. Kontrola ta już w ciągu najbliższych miesięcy zmierzać zaczęła ku bezwzględnemu podporządkowaniu europejskich sojuszników"24. Jednym z warunków owej kontroli było zjednoczenie partii socjalistycznych (lub socjaldemokratycznych) i komunistycznych w jedną robotniczą organizację, które planowano we wszystkich państwach bloku radzieckiego. Bułgaria uczyniła to w lutym 1948 r. Inne państwa wkrótce poszły jej śladem. Wszędzie też odbyło się to według podobnego scenariusza. Na Węgrzech wstępem do zjednoczenia było usunięcie z PSD przeciwników połączenia z WPK: Karoly Peyera, Anny Kethly, Ferenca Szedera, Antala Bana. 12 czerwca 1948 r. rozpoczął obrady IV Zjazd Węgierskiej Partii Komunistycznej i XXXVII Kongres Partii Socjaldemokratycznej. Od następnego dnia obradowała już zjednoczona Węgierska Partia Pracujących (MagyarDolgozók Pdrtja, WPP). 24 W. Borodziej, Od Poczdamu do Szklarskiej Poręby. Polska w stosunkach międzynarodowych 1945-1947, Londyn 1990, s. 345. 127 Węgry Socjaldemokrata Arpad Szakasits został przewodniczącym, a Rakosi sekretarzem generalnym. Dwa tygodnie później powstała Komunistyczna Partia Czechosłowacji, w grudniu - już jako ostatnia - Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Zamkniętą i coraz bardziej izolowaną grupę państw socjalistycznych zaczęły łączyć nie tylko ideologiczne, lecz i formalne więzy. By uniknąć rodzinnych waśni - krewnych więcej dzieliło niż łączyło -Stalin polecił państwom bloku zawarcie umów bilateralnych. Węgry podpisały kolejno 8 grudnia 1947 r. porozumienie z Jugosławią, 24 stycznia 1948 r. z Rumunią, 18 lutego z ZSRR, 18 czerwca z Polską, 16 lipca z Bułgarią, 16 kwietnia 1949 r. z Czechosłowacją. Państwo Rakosiego "Kto nie z nami, ten przeciw nam" W stalinowskiej "międzynarodówce" państwo Rakosiego szybko znalazło się w awangardzie, zbliżając się do radzieckiego ideału. Stopień podporządkowania społeczeństwa, natężenie terroru były na Węgrzech nieporównywalnie wyższe niż w innych krajach bloku. Toteż węgierski stalinizm zakończył się erupcją społecznej nienawiści o rozmiarach niespotykanych w całej komunistycznej Europie. Nie we wszystkich podporządkowanych przez Moskwę państwach proces stalinizacji przebiegał identycznie, choć prowadził do tego samego celu. Wszędzie jednak zaczynał się od zupełnego wyczyszczenia sceny politycznej. Węgry nie były wyjątkiem. Porządki zaczęto od najwyższych pięter władzy. W lipcu 1948 r. prezydenta Tildyego zastąpił były socjaldemokrata Szakasits, pół roku później zaś premiera Dinnyesa - Dobi (NPDR). W jego rządzie na piętnaście tek, dziesięć piastowali komuniści, m.in. Rakosi (wicepremier), Rajk (minister spraw zagranicznych), Kadar (minister spraw wewnętrznych). Na mocy wprowadzonej 20 sierpnia 1949 r. konstytucji (wzorowanej na radzieckiej konstytucji "stalinowskiej" z 1936 r.) Republika Węgierska stała się Węgierską Republiką Ludową, państwem "robotników i chłopów". Tę zmianę ilustrowało nowe godło. Tradycyjny "herb Kossutha" zastąpił znak z sierpem i młotem w wieńcu z kłosów i opromieniony czerwoną pięcioramienną gwiazdą. Prezydent stał się jedynie przewodniczącym wybieranej przez parlament 21-osobowej Rady Prezydialnej (Elnoki Tonacś), zastępującej parlament między jego rzadkimi sesjami. Szybko stała się ona ciałem równie bezwolnym i dyspozycyjnym jak radzieckie Prezydium Rady Najwyższej czy polska Rada Państwa. 129 Węgry Państwo Rakosiego Następnie "konsekwencją akceptowanej wówczas tezy o «zaostrza-niu się walki klasowej w miarę rozwoju socjalizmu* musiało stać się dążenie do likwidacji nawet partii koalicyjnych, akceptujących program WPP. Na posiedzeniu KC 5 marca 1949 r. Rakosi podkreślał, iż samo istnienie demokratycznych partii poza WPP oznacza stałe rezerwy dla wroga, że partie te nie tyle łączą klasę robotniczą z jej sojusznikami, co raczej rozdzielają od nich i dlatego przynoszą więcej szkody niż pożytku"25. Przede wszystkim koalicję partii zastąpiono mniej zobowiązującym "frontem". W utworzonym w lutym 1949 r. Węgierskim Ludowym Froncie Niepodległościowym (Magyar Fuggetlensegi Nep-front) zgrupowano również partie stojące dotąd poza koalicją. Ostatnim ruchem tych partii wykonanym na scenie politycznej był udział w wyborach parlamentarnych 15 maja 1949 r. - naturalnie w ramach Frontu. Zdobył on wówczas 95,6 proc. głosów, w tym Węgierska Partia Pracujących - 71 proc. Po wyborach wszystkie partie poza WPP dokonały samorozwiązania - "przewodnia siła klasy pracującej" pozostała samotna na scenie politycznej. Wtedy też przystąpiono do oczyszczania jej szeregów: do stycznia 1950 r. wydalono ok. 300 tyś. członków. Pozostało dokładnie 828 695 osób. Usunięcie z WPP tak znacznej liczby szeregowych towarzyszy miało służyć wyłącznie zwarciu szeregów. Odpowiedni klimat miały zapewnić dopiero represje wobec wysokich funkcjonariuszy partyjnych. A im wyższe stanowisko piastował aresztowany, tym bardziej można było sprawę nagłośnić i wielorako wykorzystać. Aby proceder ten miał znamiona praworządności, sięgano po publiczny proces. "W stalinowskim procesie politycznym nie chodziło o ustalenie prawdy. Proces taki miał natomiast ilustrować tezę polityczną. Na przykład taką, że odstępstwo od linii partii prowadzi do zdrady, albo taką, że odrzucenie zasady o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę sukcesów socjalizmu musi w konsekwencji doprowadzić do zaprzedania się imperialistom"26. O ile w ZSRR technikę procesów doskonalono od lat dwudziestych, o tyle dla państw satelickich było to doświadczenie nowe. Rakosi, 2S J.R Nowak, Trudne lata. Węgry 1949-1956, Warszawa 1981, s. 4. a A. Garlicki, Stalinizm, Warszawa 1993, s. 47. prymus w stalinowskiej akademii, jako pierwszy podjął wyzwanie. Sytuacja międzynarodowa dawała po temu wyśmienitą okazję: konflikt na Bliskim Wschodzie, kryzys berliński, powstanie NATO - zaostrzały zimną wojnę. Wewnątrz bloku radzieckiego zaś coraz wyraźniejszym problemem stawała się emancypacja Komunistycznej Partii Jugosławii. Czołową rolę w wykorzystaniu "sprawy jugosłowiańskiej" przypadło odegrać sąsiadującym z federacją Węgrom. Waga sprawy (należało przecież pokazać, jak wiarołomnyjestTito, i odpowiednio nastraszyć ewentualnych jego naśladowców) wymagała stosownych bohaterów. Wybór padł na Laszló Rajka, czterdziestolatka o biografii, którą L Rajk (z lewej) przekazuje J. Kadarowi stanowisko ministra spraw wewnętrznych, sierpień 1948 mógłby obdzielić kilku rówieśników: w ruchu komunistycznym od wczesnej młodości, uczestnik walk w Hiszpanii, drugą wojnę spędził w kraju i następnie w niemieckim obozie. Odegrał olbrzymią rolę w zdobywaniu przez komunistów władzy. Od marca 1946 do sierpnia 1948 r. był ministrem spraw wewnętrznych, następnie spraw zagranicznych, w latach 1945-1946 i 1948-1949 członkiem Biura Politycznego WPP. Energiczny, zdolny, popularny, pozbawiony etykietki "emigran- 131 Węgry Państwo Rakosiego ta" i "moskwiczanina", mógł być groźnym konkurentem - nawet dla Matyasa Rakosiego. W czerwcu 1949 r. aresztowano Rajka, a wraz z nim grupę działaczy - "titoistowskich szpiegów" - którym miał przewodzić. Podczas kilkumiesięcznego śledztwa, poddani torturom psychicznym i fizycznym przyznali się do "winy". O niej zaś dzięki szeroko rozpropagowanemu procesowi (16-24 września 1949) dowiedział się cały świat. "Okazało się", że Rajk był agentem horthystowskiej policji, walka w Hiszpanii była tylko przykrywką działalności prowokatorskiej, w czasie wojny pracował dla Gestapo, a po jej zakończeniu - dla Tity. Razem ze swoją grupą planował wywołanie powstania, eliminację krajowych przywódców komunistycznych i przyłączenie Węgier do obozu państw kapitalistycznych. Trzech oskarżonych - Laszló Rajka, Tibora Szónyiego i Andrasa Szalaia skazano na karę śmierci. Wyroki wykonano 15 października 1949 r. Proces oddziaływał na resztę bloku wschodniego. Nie bez powodu jeden z podsądnych, Lazar Brankow (skazany na dożywocie) mówił, że "podobnie jak na Węgrzech, usiłowaliśmy realizować swe plany i w innych sąsiednich krajach"27. Proces stał się pretekstem do oficjalnego zerwania i tak nie istniejących już od miesięcy kontaktów z Jugosławią. 27 września 1949 r. ZSRR wypowiedział układ o przyjaźni z Jugosławią, trzy dni później uczyniły to Węgry i Polska, na początku października zaś Rumunia, Bułgaria i Czechosłowacja. Informacje podyktowane podsądnym, a następnie z nich "wydobyte" pozwoliły również na dokonanie czystek w Bułgarii, Czechosłowacji i Polsce. Represje są mechanizmem samonapędzającym się: jeden proces "pączkuje", stając się przyczyną kolejnych aresztowań, śledztw i procesów. Sytuacja taka stawiała nowe zadania przed coraz bardziej ubezwłasnowolnionym i dyspozycyjnym wymiarem sprawiedliwości. Od marca 1948 r. na Węgrzech minister sprawiedliwości posiadał prawo usuwania "nieprawomyślnych" sędziów, a od następnego roku w pracach sądowych zaczął uczestniczyć "czynnik ludowy". Coraz ściślejszej kontroli poddawano adwokaturę, co prawnie usankcjonowano dopiero w 1953 r., ale już w 1950 r. wprowadzono nowy, restrykcyjny kodeks karny. 27 Laszló Rajk i jego wspólnicy przed Trybunałem Ludowym, Warszawa 1949, s. 136. 132 Doskonalono również "zbrojne ramię rewolucji". Utworzoną przez GyórgyPalffy-Oestereichera (nota bene aresztowanego i skazanego na śmierć już w 1949 r.) wojskową policję polityczną połączono w 1950 r. z cywilną służby bezpieczeństwa (AVO) w jeden Wydział Bezpieczeństwa Państwa (AllamvedelmiHatósag,Ay~il). Kierowany przez Gabora Petera, człowieka bezwzględnego wykonującego dyspozycje płynące wprost z moskiewskiej centrali, stał się najpoważniejszą siłą w kraju, niejako państwem w państwie. AVH dzięki kilkudziesięciu tysiącom stałych pracowników i 300 tyś. informatorów kontrolował wszystkie dziedziny życia - od bazarów po Biuro Polityczne. O wynikach pracy Chłopi zapisują się "ochoczo" do spółdzielni "awoszy" świadczą liczby: w latach 1952-1955 zajęto się l 136 434 osobami (co piątym dorosłym obywatelem), przed sądem stanęło 516 708 Węgrów. Na wzór radziecki stworzono sieć obozów odosobnienia, wśród których szczególnie złą sławą okrył się istniejący w latach 1950-1953 obóz w Recsk. Dsta ofiar represji była długa. Wzorem Stalina Rakosi pozbywał się starych, ideowych komunistów, weteranów Węgierskiej Republiki Rad, wojny domowej w Hiszpanii, nawet zasłużonych w zdobywaniu i utrwalaniu władzy (szczególnie działaczy "krajowych"). Wkrótce po Rajku skazano Palffy-Oestereichera, wiceministra obrony narodowej i szefa Sztabu Generalnego, wysokich urzędników MSW wojskowych - m.in. generałów Laszló Sólyoma, Gusztava Illyego. Rozprawiono się też z już niepotrzebnymi socjaldemokratami, aresztując ok. 4 tyś. osób 133 •li Proces kardynała J. Mindszenr/ego, 1949 r. ____________________________Wfgry____________________________ - w tym przewodniczącego Rady Prezydialnej Arpada Szakasitsa, Gyórgy Marosana, ministra sprawiedliwości w latach 1945-1950 Istva-na Riesa, Annę Kethly. Po socjaldemokratach nadeszła kolej na grupę 5 tyś. działaczy związkowych. Zaostrzanie się sytuacji międzynarodowej po wybuchu wojny w Korei zaowocowało dalszą centralizacją władzy. W listopadzie 1950 r. powstał Komitet Obrony (Honvedelmi Bizottsag), który formalnie przekazał władzę absolutną trzem najważniejszym osobom w państwie (Rakosi, Geró i Farkas) nie oglądając się nawet na resztę Biura Politycznego. 14 sierpnia 1952 r. Rakosi połączył najwyższe stanowiska w państwie, obejmując urząd premiera (w listopadzie 1952 r. identycznie uczynił Bolesław Bierut). Po umocnieniu pozycji mógł podjąć dalszą rozprawę z wewnątrzpartyjnymi rywalami. Odsunięto od wpływu na politykę wicepremiera Imre Nagya. Aresztowano Janosa Kadara (kwiecień 1951), a razem z nim grupę komunistów "krajowych": Gyulę Kallaia (minister spraw zagranicznych), Gezę Losonczyego (podsekretarz stanu w ministerstwie oświaty), Ferenca Donatha (były osobisty sekretarz M. Rakosiego). Minister spraw wewnętrznych (od 26 czerwca 1950) Sandor Żołd, uprzedzając aresztowanie, popełnił wraz z całą rodziną samobójstwo (20 kwietnia 1951). W nowej "gwardii wodza" funkcje były ściśle podzielone: gospodarkę nadzorowali Geró, Vas i Istvan Friss, wojskiem i sprawami bezpieczeństwa zajmowali się Mihaly Farkas i Peter Gabor. Natomiast nad "przebudową ideologiczną mas" czuwał József Revai. Na froncie ideologicznym najpierw uderzono w Kościół, przede wszystkim katolicki. Nic dziwnego, prymas József Pehm-Mindszenty nie ukrywał poparcia dla partii opozycyjnych, manifestując przywiązanie do dawnych symboli i tradycji (po ustanowieniu republiki przyjął miano "pierwszego chorążego Królestwa"). Na początku pozbawiono organizacje wyznaniowe zaplecza ekonomicznego: reforma rolna odebrała im 772 tyś. z posiadanych 877 tyś. hołdów ziemi. W czerwcu 1948 r. upaństwowiono ponad 6,5 tyś. szkół wszelkich szczebli, w tym 2 tyś. podległych Kościołom. W odpowiedzi Mindszenty zakazał kapłanom i siostrom zakonnym nauczania w szkołach. Na odwet władz nie trzeba było długo czekać - w grudniu 1948 r. prymas został aresztowany. W pokazowym 134 Państwo Rakosiego Węgry Państwo RAkosiego procesie w lutym 1949 r. złamany śledztwem Mindszenty przyznał się do "winy" - szpiegostwa, nadużyć finansowych, dążenia do restauracji Habsburgów. Otrzymał wyrok dożywotniego więzienia. Zastępujący prymasa arcybiskup Kalocsy, József Grosz był gotów do rozmów. Stanowisko Kościoła zostało przed rozpoczęciem negocja- i cji jeszcze bardziej "zmiękczone": wiosną 1950 r. władze zainicjowały ruch "księży-zwolenników pokoju" (odpowiednik polskich "księży--patriotów"), czerwiec zaś upłynął pod znakiem represji wobec zakonów; deportowano ok. 3 tyś. mnichów, zakony zaś musiały starać się o pozwolenie na działalność, po czym w ogóle je rozwiązano we wrześniu 1950). 30 sierpnia 1950 r. zawarto porozumienie stanowiące rozdział Kościoła i państwa. Gwarantowało ono obywatelom swobodę wyznania, w zamian za co Kościół miał się powstrzymać od działalności politycznej. Wiosną 1951 r. powstał Państwowy Urząd ds. Kościołów, kontrolujący całą ich działalność. 28 czerwca 1951 r. w pokazowym procesie skazano Grosza na 15 lat ciężkiego więzienia, obwiniając go m.in. o chęć wywołania wojny. Wkrótce aresztowano innych biskupów, a wśród nich Endre Hanwasa, Lajosa Ordassa, Laszló Ravasza. 21 lipca 1951 r. węgierscy duchowni złożyli przysięgę na wierność Węgierskiej Republice Ludowej i jej konstytucji. Laicyzacja życia była tylko jednym z elementów - choć bardzo ważnym - walki o "rząd dusz". Należało zadbać o nowe kadry, nową inteligencję, odpowiadającą nowym czasom. Pierwszym poważnym krokiem było wspomniane już przejęcie oraz rozbudowa sieci szkół różnych szebli. W roku szkolnym 1953/54 liczba uczniów szkół średnich wzrosła (w stosunku do roku szkolnego 1937/38) dwa i pół rażą (do 120 769), studentów zaś ponad trzykrotnie (38 383). W systemie oświatowym zwiększeniu uległa rola szkół niestacjonarnych - wieczorowych i zaocznych - pozwalających na kształcenie młodzieży pracującej i pochodzącej z prowincji. Na początku lat pięćdziesiątych już prawie 60 proc. studentów i prawie 70 proc. uczniów szkół średnich pochodziło z rodzin robotniczych i chłopskich. Nowe wyższe uczelnie (Miskolc, Gódóló, Szeged, Yeszpróm) miały dostarczyć fachowych i posłusznych kadr dla przemysłu i rolnictwa, mniejszą wagę przykładano do uczelni typowo humanistycznych. 136 Wszędzie natomiast panowała coraz dalej sięgająca indoktrynacja i ideologizacja. We wrześniu 1951 r. Revai oświadczył: "Ostatecznym celem ludowego wychowania jest wypełnienie ludzi całą prawdą doktryny Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina"28. Podobnie jak w innych państwach satelickich, na Węgrzech również preferowano radziecką naukę i kulturę, język rosyjski zaś prawie całkowicie wyeliminował z nauczania języki zachodnie. Powołany w 1950 r. Naukowy Komitet Kwalifikacyjny dokonał przeglądu kadry naukowej, usuwając i pozbawiając tytułów wielu doskonałych fachowców, nie spełniających wymagań ideologicznych. Powszechnie tryumfowały koncepcje Żdanowa, Makarenki i Łysenki. Dziewczęta wiejskie zakładają mundury uczniowskie Stalinizm bardzo silnie doświadczył węgierską kulturę, która mimo poniesionych strat wojennych i późniejszej emigracji - bujnie rozkwitła w pierwszych powojennych latach. Wtedy powstały najznakomitsze dzieła Milana Fiista, Laszló Nemetha, Sandora Weóresa, zaczęli publi- 28 Cyt. za: J. Yai^a, SchuUige Nation oder VasaU wider Wilten?, t. II, 1939-1949, Wien 1989, s. 391. 137 Węgry Państwo Rakosiego kować przedstawiciele nowej generacji utalentowanych pisarzy i poetów: Janos Pilinszky, Zoltan Jekely, Laszló Kalnoky, Geza Ottlik, i Agnes Nemes Nagy. Światową sławę zyskał wyprodukowany w 1947 r| film Gezy Radvanyiego Gdziekolwiek w Europie. Jednakże twórcy: stali wkrótce zmuszeni do milczenia, uległości, emigracji zewnętrznej lub wewnętrznej. W literaturze, muzyce, dramacie, sztukach pięknych l niepodzielnie zapanował socrealizm. Zadbano również o odpowiedni skład armii, szybko powiększanej po podpisaniu traktatu pokojowego (w 1950 r. liczyła już 100 tyś., a w połowie lat pięćdziesiątych ok. 150 tyś. żołnierzy). Oficerów pocho- i "Stachanowiec Imre Musz- • ka" dzących jeszcze z armii Horthyego usunięto, zastępując ich nową kadrą, wykształconą w ZSRR i we własnych szkołach wojskowych. W1954 r. 53 proc. oficerów pochodziło z rodzin robotniczych, 25 proc. z chłopskich (wśród generałów 52 proc. i 21 proc.). Systematycznie rozprawiano się z dawnymi elitami. W maju i czerwcu 1951 r. z samego Budapesztu wysiedlono 38 tyś. przedstawicieli "byłych klas posiadających" wśród nich sześciu książąt, 52 hrabiów, 41 ba- 138 ronów, 22 byłych ministrów, 85 generałów, 324 wyższych oficerów, 30 fabrykantów, 46 bankierów, 250 posiadaczy ziemskich. Ogółem na Węgrzech akcją wysiedleń objęto ok. 70 tyś. osób przeniesionych (bez prawa powrotu) na wieś, gdzie mieli pracować jako robotnicy rolni. Operację podsumowano: "Rozbiliśmy jedną ze znaczących baz wroga. [...] W tych zaś gminach, w których osiedliliśmy te elementy, pogłębiły się sprzeczności klasowe, jeszcze bardziej pogłębiła się nienawiść chłopstwa pracującego do warstw wyzyskiwaczy"29. W istocie w drugiej połowie 1951 r. węgierscy chłopi mieli dużo większe zmartwienia niż zastanawianie się nad losem przedstawicieli dawnych elit. Deklarowana przez komunistów dbałość o indywidualne rolnictwo skończyła się wraz z przejęciem przez nich całości władzy. Indywidualni chłopi nie byli już potrzebni jako siła popierająca. Uznani zostali natomiast, w ewoluującym ku radzieckiemu ideałowi państwie, za element zachowawczy, wsteczny, wręcz reakcyjny. Mimo nasilającej się od sierpnia 1948 r. propagandy chłopi nie wstępowali do Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych. Do grudnia 1950 r. powstało zaledwie 2185 słabych i niewielkich spółdzielni. Rozprawę z indywidualnymi chłopami rozpoczęto w 1949 r. od uderzenia w "kułaków", posiadających powyżej 25 hołdów (14,2 ha) ziemi, wciągając ich na specjalne listy. Wkrótce zaczęli na nie trafiać również "średniacy", posiadający 3-5 ha. Opornych chłopów pozbawiano praw obywatelskich, internowano, deportowano, obciążano niewykonalnymi normami dostaw. 29 Cyt za: J.R Nowak, Trudne lata..., s. 28. Sytuacja zaczęła przypominać wydarzenia w ZSRR na początku lat trzydziestych. Rosnący popyt na artykuły rolne (przy produkcji niższej niż w 1938 r.) skłaniał władze do zwiększania dostaw obowiązkowych, ściąganych brutalnie i bezwzględnie. Ceny produktów rolnych zaś utrzymywano na bardzo niskim poziomie. Represje i nieopłacalność pracy powodowały naturalny opór chłopów i zmniejszenie produkcji. Część pól pozostawiano odłogiem, masowo wybijano bydło. W1950 r. produkcja spadła o \Ą, a udział rolnictwa w dochodzie narodowym zmniejszył się z 13,1 do 8,2 proc. Zmusiło to władze w 1951 r. do Państwo RAkosiego Węgry wprowadzenia zarzuconego w 1949 r. racjonowania żywności ("kartki" na mięso i tłuszcze utrzymano do 1952 r.). Jednocześnie to właśnie eksport artykułów rolnych w znacznej części pokrywał koszty gwałtownie rozwijającego się przemysłu ciężkiego, wymagającego niedostępnych w kraju maszyn i surowców. Poza tym podział ról w powstałej w 1949 r. Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej wyznaczył Węgrom funkcję dostawcy żywności. Ten typ wymiany międzynarodowej, kierując się względami pozaekonomicznymi, odbywał się kosztem węgierskiego rynku wewnętrznego. Rosnące na nim braki skłaniały władzę do przyspieszenia kolektywizacji rolnictwa. Do połowy 1953 r. powstały 5224 spółdzielnie, które objęły 300 tyś. gospodarstw. Przy niewystarczającej liczbie maszyn rolniczych dostępnych, wzorem ZSRR, jedynie w Stacjach Maszynowo--Traktorowych, musiało się to zakończyć ostatecznym zachwianiem rynku rolnego. O ile rolnictwo było piętą achillesową komunistycznej władzy, to oczkiem w głowie był przemysł ciężki, z racji politycznych forsowany bez liczenia się z jakimikolwiek racjonalnymi względami ekonomicznymi i specyfiką gospodarczą kraju. Przyjęty w sierpniu 1947 r. jeszcze przez "wielopartyjny" parlament plan trzyletni, został szybko zmodyfikowany na korzyść przemysłu ciężkiego. Trzylatkę ukończono (nota bene nadludzkim wprost wysiłkiem) przed terminem - 31 grudnia 1949 r. Następnego dnia rozpoczęto realizację planu pięcioletniego, którego celem miało być podwojenie produkcji przemysłowej z 1949 r. Dokonano też wyraźnych przesunięć środków inwestycyjnych - 51 proc. przeznaczono na przemysł, w tym 34 proc. na ciężki. Zadbano o odpowiednie zaplecze dla realizacji planu. 28 grudnia 1949 r. upaństwowiono wszystkie zakłady zatrudniające powyżej dziesięciu pracowników oraz fabryki będące obcą własnością (z wyjątkiem radzieckiej). Wciągu najbliższych dwóch lat praktycznie zlikwidowano drobne rzemiosło, w 1950 r. znacjonalizowano apteki i transport (konny i samochodowy), a w 1952 r. domy mieszkalne (z wyjątkiem jednorodzinnych). Gospodarka stała się wyłączną domeną państwa. Wraz z zaostrzaniem się sytuacji międzynarodowej odpowiednio zmieniano założenia planu. Na II Zjeździe Węgierskiej Partii Pracu- jących w 1951 r. zwiększono do 44 proc. udział przemysłu ciężkiego w przewidywanych inwestycjach, planując jednocześnie podwojenie produkcji przemysłowej szczególnie w dziedzinach strategicznych, czyli w przemyśle maszynowym i metalurgicznym. Jednak te gałęzie przemysłu chłoną dużo energii i surowców, których - oprócz boksytu i węgla kamiennego - Węgry nie posiadały. Coraz bardziej uzależniały się więc od importu - z konieczności spłacanego żywnością. O skutkach już wspomniano. Przemysł ciężki, pochłaniający znacznie więcej środków niż uprzednio przewidywano, "zjadał" również te, które zostały przeznaczone do konsumpcji. To z kolei powo- M. Rakosi i B. Bierut, ich kariery były bardzo podobne dowało ogałacanie rynku i spadek poziomu życia - choć plan zakładał znaczny jego wzrost. Istotnie, biorąc pod uwagę produkcję surówki, obrabiarek i czołgów, w latach 1948-1953 dochód narodowy zwiększał się rocznie o średnio 6,9 proc. Natomiast dochody realne ludności malały o ok. 4 proc. rocznie. Zabezpieczono się również przed naturalnymi w takiej sytuacji przejawami sprzeciwu robotników. Zarządzeniami z lat 1947 i 1950 pozbawiono ich prawa do strajku. Próby powstrzymania się od pracy mogły być uznane za sabotaż i karane śmiercią. "Ustawa o pracy" z 141 140 Państwo Rakosiego Węgry 1951 r. utrudniała swobodę wyboru zajęcia. Starano się również zrywać więzi pracownicze wprowadzając antagonizujący system norm i płac. Coraz bardziej obciążały budżet państwa wydatki na państwową i partyjną biurokrację, służbę bezpieczeństwa, wojsko. Na początku 1953 r. sytuacja stała się już wręcz katastrofalna. 5 marca 1953 r. zmarł Józef Stalin. Dziesięć dni później, jeden z członków triumwiratu rządzącego ZSRR po odejściu generaUssimusa, Gieorgij Malenkow, stwierdził iż "nie ma takiego problemu, który nie mógłby być rozwiązany pokojowymi środkami na bazie wzajemnego zrozumienia zainteresowanych stron"30. 27 marca w ZSRR ogłoszono amnestię dla mających wyroki do 5 lat więzienia, 4 kwietnia podobną decyzję podjęły władze rumuńskie. Tego samego dnia zrehabilitowano kremlowskich lekarzy, niedawno oskarżonych o zamiar otrucia Stalina. 4 maja ogłoszono amnestię w Czechosłowacji. ZSRR odblokował rozmowy pokojowe w Korei, wyraził też w końcu zgodę na objęcie funkcji przewodniczącego ONZ przez Daga Hammarsklójda, "Prawda" zamieściła przemówienie Winstona Churchilla. Ociepleniu uległy stosunki z Jugosławią. Moskwa zaczęła również naciskać na państwa satelickie, aby złagodziły reżim. Pierwsza na wezwanie z "centrali" zareagowała NRD, gdzie 9 czerwca Biuro Polityczne KC Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED), niespodziewanie, bez żadnego przygotowania ogłosiło zasady "nowego kursu". Przyznało się do popełnienia w minionych latach wielu błędów, obiecało również zmiany w planie gospodarczym na korzyść rolnictwa, przemysłu lekkiego i spożywczego. Dwa dni później rozporządzenie Rady Ministrów NRD nadało deklaracji Polit-biura moc prawną. Nie nastąpiły jednak żadne zmiany personalne, nie obniżono też norm pracy, co spowodowało 17 czerwca 1953 r. wybuch krwawo tłumionych rozruchów w Berlinie i 271 innych miejscowościach. Ogrom społecznego niezadowolenia był dla Moskwy aż nadto wyraźną wskazówką. Tydzień po powstaniu berlińskim delegacja węgierska - Rakosi, Gero, Farkas oraz Imre Nagy - została wezwana do ZSRR. Decyzje, które wówczas zapadły potwierdziło obradujące w dniach 27-28 czerw- 30 Historia polityczna świata 1945-1994, Warszawa 1994, s. 84. 142 Demonstracja mieszkańców Budapesztu przeciw wojnie koreańskiej ca plenum KC WPP. Pierwszy sekretarz partii złożył samokrytykę, przekazał funkcję premiera Nagyowi, na którym nie ciążyła odpowiedzialność za stalinowskie czystki. Plenum zdecydowało również przeprowadzić rewizję planu gospodarczego, po raz pierwszy powiedziano o ciężkich wypaczeniach w polityce rolnej. Wygłoszone 4 lipca w parlamencie przez nowego premiera expose było szokujące. Nagy obiecał zerwanie z działaniami niepraworządny- 143 Węgry Państwo Rżkosiego mi, podniesienie stopy życiowej, zwiększenie produkcji artykułów konsumpcyjnych. Wydawało się też, że zobowiązania premiera będą realizowane: złagodzono kurs wobec indywidualnych chłopów, zaprzestano układania "list kułackich", zmniejszono dostawy obowiązkowe, zwolniono tempo kolektywizacji, część spółdzielni rozwiązano (w spółdzielniach pozostało 200 tyś. chłopów), zaczęto wypuszczać więźniów politycznych, likwidować obozy odosobnienia, "wrogom ludu" zezwolono na powrót do miast. Podjęto również decyzję o zmniejszeniu inwestycji w przemyśle ciężkim (w 1954 r. o ponad 40 proc.). Dało się odczuć poprawę poziomu życia. Ogłoszenie "nowego kursu" w państwach satelickich nie było jednak połączone ze zmianą elit i tym samym głębszymi przemianami strukturalnymi. W NRD kierownictwo SED utrzymał "twardogłowy" Walter Ulbricht W Polsce Bolesław Bierut sprawował nadal władzę absolutną, choć, podobnie jak Rakosi, zrezygnował ze stanowiska premiera. Na Węgrzech całkowitą kontrolę nad aparatem partyjnym (a dzięki Geró i nad gospodarką) utrzymał Rakosi. Ortodoksyjni komuniści nie zamierzali też dopuścić do wzmocnienia się zgrupowanej wokół Nagya "liberalnej" mniejszości w kierownictwie WPP. Tym bardziej, że grupa ta coraz głośniej wskazywała na konieczność ułożenia stosunków z ZSRR na nowych zasadach, co było dla Moskwy nie do przyjęcia. Rakosi zaś zapewniał pełną stabilność. Potwierdzenie w październiku 1953 r. przez cały Komitet Centralny WPP zamiaru kontynuowania "nowego kursu" było tylko jednym z elementów gry pozorów. Uspokojeniu nastrojów miały również służyć spektakularne aresztowania: byłego ministra sprawiedliwości Guyli Dćcsiego i twórcy AVH, Gabora Pćtera, skazanego w marcu 1954 r. na dożywotnie więzienie. Wkrótce, w czasie III Zjazdu WPP (24-30 maja 1954) doszło do starcia między dwiema partyjnymi frakcjami. Rakosie-mu udało się zwiększyć liczbę swoich zwolenników i uzyskać absolutną większość w Biurze Politycznym i Sekretariacie. Nagy kontratakował. W trakcie październikowego plenum skrytykował sabotowanie zmian gospodarczych. Tworząc Patriotyczny Front Ludowy, próbował umocnić swe zaplecze. Nadaremnie. W kierownictwie radzieckim coraz bardziej tracił wpływy na korzyść Chruszczowa "opiekun" Nagya 144 Gieorgij Malenkow, zdegradowany na początku lutego 1955 r. do stanowiska ministra energetyki. Składającemu wtedy wizytę w ZSRR Nagyowi zarzucono zbytni liberalizm w polityce wewnętrznej, popieranie pozostałości kapitalistycznych (chodziło o drobne rzemiosło), sprowokowanie wewnątrzpartyjnego sporu. Był to sygnał dla Rakosiego, który na plenum KC WPP 2 marca 1955 r. skrytykował działalność premiera, szczególnie faworyzowanie przez niego przemysłu lekkiego i indywidualnego rolnictwa. Po raz pierwszy jako zarzut pod adresem Nagya padł termin "prawicowe odchylenie". Wyreżyserowane demonstracje ł partyjne masówki poparły stanowisko pierwszego sekretarza. 14 kwietnia Nagy został pozbawiony wszelkich urzędów partyjnych, cztery dni później odsunięty od urzędów państwowych, a w listopadzie skreślono go z listy członków WPP. Przestał istnieć jako osoba polityczna. Rodziła się natomiast wokół jego osoby legenda. Nowym premierem został Andras Hegediis, młody (ur. w 1922) działacz, od 1951 r. minister rolnictwa, wicepremier w gabinecie Nagya. Był jednak całkowicie dyspozycyjny wobec Rakosiego, niezdolny do samodzielnych decyzji. Posłusznie wykonywał też gospodarcze wytyczne partyjnego kierownictwa: zwiększono obciążenia indywidualnych rolników, a dostawy zaczęto restrykcyjnie egzekwować, wznowiono naciski na zakładanie spółdzielni, a nawet na plenum 7-8 czerwca 1955 r. zdecydowano o całkowitej kolektywizacji. Coraz większe nakłady zaczęto przeznaczać na faworyzowany przez Chruszczowa przemysł ciężki. Rakosi nie mógł jednak w pełni powrócić do dawnych metod działania. Z wiosną 1955 r. zaczął się bowiem Jeden z tych okresów w polityce radzieckiej, w których władze tego państwa dążyły jednocześnie do «odprężenia» z Zachodem i do zabezpieczenia dotychczasowego stanu posiadania"31. W maju powstał Układ Warszawski. W tym samym miesiącu państwa wchodzące niegdyś w skład koalicji antyhitlerowskiej podpisały traktat państwowy z Austrią, we wrześniu ZSRR nawiązał stosunki z NRF, coraz bardziej ocieplały się kontakty z Ju- 31 M. Tarniewski [J. Karpiństó], Porcja wolności, Paryż 1979, s. 29-30. 145 Państwo Rakosiego Węgry gosławią. 26 maja 1955 r. na lotnisku w Belgradzie Nikita Chruszczow mówił o antytitowskiej nagonce: "Fakty dowodzą, że materiały te zostały sfabrykowane przez wrogów narodu, nikczemnych agentów imperializmu, którzy przy pomocy oszustwa przeniknęli do naszej partii"32. Radziecki przywódca myślał o Berii, ale Rakosi - bezpośredni wykonawca jego wytycznych - mógł czuć się co najmniej zaniepokojony. Był też zmuszony do spektakularnych ustępstw: kardynał Mind-szenty został (po interwencji radzieckiej!) przeniesiony z więzienia do ścisłego aresztu domowego, uwolniono wdowę po Rajku, Julię. Wyraźnie można było zauważyć ożywcze prądy w kulturze. Gdy we wrześniu 1955 r. cenzura skreśliła w czołowym piśmie literackim "Irodalmi Ujsag" artykuł o błędach polityki kulturalnej, wkrótce - 18 października - pięćdziesięciu dziewięciu znanych pisarzy podpisało skierowany do KC protest Co prawda zostali w grudniu oficjalnie potępieni, ale nie spotkały ich już represje. W końcu 1955 r. powstał przy Związku Młodzieży Pracującej (Dolgozó Iffusag Szavetsćge) Klub im. Petófiego. Podobnie jak Klub Krzywego Koła w Polsce, stał się forum wymiany myśli młodych intelektualistów. Już pierwsze spotkania klubu potwierdziły starą prawdę, że w systemie, gdzie wszystko jest kontrolowane przez władze, każde społeczne, spontaniczne działanie staje się aktem politycznym. Mimo, iż działalność klubu otoczyli z ramienia KC specjalną opieką tacy ludzie jak członek Politbiura Bela Szalai i kierownik wydziału nauki i kultury KC Erzsebet Andics [...], każde spotkanie przeradzało się w gorącą dyskusję polityczną"33. Wskazówką dla Rakosiego, że jego czas zbliża się do końca, był obradujący w dniach 14-25 lutego 1956 r. w Moskwie rozrachunkowy XX Zjazd KPZR, sugerujący konieczność naprawy wyrządzonego zła. Co prawda w czasie obrad padało wyłącznie nazwisko Stalina, było jednak jasne, że zarzuty odnoszą się również do jego uczniów, szczególnie tych najzdolniejszych. Ci też otrzymywali dodatkowe sugestie: 19 lutego zrehabilitowano Komunistyczną Partię Polski. Jednocześnie radziecki ekonomista pochodzenia węgierskiego Jewgienij Yarga, opublikował artykuł przypominający zasługi Beli Kuna, straconego w ZSRR 32 M. Tarniewski, op.cit, s. 32. 33 A. Kelles, Węgry 1956, Warszawa 1981, s. 13. w 1939 r. Biorąc pod uwagę negatywny stosunek Rakosiego do tradycji Węgierskiej Republiki Rad, było to aż nadto wymowne. 12 marca 1956 r. zmarł Bierut, a schedę po nim objął Edward Ochab, rozpoczynając proces zmian w polskiej elicie władzy. W maju rozwiązano Kominform. Wszystkie te fakty zostały zauważone na Węgrzech. Nawet Rakosi, który demonstracyjnie zbagatelizował wnioski płynące z XX Zjazdu, wyraził zgodę na rehabilitację Laszló Rajka i jego towarzyszy (19 marca). Ogłoszono amnestię, na mocy której w ciągu kilku miesięcy odzyskało wolność 11398 osób - m.in. Szakasits i Tildy, Bela Kovacs zaś wrócił z ZSRR. Jednocześnie nastąpiła gwałtowna erupcja społecz- Expose parlamentarne premiera Imre Nagya nego niezadowolenia, spotęgowana jeszcze przez fatalną sytuacje apro-wizacyjną. Wzrastało znaczenie Klubu im. Petófiego, odgrywającego w coraz większym stopniu rolę płaszczyzny porozumienia inteligencji z robotnikami. Aktywizowała się również partyjna opozycja zgrupowana wokół Imre Nagya. Nie wytworzyła ona żadnej struktury w sensie formalno-organizacyjnym. Określenie "grupa Nagy-Losonczy" pojawiło się dopiero w końcu 1956 r., jako składnik akcji propagandowej Kadara. Reformłści kolportowali memorandum opracowane przez byłego premiera, krytykujące panujący system. W pobudzonym przez "odwilż" węgierskim społeczeństwie Nagy stawał się symbolem przemian. 147 146 ____________________________Węgry____________________________ Przysłowiową oliwą dolaną do ognia stały się wypadki w Polsce. Pod ich wpływem 27 czerwca w Klubie im. Petófiego pisarze Tibor Dery i Tibor Tardos zażądali likwidaq'i cenzury, ustąpienia Rakosiego, umożliwienia Nagyowi przedstawienia i obrony swych racji. Trudno powiedzieć, jak zareagowałyby władze, gdyby nie było "poznańskiego czerwca". Rakosi, zwolennik rozwiązań siłowych, zamknął 30 czerwca Klub, a wnioskodawców usunął z WPP. Postanowił także zlikwidować opozycję w partii. Na plenum KC WPP 12 lipca ujawnił "spisek" Nagya i zażądał aresztowania jego przywódcy wraz z 400 "wspólnikami". Tego było za dużo tak dla komunistów węgierskich, jak i Moskwy. 17 lipca przybył do Budapesztu wicepremier Anastas Mikojan z misją definitywnego rozwiązania problemu. Następnego dnia zebrało się Plenum KC WPP (obradowało do 21 lipca), na którym powiadomiono, że Rakosi z powodów zdrowotnych i zaawansowanego wieku poprosił o zwolnienie ze stanowiska. KC wyraził zgodę. Wkrótce też były przywódca wyjechał do ZSRR na "leczenie", skąd już nie wrócił. Zmarł w 1971 roku. Rewolucja 1956 Odejście Rakosiego tylko w niewielkim stopniu uspokoiło nastroje społeczne. Jego następcą został bowiem Ernó Geró, odpowiedzialny nie tylko za wypaczenia polityczne, lecz również za tragiczny stan gospodarki. Rozczarowywały i inne decyzje plenum: dokooptowano wprawdzie do KC Janosa Kadara, Gyulę Kallaia i Gyorgy Marosana, pominięto natomiast Imre Nagya. Było to tym bardziej uderzające, że obradujące w tym samym czasie (18-28 lipca) VII Plenum KC PZPR zrehabilitowało - coraz częściej porównywanego z Nagyem - Władysława Gomułkę. Wkrótce (2 sierpnia) przywrócono Gomułce legitymację partyjną, a także prowadzono rozmowy o powrocie do władzy. Obaj politycy stawali się w swoich krajach symbolami zmian i reform. Działania Geró zmierzające do ostudzenia nastrojów, m.in. organizacja demonstracyjego pogrzebu 6 października Laszló Rajka i skazanych razem z nim osób, odnosiły wręcz przeciwny skutek. Równocześnie kryzys gospodarczy sięgnął dna. W czasie wizyty Geró i Kadara w Moskwie na początku października zgodzono się, że jedynym rozwiązaniem może być powrót Nagya na scenę polityczną. 14 października byłego premiera ponownie przyjęto do WPP. Następnego dnia Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowało o dokooptowaniu do KC Władysława Gomułki, Mariana Spychalskiego, Zenona Kliszki i Ignacego Logi-Sowińskiego. W obu krajach bieg wydarzeń nabierał tempa. 149 "Pękały wszelkie hamulce. Padały słowa, hasła i wezwania, które jeszcze miesiąc wcześniej były nie do pomyślenia: samoorganizowanie się... wiece... ulotki... I na dodatek słowa te nabierały realnych kształtów. Wszystko stawało się możliwe. I świadomość tego wciągała do polityki masy ludzi. Hasła przestawały być produktem zebrań partyjnych i artykułów prasowych, stawały się własnością wieców i ulicy. Nabierały nowej ekspresji i siły. I były wypowiadane nowym, prostym Węgry językiem"34. Ten opis sytuacji w Polsce doskonale oddaje również atmosferę panującą na Węgrzech, przezywających erupcję społecznej aktywności. Bacznie obserwowano wydarzenia w Polsce - początek obrad VIII Plenum, naglą wizytę Chruszczowa, osiągnięcie porozumienia i objęcie władzy przez Gomułkę. Oczekiwano wręcz wybuchu wojny pomiędzy Polską i ZSRR, mając nadzieję że przyniesie ona Węgrom wolność. Pisarze, artyści, dziennikarze, studenci, których pierwsze niezależne związki połączono 22 października w Związek Węgierskich Organizacji Studenckich (Magyar Egyetemi es Fóiskolai Egyesuletek Szovetsege, MEFESZ) opracowywali listy żądań wobec władz, programy naprawy kraju. Szczególną karierę zrobił program opracowany 22 października na Politechnice Budapeszteńskiej. Warto zacytować obszerniejsze nawet fragmenty, gdyż tych kilkanaście punktów wkrótce stało się postulatami nie tylko przyszłych inżynierów, lecz również dużej części węgierskiego społeczeństwa. Odegrały też w czasie rewolucji niebagatelną rolę. " l. Żądamy natychmiastowego wycofania wszystkich wojsk radzieckich zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego. 2. Żądamy tajnych wyborów do wszystkich instancji partyjnych, zwołania zjazdu WPP i wyboru nowego KC. 3. Żądamy powołania nowego rządu pod kierownictwem towarzysza Imre Nagya.[...] 4. Żądamy publicznego rozliczenia przestępczej działalności Mihaly Farkasa i jego współpracowników. Matyas Rakosi [...] musi stanąć przed trybunałem ludowym. 5. Żądamy powszechnych, tajnych wyborów [...] z udziałem wszystkich partii politycznych. [...] 6. Żądamy zrewidowania stosunków węgiersko-radzieckich i we-giersko-jugosłowiańskich. Muszą być one oparte na zasadzie równości i nieingerencji w sprawy wewnętrzne. 7. Żądamy pełnej reorganizacji gospodarki węgierskiej. [...] 8. Żądamy opublikowania umów handlowych z innymi krajami. [...] Żądamy dokładnej informacji o krajowych złożach uranu, ich eksplo- M Z. Rykowskl, W. Władyka, Polska próba. Październik '56, Kraków 1989, s. 233. 150 Rewolucja 1956 atacji i o uczynionych na rzecz ZSRR koncesjach w tej dziedzinie. Żądamy dla Węgier prawa do swobodnej sprzedaży swojego uranu po cenach światowych za waluty wymienialne. 9. Żądamy zrewidowania wszystkich norm obowiązujących w przemyśle oraz dostosowania płac do potrzeb robotników i inteligencji. [...] 10. [...] Żądamy równouprawnienia dla indywidualnych gospodarstw chłopskich. 11. Żądamy ponownego rozpatrzenia przez niezawisłe sądy, wszystkich procesów politycznych i gospodarczych oraz uwolnienia i rehabilitacji niewinnych. [...] 12. Żądamy pełnej wolności słowa i druku [...]. 13. Żądamy usunięcia w najkrótszym terminie pomnika Stalina [...]. 14. Żądamy zastąpienia obcego węgierskiemu narodowi godła państwowego starym węgierskim godłem Kossutha. [...] 15. Studenci Politechniki Budapeszteńskiej deklarują swoją solidarność z robotnikami i studentami Warszawy i Polski w ich dążeniu do narodowej suwerenności I...]"35. Jednocześnie wezwano do wyrażenia poparcia dla polskich przemian przez zorganizowanie następnego dnia demonstracji pod budapeszteńskim pomnikiem Józefa Bema. Pomimo wyznaczenia początku manifestacji dopiero na popołudnie 23 października od samego rana dało się wyczuć w stolicy atmosferę podniecenia. Sprawiło to opublikowanie tego właśnie dnia przez "Sza-bad Nćp" wygłoszonego na VIII Plenum KC PZPR przemówienia Gomułki, w którym nakreślił on "polską drogę do socjalizmu" i zapowiedział oparcie stosunków polsko-radzieckich na równoprawnych zasadach. Od rana tłumy zbierały się przed polską ambasadą i pod pomnikiem Sandora Petófiego. Na transparentach widniały hasła poparcia dla Polski, żądania władzy dla Nagya, nie brakowało również deklaracji antyradzieckich. O godzinie trzynastej radio nadało komunikat MSW zakazujący jakichkolwiek zgromadzeń. Wkrótce (o 14.30) decyzję odwołało Biuro Polityczne WPP. Była to wskazówka dla demonstrantów, że są Uczącą się siłą. Tak też było w istocie. Sympatię dla 1 Cyt za: A. Kelles, Węgry 1956, s. 44-46. 151 Węgry Rewolucja 1956 manifestantów wyrażali nawet uczniowie szkoły oficerskiej. Jest rzeczą charakterystyczną, że to ich koszary były jednym z pierwszych miejsc, które przyozdobiono symbolem węgierskiej rewolucji - narodowym trójkolorowym sztandarem z dziurą po wyciętym stalinowskim godle. Można przypuszczać, że gdyby wtedy partyjne kierownictwo zdecydowało się na ustępstwa, przeprowadziło radykalne zmiany personalne, obiecało demokratyzację, wydarzenia na Węgrzech mogłyby mieć zupełnie inny przebieg. Jednak zamiast deklaracji manifestanci usłyszeli o godzinie dwudziestej radiowe przemówienie Emó Gero, który właśnie powrócił z wizyty w Jugosławii. Słowa pierwszego sekretarza, jakby wzięte z minionej już epoki, dowodziły zupełnego niezrozumienia sytuacji: "Dziś głównym celem wrogów narodu jest osłabienie władzy klasy robotniczej, rozluźnienie więzi między chłopami i robotnikami, podkopywanie kierowniczej roli klasy robotniczej i zachwianie jej wiary w partię. [...] Dlatego potępiamy tych, którzy w szeregach naszej młodzieży próbują rozsiewać truciznę szowinizmu, którzy chcą wykorzystać dla nacjonalistycznych demonstracji demokratyczną wolność, jaką nasze państwo gwarantuje ludowi pracującemu. Ale również te demonstracje nie przestraszą naszego kierownictwa partyjnego, odwrotnie, dalej będziemy podążać po drodze socjalistycznego rozwoju. Jesteśmynajgłębiej przekonani, że wrolnictwie droga socjalistyczna jest jedyną słuszną drogą. Przede wszystkim musimy chronić nasze spółdzielnie. [...] Towarzysze, robotnicy! Trzeba otwarcie powiedzieć, że teraz chodzi o to, jakiej chcemy demokracji - socjalistycznej czy burżuazyjnej? Niezachwianym postanowieniem naszej partii jest dalsze podążanie po drodze socjalistycznej demokracji, na przekór wszelkim przeciwnoś-ciom"36. Słowa te podziałałyjak kij włożony wmrowisko. Ludziezebrani pod gmachem radia zaczęli odbierać milicjantom i żołnierzom broń, chcieli zdobyć budynek i przekazać w eter wspomniany szesnastopun-ktowy studencki program. Rozpoczęła się wymiana ognia ze strzegącymi rozgłośni "awoszami" (tak popularnie zwano pracowników Wydziału Bezpieczeństwa Państwa). Padli pierwsi zabici i ranni. Na Placu 36 Die ungarische Rewlution 1956. Rundjunk-Dokumente unter besonderer Beriicksichtung der studentischen Bewegung, Miinchen 1957, s. 25-26. ; i 152 Bohaterów stutysięczny tłum zwalił olbrzymi, liczący dwadzieścia pięć metrów wysokości pomnik Stalina. Sytuacji nie mogło uspokoić ogólnikowe przemówienie Imre Nagya, wygłoszone około 21.00 przed budapeszteńskim parlamentem. Wystąpienie pierwszego sekretarza ilustrowało rzeczywiste cele partyjnego kierownictwa, które nie zamierzało pójść na ustępstwa. Poczynione kroki miały być działaniami uspokajającymi: obradujące w nocy, pospiesznie zebrane KC dokooptowało do swojego grona Feren-ca Munnicha, Gezę Losonczyego, Ferenca Donatha, Gyórgy Lukacsa oraz Imre Nagya (który wszedł także do Biura Politycznego). Zdecy- "Ruscy do domu!" Takie hasła pojawiły się powszechnie na ulicach Budapesztu dowano również, że Nagy zastąpi Hegediisa na stanowisku premiera (jednak nie ogłoszono tego równocześnie z informacjami o zmianach w KC). Prawdziwe cele partyjni notable wyjaśnili tamtej nocy komendantowi budapeszteńskiej policji, Sandorowi Kopacsiemu: "Zrobimy wszystko co konieczne, by zdławić kontrrewolucję"37. Tej samej nocy Biuro Polityczne zdecydowało wezwać wojska radzieckie. Taka akcja nie wymagała specjalnych przygotowań. Na Węgrzech stacjonował radziecki korpus armijny (4 dywizje), w skład którego wchodziły przede wszystkim oddziały wycofane z Austrii. Po poznańskim czerwcu radzieccy sztabowcy opracowali tzw. plan "Fala", na wypadek roz- 37 S. Kopdcsi, Trzynaście dni nadziei. Warszawa 1981, s. 18. 153 Węgry Rewolucja 1956 ruchów w Budapeszcie. Rosyjskie oddziały były w pełnej gotowości już 23 października, wczesnym rankiem następnego dnia wkroczyły do miasta. Myślano, że wystarczy tylko demonstracja siły: wysłano samą kolumnę pancerną, bez wsparcia piechoty. Kalkulacje były błędne. W wąskich ulicach Budapesztu czołgi stawały się łatwym celem, tym bardziej, że powstańcy dysponowali nie tylko butelkami z benzyną, lecz również sprzętem wojskowym zabranym z fabryk i koszar. Na stronę manifestantów zaczęły też przechodzić niektóre oddziały wojska. W większości zakładów miasta rozpoczął się strajk. Powagę sytuacji rozumiała Moskwa. 25 października przybyli do Budapesztu Anastas Mikojan i Michaił Susłow na rozmowy z partyjnym kierownictwem Węgier. Tego samego dnia demonstranci żądający pod parlamentem odejścia Geró, zostali ostrzelani przez "awo-szy". Zginęło prawie 200 osób, rzeź powstrzymała dopiero interwencja radzieckich czołgów. Wypadki pod parlamentem były czynnikiem radykalizującym żądania społeczeństwa, którego nie zaspokoiło już usunięcie Ernó Geró i zastąpienie go przez Janosa Kadara (25 października). Rewolucja rozlewała się coraz szerzej po kraju. Wyraźnie okazywało się, jak cienki płaszczyk utkano z komunistycznej ideologii i jak wielka do niej zdążyła zrodzić się nienawiść. W ciągu zaledwie kilku dni budowany od ponad dziesięciolecia system przestał istnieć. Wszędzie powstawały komitety rewolucyjne i rady robotnicze (czasami-np. w Gyór - nie uznające zwierzchnictwa Budapesztu). Likwidowano symbole starej władzy - gwiazdy, pomniki Stalina i wdzięczności Armii Radzieckiej, rozwiązywano spółdzielnie produkcyjne. Na prowincji potyczki zdarzały się sporadycznie. Najbardziej zacięte walki toczyły się w stolicy, gdzie zresztą aż do 28 października powstańcy nie zajęli żadnego strategicznego obiektu (opanowany wieczorem 23 października budynek radia, żołnierze radzieccy odebrali następnego dnia). Udało się natomiast stworzyć kilka ośrodków oporu: na wyspie Csepel, w Peszcie - w Pasażu Korwina, w VIII i K dzielnicy, w Budzie - m.in. na placach Szena i Zsigmonda Móricza. Poszczególnymi ugrupowaniami dowodzili wyłaniani w czasie walk przywódcy -np. Janos Szabó, Laszló Nickelsburg, Laszló Ivan-Kovacs, Gergely Pongratz czy Janos Barany, dla których polityczne niuanse sporów 154 działaczy komunistycznych nie miały większego znaczenia."Kto ma broń i walczy za 16 studenckich punktów - ten kamrat" - mówił Pongratz38. Walki toczyły się nie tyle z wojskami radzieckimi, starającymi się raczej unikać starć, ile z powszechnie znienawidzonymi funkcjonariuszami AVH. Przeciw nim i niektórym działaczom partyjnym kierowała się też nienawiść powstańców, dochodziło do brutalnych linczów. Zdarzało się, że "awoszy" broniły wojsko i milicja - również coraz częściej opowiadająca się po stronie powstańców. 25 października na stronę rewolucji przeszli m.in. Sandor Kopacsi (komendant milicji w Budapeszcie), płk Pal Maleter (dowódca koszar Kiliana), gen. Bela Kiraly. Nie potwierdzały się też propagandowe stwierdzenia o inspirowaniu i kierowaniu całego ruchu z zewnątrz - np. przez wyszkolonych przez Bundeswehrę byłych oficerów Horthyego. W wyniku dochodzenia przeprowadzonego 25 października przez radzieckich oficerów okazało się, że 80 proc. wziętych do niewoli przez Armię Radziecką jeńców to studenci i młodzi robotnicy. Dywersantów nie wykryto. Charakterystyczna jest opinia starszego człowieka, objaśniającego polskim dziennikarzom hasło Nem tel kommunismus: "To znaczy «nie chcemy komunizmu»". Po czym z własnej inicjatywy dodaje: "U nas nikt nie chce komunizmu. Od najmniejszego dziecka do starca, nikt nie chce komunizmu. Mamy go dość na zawsze!"39 Gwałtownie odreagowywano jałowe lata stalinizmu, rozkwitało niezależne życie polityczne. Reaktywowano Partię Socjaldemokratyczną, Narodową Partię Chłopską (pod nazwą Partia Petófiego - Petoft Part), Niezależną Partię Drobnych Rolników, Chrześcijańską Partię Ludową. Na przełomie października i listopada każdego dnia w samym tylko Budapeszcie konstytuowało się kilkadziesiąt partii, zrzeszeń, komitetów, rad, związków zawodowych, stowarzyszeń. Nie brakowało wśród nich również ruchów anarchizujących, jak chociażby kierowany przez Józsefa Dudasa Węgierski Komitet Narodowy, który nie uznając istniejącego rządu, samowolnie ogłosił neutralność Węgier. 38 G. Litvan, J.M. Bak, Die Ungarische Rwolution 1956, Wien 1994, s. 80. 39 W. Woroszylski, Dziennik węgierski, Warszawa 1981, s. 11. Wydarzenia w kraju oddziaływały na partyjne elity, powodując wzrost liczebny i okrzepnięcie zgrupowanej wokół Nagya grupy libe- Rewolucja 1956 Wfgry ralnej, co nastąpiło kosztem partyjnych ortodoksów (których wpływy były jednak w dalszym ciągu znaczne). Zaledwie w ciągu trzech dni zmieniła się retoryka oficjalnych wypowiedzi. O ile 25 października Nagy mówił: "W ciągu ostatnich dni ojczyzna nasza przeżywa tragiczne wydarzenia. Nieliczne elementy kontrrewolucyjne rozpoczęły przeciwko ustrojowi naszej Republiki Ludowej zbrojny atak, który poparła znaczna część mas pracujących Budapesztu z rozpaczy nad położeniem kraju", o tyle 28 października stwierdzał: "Rząd odgradza się od tych poglądów, które głoszą, jakoby obecny, potężny ruch ludowy miał być kontrrewolucyjnym. Niewątpliwie [...] elementy reakcyjne, kontrrewolucyjne włączyły się także i starały się wykorzystać wydarzenia dla obalenia ustroju demokracji ludowej. Lecz nie podlega dyskusji to, że w tych wydarzeniach podstawową siłę stanowił jeden wielki narodowy ruch demokratyczny obejmujący i spajający cały nasz naród"40. Oprócz akceptacji ruchu demokratycznego premier obiecał uznanie rewolucyjnych samorządów i włączenie ich do państwowej administracji, rozpoczęcie pertraktacji z ZSRR, zarówno w celu wycofania wojsk, jak ułożenia równoprawnych stosunków, zastąpienie wojska i milicji demokratyczną Gwardią Narodową, rozwiązanie AVH, przywrócenie tradycyjnego godła i świąt narodowych. Choć nie było jeszcze mowy o systemie wielopartyjnym, już 27 października do rządu weszli pierwsi politycy niekomunistyczni - Zoltan Tildy i Bela Kovacs (Niezależna Partia Drobnych Rolników) oraz liberalni intelektualiści tej miary co Gyórgy Lukacs. Obietnicę rozwiązania AVH zrealizowano 28 października, zwalniając lub internując funkcjonariuszy. Tego samego dnia KC rozwiązał dotychczasowe Biuro Polityczne i Sekretariat. Partią zarządzało tymczasowe, sześcioosobowe Prezydium, kierowane przez Kadara. Geró i Hegediis odlecieli do ZSRR Decydujący wydawał się 30 października. Tego dnia ogłoszono w Moskwie deklarację "O podstawach rozwoju i dalszego umacniania przyjaźni i współpracy między Związkiem Radzieckim i innymi krajami socjalistycznymi". Dokument zapowiadał ułożenie wzajemnych sto- 40 Z historii wydarzeń węgierskich (materiały i dokumenty), Warszawa 1981, s. 9,11. 156 sunków na równoprawnych zasadach, przewidywał możliwość rokowań w sprawie pobytu Armii Radzieckiej na terenie sojuszniczych państw. Podkreślono jednocześnie ewentualność wycofania się z Węgier, o ile "rząd węgierski uzna to za konieczne". Ponownie przybyli do Budapesztu Susłow i Mikojan (w rozmowach dużą rolę odegrał również polski wiceminister spraw zagraniczych Marian Naszkowski), którzy w nocy 30 października uzgodnili usunięcie oddziałów radzieckich z Budapesztu i zasady ich wymarszu z całych Węgier. Tego samego dnia kierownictwo WPP podjęło decyzję o rozwiązaniu partii i powołaniu na jej miejsce Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (Magyar Szocialista Munkdspdrt, WSPR). W jej tymczasowych władzach znaleźli się zwolennicy reform - poza Radarem (przewodniczący) -Nagy, Losonczy, Kopacsi, Donath, Lukacs, Zoltan Szanto. Nowa partia nie miała sprawować władzy samodzielnie - w kolejnym przemówieniu radiowym Nagy oficjalnie potwierdził powrót do systemu wielopartyjnego, opartego na koalicji z 1945 r. Wydawało się, że węgierska rewolucja wygrała, uzyskując znacznie więcej niż "polski październik": zapowiedź wycofania Rosjan, rzeczywisty wielopartyjny system polityczny, obietnicę wolnych wyborów. Życie powoli wracało do normy, uruchamiano fabryki i komunikację, prowincjonalne samorządy, dotąd często nieufnie podchodzące do Nagya, uznawały jego rząd. Były to jednak tylko pozory i normalizacji, i niezależności. Tego samego, obfitującego w wydarzenia, 30 października Chruszczow zdecydował o podjęciu drugiej interwencji, wyznaczając datę jej rozpoczęcia na 4 listopada. Moskwa nie mogła i nie zamierzała dopuścić do wystąpienia Węgier z jej bloku. Byłby to bowiem precedens, o łatwo wyobrażalnych skutkach: najprawdopodobniej zadziałałby mechanizm domina, w którym Węgry stanowiłyby tylko pierwszą kostkę. Jak łatwo spowodować lawinę, dała przykład Polska, w której wydarzenia stały się katalizatorem wypadków węgierskich. Na decyzji Moskwy zaważyły i inne czynniki. Węgry były ważnym dostawcą rud boksytu i uranu, pomostem do Austrii i Jugosławii. Już w czasie pertraktacji o wycofanie Armii Radzieckiej budapeszteński rząd poinformowano o napływających przez granicę wojskach 157 Rewolucja 1956 Węgry radzieckich (były to przemieszczane z Rusi Podkarpackiej oddziały 8 i 38 armii). Poproszony o wyjaśnienia ambasador ZSRR na Węgrzech Jurij Andropow wytłumaczył, że są to tylko "zmiennicy" wyczerpanych oddziałów stacjonujących na Węgrzech. W miarę nadchodzenia coraz bardziej alarmujących wieści premier Nagy powtórnie wezwał (l listopada) ambasadora radzieckiego, komunikując mu o natychmiastowym wypowiedzeniu przez Węgry członkostwa w Układzie Warszawskim i ogłoszeniu neutralności kraju. Niezwłocznie też poproszono Sekretarza Generalnego ONZ, Daga Hammarsklójda, o powiadomienie wszystkich członków organizacji oraz "o wpisanie tej sprawy poza kolejnością na porządek dzienny rozpoczynającej się obecnie XI sesji ONZ"41. Prośbę powtórzono 2 listopada. W napiętej sytuacji nastąpiła rekonstrukcja rządu, w wyniku której stał się on bardziej reprezentatywny, a także operatywny. W nowym, utworzonym 3 listopada gabinecie tylko Imre Nagy (premier i minister spraw zagraniczych) i Pal Maleter (minister obrony) otrzymali teki ministerialne. Pozostali pełnili funkq'e "ministrów stanu" mianowanych przez Radę Prezydialną. Byli to członkowie WSPR-Janos Kadar i Geza Losonczy, socjaldemokraci -Anna Kethly, József Fischer i Gyula Kele-men, działacze Niezależnej Partii Drobnych Rolników - Bela Kovacs, ZoltanTildy, Istvan B. Szabó; Partia Petoflego (Narodowa Partia Chłopska) - Istvan Bibo i Ferenc Farkas. W pełnym składzie rząd nie zebrał się nigdy: w chwili jego powstania Kadar przebywał już w Moskwie. Do dziś nie wiadomo, jak doszło do wyjazdu Kadara. Powód był j jednak oczywisty: ktoś musiał poprosić ZSRR o "pomoc". Najlepiej zaś, l gdyby była to osoba kojarzona pozytywnie, mająca społeczne zaufanie < - te zaś warunki Kadar wówczas spełniał. Nieznane są natomiast) osobiste motywy Kadara, który jeszcze l listopada wygłosił programo- i we przemówienie WSPR, mówiąc m.in., że partia "broni i bronić będzie honoru narodowego i niepodległości ojczyzny. Na tej podstawie, na podstawie niepodległości narodowej budować będzie braterskie sto-1 sunki z każdym postępowym i socjalistycznym ruchem i partią na świecie. Na tej podstawie, na podstawie niepodległości narodowej pragniemy utrzymywać braterskie stosunki z każdym bliskim i dale- Portret młodego powstańca. Budapeszt 1956 r. 41Z historii wydarzeń..., s. 15. 158 Rewolucja 1956 Węgry kim krajem, a w pierwszym rzędzie z sąsiadującymi krajami socjalistycznymi"42. Wkrótce potem były minister spraw wewnętrznych, Fe-renc Miinnich, jeden z tych komunistycznych działaczy węgierskich, którzy przekonani byli o słuszności zdławienia "kontrewolucji" siłą, zaprosił Kadara na spacer w pobliżu ambasady radzieckiej. Nie wiadomo ani o czym rozmawiali, ani jakie argumenty przekonały szefa partii. Następnym miejscem, gdzie ich zobaczono razem, była Moskwa. Kolejnym niezbędnym elementem radzieckiej gry była zgoda członków Układu Warszawskiego na interwencję zbrojną na Węgrzech. Jej zdobycie zmusiło Chruszczowa do niezwykłej wręcz aktywności: l listopada uzyskał w Brześciu zgodę Polski; 2 listopada w Bukareszcie Rumunii i Czechosłowacji oraz w Sofii - Bułgarii; w nocy z 2 na 3 listopada zaś na wyspie Brioni -Jugosławii. W czasie gdy Chruszczow i Tito omawiali problem interwencji, radzieckie oddziały stały gotowe do ataku na Budapeszt Węgrzy nie obserwowali już żadnych ruchów wojsk - co też w pewnej mierze uśpiło ich czujność. Tym bardziej, że ambasador Andropow poinformował węgierski rząd o planowanym przybyciu delegacji Armii Radzieckiej (z gen. Michaiłem Malininem, zastępcą szefa radzieckiego Sztabu Generalnego), której zadaniem miało być ustalenie harmonogramu wycofywania się wojsk. Poinformowana o tym Rada Bezpieczeństwa ONZ, uspokojona, odroczyła wyznaczoną już debatę nad kwestią węgierską. Rzeczywiście, w czasie czterogodzinnego spotkania z rosyjską delegacją ustalono, że wojska radzieckie opuszczą Węgry do 15 stycznia 1957 r. Omówieniem szczegółów miano zająć się wieczorem, w kwaterze rosyjskiego dowództwa w Tbkól. Przybyli na spotkanie: Maleter, Ferenc Erdei (wicepremier do 31 października), szef sztabu gen. Istvan Kovacs i płk Sziics zostali przyjęci serdecznie. Rozmowy potrwały jednak zaledwie dziesięć minut, po których szef KGB, gen. Iwan Sierow, poinformował swych gości, że są aresztowani. Niemal dokładnie tak samo postąpił w marcu 1945 r. z przywódcami polskiego podziemia. Podobny był też cel - pokazanie własnej siły i osłabienie przeciwnika. Wczesnym rankiem 4 listopada siedemnaście radzieckich dywizji (celem czterych z nich miało być zdobycie stolicy), wspomaganych "Zhistorii wydarzeń..., s. 22. 160 przez lotnictwo, broń pancerną, artylerię wkroczyło do akcji. O 5.05 w audycji radiowej nadanej z Użgorodu (ówczesny ZSRR) lub Szolnok, powołany w Moskwie Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski ogłosił swój - opracowany przez radzieckie władze - manifest. Na razie gabinet istniał właściwie tylko na papierze, składał się bowiem zaledwie z kilku "ministrów", którzy nie dysponowali niezbędnym aparatem. Oprócz Kadara (premier) wchodzili w jego skład Ferenc Miinnich (wicepremier, minister sił zbrojnych oraz bezpieczeństwa publicznego), Gyórgy Marosan (minister stanu), Imre Horvath (minister spraw zagranicznych), Istvan Kossa (minister finansów), Antal Apró (minister przemysłu ciężkiego), Imre Dógei (minister rolnictwa), Sandor Rónai (minister handlu). "Skład rządu wskazuje, że powstał on w wyniku sojuszu umiarkowanego centrum partyjnego (Kadar) z frakcją stalinowską (Apró, Marosan, Miinnich) [...]. Obie te grupy nie mogły zaakceptować systemu wielopartyjnego, pozbawiającego partię komunistyczną pełni władzy"43. Kwadrans po ogłoszeniu manifestu rządu Kadara budapeszteńskie "Radio Kossuth" podało apel premiera Nagya: "O świcie wojska radzieckie zaatakowały naszą stolicę z oczywistym celem obalenia legalnego, demokratycznego rządu Węgier. Nasze oddziały walczą. Rząd jest na swoim posterunku. Informuję naród węgierski i świat o tym fakcie". Następnie Gyula Hay w kilku językach w imieniu Związku Pisarzy zwrócił się do "pisarzy, uczonych, organizacji literackich, akademii i organizacji naukowych całego świata. Wzywamy pomocy intelektualistów wszystkich krajów. Nasz czas jest ograniczony. Wszyscy znacie naszą sytuację. Nie ma potrzeby powtarzać. Pomóżcie Węgrom. Pomóżcie pisarzom, uczonym, robotnikom, chłopom i całej węgierskiej inteligencji. Pomóżcie! Pomóżcie! Pomóżcie!"44 Wezwanie miało pozostać bez odzewu. Oczy świata zwrócone były nie na Węgry, lecz na Kanał Sueski, który po nacjonalizacji w lipcu 1956 r. stał się centrum międzynarodowego sporu. Równocześnie z wybuchem węgierskiej rewolucji - 23 października - na tajnym spotkaniu przedstawicieli Francji, Anglii i Izraela w Sevres opracowano zasady 43 A Kelles, Węgry 1956, s. 26. 44 Cyt za: A. Kelles, Węgry 2956, s. 24. Węgry Rewolucja 1956 Uchodźcy węgierscy na granicy z Austrią wystąpienia przeciw Egiptowi. 29 października Izrael uderzył na Egipt, dwa dni później brytyjskie i francuskie samoloty zaczęły bombardować strefę Kanału, 5 listopada wylądował tam silny desant angielsko-fran-cuski. Działania wojsk zachodnich na Bliskim Wschodzie dawały ZSRR ważkie argumenty do odpierania wszelkich zarzutów interwencji na Węgrzech. Również mocarstwa zachodnie znalazły się w niezręcznej dla siebie sytuacji i nie miały ochoty - oprócz wyrazów sympatii -podejmować żadnych zdecydowanych i radykalnych kroków w spra- 162 wie Budapesztu. Co prawda Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniach 8-10 listopada przyjęło trzy rezolucje domagające się wycofania wojsk radzieckich, które wzywały wszystkie kraje do udzielenia wsparcia ludności tego kraju, a ZSRR do zaprzestania utrudniania takiej pomocy, jednak były one zbagatelizowane przez Związek Radziecki. Niezależnie od sytuacji międzynarodowej demokracje zachodnie (zwłaszcza zaś Waszyngton) nie ufały Imre Nagyowi ze względu na jego komunistyczną przeszłość. Amerykanie woleliby widzieć jako przywódcę państwa uwolnionego przez rewolucję z aresztu (30 października) prymasa Mindszentyego. Ten jednak w swoich wystąpieniach wyraźnie dystansował się od wydarzeń. Również "Radio Wolna Europa" aż do 4 listopada podchodziło bardzo negatywnie tak do Imre Nagya, jak i jego rządu. Nie wykorzystano też okazji, aby przed drugą interwencją umieścić na Węgrzech niezależnych obserwatorów. Potem było już na to za późno. Warto wspomnieć o stosunku Polski do wydarzeń węgierskich. Kierownictwo PZPR -jako jedyne w bloku wschodnim - nie potępiło "kontrrewolucji", społeczeństwo zaś otwarcie wyrażało sympatię. Było też nieprzerwanie i obiektywnie informowane o rozwoju wypadków przez przebywających na miejscu korespondentów: Hannę Adamiec-ką, Wiktora Woroszylskiego, Mariana Bielickiego, Krzysztofa Wolic-kiego. Przed szpitalami w wielu miastach Polski ustawiały się kolejki chętnych do oddania krwi dla rannych Węgrów. Od 27 października do 9 listopada dostarczono jej prawie 800 litrów. Oprócz tego -415 litrów plazmy, wiele ton lekarstw, środków opatrunkowych, żywności. W całym kraju przeprowadzano zbiórki pieniędzy. Każda z tych form pomocy cieszyła się życzliwym poparciem społeczeństwa. "Na Dolnym Śląsku w ostatnich dniach października rozrzucano ulotki nawołujące «do zbrojnej walki przeciwko ZSRR i brania przykładu z narodu węgierskie-go». W tym samym czasie w Olsztynie kwestujący na «pomoc węgierskim powstańcom» mówili: «dla tych, którzy biją Ruskóww"45. Wróćmy jednak nad Dunaj i Cisę, gdzie od 4 listopada trwały walki między Armią Radziecką a oddziałami popierającymi rząd Imre Nagya. 45 P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993, s. 180. 163 ___________________________Węgry___________________________ Kierownictwo państwa zdawało sobie sprawę nie tylko z beznadziejności oporu, lecz również z niepewności własnego losu. Jeszcze 4 listopada kilkadziesiąt osób, wśród nich Imre Nagy, Geza Losonczy, Zoltan Vas, Gabor Tanczos (sekretarz generalny Klubu im. Petóflego), San-dor Haraszti (przewodniczący Związku Dziennikarzy), Zoltan Szanto, Gyorgy Lukacs, gen. Ferenc Nador (dowódca wojsk lotniczych), schroniło się w ambasadzie jugosłowiańskiej (prymas Mindszenty udał się do ambasady USA), przeczekując tam okres walk. W Budapeszcie najdłużej broniły się zakłady zbrojeniowe na wyspie Csepel - do 11 listopada, poszczególne duże punkty oporu na prowincji - cztery dni dłużej (choć potyczki zdarzały się jeszcze w grudniu). Zginęło ponad 3 tyś., a rannych zostało 18 tyś. Węgrów (straty Armii Radzieckiej: 720 zabitych i 1540 rannych), 215 tyś. wyemigrowało, zniszczeniu uległo 4 tyś. budynków, szkody materialne obliczano na 22 mld forintów. Jeszcze w czasie walk - 7 listopada - do Budapesztu powrócił Janos Kadar. Powrócił na długo - sprawował władzę aż do maja 1988 roku. Państwo Kadara "Kto nie przeciw nam, ten z nami" Osoba Janosa Kadara długo jeszcze nie będzie dawać spokoju historykom, próbującym wyjaśnić: czy był racjonalnym politykiem, świadomie i z całą odpowiedzialnością wybierającym "mniejsze zło", czy też zdrajcą, działającym li tylko z chęci władzy. Zbyt dużo tajemnic zabrał ze sobą do grobu, aby na to pytanie dać jednoznaczną odpowiedź. Faktem jest, że w listopadzie 1956 r. przemienił się z symbolu rewolucji w symbol wiarołomstwa. Na niego spadło odium za olbrzymie straty, które poniosło społeczeństwo węgierskie w czasie "dni nadziei" i za późniejsze represje - łącznie ze śmiercią Imre Nagya. "Z czasem ujawnił się też paradoks historyczny - pisał w połowie lat siedemdziesiątych Wiktor Woroszylski - że podczas gdy uwielbiany w Październiku «wódz narodu» Gomułka stopniowo wpychał kraj w sytuację coraz większej zależności politycznej i ekonomicznej od ZSRR, w stan rosnącego ucisku, nędzy i kłamstwa, to znienawidzony (i nie bez racji) Kadar szukał jakby dróg wyjścia z pułapki, próbował z pewnym skutkiem eksperymentu gospodarczego, umiarkowanie liberalizował reżym, dążył do jakiego takiego pojednania z narodem i jego inteligencją"46. Na przełomie lat sześćdziesiątch i siedemdziesiątych zyskał też Janos Kadar dużą popularność i zaufanie własnego społeczeństwa. Jednak przemiana z "Quislinga" w "ojca narodu" była procesem niełatwym i długotrwałym. Moskwa zbytnio zaangażowała się na Węgrzech, zbyt też dużo ryzykowała podejmując interwencję, by jej do końca nie zdyskontować. Akcja zbrojna na Węgrzech miała być i była nadzwyczaj skutecznym ostrzeżeniem dla innych państw bloku radzieckiego, głównie Polski. 46 W. Woroszylski, Dziennik...., s. 47. Państwo KAdśra Węgry Przestroga nie mogła być łagodna, co z kolei rzutowało na postępowanie Kadara, od początku określającego przeciwników i cele walki -"dogmatyzm kliki Rakosiego" i "rewizjonizm kliki Nagya". Priorytetowa - nie bez sugestii i udziału Moskwy - stała się walka z "rewizjoniz-mem". Pierwszym zadaniem było wyeliminowanie ekipy Nagya, tym bardziej, że legalny premier (Nagy nie zrezygnował ze stanowiska), przebywając w Budapeszcie, ciągle był groźnym przeciwnikiem. 21 listopada Kadar obiecał rządowi jugosłowiańskiemu gwarancje bezpieczeństwa dla osób, które schroniły się na terenie ambasady tego kraju w Budapeszcie. Następnego dnia Nagy i jego towarzysze, wierząc zapewnieniom, opuścili azyl. Zostali też niezwłocznie - mimo protestów jugosłowiańskich dyplomatów - zatrzymani przez służby radzieckie. Przez jakiś czas przetrzymywano ich w rumuńskiej Sinai, dokąd udali się - jak podano - na "własne żądanie", następnie w jednym z budapeszteńskich więzień (od stycznia 1957). Kolejnym przedsięwzięciem było uspokojenie i okiełznanie społeczeństwa, które masowymi strajkami i biernym oporem długo jeszcze manifestowało wrogi stosunek do nowych władz. Po 4 listopada 1956 r. powstawały masowo rady robotnicze. Choć władzom udało się nie dopuścić do powstania ogólnokrajowej struktury rad, to utworzona 14 listopada Centralna Rada Robotnicza Budapesztu (KMT) posiadała niemałe wpływy również na prowincji. 8 grudnia 1956 r. KMT zapowiedziała strajk, którego celem było wyrażenie sprzeciwu wobec coraz liczniejszych aresztowań. Tego samego dnia przeciwko represjom wystąpili górnicy w Salgótarjan; w starciu zginęło ponad sto osób. KMT, która niezwłocznie wezwała do 48 godzinnego strajku, została 9 grudnia rozwiązana, a jej członkowie aresztowani. 11 grudnia wprowadzono stan wyjątkowy, który przewidywał powstanie sądów doraźnych, ferujących surowe kary za zabójstwa, podżeganie, przechowywanie broni. 14 grudnia zakazano wszelkich zebrań publicznych. Dwa dni później w Miskolcu wykonano pierwszy wyrok śmierci na uczestniku rewolucji. Przeprowadzano masowe aresztowania. Na początku stycznia 1957 r. oficjalnie powrócono do systemu monopartyjnego, rozwiązując wszystkie organizacje polityczne utwo- rzone lub reaktywowane w czasie rewolucji. Rząd Kadara przejął całkowitą kontrolę nad mediami. Powstała nowa gazeta partyjna - "Nepsza-badsag" - redagowana przez zaufanych i dyspozycyjnych dziennikarzy. Kadar potwierdził wprawdzie 3 grudnia 1956 r. rozwiązanie AVH, nie mogąc jednak liczyć na dotychczasową milicję, polecił utworzyć specjalne oddziały porządkowe, złożone z byłych "awoszy", działaczy partyjnych, oficerów, którzy nie przyłączyli się do powstania. Oni też stali się kadrą powstałej w styczniu 1957 r. Straży Robotniczej, wsławionej restrykcjami - nieraz bardzo brutalnymi - wobec działaczy samorządów, rad robotniczych, rolę których ograniczono tymczasem wyłącznie do tzw. konsultacji. W Moskwie uznano jednak, że kontrrewolucja jest zwalczana zbyt łagodnie. W dniach 1-4 stycznia 1957 r. w Budapeszcie spotkali się przedstawiciele ZSRR, Węgier, Rumunii, Czechosłowacji i Bułgarii. Wspierali oni Kadara w dalszej walce, piętnując "zdradę rządu Imre Nagya, która otworzyła drogę kontrrewolucji"47. Na realizację zaleceń nie trzeba było długo czekać. 13 stycznia wydano dekret o karze śmierci za wszelkie wystąpienia "przeciwko państwu", również za ogólnie tylko zdefiniowane "przejawy nielojalności". Nasilono akcję zwolnień z pracy uczestniczących w powstaniu lekarzy, inżynierów, nauczycieli. Aresztowano pisarzy: Gyulę Haya, Tibora Deryego, Zol-tana Zelka, Tibora Tardosa, dziennikarzy: Sandora Novobatzkyego, Pala Lo cseia, Miklósa Gimesa, Domokosa Yargę. Dziennikarzy Józse-fa Galiego i Gyulę Oberszovskyego od wykonania wyroku śmierci uratował apel pisarzy świata (m.in. polskiego ZLP). 21 kwietnia 1957 r. rozwiązano, zawieszony 17 stycznia, Związek Pisarzy Węgierskich. W marcu wprowadzono dekret o deportacjach wewnętrznych i policyjnym nadzorze osób "niebezpiecznych". O wzmożeniu represji na początku 1957 r. świadczy oficjalna informacja o wykonanych wyrokach śmierci: do 15 lutego - 21, do lipca - 105. Ogółem szacuje się liczbę skazanych na śmierć na ok. 800 osób, z czego ok. 400 wyroków wykonano. Około 20 tyś. osób znalazło się w więzieniach, 15 tyś. -w obozach pracy, 10 tyś. - przesiedlono (długotrwałych deportacji do ZSRR nie było - Sierow z własnej inicjatywy deportował na Ruś 47 J.R Nowak, Węgry 1939-1974..., s. 198. 167 166 Państwo Kidira Węgry Podkarpacką ok. 15 tyś. osób, przede wszystkim młodzież, wszyscy jednak wrócili na Węgry do końca 1956 r.). Z drugiej strony Kadar starał się unikać otwartej konfrontacji, mogącej zakończyć się podobnie jak dzień 23 października 1956 r. przelewem krwi; w czasie wielkiej manifestacji 15 marca 1957 r. profilaktycznie nie wydano Straży Robotniczej ostrej amunicji. Rozrachunek z dawnymi stalinowskimi elitami nie był aż tak gruntowny, choć oczywiście nie można go negować. Miał też inne cele. 15 listopada 1956 r. "kadłubowy" KC WSPR pozbawił prawa sprawowania funkcji państwowych niektórych działaczy sprzed października 1956 r.: m.in. Ernó Gero, Andrasa Hegediisa, Laszló Pirosa (były minister spraw wewnętrznych), Istvana Batę (były minister obrony). Odebrano im również mandaty poselskie. W czerwcu 1957 r. Farkasa i Petera skazano na kary więzienia. Nie należy jednak tego traktować wyłącznie jako przejawu dziejowej sprawiedliwości. Kadar chciał pokazać społeczeństwu, że w nowej partii nowa jest nie tylko nazwa. Był to też element akcji werbunkowej - w partii w końcu 1956 r. było tylko 96 tyś. członków, dziesiąta część stanu poprzedniego. Bardzo prawdopodobny jest jeszcze inny powód eliminacji dawnych elit - przewodnictwo Kadara było bowiem dla konserwatywnych działaczy kierownictwa radzieckiego tylko przejściowym rozwiązaniem. Moskiewscy ortodoksi dopuszczali nawet powrót na stanowisko pierwszego sekretarza partii Matyasa Rakosiego. Zdając sobie z tego sprawę, Kadar zakresem represji podkreślał zarówno swoje posłuszeństwo, jak ł dyspozycyjność wobec Kremla. Jednocześnie eliminował ewentualnych konkurentów. Stosunkowo szybko wykazał swoje zalety jako stabilizator sytuacji. Ostateczna decyzja o pozostawieniu Kadara na stanowisku pierwszego sekretarza zapadławczasie jego oficjalnej wizyty w Moskwie w dniach 20-28 marca 1957 r., która zakończyła się podpisaniem traktatu radziecko-węgierskiego. Jednocześnie Chruszczow zakazał powrotu Rakosiemu. Nota bene ten węgierski ortodoks do końca życia uważał, że to, co się dzieje na Węgrzech, jest "socjaldemokratyczną reakcją". Dwa miesiące później (27 maja) podpisano traktat o "czasowym stacjonowaniu na Węgrzech jednostek Armii Radzieckiej", których liczebność ustalono na 80 tyś. żołnierzy. 168 Moskiewska wizyta Kadara miała jeszcze i ten skutek, że Kreml wyraził zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności Imre Nagya. 2 kwietnia 1957 r. KC WSPR oficjalnie zdecydował o wszczęciu śledztwa w sprawie działalności "grupy Nagy-Losonczy". Akt oskarżenia był gotowy w sierpniu 1957 r., niezwłocznie też został zaprezentowany w Moskwie przez ministra spraw wewnętrznych, Bćlę Biszku. Oprócz ponownej aprobaty Biszku usłyszał również, ile Moskwa "oczekuje" wyroków śmierci. Strona radziecka wymieniła Nagya, Losonczyego, Maletera, Gimesa, Szilagyiego, Donatha i Kiralya (przebywał na emigracji w USA). Warto nadmienić, że wśród przywódców państw socja- J. Kadar i J. Broz-Tito na polowaniu, 1963 r. listycznych, z którymi również omawiano losy "grupy Nagya", jedynie Władysław Gomułka wypowiedział się przeciwko karze śmierci (w maju 1957 r. w Moskwie). Na wniosek radzieckiego kierownictwa proces członków "grupy" miał się odbyć po zgromadzeniu ONZ we wrześniu 1957 r. i spotkaniu przedstawicieli 69 partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie w listopadzie 1957 r. Kreml miał bowiem płonne -jak się okazało -nadzieje na unormowanie psujących się stosunków z Jugosławią. Dlatego też w pierwszej wersji aktu oskarżenia nie było wzmianki o jugosłowiańskich powiązaniach Nagya. Ostatecznie w tajnym procesie 169 Węgry Państwo Kadara przeprowadzonym w czerwcu 1958 r. na śmierć zostali skazani: Imre Nagy, Pal Maleter, dziennikarz Miklós Gimes i József Szilagyi, kierownik sekretariatu Nagya. Wyroki niezwłocznie wykonano (Nagya powieszono 16 czerwca 1958 r.). Sandora Kopacsiego skazano na dożywocie, Ferenca Donatha na 12 lat, Ferenca Janosiego na 8, Zoltana Tildyego na 6, a Miklósa Yasarhelyiego - na 5 lat więzienia (Losonczy w grudniu 1957 r. zmarł w więzieniu, w nie wyjaśnionych okolicznościach). Nie był to ostami proces przywódców węgierskiej rewolucji. Wiecie 1958 r. skazano na długoletnie więzienie kolejnych członków "grupy Nagya" (m.in. Sandor Haraszti, Gyórgy Fazekas, Pal Locsei, Gabor Tanczos, Laszló Kardos), sądzono oficerów (zapadły wyroki śmierci). Wtedy też przed sądem stanęli Istvan Bibo i Arpad Góncz. Pomimo to sytuacja wewnętrzna wyraźnie uspokajała się. Kadar -dając do zrozumienia, że represje nie były jego wyłączną decyzją -usilnie starał się o odbudowanie swojego image. Poprawiał się stan gospodarki, w dużej mierze dzięki pomocy ZSRR i innych "bratnich" krajów. Tylko w 1957 r. płace realne wzrosły o 17 proc. (w ciągu całego dziesięciolecia - o 46 proc.). WSPR, która w kwietniu 1957 r. liczyła 225 tyś. członków, w czasie VII Zjazdu (grudzień 1959) -już 402 456. Utworzony w marcu 1957 r. Komunistyczny Związek Młodzieży (Kom-munista Ijjusdgi Szóvetseg, KISZ) pół roku później grupował 169 072, a po dwóch latach - 380 tyś. członków. W przeprowadzonych 16 listopada 1958 r. wyborach wzięło udział ponad 98 proc. uprawnionych. Wśród posłów znalazł się Bela Kovacs, dawny sekretarz generalny Niezależnej Partii Drobnych Rolników, w latach 1947-1956 więziony w ZSRR W kwietniu 1959 r. ogłoszono pierwszą, częściową amnestię. Na mocy kolejnej (marzec 1960) wolność odzyskali m.in. Dery, Hay, Zelk, Donath, Tildy. Na uspokojenie wewnętrznej sytuacji niemały wpływ miał XXI Zjazd KPZR (17-31 października 1961), podczas którego dokonano kolejnego rozrachunku z przeszłością, podejmując symboliczne decyzje, m.in. o usunięciu trumny Stalina z Mauzoleum Lenina. Postanowienia zjazdu odbiły się echem na Węgrzech, gdzie kolejni aparatczycy (m.in. Marosan) opuszczali stanowiska, a Rakosi i Geró zostali usunięci z partii. We wrześniu 170 1961 r. Kadar objął ponownie fotel premiera po cieszącym się bardzo złą opinią Miinnichu. W styczniu 1962 r. Kadar wypowiedział słowa znajdujące się w tytule niniejszego rozdziału. Powtórzył je na VIII Zjeździe WSPR dziesięć miesięcy później. Jednocześnie stwierdził, że budowa podstaw socjalizmu jest zakończona i partia przystępuje do budowy "rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego". Społeczeństwa, w którym - przynajmniej teoretycznie - również osoby bezpartyjne będą mogły sprawować odpowiedzialne funkcje. Tezę, że naprawdę zaczęły się "nowe czasy", miały udowodnić symboliczne przedsięwzięcia: emigrantom 1956 r. umożliwiono powrót do kraju, w Budapeszcie odbył się uroczysty pogrzeb zmarłego w 1955 r. na emigracji premiera i prezydenta z lat 1918-1919 hr. Mihaly Karolyiego, Węgrom zezwolono na wyjazdy zagraniczne, zaczęto popierać - traktując jako ważny element gospodarki - turystykę przyjazdową. 21 marca 1963 r. ogłoszono wielką amnestię. Nie objęła ona wszystkich uwięzionych, ostatni z nich wyszli na wolność dopiero w 1974 r. Uchwalone 11 listopada 1966 r. nowe prawo wyborcze dopuściło możliwość zgłaszania więcej kandydatów na posłów, niż było miejsc w parlamencie. Liberalizację dało się odczuć w nauce, literaturze, sztuce, teatrze. "Inteligencja pracująca w gospodarce, na terenie nauk przyrodniczych i stosowanych, pozbyła się wreszcie brania pod uwagę w swej działalności profesjonalnej zasad ideologicznych. Inteligencja twórcza nie musiała się więcej stosować do określonych odgórnie zasad formalnych i treściowych, wystarczyło, że przestrzegała kilku zakazów. I jeżeli ktoś, zajmujący się naukami społecznymi, wstrzymywał się od tego, by ze swoich badań wyciągać wnioski pryncypialne, mógł napisać bardzo wiele nawet o obecnym społeczeństwie węgierskim"48. Zaczęto znowu wydawać książki takich autorów, jak: Lajos Kassak, Gyula fllyes, Sandor Marai czy Sandor Weóres, wystawiać prace awangardowych malarzy. W literackiej twórczości Gezy Ottlika, Ferenca Juhaszą, Laszló Nagya uwidaczniały się wzorce przedwojennej szkoły "populistów". Nowych form wyrazu poszukiwali pisarze średniego 48 P. Szegedi, Opozycja węgierska 1980, Warszawa 1981, s. 8. 171 Państwo Kadśra Węgry pokolenia, wśród nich Ferenc Santas, Gyórgy Konrad, Ferenc Karint-hy, Dezsó Tandori, Istvan Orkeny, Miklós Mćszoly oraz literackiej młodzieży, gdzie przodowali Peter Nadas i Peter Esterhazy. Publikowano też prace twórców wywodzących się z "przedtrianońskich" Węgier, pochodzących z Siedmiogrodu i o nim piszących: Andrasa Suto" i Istvana Szilagyiego, czy też mieszkającego w Bratysławie Lajosa Grendela. Tryumfy święcił węgierski film, mogący poszczycić się takimi nazwiskami, jak Miklós Jancsó, Karoly Makk, Marta Meszaros czy nagrodzony Oskarem (za Mefista) Istvan Szabó. W tęskniącym za spokojem węgierskim społeczeństwie rzeczywiście rosło poparcie dla Kadara i jego polityki. Anegdota z 1964 r. o Kadarze i Chruszczowie w dużej mierze odpowiada rzeczywistości przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych: "Chruszczow. Powiedzcie, tow. Kadar, ilu mieszkańców liczą Węgry? Kadar: Równe 10 milionów, Nikito Siergiejewiczu. Chruszczow: A ilu Popiera Waszą politykę? Kadar: Około dziewięciu i pól miliona. Chruszczow: A co z pozostałymi pięciuset tysiącami? Kadar: Nikito Siergiejewiczu, tych zobowiązuje dyscyplina partyjna"(r). Dla zwiększenia swojej popularności Kadar potrafił wykorzystać nawet nagły upadek popierającego go Chruszczowa (październik 1964). Po powrocie z rozmów w Moskwie z Breżniewem i Kosyginem < (8-10 listopada 1964) węgierski przywódca publicznie zadeklarował, że przyjęta linia partii nie ulegnie zmianie ani na jotę. Daleko w tyle za życiem społecznym czy kulturalnym pozostała natomiast gospodarka. Koniec lat pięćdziesiątych był w całym bloku wschodnim - również na Węgrzech - kolejnym okresem "przyspieszonej budowy socjalizmu", który charakteryzował się m.in. rozbudową kompleksu wojskowo-przemysłowego, zacieśnianiem związków w ramach RWPG, podejmowaniem wspólnych inwestycji. Na Węgrzech tym celom podporządkowany był plan trzyletni (1958-1960) i druga pięciolatka (1961-1965). W tym czasie planowano powiększenie pro- 49 P. Lendvai, Dos einwillige Ungarn. Innenansichten einer Grenzganger, Zurich-Osnabruck 1986, s. 85-86. 172 dukcji przemysłowej o połowę, dochodu narodowego o 35 proc. i dochodów realnych ludności o ok. 20 proc. Jednocześnie przewidywano zwiększenie nakładów na przemysł ciężki z 40 do 46,6 proc. Rosło uzależnienie od importu surowców, przede wszystkim z ZSRR, skąd sprowadzano 95 proc. rudy żelaza, ok. 70 proc. ropy naftowej i drewna. Tam też kierowano prawie 40 proc. węgierskiego eksportu. Zajęto się także rolnictwem, które w wyniku rewolucji 1956 r. znacznie się "uwsteczniło". Pod koniec 1956 r. istniało zaledwie 2,1 tyś. spółdzielni, które zajmowały niewiele ponad 6 proc. ziemi ornej. Walkę z indywidualnymi rolnikami podjęto w połowie 1957 r. Po upływie niespełna dwóch lat było już 3,5 tyś. spółdzielni. Wreszcie 7 grudnia 1958 r. zapadła decyzja o całkowitej kolektywizacji rolnictwa. Podczas jej realizacji często stosowano przymus, na ogół jednak starano się nakłaniać chłopów innymi środkami niż na początku lat pięćdziesiątych, a zatem odszkodowaniami za ziemię, stosunkowo wysokimi płacami w spółdzielniach, opieką społeczną oraz pozostawieniem do indywidualnego użytkowania działek o sporej powierzchni. 30 września 1961 r. minister rolnictwa Pal Losonczi ogłosił zakończenie ponownej kolektywizacji rolnictwa - państwo kontrolowało już 95,6 proc. ziemi (81 proc. należało do spółdzielni). 173 Centralne sterowanie gospodarką stosunkowo szybko doprowadziło do jej załamania. Złe zbiory lat 1963 i 1964 spowodowały konieczność dużego importu żywności (m.in. zboża z Kanady). Rósł deficyt handlowy - z 0,3 mld forintów w 1961 do 6,2 mld w 1964 r. Spadały też dochody ludności. O ile w 1960 r. wzrosły one o 9,3 proc., w 1963 r. o 5,6 proc., o tyle w 1965 r. zaledwie o 0,5 proc. Skłoniło to ekipę Kadara, panicznie obawiającą się społecznych niepokojów, do podjęcia dalej idących reform. Dogodny klimat dla takiego przedsięwzięcia stwarzał przeprowadzany w ZSRR przez Aleksieja Kosygina "eksperyment gospodarczy", zmierzający do decentralizacji przedsiębiorstw oraz zwiększenia ich rentowności. W grudniu 1966 r. K Zjazd WSPR zatwierdził program reform o nazwie Nowy Mechanizm Ekonomiczny. Wszedł on w życie l stycznia 1968 r. Nie podważając istoty gospodarki socjalistycznej, wprowadzono elementy gry rynkowej. Ograniczono dotacje dla przemysłu, jednocześnie poszerzając obszar samodzielności posz- Państwo Kadiłra Węgry czególnych zakładów oraz ograniczając rolę państwa do ogólnej jedynie kontroli. "Mamucie" fabryki podzielono na mniejsze przedsiębiorstwa, dopuszczając do konkurencji między nimi. Szybko zwiększyła się efektywność produkcji, poprawił bilans handlowy kraju. Wyraźne zmiany nastąpiły również w rolnictwie. Podwyższono ceny artykułów rolnych, spółdzielnie zrównano w prawach z własnością państwową (chodziło m.in. o możliwość otrzymania kredytu), zwiększono zakres samodzielności spółdzielni, dopuszczono wolny obrót produktami z prywatnych działek i wspierano ich produkcję. Już wkrótce gospodarstwa te dostarczały na rynek prawie połowę mięsa, 80-90 proc. drobiu, jaj, owoców, warzyw, mleka. Społeczeństwo zaczęło się bogacić: w latach 1966-1972 średnio o 5,5 proc. wzrastały jego dochody realne. O ile w polityce wewnętrznej nastąpiła wyraźna "odwilż", o tyle nie można było tego powiedzieć o stosunkach międzynarodowych. W obozie państw socjalistycznych bowiem - za sprawą Czechosłowacji - rosło napięcie. Należy przyznać, że Kadar był komunistycznym przywódcą najdłużej sprzeciwiającym się interwencji w tym kraju. "Nasze Biuro Polityczne - mówił w maju 1968 r. na spotkaniu pierwszych sekretarzy w Moskwie - niejednokrotnie omawiało sytuację w Czechosłowacji i nasza analiza jest następująca: w Czechosłowacji nie ma kontrrewolucji. W Czechosłowacji odbywa się proces, który rozpoczął się od walki przeciwko pewnym popełnionym błędom. I rozpatrując sytuację, zastanawiając się nad osobistą odpowiedzialnością ludzi, trzeba też krytykować Novotnego. Osobiście najpierw krytykowałbym Novotnego, a potem Dubćeka"50. Ostatecznie dwie węgierskie dywizje wzięły udział w sierpniowej interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Kadar przez kilka następnych lat opierał się jednak breżnie-wowskiej restalinizacji. Doszło nawet do chwilowego oziębienia kontaktów na linii Moskwa-Budapeszt Węgry próbowały dyplomatycznego zbliżenia z Chińską Republiką Ludową czy emancypującą się Rumunią. W połowie lutego 1972 r. Kadar został wezwany do poirytowanego Breżniewa, grożącego nawet wstrzymaniem dostaw surowców dla Węgier. ^ Zaciskanie pętli. Tajne dokumenty dotyczące Czechosłowacji 1968 r., opr. A. Garlicki i A. Paczkow-ski, Warszawa 1995, s. 95-96. W rocznicę wyzwolenia Węgier, 4 kwietnia 1972 r., radziecka prasa pisała wręcz o "nawrocie burżuazyjnego nacjonalizmu" na Węgrzech. To był już wyraźny sygnał niebezpieczeństwa. Dwa tygodnie później (19 kwietnia) parlament węgierski uchwalił zmiany w konstytucji, gwarantujące WSPR "przewodnią" rolę. Przeprowadzano zmiany w systemie prawnym. Coraz wyraźniej odczuwano odwrót od liberalnego kursu, zwłaszcza po wizycie Breżniewa (27 listopada -1 grudnia 1972), nie kryjącego irytacji wolnym przebiegiem węgierskich "reform". 15 marca 1973 r. milicja brutalnie rozbiła kilkutysięczną manifestację uczniowską. Dwa miesiące później aresztowano filozofa i socjolo- Wizyta J. Kadara w fabryce włókienniczej, 1968 r. ga Andrasa P. Hegediisa oraz zwolniono z pracy i pozbawiono możliwości wykonywania zawodu uczniów zmarłego w 1971 r. Lukacsa -Gyórgy Markusa, Agnes Heller, Ferenca Fehera, Mihaly Vajdę, Gyór-gy Bencego, Janosa Kisa. W tym samym czasie pisarz Miklós Haraszti za przetłumaczoną na piętnaście języków książkę Praca na akord został aresztowany i sądzony (proces skompromitował cały węgierski wymiar sprawiedliwości). W następnym roku za książkę Inteligencja na drodze do władzy klasowej aresztowano socjologa Ivana Szelenyiego i pisarza Gyórgy Konrada. Taka polityka wobec intelektualistów wkrótce doprowadziła do powstania samizdatu, w którym ukazywały się prace represjonowanych autorów. 175 174 Węgry Państwo KśdAra Koniec epoki liberalnej dało się zauważyć również w gospodarce. Na zmianę polityki ekonomicznej wpłynęło z jednej strony wielkoprzemysłowe lobby, dla którego elementy gospodarki rynkowej nie były wcale korzystne, z drugiej zaś - kryzys naftowy lat 1973-1974, który ujemnie odbił się na uzależnionych od importu Węgrzech. 28 czerwca 1973 r. reaktywowano Państwowy Komitet Planowania, centralnie zarządzający gospodarką, regulujący ceny i inigujący inwestycje. 21 marca 1974 r. usunięto z Biura Politycznego opowiadającego się za reformami gospodarczymi Rezsó Nyersa. 15 maja 1975 r. zmienił się premier. Jeno Focka zastąpił piastującego swoją funkcję od kwietnia 1967 r. Gyórgy Lazar, dotychczas reprezentujący Węgry w RWPG, znany przeciwnik liberalnego kursu gospodarczego. "W interesie klasy pracującej" ponownie scentralizowano zarządzanie przemysłem. Z zaplanowanych w czwartej pięciolatce 49 wielkich inwestycji skreślono 21 (głównie w przemyśle materiałów budowlanych, lekkim i spożywczym) , wprowadzając na ich miejsce 14 innych - przede wszystkim w energetyce. Przy statystycznie niezłych wskaźnikach gospodarczych, posunięcia te wpłynęły niestety na standard życia społeczeństwa i bilans handlowy kraju. Restrukturyzacja nie ominęła rolnictwa. Poszczególne spółdzielnie i gospodarstwa państwowe połączono w 1500 kolosów. Spółdzielnie (1388) liczyły przeciętnie po 4 tyś. ha i 5 tyś. robotników, dobra państwowe (132) - po 7,6 tyś. ha. Połowa spółdzielni stała się nagle nierentowna. Giganty produkowały drogo, co wpływało na ceny rynkowe. Znowu obniżyły się dochody realne Węgrów. Było to już jednak inne społeczeństwo niż na początku epoki Kadara. W ciągu tych lat dokonał się bowiem olbrzymi skok konsumpcyjny: w 1960 r. było na Węgrzech 18 tyś. samochodów, w 1970 r. - 213 tyś., w 1985 r. już 1,3 min. Spożycie mięsa wynosiło przed 1939 r. 33,9 kg rocznie na głowę, w 1950 r. - 34,9, w 1960 r. - 49,1, a w 1984 r. -już 78 kilogramów. Rozbudzony apetyt społeczeństwa coraz trudniej było zaspokoić. W połowie lat siedemdziesiątych udało się natomiast znacznie poprawić stosunki państwa z największym na Węgrzech Kościołem katolickim. Wzajemne kontakty co prawda ulegały ociepleniu od 1964 r., na drodze ku normalizacji stał jednak kardynał Mindszenty, który przebywając w latach 1956-1971 w amerykańskiej ambasadzie w Budapeszcie, a następnie na emigracji w Austrii, nie chciał dobrowolnie zrezygnować ze stanowiska. Wprawdzie w 1974 r. papież Paweł VI pozbawił Józsefa Mindszentyego stanowiska prymasa Węgier i arcybiskupa Esztergomu, stary kardynał miał jednak zbyt dużą charyzmę, by można go było lekceważyć. Mindszenty zmarł 6 maja 1975 r. Sześć miesięcy później - 13 listopada - premier Lazar został przyjęty przez papieża, 12 lutego następnego roku Laszló Lekai został mianowany prymasem Węgier. Do końca 1978 r. 21 biskupów objęło wakujące do tej pory stanowiska. W ramach ogólnoeuropejskiej polityki odprężenia poprawiała się również sytuacja Węgier na arenie międzynarodowej, co nie pozostawało bez wpływu na politykę wewnętrzną. W1977 r. Kadar odwiedził Watykan, w 1978 - RFN. W styczniu tego roku Cyrus Yance przekazał Węgrom bezcenną relikwię narodową - Koronę św. Stefana, przechowywaną w USA od 1945 r. Zelżały naciski na kulturę. Złagodniała cenzura. Komitet Centralny WSPR w dniu 27 czerwca 1977 r. zalecił literatom, dziennikarzom i naukowcom autocenzurę dzieł według trzech kategorii zagadnień określanych mianem 3T: tómogatott (popierane), turt (tolerowane), tiltott (zabronione). Zachodziły również zmiany w partyjnych elitach - w czasie XII Zjazdu WSPR w marcu 1980 r. odeszło 5 z 15 członków Politbiura. Już w 1978 r. zainicjowano kolejne reformy gospodarcze. W rolnictwie zwiększono autonomię wielkich jednostek produkcyjnych. Ponownie zrestrukturyzowano przemysł, rozwiązując część wielkich trustów, monopolizujących całe dziedziny produkcji. Wprowadzano nowe formy zarządzania, popierano kapitał obcy. W dużej mierze było to jednak tylko reanimowanie nieboszczyka. Pomimo zewnętrzych objawów dobrobytu na początku lat osiemdziesiątych Węgry znalazły się w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej, politycznej i społecznej. W latach 1981-1986 odnotowano ujemny przyrost naturalny (liczba ludności zmniejszyła się o 91 tyś.). Pod względem alkoholizmu i liczby samobójstw Węgry weszły do europejskiej czołówki. Spadała liczba zawieranych małżeństw, a z tych, które doszły do skutku, co drugie kończyło się rozwodem. Zastraszająco 176 177 Węgry Państwo Kadara wzrastała śmiertelność mężczyzn w wieku 30-50 lat. Postępowało wyludnianie wsi. Pogarszała się sytuacja mieszkaniowa, szczególnie ludzi młodych. Bardzo niekorzystnie prezentowały się podstawowe wskaźniki ekonomiczne. W rozpoczętej l stycznia 1981 r. szóstej pięciolatce planowano osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego i utrzymanie standardu życia na poziomie z 1980 r. Jednakże w latach 1981-1985 dochód narodowy wzrósł o 8,1 proc. zamiast planowanych 14,4 proc., spożycie wewnętrzne spadło o 2,9 proc., zamiast wzrosnąć o 7 proc., inwestycje brutto spadły o 20 proc. - zamiast wzrosnąć o 7 proc. Na początku 1982 r. sekretarz KC do spraw gospodarczych, Ferenc Havasi, stwierdził, iż ekonomika kraju znajduje się w stanie śmierci klinicznej. Dług zagraniczny wzrósł do 9 miliardów dolarów. Skłoniło to rząd do ubiegania się o wstąpienie do Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Wejście do międzynarodowych struktur finansowych wymusiło jednak kolejne, bolesne dla społeczeństwa reformy - wśród nich znaczne podwyżki cen. W lipcu 1983 r. Kadar odwiedził następcę Breżniewa -Jurija Andropowa (nota bene w latach 1954-1956 ambasadora na Węgrzech). W czasie wizyty uzyskał zgodę ZSRR na pakiet reform, który następnie został zatwierdzony przez KC WSPR w kwietniu 1984 r. i uchwalony przez rząd miesiąc później. Reformy przewidywały stopniowe przechodzenie do "regulowanego rynku", ponownie zapewniały autonomię zakładów, poprawiały możliwości kredytowe również dla drobnych przedsiębiorstw prywatnych (ich liczba rosła już zresztą wcześniej z 11 tyś. w 1982 r. do 16 tyś. w 1983 r.). Jednocześnie rozpoczęto politykę rygorystycznych oszczędności m.in. w imporcie. W czasie XIII Zjazdu WSPR (marzec 1985) snuto bardzo optymistyczne plany co do kolejnej VII pięciolatki - 17 proc. wzrost dochodu narodowego, a 18 proc. zarobków. Zapalono kolejne "zielone światło" dla reform, tym razem już strukturalnych, przewidujących przebudowę systemu bankowego ł podatkowego oraz aktywizację miejscowego kapitału. Jednocześnie stwierdzono, że Węgry są już właściwie pozbawione rezerw dewizowych i zaciągnięte kredyty uda im się spłacać jedynie kosztem wyraźnego spadku poziomu życia społeczeństwa. Rzeczywistość przerosła jednak wszelkie oczekiwania władz. 178 Zewnętrzne znamiona dobrobytu - sklep węgierski, początek lat osiemdziesiątych Państwo KAdara Węgry Jeszcze w 1985 r. produkcja spadla o 10 proc., zamiast wzrosnąć o trzy, w następnym zaś deficyt zamknął się kwotą 1,4 mld dolarów. Zadłużenie wyniosło brutto 17,7 mld dolarów. W warunkach coraz bardziej widocznego kryzysu uaktywniała się opozycja, l maja 1980 r. z inicjatywy Janosa Kisa powstała tzw. "Sieć wolnych inicjatyw", platforma porozumienia opozycyjnych grup politycznych i ekologicznych. Od początku 1981 r. w mieszkaniu Laszló Rajka (syna) prowadzono systematyczną sprzedaż nielegalnych wydawnictw. Na początku lat osiemdziesiątych zaczęły się ukazywać niezależne czasopisma: "Beszeló", "Tajćkoztató", "Hiromondo". Opozycyjni działacze, wśród nich Janos Kiś, Ferenc Kószeg, Miklós Hara-szti, Balint Nagy, ujawnili swoje adresy i telefony w nadziei na nawiązanie kontaktu ze społeczeństwem. Nigdy jednak nie wykształciły się zinstytucjonalizowane formy opozycji jak KOR w Polsce czy Karta 77 w Czechosłowacji (opozycja sama określała się jako "0,01 procenta" społeczeństwa). Represje wobec dysydentów zaczęły się po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce i trwały do połowy lat osiemdziesiątych. Nie były jednak w stanie powstrzymać rozwoju niezależnej myśli. Był to już proces nieodwracalny. Potrzebę głębokich reform widziała nie tylko opozycja. Do władzy dochodziło nowe pokolenie działaczy komunistycznych, mniej dogmatycznych, lepiej wykształconych, znających i rozumiejących świat. Wokół Rezsó Nyersa i Imre Pozsgaya grupowali się zwolennicy radykalnej przebudowy kraju. Z inicjatywy obu polityków w 1986 r. grupa młodych naukowców rozpoczęła "pod egidą Patriotycznego Frontu Ludowego" opracowywać program reform. Coraz częściej również wymieniano Pozsgaya (rocznik 1933) jako bliskiego już następcę starzejącego się Kadara. Ten jednak o sukcesji chciał zdecydować sam. W1984 r. Kadar ściągnął z Miskolca jednego z najenergiczniejszych działaczy partyjnych, Karoly Grosza, któremu powierzył kierowanie partią w Budapeszcie. Od tej chwili Grosz zaczął się szybko piąć w górę, przyćmiewając swego protektora. W marcu 1985 r. był jedynym nowym członkiem Biura Politycznego, 25 czerwca 1987 r. zaś objął stanowisko premiera (jednocześnie Karoly Nemeth zastąpił Pala Lo-soncziego na stanowisku przewodniczącego Rady Prezydialnej). Grosz 180 był politykiem nowego typu: otwarty, nie unikający kontaktu z mediami i rozumiejący je. Potrafił grać wysoko, zyskując popularność. Wprowadzone przez gabinet Grosza radykalne reformy, choć konieczne, były czynnikiem dobijającym system. Na przełomie 1987 i 1988 r. ogłoszono serię bardzo wysokich podwyżek, wprowadzono powszechny podatek dochodowy i podatek od wartości dodanej (od l stycznia 1989). Społeczne koszty były olbrzymie: okazało się, że 18 proc. społeczeństwa (1,9 min) żyje poniżej minimum socjalnego, 6 proc. (660 tyś.) - poniżej minimum egzystencjalnego. Inflacja wzrosła do 18-20 proc. W tych warunkach, w atmosferze zmian dokonujących się w ZSRR, Kadar, który upierał się, by "Węgry szły drogą socjalizmu", coraz wyraźniej tracił popularność. Rządy jego ekipy stawały się z wolna symbolem niemocy. Rozpaczliwe decyzje uderzające w kulturę i naukę ten fakt tylko potwierdzały. Na przykład wiosną 1988 r. usunięto z WSPR czterech politologów, zarzucając im "szczucie" mas przeciwko partii. Decyzję motywowano: "Pociągnięci do odpowiedzialności członko-we partii szerzyli tezę, że położenie naszego społeczeństwa jest beznadziejne, problemy nierozwiązywalne i reprezentują pogląd, iż Węgry znajdują się w stanie totalnego kryzysu. [...] Zaprzeczają osiągnięciom minionego czterdziestolecia. Wyjście widzą we wprowadzeniu «radykalnych reform», ograniczeniu kierowniczej roli partii i podziale władzy. Rozważają powstanie obok WSPR innych partii. [...] Według nich można osiągnąć społeczną odnowę poprzez legalizację opozycji"51. Było to już ostatnie tchnienie "gulaszowego komunizmu", jak powszechnie nazywano panujący na Węgrzech system. Tylko w pierwszym kwartale 1988 r. WSPR opuściło 45 tyś., a Komunistyczny Związek Młodzieży 100 tyś. członków. Dysproporcja między ideologią ekipy Kadara a rzeczywistością była zbyt duża. Tracił też poparcie nowego radzieckiego kierownictwa (Gorbaczow dał mu to zresztą do zrozumienia już wcześniej - w listopadzie 1986 r.). 3 maja 1988 r. Kadar złożył rezygnację z funkcji sekretarza generalnego WSPR i członka Biura Politycznego. Podczas rozpoczętego 17 maja plenum KC po raz pierw- S1 G. Horn, Freiheit, die ich meine, Hamburg 1991, s. 269. 181 __________________________Węgry_______________________ szy wybrano nowe władze partii w sposób tajny i nieskrępowany. W 108-osobowym Komitecie Centralnym WSPR 37 członków było nowych, 2/3 -zasiadało w nim od 1985 r., a tylko 13 - od lat sześćdziesiątych. W Biurze Politycznym partii, zmniejszonym do 11 osób, większość uzyskali nowi członkowie (wśród nich Pozsgay i Nyers). Sekretarzem generalnym został Karoly Grosz, który tymczasem zachował stanowisko premiera (dopiero w listopadzie 1988 r. przejął je Miklós Nćmeth). Zmiany w Budapeszcie Moskwa przyjęła "ze zrozumieniem". Dla Kadara przywrócono funkcję przewodniczącego partii. Było to stanowisko czysto honorowe. Jego epoka skończyła się. Finał. 1988-1990 Wymiana elity partyjnej u steru rządów nie oznaczała jeszcze daleko idących ustępstw politycznych. Wkrótce też przekonano się o tym. 16 czerwca 1988 r., w trzydziestą rocznicę wykonania wyroku na Imre Nagyu, milicja brutalnie rozpędziła demonstrację domagającą się jego rehabilitacji. Grosz mówił: "Nie! Odmawiamy rehabilitacji Nagya. Co zaś dotyczy roku 1956, to gdybyśmy uznali tamte wypadki za rewolucję, sami stalibyśmy się kontrrewolucjonistami. Nie, to w ogóle nie wchodzi w rachubę"52. Ortodoksyjny stosunek do rewolucji 1956 r. rekompensowano zmianą polityki wobec węgierskich mniejszości narodowych w sąsiednich państwach. Zainteresowanie Węgrami w Siedmiogrodzie, Wojwodinie czy na Słowacji odżyło po podpisaniu w 1975 r. Aktu Końcowego KBWE. Proces, którego nie mogła zatrzymać żadna odgórna kontrola, nabrał tempa na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wraz z pogarszaniem się sytuacji Madziarów w Rumunii. Węgry przeżywały renesans kultury ludowej, atrakcyjnej także dla młodych mieszkańców miast, W obronie mniejszości zaczęli coraz częściej występować intelektualiści, doprowadzając do utworzenia w 1986 r. Instytutu Badania Społeczności Węgierskiej na Obczyźnie. Był to też element łączący rozproszoną opozycję. Planowana przez ekipę Nicolae Ceausescu tzw. systematyzacja wsi i miast, polegająca na masowych przesiedleniach (głównie w wielonarodowym Siedmiogrodzie) i zburzeniu ok. 8 tyś. wsi, wstrząsnęła Węgrami, zmuszając władze do zabrania głosu. Demonstracja przeciwko polityce rumuńskich władz zgromadziła 27 czerwca 1988 r. na budapeszteńskim Placu Bohaterów 50 tyś. uczestników. Ta największa od jesieni 1956 r. polityczna manifestacja stanowiła w procesie przekazy- 52 P. Lendvai, Dos einwillige Ungarn. Von Kdddrzu Grosz, Ziirich 1988, s. 163. 183 Finał. 1988-1990 Węgry wania władzy przez komunistów znaczący punkt. W lecie KC WSPR powołał specjalną komisję, mającą wyjaśnić dziejowe znaczenie roku 1956 oraz okoliczności osądzenia i stracenia Imre Nagya. Jesienią 1988 r. wydarzenia nabrały tempa. Stosunki z Rumunią uległy naprężeniu w stopniu niespotykanym między dwoma socjalistycznymi państwami: doszło nawet do wzajemnego, demonstracyjnego odwołania dyplomatów. Równocześnie dwunastu siedmiogrodzkich Węgrów poprosiło w węgierskiej ambasadzie w Sofii o azyl, otrzymując go. 18 września 1988 r. WRL nawiązała stosunki dyplomatyczne z Izraelem. W październiku parlament podjął ważne, bezprece- Obrady przy węgierskim "Trójkątnym Stole", czerwiec, 1989 r. densowe w bloku socjalistycznym decyzje gospodarcze o otwarciu (od l stycznia 1989) Węgier dla kapitału zagranicznego, z zapewnieniem nieograniczonego transferu zysku. 24 listopada 1988 r. nastąpiła zmiana na stanowisku premiera. Grosza zastąpił młody, czterdziestoletni reformator Miklós Nćmeth. Działający od września 1987 r. intelektualny ruch Węgierskie Forum Demokratyczne (Magyar Demokrata Forum, MDF) stał się w październiku 1988 r. związkiem legalnym. Zaczął też pełnić rolę partii opozycyjnej. 13 listopada 1988 r. ukonstytuował się Związek Wolnych Demokratów (Szabad Demokratak Szóvetsege, SZDSZ), coraz większą rolę zaczął też odgrywać powstały już w marcu 1988 r. Związek Młodych Demokratów (Fiatal Demokratak Szovetsege, FIDESZ). Odżywały partie zlikwidowane przez Rakosiego: Niezależna Partia Drobnych Rolników (19 listopada 1988), Partia Socjaldemokratyczna (28 listopada 1988). Tym samym system monopartyjny stawał się anachroniczną fikcją, skłaniającą do rozpoczęcia - zarówno w parlamencie, jak i w KC - dyskusji o legalizacji stanu faktycznego. 11 stycznia 1989 r. parlament uchwalił ustawę o wolności zrzeszania się i demonstrowania swoich poglądów. Dokładnie miesiąc później -11 lutego - KC WSPR zaaprobował powstanie systemu wielopartyjne-go (101 członków KC było za, 2 - przeciw, 3 - wstrzymało się od głosu). Powtórzyła się sytuacja z jesieni 1956 r.: błyskawicznie powstało lub wznowiło działalność ok. 50 partii, a wśród nich - oprócz wymienionych - również Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa (Ke-reszteny-demokrata Nepparf) oraz Węgierska Partia Ludowa (Magyar Neppart, przejmująca tradycje Narodowej Partii Chłopskiej). W tym czasie - 28 stycznia 1989 r. - Imre Pozsgay oświadczył w imieniu partyjnej komisji badającej znaczenie dla Węgier wypadków 1956 r., że wydarzenia nie były kontrrewolucją, lecz "powszechnym powstaniem przeciwko oligarchicznym rządom, które poniżyły naród"53. Słowa te można było rozumieć szerzej niż tylko przyznanie się do błędu. W pewnym sensie bowiem podważały one zasadność i prawomocność rządów od listopada 1956 r. Konsekwencją tego oświadczenia stało się podjęcie - podobnie jak w Polsce - rozmów z opozycją. "Ale podczas gdy polska partia negocjowała «przy» Okrągłym Stole, węgierska partia negocjowała «z» Okrągłym Stołem"54, bo tak nazwano ciało grupujące od 22 marca 1989 r. osiem największych organizacji -MDF, FIDESZ, SZDSZ, NPDR, PSD, WPL, Towarzystwo Przyjaźni E. Bajcsy-Zsilinszkyego, Demokratyczną Dgę Niezależnych Związków Zawodowych. A zatem przy najbardziej popularnym meblu 1989 r. obok wymienionej organizacji zasiadła strona partyjno-rządowa, przedstawiciele podległych rządowi organizacji społecznych oraz - prowadzący obrady - przewodniczący parlamentu Matyas Sziirós. Nego- 53 T.G. Ash, Wiosna obywateli, Londyn 1990, s. 33. MT.G.Ash, Wiosna..., s. W. 185 184 Węgry Finał. 1988-1990 cjacje rozpoczęły się 13 czerwca 1989 r. - ponad tydzień po wyborczym zwycięstwie "Solidarności", a trzy dni przed manifestacyjnym pogrzebem Irnre Nagya, gromadzącym na budapeszteńskim Placu Bohaterów ćwierć miliona ludzi. W powszechnym odczuciu nie był to tylko pogrzeb Nagya, ale całego systemu. 6 lipca 1989 r. ogłoszono rehabilitację Imre Nagya. Tego samego dnia zmarł Janos Kadar. Można to odczytać symbolicznie. Wydarzenia w Polsce miały znów niemały wpływ na przebieg i na wynik negocjacji. W chwili ich zakończenia od tygodnia istniał rząd Tadeusza Mazowieckiego. Nie bez znaczenia była również podjęta Przewodniczący Forum Demokratycznego József An-tall (z prawej) i szef Związku Wolnych Demokratów PeterTtilgyessy przed sesją parlamentu w dniu 2 maja 1989 r. przez węgierskie władze decyzja o otworzeniu granicy austriackiej dla przebywających w kraju uchodźców z NRD. Tą drogą przedostało się na zachód 110 tyś. Niemców. Ich exodus był sygnałem, że zmiany mogą objąć również inne kraje bloku, że mogą być głębsze i szersze niż z początku sądzono. Podpisany 18 września dokument końcowy negocjacji politycznych był tak samo obszerny i skomplikowany jak jego polski odpowiednik. Umowa przewidywała całkowicie wolne wybory parlamentarne. Jednakże nowego prezydenta (tajemnicą poliszynela było, że zostanie nim Imre Pozsgay) miało wybrać jeszcze dotychczasowe Zgromadzenie Narodowe. Z tym punktem nie zgodziły się Związki Wolnych- i Młodych Demokratów, które odmówiły ostatecznie podpisania porozumienia, proponując w celu rozstrzygnięcia spornych kwestii przeprowadzenie referendum. Obrady podzieliły nie tylko opozycję, ale i komunistów. 7 października 1989 r. w czasie XIV Zjazdu WSPR zdecydowano o jej rozwiązaniu i przekształceniu w Węgierską Partię Socjalistyczną (Magyar Szociali-sta Port, WPS), której kierownictwo objął Rezsó Nyers. WPS odrzuciła doktrynę marksistowsko-leninowską, opowiadając się za "demokratycznym socjalizmem", systemem wielopartyjnym i gospodarką rynkową. Należy zauważyć, że WPS początkowo zgromadziła zaledwie 50 tyś. członków, szybko też zyskała konkurentkę - w grudniu tego samego roku Grosz reaktywował WSPR 18 października, miesiąc po podpisaniu porozumień, parlament znowelizował konstytucję, wprowadzając przewidziane przez umowę poprawki. Z konstytucji usunięto zapis o przewodniej roli partii komunistycznej, zagwarantowano ustrój wielopartyjny. Przestała też istnieć Węgierska Republika Ludowa, w jej miejsce uroczyście proklamowano 23 października Republikę Węgierską (dzień ten ogłoszono świętem narodowym). O ile porozumienia polskiego Okrągłego Stołu zostały zrealizowane w całości, łącznie z wyborem prezydenta przez "kontraktowy" sejm, o tyle późniejsze o kilka miesięcy uzgodnienia węgierskie były urzeczywistniane w innym klimacie politycznym, równocześnie z załamywaniem się reżimów w Czechosłowacji, NRD, Bułgarii. Rozpoczęła się też walka o zmianę niektórych postanowień. Związkowi Wolnych Demokratów udało się przeforsować ogólnonarodowe referendum, mające zdecydować: 1) czy prezydent winien być wybrany już po wyborach parlamentarnych, 2) czy organizacje partyjne mają zostać usunięte z zakładów pracy, 3) czy trzeba rozliczyć majątek byłej WSPR, 4) czy zlikwidować milicję robotniczą. W przeprowadzonym 26 listopada 1989 r. referendum większość uprawnionych odpowiedziała "tak" na wszystkie pytania. W końcu grudnia Matyas Sziiros wyznaczył termin wyborów parlamentarnych na 25 marca 1990 r. Rozpoczęła się pierwsza od ponad czterdziestu lat wolna kampania wyborcza. Nie brakowało w niej sytua- 186 187 Węgry Finał. 1988-1990 cji dramatycznych. 5 stycznia 1990 r. Związek Wolnych Demokratów przedstawił dowody, że służba bezpieczeństwa na wielką skalę inwigilowała opozycję i kontrolowała jej korespondencję (tzw. Dunagate). Okazało się, że z tak uzyskanych informacji korzystali Nemeth, Pozsgay, Sziirós. Wydatnie zmniejszyło to szansę wyborcze socjalistów. Doszło też do ostrych starć między poszczególnymi partiami dawnej opozycji. "Scena polityczna była tak zagmatwana, że gdy badania opinii publicznej włączyły do swoich pytań całkowicie fikcyjną Węgierską Partię Demokratyczną, opowiedziało się za nią 12 procent ankietowanych"55. Prezydent Węgier Arpad Goncz podczas wyborów samorządowych, 30 września 1990 r. na drugim miejscu był Związek Wolnych Demokratów z 24 proc. głosów i 92 mandatami, na trzecim zaś Węgierska Partia Socjalistyczna z 9 proc. głosów i 33 mandatami. Resztę miejsc zdobyły Związek Młodych Demokratów, Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Ludowa, Drobni Rolnicy i kandydaci niezależni. Żadna z partii nie uzyskała absolutnej większości, konieczne zatem stało się zawiązanie koalicji rządowej. Utworzyły ją 26 maja Węgierskie Forum Demokratyczne, Niezależna Partia Drobnych Rolników i chadecy. Premierem został József Antall, historyk i filozof, współzałożyciel i przewodniczący WFD. Zgodnie z przyjętym w referendum założeniem, po wyborach parlamentarnych powinna nastąpić elekcja prezydenta - został nim 3 sierpnia Arpad Goncz, pisarz, po rewolucji 1956 r. skazany na dożywocie, współzałożyciel Związku Wolnych Demokratów. Węgry rozpoczęły nowy etap swojej historii. Nie będą to na pewno dzieje nudne. Ale też z pewnością nie ma powodów do niepokoju. Pierwsza tura wyborów, 25 marca, nie przyniosła rozstrzygnięcia. W 176 okręgach zaledwie pięciu kandydatów uzyskało mandaty. Wszystko wyjaśniło się w drugiej turze, 8 kwietnia. Wygrało Węgierskie Forum Demokratyczne, które zdobyło 42 proc. głosów i 164 mandaty, , Wiosna..., sAL 188 Kalendarium 1867 17 lutego: powstanie rządu G. Andrassyego. 29 maja: parlament węgierski wyraził zgodę na warunki ugody austriacko-węgier-skiej i utworzenie państwa dualistycznego. 8 czerwca: koronacja Franciszka Józefa I na króla Węgier. 1868 25 czerwca: ugoda węgiersko-chorwacka dotycząca autonomii Chorwacji. 1873 l stycznia: połączenie Budy i Pesztu w jeden organizm miejski. 1875 20 października: powstanie rządu K. Tiszy (do marca 1890 r.). 1879 7 października: układ obronny (tzw. Dwuprzymierze) Austro-Węgier z Niemcami. 1882 20 maja: układ obronny (tzw. Trójprzymierze) między Austro-Węgrami, Niemcami i Włochami (przedłużony w 1887 r.). 1894 20 marca: w Turynie zmarł L Kossuth. : 1896 Uroczyste obchody tysiąclecia państwowości Węgier. 1914 28 czerwca: zamach na następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie. 28 lipca: Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. 6 sierpnia: Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. 191 Węgry Kalendarium 1915 23 maja: Włochy wypowiedziały wojnę Austro-Węgrom. 1916 27 sierpnia: Rumunia wypowiedziała wojnę Austro-Węgrom. 21 listopada: zmarł cesarz Austrii i król Węgier Franciszek Józef I. 30 grudnia: koronacja Karola IV na króla Węgier. 1917 20 lipca: na Korfu rząd Serbii i tzw. Komitet Jugosłowiański zadeklarowali zamiar utworzenia Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). 1918 9-10 kwietnia: przedstawiciele narodów Austro-Węgier uchwalili w Rzymie deklarację o prawie do niepodległości. 30 maja: podpisanie czesko-słowackiej umowy w Pittsburgu dotyczącej utworzenia i przyszłości wspólnego państwa. 25 października: pod przewodnictwem hr. M. Karolyiego powstała w Budapeszcie Węgierska Rada Narodowa 28 października: Rada Narodowa Słoweńców, Chorwatów i Serbów ogłosiła powstanie niezależnego państwa - Królestwo SHS. 30 października: początek rewolucji na Węgrzech, Słowacy ogłosili w Tur-czańskim św. Marcinie zerwanie z Węgrami i połączenie z Czechami. 13 listopada: Karol IV Habsburg zrzekł się korony węgierskiej. 16 listopada: proklamowanie Republiki Węgierskiej. 1919 11 stycznia: M. Karolyi został wybrany prezydentem republiki. 16 lutego: pierwsza ustawa o reformie rolnej. 21 marca: powstanie Węgierskiej Republiki Rad. 26 marca: dekret o nacjonalizacji przemysłu. 3 kwietnia: dekret o reformie rolnej. 5 maja: w Arad powstał kontrewolucyjny rząd G. Karolyiego. l sierpnia: upadek Węgierskiej Republiki Rad. 16 listopada: M. Horthy na czele Armii Narodowej wkroczył do Budapesztu. 1920 l marca: M. Horthy został wybrany na stanowisko regenta. 4 czerwca: Węgry podpisały w Trianon traktat pokojowy po I wojnie światowej. 1921 26-30 marca: Pierwsza próba Karol IV restaurowania monarchii. 14 kwietnia: I. Bethlen otrzymał misję utworzenia rządu (do 18 sierpnia 1931). 20-24 października: kolejna próba restauracji monarchii. 6 listopada: ostateczna detronizacja Habsburgów. 1922 18 września: przyjęcie Węgier do Ligi Narodów. 1926 11 listopada: ustanowienie izby wyższej w parlamencie węgierskim. 1927 marzec: alianci zrzekli się militarnej kontroli nad Węgrami, które tym samym odzyskały całkowitą suwerenność. 5 kwietnia: podpisanie węgiersko-włoskiego traktatu o przyjaźni. 1932 6 lutego: nawiązanie pełnych stosunków dyplomatycznych z ZSRR l października: G. Gombos został premierem rządu (do października 1936). 1934 17 marca: podpisanie tzw. Protokołów Rzymskich o współpracy Węgier, Włoch i Austrii. 1935 maj: wizyta H. Goringa na Węgrzech. 1936 28 marca: podpisanie przez Węgry, Austrię i Włochy dodatkowych punktów do Protokołów Rzymskich. 22 sierpnia: spotkanie M. Horthyego z A Hitlerem w Berchtesgaden. 24-28 października: wizyta M. Horthyego we Włoszech. 1937 15 marca: powstanie tzw., frontu Marcowego", w którego skład weszły opozycyjne partie lewicowe. 1938 5 marca: ogłoszenie tzw.,.Programu z GyOr" na temat rozwoju przemysłu zbrojeniowego. 18 maja: tzw. pierwsza ustawa antyżydowska. 193 192 Kalendarium Węgry 21-27 sierpnia: wizyta M. Horthyego w Niemczech. 21-23 sierpnia: państwa Małej Ententy podczas konferencji w Bied (Yaldes) wyraziły zgodę na militarne równouprawnienie Węgier. 2 listopada: podpisanie tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego, na mocy którego Węgry odzyskały południową część Słowacji i część Rusi Podkarpackiej. 1939 16 lutego: P. Teleki został premierem rządu (do 3 kwietnia 1941). 24 lutego: przystąpienie Węgier do Paktu Antykominternowskiego. 15 marca: wojska węgierskie wkroczyły na Ruś Podkarpacką. 4 kwietnia: na mocy porozumienia ze Słowacją Węgry otrzymały pozostałą część Podkarpacia, osiągając tym samym wspólną granicę z Polską. 11 kwietnia: Węgry wystąpiły z Ligi Narodów. 4 maja: tzw. druga ustawa antyżydowska. 1940 30 sierpnia: podpisanie tzw. drugiego arbitrażu wiedeńskiego, który przyznał Węgrom północną część Siedmiogrodu. 20 listopada: przystąpienie Węgier do paktu trójstronnego zwanego "oś Ber-lin-Rzym-Tokio". 1941 3 kwietnia: P. Teleki popełnił samobójstwo. 11 kwietnia: atak wojsk węgierskich na Jugosławię. 27 czerwca: Węgry wypowiedziały wojnę ZSRR. 7 grudnia: Wielka Brytania wypowiedziała wojnę Węgrom. 13 grudnia: Węgry wypowiedziały wojnę USA 1942 19 lutego: mianowanie Istvana Horthyego zastępcą regenta (zginął na froncie 20 sierpnia 1942 r.). 1943 styczeń: klęska 2. Armii Honwedów pod Woroneżem. wrzesień: tajne rokowania przedstawicieli Horthyego z aliantami. 1944 19 marca: na mocy porozumienia w Klessheim wojska niemieckie zajęły Węgry. 11 października: Węgry podpisały w Moskwie porozumienie o zawieszeniu broni. 15 października: Horthy ogłosił przez radio proklamację o wycofaniu się z wojny, początek niemieckiej operacji "Panzerfaust". 22 grudnia: utworzenie w Debreczynie Tymczasowego Rządu Narodowego gen. Beli Dalnoki Miklósa. 1945 17 lutego: wojska radzieckie zajęły Budapeszt 15 marca: dekret Rządu Tymczasowego o reformie rolnej. 4 kwietnia: wyzwolenie Węgier przez Armię Czerwoną. 4 listopada: pierwsze powojenne wybory do parlamentu wygrała Niezależna Partia Drobnych Rolników. 1946 l lutego: ogłoszenie Republiki Węgierskiej; Z. Tildy zostaje wybrany prezydentem, a F. Nagy premierem. 5 marca: komuniści, socjaldemokraci, Narodowa Partia Chłopska utworzyli Blok Lewicowy. l sierpnia: ogłoszono reformę walutową, wprowadzono forinta. 1947 l O lutego: podpisanie w Paryżu traktatu pokojowego między Węgrami a koalicją antyhitlerowską. l lipca: uchwalenie planu trzyletniego z jednoczesnym odrzuceniem Planu Mar-shalla. 31 sierpnia: w wyborach parlamentarnych Blok Lewicowy zdobył 60 proc. mandatów. 1948 10 lutego: podpisanie układu o przyjaźni i współpracy z ZSRR. 12-14 czerwca: zjednoczenie Węgierskiej Partii Komunistycznej z Partią Socjaldemokratyczną w Węgierską Partię Pracujących. 18 grudnia: dekret o tworzeniu spółdzielni produkcyjnych na wsi. 1949 3-8 lutego: proces kardynała Węgier J. Mindszentyego. 19 czerwca: L Rajka skazano na śmierć. 18 sierpnia: parlament uchwalił nową konstytucję, na mocy której państwo otrzymało nazwę Węgierska Republika Ludowa. 1950 styczeń: wprowadzenie pierwszego pięcioletniego planu gospodarczego. 195 194 Węgry Kalendarium 30 sierpnia: porozumienie między rządem a Kościołem katolickim, które doprowadziło do rozdziału Kościoła od państwa. 1952 14 sierpnia: pierwszy sekretarz WPP M. Rakosi objął również stanowisko premiera. 1953 4 lipca: I. Nagy został premierem. 1955 15 kwietnia: usuniecie I. Nagya ze wszystkich stanowisk państwowych i partyjnych. 19 grudnia: przyjęcie Węgier do ONZ. 1956 18-21 lipca: na Plenum KC WPP M. Rakosi został usunięty ze stanowiska pierwszego sekretarza. Zastąpił go E. Gerć). 23 października: manifestacje w Budapeszcie, początek rewolucji węgierskiej. 24 października: I. Nagy ponownie został wybrany premierem republiki. 25 października: J. Kadar zastąpił E. Gero na stanowisku pierwszego sekretarza WPP. I listopada: rozwiązanie WPP, utworzenie WSPR; J. Kadar uciekł do Moskwy. 4 listopada: atak wojsk radzieckich na Węgry, ogłoszenie powstania Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego J. Kadara. 22 listopada: uwięzienie I. Nagya i jego towarzyszy. II grudnia: ogłoszenie na Węgrzech stanu wyjątkowego. 1958 l stycznia: początek trzyletniego planu gospodarczego. 16 czerwca: wykonanie wyroku śmierci na I. Nagyu i pozostałych skazanych w jego procesie. 7 grudnia: KC WSPR podjął decyzję o kolektywizacji rolnictwa. 1961 l stycznia: początek planu pięcioletniego. 26 sierpnia: wykonanie ostatnich wyroków śmierci na uczestnikach powstania 1956 r. 1963 21 marca: ogłoszenie amnestii dla większości skazanych w latach 1957-1958. 1966 28 listopada - 3 grudnia: DC Kongres WSPR powziął decyzję o Nowym Mechanizmie Ekonomicznym. 1968 sierpień: wojska węgierskie wzięły udział w interwencji w Czechosłowacji. 1972 19 kwietnia: uchwalenie zmian w konstytucji; wprowadzenie zapisu o "przewodniej roli" WSPR. 1973 28 czerwca: utworzenie Państwowej Komisji Planowania 1975 17-22 marca: XI Zjazd WSPR uchwalił deklarację o powstaniu rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. 6 maja: na emigracji zmarł prymas Węgier J. Mindszenty. 1976 12 lutego: L. Lekai został mianowany arcybiskupem Esztergomu i prymasem Węgier. 1980 maj: powstanie "Sieci wolnych inicjatyw", zrzeszającej grupy opozycyjne. 1982 6 maja: przyjęcie Węgier do Międzynarodowego Funduszu Walutowego. 7 lipca: Węgry zostały członkiem Banku Światowego. 1987 25 czerwca: partyjny reformator K Grosz zostaje premierem. 3 września: powstanie Węgierskiego Forum Demokratycznego. 1988 30 marca: utworzenie Związku Młodych Demokratów. maj: nastąpiły zmiany w kierownictwie WSPR; J. Kadar został zastąpiony przez K Grosza, do Biura Politycznego weszli partyjni reformatorzy. 13 listopada: utworzenie Związku Wolnych Demokratów. 22 listopada: M. Nemeth otrzymał misję utworzenia rządu. 1989 11 stycznia: uchwalenie ustawy o systemie wielopartyjnym na Węgrzech. 197 196 Kalendarium Węgry 22 marca: rozpoczęcie obrad Okrągłego Stołu Opozycji. 13 czerwca: rozpoczęcie obrad Trójkątnego Stołu, przy którym zasiadły władze podległych rządowi organizacji i partie opozycyjne. 16 czerwca: uroczysty pogrzeb I. Nagya. 18 września: zakończenie obrad Trójkątnego Stołu. 7 października: XIV Zjazd WSPR podjął decyzję o rozwiązaniu partii i przekształceniu jej w Węgierską Partię Socjalistyczną. 18 października: parlament uchwalił nowelizację konstytucji, któragwarantowała system wielopartyjny. 23 października: proklamowanie Republiki Węgierskiej. 26 listopada: większość obywateli opowiedziała się w referendum za wyborem prezydenta w wyborach parlamentarnych. 1990 5 stycznia: ujawnienie tzw. Dunagate, czyli węgierskiej afery podsłuchowej. 6 lutego: podpisanie nowej umowy państwo-Kościół. 25 marca oraz 8 kwietnia: wybory parlamentarne na Węgrzech wygrał WFD, zdobywając 164 mandaty. 8 kwietnia: A. Goncz został wybrany prezydentem Węgier. 2 maja: parlament ustanowił dzień 23 października świętem narodowym. 2 października: Węgry jako pierwsze państwo Układu Warszawskiego przyjęto do Rady Europy. październik: przeprowadzenie wyborów do władz lokalnych; frekwencja wyborcza wynosiła zaledwie 40 proc. 1991 15 lutego: w Budapeszcie i Wyszehradzie odbyło się spotkanie prezydentów, premierów i ministrów spraw zagranicznych Polski, Czechosłowacji i Węgier. A. Goncz, V. Havel i L Wałęsa podpisali deklarację o współpracy, uznaną za początek "trójkąta wyszehradzkiego". 22 kwietnia: K Grosz ujawnił, że na terytorium Węgier stacjonowała radziecka broń nuklearna. 16 czerwca: ostatnie jednostki radzieckie opuściły Węgry. l lipca: ostatnie posiedzenie (w Pradze) Politycznego Komitetu Doradczego Paristw-Stron Układu Warszawskiego. Protokół o rozwiązaniu paktu podpisał w imieniu Węgier premier J. Antall. sierpień: wizyta papieża Jana Pawła II na Węgrzech. 6 grudnia: Węgry i ZSRR podpisały w Moskwie układ o przyjaźni. 16 grudnia: Czechosłowacja, Węgry i Polska podpisały w Brukseli układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotą Europejską. 1992 19 maja: Węgry wycofały się z budowania wspólnie ze Słowacją tamy na Dunaju (Gabćikoro-Nagymaros). Kontynuowana przez Słowację inwestycja groziła nieodwracalnymi skutkami ekologicznymi i prawnopaństwowymi (przesunięcie granicy). Doprowadziła jesienią 1992 r. do naprężenia stosunków między obu krajami. Kwestię rozwiązano polubownie. 30 lipca: Węgierski minister spraw zagranicznych G. Jeszenszky wezwał Słowację do przyznania autonomii żyjącym na jej terytorium Węgrom. 16 września: Parlament Europejski ratyfikował układy o stowarzyszeniu Węgier i Polski ze Wspólnotą Europejską. 11 grudnia: wizyta Borysa Jelcyna na Węgrzech. 1993 lipiec: uchwalenie ustawy o mniejszościach narodowych. 4 września: prochy zmarłego w Portugalii w 1957 r. byłego regenta Węgier M. Horthyego zostały przeniesione do rodzinnego Kenderes. 14 września: w Budapeszcie demonstruje ok. 30 tyś. chłopów, domagając się skuteczniejszej walki z kryzysem agrarnym. 11 grudnia: zmarł premier Węgier J. Antall; funkcję szefa rządu objął P. Boross. 1994 11-12 stycznia: prezydent USA Bili Clinton w czasie wizyty w Pradze spotkał się z przedstawicielami władz Węgier, Czech, Słowacji i Polski, którzy zakceptowali przedstawiony przez Clintona plan "Partnerstwo dla Pokoju". 15 marca: w Budapeszcie 30 tyś. ludzi demonstrowało przeciwko naruszaniu wolności słowa. l kwietnia: Węgry zgłosiły oficjalny wniosek o członkostwo w Unii Eurpejskiej. 8129 maja: wybory parlamentarne na Węgrzech (zgodnie z ordynacją mogli brać w nich udział również Węgrzy zamieszkali poza granicami państwa). W pierwszej turze Węgierska Partia Socjalistyczna zdobyła 32,5 proc. głosów, Związek Wolnych Demokratów 19,5 proc., Węgierskie Forum Demokratyczne 12 proc., a Chrześcijańsko-De-mokratyczna Partia Ludowa - 7,3 proc. Ostatecznie WPS zdobyła 55,2 proc. głosów i 209 mandatów (poprzednio 33), Związek Wolnych Demokratów 18,1 proc. i 70 miejsc (poprzednio 92) i Węgierskie Forum Demokratyczne 9,6 proc. głosów i 37 mandatów (poprzednio 164). 15 lipca: powstał koalicyjny rząd G. Horna, w którym socjaliści objęli 12 tek, liberałowie zaś 3. 8 października: Kongres USA przyjął tzw. "poprawkę Browna", potwierdzając tym samym gotowość włączenia państw Grupy Wyszehradzkiej do NATO. listopad: rozpoczęto lustrację osób piastujących wysokie stanowiska publiczne i państwowe. 199 198 ___________________________Węgry___________________________ 1995 12 marca: rząd G. Horna ogłosił program stabilizacyjny, nazywany od nazwiska ministra finansów L Bokrosa "pakietem Bokrosa". Program przewidywał znaczne ciecia budżetowe, odpłatność za studia etc. 19 czerwca: A Góncz został wybrany ponownie na stanowisko prezydenta. 1996 sierpień: huczne obchody 1100-lecia państwowości Węgier. październik: uroczystości związane z 40 rocznicą rewolucji węgierskiej 1956 r. Prezydenci i Premierzy Prezydenci 1111919 - 21 III 191ft Mihaly Kardyi (tymczasowy prezydent państwa) l II1946 - 3 VIII 1948: Zoltan Tildy 3 VIII 1948 - IV1950: Arpad Szakasits 8 V1950 -14 VIII 1952: Sandor Ronai 14 VIII 1952 -14IV1967: Istvan Dobi 14IV1967 - 25 VI1987: Pal Losonczi 25 VI1987 - 29 VI1988: Karoly Nemeth 29 VI1988 -10 X1989: Bruno Straub 18 X1989 - 2 V1990 (tymczasowo): Matyas Szurós 2 V1990 - 3 VIII 1990 (tymczasowo): Arpad Goncz 3 VIII 1990: Arpad Goncz Premierzy 17II1867 -14 XI1871: Gyula Andrassy 14 XI1871 - 4 XII 1872: Menyhert Lónyay 4 XII 1872 - 21 III 1874: József Szlavy 21 III 1874 - 2 III 1875: Istvan Bittó 2 III 1875 - 20 X1875: Bela Wenckheim 20 X1875 -13 III 1890: Kalman Tisza * Uwzględniono rekonstrukcje gabinetów, daty oznaczają mianowanie premierów i nie zawsze są zgodne z datą powstania rządu. " 23 VIII 1949 -18 X1989 Przewodniczący Rady Prezydialnej WRL- LWfó Tandcs Elnoke. 201 Węgry 13 III 1890 -17 XI1892: Gyula Szapary 17 XI1892 -1411895: Sandor Wekerle 1411895 - 26II1899: Dezso Banfly 26II1899 - 27 VI1903: Kalman Szell 27 VI1903 - 3 XI1903: Karoly Khuen-Hedervary 3 XI1903 -18 VI1905: Istvan Tisza 18 VI1905 - 8IV1906: Geza Fejervary 8IV1906 -1711910: Sandor Wekerle 1711910 - 22IV1912: Karoly Khuen-Hedervary 22IV1912 -10 VI1913: Laszló Lukacs 10 VI1913 -15 VI1917: Istvan Tisza 15 VI1917 - 20 VIII 1917: Móric Esterhazy 20 VIII 1917 - 30 X1918: Sandor Wekerle 30 X1918 - 31X1918: Janos Hadik 31X1918 -1111919: Mihaly Karolyi 1111919 -1811919: Denes Berinkey 1811919 - 21 III 1919: Denes Berinkey 21 III 1919 - 2IV1919: Sandor Garbai 3IV1919 - 24 VI1919: Sandor Garbai 24 VI1919 -1 VIII 1919: Sandor Garbai 5-30 V1919 (tzw. rząd w Arad): Gyula Karolyi 30 V1919 -12 VII 1919 (tzw. pierwszy rząd szegedyński): Gyula Karolyi 12 VII 1919 -12 VIII 1919 (tzw. drugi rząd szegedyński): Dezso P. Abraham l VIII 1919 - 6 VIII 1919: Gyula Peidl 7 VIII 1919 -15 VIII 1919: Istvan Friedrich 15 VIII 1919 - 24 XI1919: Istvan Friedrich 202 Prezydenci i Premierzy 24 XI1919 -15 III 1920: Karoly Huszar 15 III 1920 -19 VII 1920: Sandor Simonyi-Semadam 19 VII 1920 -14IV1921: Pal Teleki 14IV1921 - 24 VIII 1931: Istvan Bethlen 24 VIII 19311X1932: Gyula Karolyi l X1932 - 6 X1936: Gyula Gombós (14 V - 7 VIII i 2IX -10 X1936 obowiązki premiera sprawował Kalman Daranyi) 10 X1936 -14 V1938: Kalman Daranyi 14 V1938 -16II1939: Bela Imredy 16II1939 - 3IV1941: Pal Teleki 3IV1941 - 7 III 1942: Laszló Bardossy 7 III 1942 - 9 III 1942: Ferenc Keresztes-Fischer 9 III 1942 - 22 III 1944: Miklós Kallay 22 III 1944 - 29 VIII 1944: Dome Sztójay 29 VIII 1944 -16 X1944: Geza Lakatos 16 X1944 - 28 III 1945: Ferenc Szalasi 22 XII 194415 XI1945: Bela Dalnoki Miklós 15 XI1945 -1II1946: Zoltan Tildy 4II1946 - 31V1947: Ferenc Nagy (1-4II1946 i 14-31V1947 obowiązki premiera pełnił Matyas Rakosi) 31V1947 - 4 K 1947:Lajos Dinnyes 4 K1947 - 24 K1947: Lajos Dinnyes 24 K1947 -10 XII 1948: Lajos Dinnyes 10 XII 1948 - 20 V1949: Istvan Dobi 20 V1949 -10 VI1949: Istvan Dobi 10 VI1949 - 5 K1949: Istvan Dobi 5IX1949 -14 VIII 1952: Istvan Dobi 203 ____________Węgry___________ 14 VIII 1952 - 4 VII 1953: Matyas Rakosi 4 VII 1953 -18IV1955: Imre Nagy 18IV1955 - 24 X1956: Andras Hegediis 24 X1956 - 4 XI1956: Imre Nagy 4 XI1956 - 2811958: Janos Kadar 2811958 -13 K1961: Ferenc Munnich 13 K1961 - 30 VI1965: Janos Kadar 30 VI1965 -14IV1967: Gyula Kallai 14IV1967 -15 V1975: Jeno Fock 15 V1965 - 25 VI1987: Gyorgy Lazar 25 VI1987 - 24 XI1988: Karoly Grosz 24 XI1988 - 23 V1990: Miklós Nemeth 23 V1990 -11 XII 1993: József Antall 21 XII 1993 -15 VII 1994: Peter Boross 15 VII 1994: Gyula Hora Kierownicy WPP i WSPR 15 VI1948 - IV1950: Arpad Szakasits (przewodniczący WPP) 15 VI1948 - 21 VII 1956: Matyas Rakosi (do 28 VI1953 sekretarz generalny, następnie pierwszy sekretarz WPP) 21 VII 1956 - 25 X1956: Erno Geró (I sekretarz WPP, od 30 X1956 WSPR) 30 X1956-V1988: Janos Kadar (I sekretarz WSPR, od 28IH1985 sekretarz generalny) 22 V1988 - 7 X1989: Karoly Grosz Wskazówki bibliograficzne Przystępując do zaprezentowania - bardzo skrótowej z konieczności - bibliografii przedmiotu, należy poczynić kilka uwag. Uznano za chybione polecanie książek w języku węgierskim, praktycznie nieznanym w Polsce. Z drugiej zaś strony historycznych książek o Węgrzech w języku polskim jest niezbyt dużo, w znacznym stopniu prezentują też wiedzę już nieaktualną. Na szczęście znaczna część wartościowych węgierskich opracowań została przetłumaczona, przede wszystkim na angielski i niemiecki. Dużo prac - tak autorów węgierskich, jak i obcych - zostało od razu wydanych w tych językach. Opracowania syntetyczne Tak Dzieje Węgier Jana Reychmana 01 wyd. 1963), jak i Historia Węgier Wacława Felczaka, której drugie wydanie ukazało się w 1983 r., doprowadzone są tylko do II wojny światowej. Niektóre też ich wątki odbiegają od obecnego stanu wiedzy. Należy to również odnieść do pracy Jerzego Roberta Nowaka Węgry 1939-1974 (II wyd., Warszawa 1975). To niestety komplet opracowań-syntez historii Węgier wydanych po 1945 r. w języku polskim (przed 1939 r. ukazało się kilka opracowań, m.in. M. Bolde-nyiego, J. Balanyiego i E. Lukinicha, nie przedstawiają one jednak większej wartości, są też trudno dostępne). Z ostatnio opublikowanych opracowań obcojęzycznych warte polecenia są m.in.: Jorg K. Hoensch, Geschichte Ungarns 1867-1983, Stuttgart-Berlin-Koln-Mainz 1984 (książka zawiera obszerną bibliografię i kalendarium, ukazała się też jej anglojęzyczna wersja A History of Modern Hungary 1867-1986, London-New York 1988); T. v. Bogyai, Grundzuge der Geschichte Ungarns, (kilka wydań, m.in. Darmstadt 1977 i 1983); Hungarian History - World History, Budapest 1984 (pod redakcją G. Ranki) oraz P. Hanak Die Geschichte Ungarns, Essen 1988. Warto również odnotować wydany w Budapeszcie w 1994 r. pod redakcją L Kosa zbiór niezwykle ciekawych studiów, prezentujących ostatnie osiągnięcia nauki - Die Ungarn. Ihre Geschichte und Kultur. Część historyczną (interesujący nas okres na stronach 161-201) napisał Andras Gergely, autorem części poświęconej kulturze jest Mihaly Szegedy-Maszak. Dużo interesujących - i co ważne - usystematyzowanych informacji znaleźć można w "podręcznikach" - J. Hoenscha Ungarn-Handbuch. Geschichte, Politik, Wirtschafl, Hannover 1991 oraz w wydanym pod redakqX^u^-DetlevaGrothusenaSM>sfeMr0/>a Handbuch, Bd. V- Ungarn, Gottingen 1987 (autorami poszczególnych studiów - po niemiecku lub angielsku - są uczeni z głównych ośrodków naukowych Europy i USA). 207 Wskazówki bibliograficzne Węgry Stosunkowo dużo opracowań syntetycznych traktuje o dwudziestoleciu międzywojennym lub okresie powojennym: S. Balogh, S. Jakab, The History of Hungary after the Second World War 1944-1980, Budapest 1986; C.A Macartney, October Fifteenth. A History of Modern Hungary 1929-1945 (2 tomy), Edinburgh 1956-1957 (oraz 1961); tegoż Geschichte Ungarns, Stuttgart 1971; József Yarga Schuldige Nation oder Vasal wider Willen? Beitrdge żur Zeitgeschichte Ungarns und des Donauraumes, I. Teil, 1918-1919, Wien 1987, II Teil 1939-1949, Wien 1989. Z syntez omawiających dzieje poszczególnych części składowych Królestwa Korony św. Stefana wymienić należy Kurze Geschichte Siebenburgens, wyd. B. Kopeczi, Budapest 1990. Okres 1867-1918 Na pierwszym miejscu należy postawić monumentalne, wielotomowe wydawnictwo Die Habsburgermonarchie 1848-1918, ukazujące się pod redakcją A Wandrusdti i P. Urbanitscha: T1: Die wirtschaftliche Entwicklung, Wien 1973 T. 2: Yerwaltung und Rechtwesen, Wien 1975 T. 3: Die Yolkerdes Reiches (2 vol.), Wien 1980 T. 4: Die Konfessionen, Wien 1985 T. 5: Die bewaffiiete Macht, Wien 1987 T. 6: Die Habsburgermonarchie in System der internationalen Beziehungen (vol. l Wien 1989, vol. 2 Wien 1993). Ponadto: J. Andrassy, Ungarns Ausgleich mit Ósterreich vom Jahre 1867, Leipzig 1897; Der Ósterreichisch-UngarischeAusgleich von 1867. Yorgeschichteund Wirkungen, wyd. P. Berger, Wien-Munchen 1967; J. Galantai, Der ostrreichisch-ungarische Duali-smus 1867-1918, Budapest-Wien 1990; tegoż Die Ósterrewhisch-Ungarische Monarchie und Weltkrieg Budapest 1979; tegoż, Hungary in the First World War, Budapest 1989; P. Hanak (wyd.) Die nationale Frage in der Ósterreichisch-Ungarischen Monarchie 1900-1918, Budapest 1966; tegoż, Ungarn in der Donaumonarchie, Wien-Miinchen--Budapest 1984; tegoż, Der Garten und die Werkstatt. Ein kulturgeschichtlicher Yergleich Wien und Budapest urn 1900, Wien-Koln-Weimar 1992; R Karm Dos Nationalitaten-problem der Habsburgermonarchie, T. 1-2, Graz-Wien 1964; tegoż, The Habsburg Empire. A study in Integration and Disintegration, London 1957; J. Lukacs Budapest 1900. A historical Portrait of a City and its Culture, New York 1988 (tłumaczenie niemieckie: Ungarn in Europa. Budapest um diejahrhundertwende, Berlin 1990); CA Macartney The Habsburg Empire 1790-1918, New York 1969; J. Miskolczy Ungarn in der Habsburger-Monarchie, Wien 1959; R Plaschka, K Mack, Die Auflosung des Habsburgerreichs, Munchen 1970; F. Poloskei Dos ungarische Regierungssystem vordem Yerjall der ostemchisch-ungarischen Monarchie, Budapest 1980; A Toth, Parteien und Reichstagwahlen in Ungarn 1848-1892, Munchen 1973; Ouellen żur Genesis des ungarischenAusgleichgesetzesvon 1867. Der«Ósterreichisech-ungarischsAusgleich» von 1867, wyd. J. Garamyólgyi, Munchen 1979. Z opracowań polskich m.in.: H. Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918, Kraków 1982; H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia narodowościowe Kraków 1977, W. Felczak, Ugoda węgiersko-chorwacka 1868 roku (1969). Okres 1918-1945 Stosunkowo dużo prac, wydanych przede wszystkim na Zachodzie traktuje o węgierskich rewolucjach lat 1918-1919: H. Fischer, Oszkdr Jdszi und Mihdly Kdrolyi Munchen 1978; T. Hajdii, The Hungarian Soviet Republic Budapest 1979; A Janos, W.B. Slottman (wyd.), Reuolution in Perspective: Essays on the Hungarian Soviet Republic of!919 Berkeley 1971; O. Jaszi, Magyańens Schuld - Ungarns Siihne. Revo-lution und Gegenrevolution in Ungarn, Munchen 1923; H. Lindner, Revolution und Kontenevolution in Ungarn in denjahren 1918/1919. Die Ungarische Rdterepublik, Berlin 1958; P. Pastor, Hungary between Wilson and Lenin: the Hungarian Revolution of 1918-1919 and the Big Three, New York 1976; Revolutions and intervetions in Hungary and its neighbor States 1918-1919, Boulder 1988. Warto wspomnieć o wydanym w 1957 r. w Warszawie przez J. Jurkiewicza wyborze dokumentów Stosunki polsko-węgierskie w 1919 r. Olbrzymia literatura omawia "erę Horthyego". O samym regencie pisali m.in.: P. Gosztony Miklós von Horthy. Admiral und Reichsverweser, Gottingen-Zurich-Fran-kfurt 1973; O. Rutter Regent of Hungary. TheAuthońzed Life of Admiral Nicholas Horthy London b.d..; E. v. Schmidt-Pauli, Nicolaus von Horthy. Admiral. Yolksheld undReich-sverweser, Berlin-Budapest 1936; ostatnio T. Sakmyster, Hungary's admiral on horse-back, New York 1994. W Polsce ukazała się w 1939 r. propagandowa biografia M. Upcsey-Steinera Mikolaj Horthy. Regent Królestwa Węgier. O najbliższych współpracownikach regenta pisali: L Tilkovszky, Teleki Pal (1879--1941). A Biographical Sketch, Budapest 1974; E. v. Schmidt-Pauli, Graf Stefan Bethlen. Ein Abschnitt ungarischen Geschichte, Berlin 1931. Kopalnią informacji biograficznych (również dla okresu wcześniejszego i późniejszego) są wydawnictwa: M. Bernath, F. v. Schróder (wyd.) Biographisches Lexikon żur Geschichte SMosteuropas, Munchen 1974-1981; P. Body (red.), Hungarian Statesman ofDestiny 1860-1980, New York 1989 (książka zawiera życiorysy F. Deaka, J. Eotvosa, Gy. Andrassy, I. Tiszy, M. Horthyego, I. Bethlena, E. Bajcsy-Zsilinszkyego, I. Nagya). Politykę zagraniczną Węgier omawiają m.in.: F. Adonyi-Naredy, Ungarns Armee im Zweiten Weltkrieg, Neckargemiind 1971; F. Deak, Hungary at the Paris Peace Conference: the Diplomatic History ofthe Treaty ofTrianon, New York 1942; M. Fenyo, Hitler, Horthy and Hungary. German-Hungarian Relations 1941-1944, New Haven 1972; J. Hoensch, Der ungarische Revisionismus und die Zerschlagung der Tschechoslo-wakei, Tubingen 1967; Gy. Juhasz, Hungarian Foreign Policy 1919-1945, Budapest 1979; C.A Macartney, Hungary and Her Successors. The Treaty of Trianon and Its 209 208 Wskazówki bibliograficzne Węgry Conseąuences 1919-1937, London 1937; J.F. Montgomery, Hungary: łhe Unwilling Satellite, New York 1947. O stosunkach polsko-węgierskich przed drugą wojną pisał M. Koźmiński w pracy Polska i Węgry przed drugą wojną światową, październik 1938 -wrzesień 1939. Z dziejów dyplomacji i irredenty, Wrodaw-Kraków-Warszawa 1970. Z wydawnictw źródłowych: Alllianz Hitler-Horthy-Mussolini. Dokumente żur ungaris-chen Aussenpolitik 1933-1944, wyd. A Adam, Gy. Juhasz, L. Kerekes, Budapest 1966; The Confidential Papers ofAdmiral Horthy, Budapest 1965. Dzieje poszczególnych partii opisują: B. von Krusenstjern, Die Ungarische Kleinla-ndwirten-Partei (1909-1922/1929), Munchen 1981; Dos Parteiwesen Óstrreichs und Ungarns in derZwischenkńegszeit, wyd. AM. Drabek, R G. Plaschka, H. Rumpler, Wien 1990; T. Siile, Sozialdemokratie in Ungarn, Koln-Graz 1967; N. Szollosi-Janze, Die Pfeilkreuzlerbewegung in Ungarn. Historischer Kontext, Entwicklung und Herrschaft, Munchen 1989 (praca ta daje również doskonały wykład historii politycznej, społecznej i gospodarczej Węgier od początku XX w. do 1945 r.). O narastaniu nastrojów antysemickich w okresie międzywojennym i dziejach węgierskich Żydów w czasie drugiej wojny mówią m.in.: R Pischer, Entwicklungssystem des Antisemitismus in Ungarn 1867-1939, Munchen 1988; RL Braham, The Politics ofGenocide: The Holocaust in Hungary (2 tomy), N. Y. 1981; N. Katzburg, Hungary ant thejews. Policy and Legislation 1920-1943,1981; J. Levai (wyd.), Eichman in Hungary. Documents, Budapest 1961; H. Lichtenstein, Raoul Wallenberg. Retter von hunderttau-sendjudm, Koln 1982. Okres 1945-1956 Okres ten, głównie dzięki pracom J.R Nowaka posiada również polskojęzyczną literaturę, m.in.: J.R. Nowak Geneza i pierwsze lata demokracji ludowej na Węgrzech 1944-1948, Warszawa 1987; tegoż, Trudne lata. Węgry 1949-1956, Warszawa 1981; tegoż, Węgry, burzliwe lata 1953-1956, Warszawa 1988; H. Donath, Przemiany ustrojo-wo-prawne na Węgrzech 1939-1949, Wrocław 1978; B. Gojawiczyńska, Kwestia węgierska na arenie międzynarodowej w latach 1944-1947, Łódź 1986. Z polskojęzycznych propagandowych wydawnictw o Węgrzech, w które obfitował przełom lat czterdziestych i pięćdziesiątych, należy wymienić stenogram z procesu Rajka, Laszlo Rajk i jego wspólnicy przed Trybunatem Ludowym, Warszawa 1949 oraz K. Małcużyńskiego i B. Wiernika, Józef'Pehm-Mindszenty, szpieg w kardynalskiej purpurze, b.m.w. 1949. Z opracowań obcojęzycznych (część z wymienionych książek dotyczy również okresu po 1956 r.): E. Andras, Kirche im Ubergang. Die katholische Kirche Ungarns 1945-1982, Wien 1982; M. Bucsay, Der protestantismus in Ungarn 1521-1978, L II, Graz 1978; S.D. Kertesz, Between Russia ant the West. Hungary and the Illusion of Peacemaking 1945-1947, London 1985; F. Hainbuch, Kirche und Staat in Ungarn nach dem Zweiten Weltkrieg, Munchen 1982; D. Korbuly, Ungarns Schrittweise Gleichschal-tung durch die Kommunisten 1945-1948, Munchen 1970; Y. Lahaw, Der Weg der Kommunistischen Parłei Ungarn żur Macht, 11, Munchen 1985, t II Munchen 1988; M. Molnar, A Short History ofthe Hungańan Communist Party, Folkestone 1978; A Szlovak, Kollektwierung der ungarischen Landwirtschaft 1949-1959, Munchen 1964; The Hungańans: a divided Nation, wyd. S. Borsody, New Haven 1988. Rewolucja 1956 r. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych już w 1957 r. wydał (na prawach rękopisu, w bardzo małym nakładzie) wybór dokumentów Z historii wydarzeń węgierskich. Materialy i dokumenty, potem jednak nastąpiła długa przerwa. W 1970 r. ukazała się wprawdzie książka E. Hollosa Kim byli, czego chcieli?, jednak już pierwsze zdanie wstępu mogło zniechęcić do czytania. W1983 r. ukazał się przetłumaczony z węgierskiego (Budapest 1981) bardzo niepełny i tendencyjnie opracowany wybór dokumentów Węgry. Dokumenty i materiały lipiec 1956 - czerwiec 1957. Od 1980 r. prace o 1956 r. zaczęły ukazywać się w wydawnictwach bezdebitowych. W1981 r. ukazały się m.in. Z historii wydarzeń węgierskich, wznowienie, fragmenty wspomnień S. Kopacsiego Węgry 1956. Trzynaściedni nadziei, Dziennik węgierski W. Woroszylskiego (wznawiany potem wielokrotnie, ostatnio w 1990 r.), Węgry 1956 A. Kellesa, Opozycja węgierska 1980 P. Szegediego; w 1983 r. Z. Brzezińskiego Jedność czy konflikt: Węgry 1956, w 1985 G. Mikesa Powstanie Węgierskie, w 1986 Budapeszt '56 oczami polskich dziennikarzy (zapis ze spotkania w dniach 6-7 XI1956 r. z polskimi dziennikarzami, którzy wrócili z Węgier), Węgry 1956B. Lomax'a (wyd. oryg. Hungary 1956, London 1976), a w 1988 pełne wydanie wspomnień S. Kopacsiego W imieniu klasy robotniczej. Z wydawnictw opublikowanych po 1989 r. na największe uznanie zasługuje opracowany przez Janosa Tischlera wybór dokumentów Rewolucja Węgierska 1956 w polskich dokumentach (Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1995) oraz wydana w 1996 r. (również przez ISP PAN) praca Rewolucja węgierska 1956 roku. Reformy, bunt i represje 1953-1963. Ta ostatnia pozycja jest rezultatem badań prowadzonych przez zespół utworzonego w Budapeszcie w 1990 r. Instytutu Historii Rewolucji 1956 (wyd. węg. Aż 1956-os magyarforradalom. Reform-Fekkeles-Szabadsdgharc-Me-gtorlaas, Budapest 1991, niem. Die ungarische Reuolution 1956. Refi)rm-Aujstand-Ve-rgeltung, Wien 1994; ang. The Hungarian Revolution of 1956. Reform, Revolt and Repression 1953-1963, London-New York 1996). Z nie tłumaczonych książek obcojęzycznych należałoby wymienić: A Heller, F. Feher, Ungarn '56. Geschichte einer antistalinistischen Reuolution, Hamburg 1982; F. Fejto, Budapest 1956. La Reuolution hongroise, Paris 1956; Hungarian Workers' Councils in 1956, wyd. B. Lomax, Columbia 1990; P. Kecskemeti, The Unexpected Revolution. Social Forces in the Hungarian Uprising, Stanford 1961; B. Kiraly, P. Jónas (wyd.), The First War Between Socialist States. The Hungarian Reuolution of!956 and Its Impact New York 1983; M. Molnar, Budapest 1956. A History ofthe Hungarian Reuolution, London 1971; J. Radvanyi, Hungary and the Superpowers. The 1956 Reuolution and Realpolitik, Standford 1972; G. Yasari, Die ungarische Reuolution 1956. Ursachen, Yerlauf, Folgen, Stuttgart 1981. 211 210 Węgry Wskazówki bibliograficzne Wybory wspomnień i dokumentów: P. Gosztonyi (wyd.), Die Ungarische Reuolu-tion von 1956, Frankfurt/Main 1963; MJ. Lasky, Ein Weissbuck. Die Ungarische Revolution. Die Geschichte des Oktober-Aujśtandes nach Dokumenten, Meldungen, Au-genzeuenberichten und dem Echo der Weltoffentlichkeit, Berlin 1958. Na uwagę zasługuje również raport opracowany przez komisję ONZ Raport ofthe Special Committee on the Problem ofHungary, New York 1957. Węgry 1956-1989 Z prac polskojęzycznych należy wymienić książkę J.R Nowaka, Węgry. Wychodzenie z kryzysu, Warszawa 1984 oraz wydany przez niezależną oficynę CDN w 1987 r. zbiór studiów Kadaryzm bez maski - wybór niezależnej publicystyki węgierskiej, natomiast z opracowań obcojęzycznych m.in.: P. Darnoy, Ungarn nach dem Yolksaufstand, Koln--Berlin 1960; E. Antal, Grundlagen und reformpolitische Einordnung des ungarischen Witrschaftssystems, Berlin 1978; J. Bangó, Dos neue ungarische Dorf, Bern 1974; E. Csiz-madia, Socialist Agriculture in Hungary, Budapest 1979.; G. Dałoś, Archipel Gulasch. DieEntstehungderdemokratischen Opposition in Ungarn,Bremen 1986; I. Friss (wyd.), Reform ofthe Economic Mechanism in Hungary, Budapest 1971; I. Futaky (wyd.), Ungarn - ein kommunistischs Wunderland?, Hamburg 1983; Ch. Gati, Hungary and the Soviet Block, Durham 1986; L. Gyurkó,/a«os Kddar. Portrdtskizze auf historischem Hintergrund, Kronberg-Budapest 1988; B. Koverig, Communism in Hungary, Stanford 1979; tegoż The Hungarian People's Republic, Baltimore 1979; H.H. Paetzke,Andersde-nkende in Ungarn, Frankfurt/M. 1986; W. Shawcross, Crime and Compromise. Jdnos Kddar and the Politics ofHungary Sińce Revolution, London 1974; H. Timmermann (wyd.), Ungarn nach 1945, Saabriickern 1990; Z. Raducziner, Die ungarische Wirtscha-ftsordnungheute, Bern 1982. 1989-1990 O procesie demokratyzacji informują praktycznie wszystkie książki o jesieni ludów": J. Gorzkowski, W. Morawski./eszew narodów Warszawa 1991; E. Centkowska, Jesień ludów '89. Kalendarium wydarzeń, Warszawa 1992; T.G. Ash, Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, Londyn 1990; M. Szczepaniak, Przebudowa ustroju politycznego na Węgrzech w latach 1988-1990, w: Prace politologiczne red. M. Szczepaniak, Poznań 1994, s. 90-122. Pamiętniki Wspomnień przetłumaczonych na język polski właściwie niestety nie ma. Na uwagę zasługuje jedynie wydany przez drugoobiegowe wydawnictwo "Przedświt" (w 1988) pamiętnik S. Kopacsiego W imieniu klasy robotniczej. Z wydań obcojęzycznych należałoby wymienić m.in.: W. Bóhm, Im Kreuzfeuer zweier Revolutionen (Krieg-sminister im Kabinett Karolyi und Oberkommandant der ungarischen Roten Armee), Munchen 1924; A Hegedus, Im Schatten einerldee, Zurich 1988; J. Hay, Geboren 1900. Erinnerungen, Hamburg 1971; G. Hennyey, Ungarns Schicksal zwischen Ost und West 212 Mainz 1975; G. Horn, Freiheit, die ich mętne, Hamburg 1991; M. Horthy, Ein Lebenfur Ungam, Bonn 1953 (również wersje ang. N.Y. 1957 i franc. Paris 1954); M. Kallay, Hungarian Premier. A Personal Account of a Nations Struggle in the Second World War, N.Y. 1954; M. Karolyi, Memoirs. Faith Without Rlusion, London 1956; I. Kovacs, Im Schatten der Sowjets, Zurich 1948; A Lehar, Erinnerungen. Gegenrevolution und Res-taurationsversuche in Ungarn 1918-1921, Wien 1973; J. Mindszenty, Erinnerungen, Frankfurt/M 1974 (wersja ang. Memoirs, N.Y. 1974); F. Nagy, The Struggle Behind the Iron Curtain, N.Y. 1948; D. Sulyok, Zwei Nachte ohne Tag, Zurich 1948; G. Szechenyi, Ungarn zwischen rot und rot. Ein Bericht aus denjahren 1944-1956, Munchen 1963. Dużo artykułów, materiałów wspomnieniowych, bibliograficznych, szczególnie dla okresu 1867-1945 zawiera wydawany od 1969 r. przez Ungarisches Institut Munchen Ungarn-Jahrbuch (t 21 ukazał się w r. 1993/94). Indeks nazwisk Indeks nie obejmuje nazwisk zawartych w bibliografii, przypisach oraz w podpisach do ilustracji Aba-Nova1t Yilmos, malarz węgierski 82 Abraham Dezsó, właśc. Pattantyus-Abra-ham D. (1875-1973), lipiec-sierpień 1919 premier rządu w Szeged 60,202 Achim Andras (1871-1911), działacz ludowy 39 Adamiecka Hanna, dziennikarka, w czasie rewolucji 1956 przebywają na Węgrzech jako korespondent "Sztandaru Młodych" 163 Ady Endre (1871-1919), poeta węgierski 29 Albrecht II (1397-1439), książę austriacki (Albrecht V) z dynastii Habsburgów, 1437-1439 król Węgier 9 Andics Erzsćbet, kierownik Wydziału Nauki i Kultury KC WPP 146 Andrassy Gyula (1823-1890), polityk i dyplomata, 1867-1871 premier, 1871- -1879 minister spraw zagranicznych AustroWęgier 24, 37,191, 201 Andrassy Gyula (1860-1929), syn poprzedniego, 1906-1910 węgierski minister spraw wewnętrznych, 1918 minister spraw zagranicznych Austro-We-gier24,40,41,48,70 Andropow Jurij (1914-1984), radziecki polityk, dyplomata, wojskowy, 1954- -1957 ambasador w Budapeszcie, 1967-1982 przewodniczący KGB, 1982- -1984 sekretarz generalny KPZR 158, 160,178 Anlall Jozsef (1932-1993), historyk, filozof, współzałożyciel Węgierskiego Forum Demokratycznego, 1990-1993 premier 189,198,199, 204 Apponyi Albert (1846-1933), polityk węgierski, 1906-1910, 1917-1918 minister oświecenia i wyznań 35,38,40,41, 66,67 Apró Antal (ur. 1913), 1952-1953 minister przemysłu materiałów budowlanych, 1953-1956 wicepremier, 1956 minister przemysłu ciężkiego w rządzie Kaddra, 1958-1971 pierwszy wicepremier 161 Babits Mihaly (1883-1941), poeta węgierski 29, 82 Badoglio Piętro (1871-1956), polityk i wojskowy włoski, 1925-1940 szef sztabu generalnego, 1943-1944 premier 111 Bajcsy-ZsUinszky Endre (1886-1944), dziennikarz, polityk węgierski, działacz NPDR, w czasie wojny jeden z przywódców opozycji, zamordowany 86,109,113 Baky Laszló (1898-1946), polityk i wojskowy węgierski 110 Balogh Istvan (1894-1976), ksiądz, sekretarz generalny NPDR 125 Bań Antal, do 1945 A Rozmayer (1903--1951), działacz socjaldemokratyczny, 1945-1948 minister przemysłu 127 Banfly Dezso (1843-1911), polityk węgierski, 1895-1899 premier 38, 202 Barabas Miklós (1810-1898), malarz węgierski 29 Barany Janos (1930-1959), dowódca oddziału w czasie rewolucji 1956, skazany na śmierć i stracony 154 Indeks nazwisk Węgry Bardossy Laszló (1890-1946), pedagog, polityk, 1941-1942 premier i minister spraw wewnętrznych 103, 107, 108, 122,203 Bartna Albert (1877-1960), listopad-gru-dzień 1918 minister spraw wojskowych, 1946-1947 minister obrony narodowej 125 Bartok Bela (1881-1945), kompozytor węgierski 29, 82 Bata Istvan (1910-1982), polityk i wojskowy węgierski, 1953-1956 minister obrony narodowej 168 Batory Stefan -»Stefan Batory Batowski Henryk (ur. 1907), historyk polski, profesor UJ 82 Batthyśny Lajos (1807-1849), marzec- -październik 1848 premier węgierski 15-18 Bay Zoltón, fizyk węgierski 82 Bazylow Ludwik (1915-1985), historyk polski, profesor UW 82 Bem Józef (1794-1850), polski generał, emigrował po powstaniu listopadowym, 1848-1849 uczestnik powstania węgierskiego 17,151 Bence Gyórgy, socjolog węgierski 175 Benczur Gyula (1844-1920), malarz węgierski 29 Beria Ławrientij Pawłowicz (189&- -1953), 1938-1953 ludowy komisarz spraw wewnętrznych, od 1934 w KC WKP(b), od 1946 członek Biura Politycznego i wicepremier 146 Berinkey Denes (1871-1944), październik 1918 - styczeń 1919 minister sprawiedliwości, styczeń 1919 minister spraw zagranicznych, styczeń-marzec 1919 premier 50,202 Bethlen G&bor -» Gabor Bethlen Bethlen Istvan (1874-1946), polityk węgierski, 1921-1931 premier i jednocześnie w 1921 minister finansów, 1924 i 1929 minister sprawiedliwości, 1924 minister spraw zagranicznych, 1924 minister rolnictwa, 1945 wywieziony do ZSRR, gdzie zmarł 58, 67, 70-73, 76,77, 79,83,85-86,89,96,203 Bibo Ishrin (1911-1979), politolog, prawnik, działacz Narodowej Partii Chłopskiej, w 1956 minister stanu w rządzie I. Nagya 158,170 Bielicki Marian, dziennikarz polski, w czasie rewolucji 1956był na Węgrzech korespondentem Polskiego Radia 163 Bierut Bolesław (1892-1956), polityk polski, 1943-1948 członek KC PPR, 1948 sekretarz generalny KC PPR, 1947-1952 prezydent i przewodniczący Rady Państwa, 1948-1954 przewodniczący i 1954-1956 I sekretarz KC PZPR, 1952-1954 premier 134, 144, 147 Bismarck Otto von (1815-1898), od 1862 premier Prus, 1871-1890 pierwszy kanclerz Rzeszy Niemieckiej 24, 111 Biszku Bela (ur. 1921), 1957-1961 minister spraw wewnętrznych, 1961-1962 wicepremier 169 Bittó Istvan (1822-1903), polityk węgierski, 1871-1872 minister sprawiedliwości, 1874-1875 premier 37, 201 Blathy Otto (1860-1939), inżynier i fizyk węgierski 27 Bohm Yilmos (1880-1949), styczeń-marzec 1919 minister spraw wojskowych, marzec-kwiecień 1919komisarz ludowy ds. nacjonalizacji, od 1946 w dyplomacji 54 Bokros L., minister finansów w rządzie G. Horna 200 Boross Peter (ur. 1928), prawnik, polityk, działacz MDF, 1990 minister bez teki, 1990-1993 minister spraw wewnętrznych, 1993-1994 premier 199, 204 Boszormeny Zoltan, dziennikarz, 1931 twórca Narodowosocjalistycznej Węgierskiej Partii Robotniczej 86 Brandestein Bela, filozof węgierski 82 Brankow Lazar (ur. 1912), dyplomata, działacz polityczny, sądzony w procesie L. Rajka, skazany na dożywocie 132 Breuer Marceli (1902-1981), architekt węgierski, od 1937 pracował w USA 82 Breżniew Leonid Iljicz (1906-1982), radziecki działacz polityczny, od 1964 I sekretarz, od 1966 sekretarz generalny KC KPZR 172,174,178 Budenz József (1836-1892), językoznawca węgierski 27 Buriśn Istvan (1851-1922), dyplomata i polityk austro-węgierski, 1903-1912, 1916-1918 austro-wegierski minister finansów, 1915-1916, 1918 minister spraw zagranicznych 24 Ceausescu Nicolae (1918-1989), rumuński działacz polityczny, od 1965 sekretarz generalny RPK, od 1967 przewodniczący Rady Państwa, od 1974 prezydent, rozstrzelany 183 Chamberlain Neville (1869-1940), polityk brytyjski, 1923-1924, 1931-1937 minister skarbu, 1937-1940 premier 95 Chruszczow Nildta Siergiejewicz (1894- -1971), od 1934 członek KC WKP(b), od 1939 członek Biura Politycznego, 1953-19641 sekretarz KC KPZR 144- -146,150,157,160,168,172 Churchill Winston Leonard Spencer (1874-1965), polityk brytyjski, 1911- -1915,1939-1940 pierwszy lord admiralicji, 1924-1929 minister skarbu, 1940-1945, 1951-1955 premier, 1953 Nagroda Nobla w dziedzinie literatury 142 Clemenceau Georges (1841-1929), polityk, dziennikarz i dyplomata francuski, 1906-1909,1917-1920 premier 58 Clerk George Russell (1874-1951), dyplomata brytyjski 62 Clinton Bili, William Jefferson (ur. 1946), polityk amerykański, 1979-1981 i 1983-1993 gubernator stanu Arkansas, od 1993 prezydent USA 199 Csaky Istva"n (1894-1941), dyplomata węgierski, 1938-1941 minister spraw zagranicznych 100 Csernoch Janos (1852-1927), prymas Węgier 48 Csonhriry Kosztka Tivadar (1853-1919), malarz węgierski 29 Cvetković Dragiśa (1893-1969), polityk jugosłowiański, 1939-1941 premier, od 1943 na emigracji 102 Darónyi Kślmdn (1886-1939), polityk węgierski, 1936-1938 premier 92,93, 203 Darvas József (1912-1973), pisarz węgierski, 1947-1950 minister budownictwa, 1950-1956 minister oświaty 83 Deak Ferenc (1803-1876), polityk węgierski, dziennikarz, 1848 minister sprawiedliwości 15,18, 20, 22, 38 Decsi Gyula (1919-1980), węgierski polityk i prawnik, 1952-1953 minister sprawiedliwości 144 Dekśny Istvan, socjolog węgierski 82 Den Miksa (1854-1938), fizyk i inżynier węgierski 27 Derkovits Gyula (1894-1934), malarz węgierski 82 Dery Tibor (1894-1977), pisarz węgierski, działacz polityczny, 1957 skazany na 9 lat więzienia, 1960 amnestionowa-ny 148,167,170 Dinnyes Lajos (1901-1961), działacz NPDR, 1947 minister obrony narodowej, 1947-1948 premier 125,129,203 Dobi Istvan (1898-1968), działacz NPDR, następnie WSPR, 1945-1946 minister stanu, 1946, 1948 minister rolnictwa, 1948-1952 premier 125,129, 201,203 Dógei Imre (1912-1964), 1956 członek rządu J. Kadara, 1957-1960 minister rolnictwa 161 Dohnónyi Ernó (1877-1960), pianista węgierski 29 Dollfuss Engelbert (1892-1934), polityk austriacki, 1930-1932 minister rolnic- 217 216 Indeks nazwisk Węgry twa, 1932-1934 kanclerz, zastrzelony podczas próby zamachu stanu 90 DomanoYszky Sandor (1877-1955), historyk węgierski 82 Donath Ferenc (1913-1986), węgierski działacz polityczny, prawnik, sekretarz osobisty Rakosiego, 1951 skazany na 15 lat, współpracownik I. Nagya, 1958 skazany na 12 lat, 1960 amnestionowany, działacz opozycji demokratycznej 134,153,157,169,170 Dubćek Alexander (1921-1992), 1968--1969 I sekretarz KC KPCz, inicjator tzw. Praskiej Wiosny, 1970 wydalony z partii, 1989-1992 przewodniczący Zgromadzenia Federalnego Czechosłowacji 174 Dudas József (1914-1957), w czasie rewolucji 1956 założyciel Węgierskiego Narodowego Frontu Niepodległościowego, skazany na śmierć i stracony 155 Eckhardt Ttbor (1888-1972), polityk węgierski, przewodniczący NPDR 107 Eckhart Ferenc (1885-1957), historyk węgierski 82 Eichmann Karl Adolf (1906-1962), pracownik Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, jeden z głównych organizatorów holocaustu 109,113 Engels Fryderyk (1820-1895), niemiecki filozof, współtwórca socjalizmu naukowego 137 E6tvós József (1813-1871), węgierski działacz polityczny i społeczny, 1848, 1867-1871 minister oświecenia i wyznań 15,27,37 E6tvos Lorand (1848-1919), uczony węgierski, geofizyk, 1894-1895 minister oświecenia 27 Erdei Ferenc (1910-1971), pisarz i polityk, 1944-1945 minister spraw wewnętrznych, 1948-1949 minister stanu, 1949-1953, 1954-1955 minister rolnictwa, 1956 wicepremier 83,160 Erderyi József (1896-1978), pisarz i poeta węgierski 83 Erdmannsdorf Otto von (1888-1978), dyplomata niemiecki, ambasador w Budapeszcie 104 Esterhazy Miklós (1869-1920), polityk węgierski 48 Esterhazy Móric (1881-1960), 1917 premier Węgier, 1918 minister bez teki 44,202 Esterhazy Peter (ur. 1950), pisarz węgierski 172 Faragho Gabor (1890-1953), generał węgierski, 1944 członek delegacji na rokowania rozejmowe w Moskwie, 1944--1945 minister aprowizacji 111,116 Fardusz Janos (1858-1903), rzeźbiarz węgierski 29 Farkas Ferenc (1903-1966), działacz Narodowej Partii Chłopskiej, 1956 minister stanu w rządzie I. Nagya 158,168 Farkas Mihaly, właśc. Herman Łowy (1904-1965), działacz komunistyczny, 1948-1953 minister obrony narodowej 117,134,142,150 Fazekas Gyorgy (1913-1984), dziennikarz, działacz polityczny, w czasie rewolucji 1956 w sekretariacie I. Nagya 170 Feher Ferenc, filozof i socjolog, przedstawiciel tzw. szkoły budapeszteńskiej, od 1977 na emigracji 175 Feja Geza (1900-1978), węgierski pisarz i publicysta 83,92 Fejervary Geza (1883-1914), 1884-1903 węgierski minister spraw wojskowych, 1905-1906 premier 202 Felczak Wacbw (1916-1993), historyk polski 82 Ferdynand I (1793-1875), z dynastii hab-sbursko-lotaryriskiej, 1835-1848 cesarz Austrii i król Węgier 14,16 Ferenczy Beni (1890-1967), rzeźbiarz węgierski 82 Ferenczy Karoly (1862-1917), malarz węgierski 29 Festetics Sśndor (1882-1956), polityk, grudzień 1918 i 1919 minister obrony narodowej, 1932 twórca Węgierskiej Partii Narodowosocjalistycznej 86 Fischer József (1901-1995), działacz socjaldemokratyczny, w listopadzie 1956 minister stanuwrządziel. Nagya 158 Foch Ferdinand (1851-1929), wojskowy francuski, marszałek Francji, Polski i Wielkiej Brytanii, od maja 1918 naczelny dowódca wojsk alianckich 58 Fock Jeno (ur. 1916), 1961-1967 wicepremier, 1967-1975 premier 176, 204 Franchet d'Esperey Louis (1856-1942), marszałek francuski, dowódca operującej na Bałkanach Armee d'Orient 49 Franciszek Ferdynand (1863-1914), ar-cyksiażę, następca tronu Austro-We-gier 42,191 Franciszek Józef I (1830-1916), 1848- -1916 cesarz Austrii i król Węgier 17, 18, 20, 22-24, 40, 41, 44, 46, 66, 191, 192 Franciszek I Habsburg (1768-1835), 1792-1806 ostatni cesarz rzymsko-niemiecki (jako Franciszek II), od 1804 pierwszy cesarz austriacki, od 1792 król Węgier 14 Friedrich Istvan (1883-1951), sierpieri- -listopad 1919 premier, listopad 1919 - marzec 1920 minister obrony narodowej 60, 62, 202 Friss Istvdn (ur. 1903), działacz komunistyczny, sekretarz KC WPP 134 Fust Mitón, poeta i pisarz węgierski 137 Gśbor Bethlen (1580-1629), 1613-1629 książę Siedmiogrodu 12 Gabor Peter 134 Gali József (1930-1981), pisarz i dziennikarz, w 1957 skazany na karę śmierci, zamienioną na 15 lat więzienia, w 1961 zwolniony 167 Garbai Sandor (1879-1947), działacz socjaldemokratyczny, marzec-sierpień 1919 przewodniczący rady komisarzy ludowych 53, 60, 202 Gardonyi Geza (1836-1922), literat węgierski 29 Geró Ernći, właśc. E. Singer (1898-1980), działacz komunistyczny, 1945-1949 minister komunikacji, 1948-1949 minister finansów, 1949-1952 minister stanu, 1950 minister handlu zagranicznego, 1952-1953 wicepremier, 1953- -1954 minister spraw wewnętrznych, lipiec-październik 1956 I sekretarz KCWPP 117,119,120,125,134, 142, 144, 149, 152, 154, 156, 168, 170, 196, 205 Gimes Miklós (1917-1958), dziennikarz, sądzony razem z I. Nagyem, skazany na śmierć i stracony 167,169-170 Goebbels Joseph (1897-1945), działacz NSDAP, od 1928 szef propagandy NSDAP, od 1933 minister propagandy Rzeszy 88 Gohichowski Agenor (1812-1875), 1850- -1859,1866-1868,1871-1875 namiestnik Galicji, 1859 austriacki minister spraw wewnętrznych, 1860 minister stanu 20 Gombócz Zoltaii, językoznawca węgierski 82 Gómbos Gyula (1886-1936), polityk węgierski, 1929-1936 minister obrony narodowej, 1932-1936 premier, 1933 minister spraw zagranicznych 59, 66, 72, 74, 88, 90, 92, 93,193,203 Gomulka Wbdysław (1905-1982), 1945- -1948 sekretarz generalny KC PPR, 1944-1949 wicepremier, 1945-1949 minister ziem odzyskanych, 1956-19701 sekretarz KC PZPR, 1957-1971 członek Rady Państwa 149-151,165,169 Góncz Arpńd (ur. 1922), pisarz, prawnik, działacz NPDR, po 1956 skazany na dożywocie, w 1963 amnestionowany, od 1990 prezydent Węgier 170, 189, 198,200, 201 GorbaczowMichail (ur. 1931), 1985-1991 sekretarz generalny KC KPZR, inicjator tzw. pierestrojki, 1990-1991 prezydent ZSRR 181 219 218 Węgry Indeks nazwisk Goring Hermann (1893-1946), działacz NSDAP, od 1933 minister lotnictwa Rzeszy i premier Prus, 1935 naczelny dowódca lotnictwa wojskowego, 1937 marszałek polny 90,193 Gosztonyi Peter 8 Gozsdu Elek (1849-1919), pisarz węgierski 29 Grendel Lajos (ur. 1948), pisarz węgierski mieszkający w Bratysławie 172 Groh Gyula, chemik węgierski 82 Grosz József (1887-1961), arcybiskup 136 Grosz KAroly (ur. 1930), działacz WSPR, 1987-1988 premier, 1988-1989 sekretarz generalny WSPR 180-184, 187, 197,198,204,205 Gyorfiy Istva~n (1884-1939), etnograf węgierski 82 Gyórgy I Rśkóczi (1593-1648), 1630- -1648 książę Siedmiogrodu 12 Gyórgy II Rókóczi (1621-1660), 1648- -1660 książę Siedmiogrodu 12 Gyulai Pól (1826-1909), węgierski pisarz i krytyk literacki 29 Hócha Emil (1872-1945), 1938-1939 prezydent Czechosłowacji i 1939-1945 Protektoratu Czech i Moraw 97 Hadlk Janos (1863-1933), polityk i wojskowy, 30-31 października 1918 premier 48, 202 Hajnal Imre, profesor medycyny 82 Hammarsklojd Dag Hjalmar Agne CarI (1905-1961), dyplomata szwedzki, 1953-1961 Sekretarz Generalny ONZ 142,158 Hamvas Endre (1890-1970), arcybiskup 136 Handk Peter 25 Haraszti Miklós, działacz opozycyjny 175,180 Haraszti Szindor (1897-1982), dziennikarz, działacz polityczny, przewodniczący Związku Dziennikarzy 164,170 Havasi Ferenc (ur. 1929), 1980-1988 członek Biura Politycznegp WSPR, sekretarz KC WSPR ds. gospodarczych, 1975-1978 wicepremier 178 Havel Vaclav (ur. 1936), polityk i poeta czeski, sygnatariusz Karty 77, 1989- -1992 prezydent Czechosłowacji, od 1993 prezydent Republiki Czeskiej 198 Hay Gyula (1900-1975), pisarz, dramaturg, działacz polityczny 161,167,170 Haynau Julius (1786-1856), feldmarszałek austriacki 18 Hazai Samu, do 1876 Kohn Samu (1851- -1942), polityk, wojskowy, 1910-1917 węgierski minister spraw wojskowych 36 HegediisAndras (ur. 1922), socjolog, ekonomista, polityk, 1953-1955 wicepremier, 1953-1954 minister rolnictwa, 1955-1956 premier 145,153,156,168 Hegediis Andra~s P. (ur. 1930), filozof, pisarz, socjolog, historyk 175,204 Heller Agnes, socjolog, przedstawicielka tzw. szkoły budapeszteńskiej, od 1977 na emigracji 175 Hennyey GusztaV (1888-1977), generał, 1944 minister spraw zagranicznych 113 Hentzi Heinrich von (1785-1849), generał austriacki, poległ w czasie walk z Węgrami 25,38 Himmler Heinrich (1900-1945), działacz NSDAP, 1929 Reichsfuhrer SS, od 1939 kierownik Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), 1943 minister spraw wewnętrznych i generalny pełnomocnik ds. administracji 111,113 Hitler Adolf (1889-1945), od 1921 kierownik NSDAP, 1933 kanclerz Niemiec, 1934 połączył kompetencje kanclerza i prezydenta, ogłaszając się Fuhrerem (wodzem) 89, 90, 95-97, 99,102-104,108,111,113,193 Hógyes Endre (1847-1906), lekarz, profesor medycyny 27 Hollósy Simon (1857-1918), malarz węgierski 29 Hóman Balint (1885-1951), historyk węgierski, 1932-1938 i 1939-1942 minister oświecenia i wyznań, 1938 minister bez teki 82 Horn Gyula (ur. 1932), polityk i dyplomata węgierski, 1989-1990 minister spraw zagranicznych, od 1994 premier 199, 200,204 Horthy Istvśn (1904-1942), syn regenta, inżynier, 1942 zastępca regenta, zginął w katastrofie lotniczej 106,194 Horthy Miklós (1868-1957), admirał, 1918 dowódca floty austro-węgier-skiej, 1919 współtwórca Armii Narodowej, 1920-1944 regent Węgier, zmarł w Portugalii 59, 60, 62, 64, 66, 69-71, 75, 86, 89, 90, 93, 95, 103-111, 113,116,138,155,192-195,199 Horthy Miklós (ur. 1906), syn regenta, dyplomata 111 Horva~th Imre (1901-1958), działacz polityczny, dyplomata, lipiec-paździer-nik 1956 i maj 1957 - luty 1958 minister spraw zagranicznych 161 Horyóth Sdndor, filozof węgierski 82 Howie Charles Telfer (ur. 1905), oficer południowoafrykański, 1944 członek węgierskiej delegacji rozejmowej do Moskwy 111 Hufhahy Pśl (1810-1891), etnograf i językoznawca węgierski 27 Huszśr Karoly (1882-1941), polityk, dziennikarz, 1919minister oświecenia i wyznań, 1919-1920 premier, 1920 minister pracy i opieki społecznej 58,64, 203 Illy Gusztav (1909-1950), generał węgierski, skazany na karę śmierci 133 Illyes Gyula (1902-1983), pisarz i poeta węgierski 83, 92,171 Imredy Bela (1891-1946), ekonomista, polityk, 1932-1935 minister finansów, 1935-1938 prezydent Węgierskiego Banku Narodowego, 1938-1939 premier, listopad-grudzień 1938 minister spraw zagranicznych 93-96, 98, 101, 108,122, 203 Ivśn-Kovścs Lśszló (1930-1957), dowódca oddziału w czasie rewolucji 1956, skazany na śmierć i stracony 154 Jan Paweł II, Karol Józef Wojtyła (ur. 1920), od 1958 biskup, od 1964 arcybiskup metropolita krakowski, od 1967 kardynał, w 1978 wybrany na papieża 198 Jancsó Miklós (ur. 1921), reżyser węgierski 172 Jandrassik Gyórgy, konstruktor, technik węgierski 82 Janosi Ferenc (1916-1968), pastor, działacz polityczny, 1954-1955 sekretarz generalny Frontu Ludowego 170 Janszky Lajos, generał węgierski 38 JekelyZoltón (1913-1982), pisarz węgierski 138 Jelaćić Josip (1801-1859), od 1848 bań Chorwacji 17,25 Jelcyn Borys N. (ur. 1931), radziecki (rosyjski) działacz partyjny i państwowy, 1986-1988 członek Biura Politycznego KC KPZR, 1990 przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR, od 1991 prezydent Rosji (Federacji Rosyjskiej) 199 Jerzy V (1865-1936), 1910-1936 król Wielkiej Brytanii 79 Jeszenszky Geza (ur. 1941), polityk węgierski, działacz MDF, 1990-1994 minister spraw zagranicznych 199 Jod! Alfred (1890-1946), generał niemiecki, od 1939 szef Sztabu Dowództwa Wehrmachtu, skazany na śmierć w Norymberdze 111 Jókai Mór (1825-1904), literat węgierski 29 Józef I (1678-1711), z dynastii Habsburgów, od 1687 król węgierski, od 1705 220 221 Indeks nazwisk Węgry cesarz rzymsko-niemiecki, w 1711 zakończył powstanie kurców węgierskich 13 Józef II Habsburg (1741-1790), 1780- -1790 cesarz i król Węgier 14 József Atilla (1905-1937), poeta węgierski 83 Juhasz Ferenc (ur. 1928), pisarz węgierski 171 Juhasz Gyula (1883-1937), poeta węgierski 29 Juriga Ferdiś (1874-1950), ksiądz, narodowy działacz słowacki 47 Kódar Janos, właśc. J. Csermanek (1912-1989), działacz WPK, WPP i WSPR, 1956-1985 I sekretarz KC WSPR, 1985-1988 sekretarz generalny KC WSPR, 1948-1950 minister spraw wewnętrznych, 1958,1961-1965 premier, 1958-1961 minister stanu 117, 129, 134, 147, 149, 154, 156-158, 160, 161, 164-168, 170-174, 176-178, 180-182, 186,196,197,204,205 Kaffka Margit (1880-1918), powieściopisarka węgierska 29 Kallai Gyula (ur. 1910), działacz WPK, WPP i WSPR, dziennikarz, 1949-1951 minister spraw zagranicznych, 1960- -1965 wicepremier, 1965-1967 premier 134,149, 204 Kallay Beni (1839-1903), historyk, dyplomata austro-węgierski, 1881 minister spraw zagranicznych Austro-We-gier, 1882-1903 minister finansów Au-stro-Węgier 24 Kallay Miklós (1887-1967), 1932-1935 minister rolnictwa, 1942-1944 premier, 1942-1943 minister spraw zagranicznych 107,113, 203 Kalnoky Gusztóy (1832-1898), dyplomata, 1881-1895 minister spraw zagranicznych Austro-Węgier 24 Kalnoky Laszló (1912-1985), pisarz węgierski 138 Kandó Kalman (1869-1931), inżynier i konstruktor węgierski 82 Kanya Kalman, do 1926 Kania (1869- -1945), dyplomata, polityk, 1933 poseł węgierski w Berlinie, 1933-1938 minister spraw zagranicznych 93,96,113 Kardos Laszló (1918-1980), etnograf, działacz polityczny, w czasie rewolucji 1956 przewodniczący Komitetu Rewolucyjnego Inteligencji Węgierskiej, 1958 skazany na dożywocie, 1963 zwolniony 170 Karinthy Ferenc (1921-1991), pisarz węgierski 172 Karol I Habsburg (1887-1922), 1916- -1918 cesarz Austrii i król Węgier (jako Karol IV) 44,46,48,66, 69,70, 74, 192 Karol IV-* Karol I Karolyi Gyula (1871-1947), w maju 1919 premier rządu w Arad, 1930-1931 minister spraw zagranicznych, 1931- -1932 premier, 1931 minister finansów, 1931-1932 minister pracy i opieki społecznej 58, 59, 86,192, 202,203 Karolyi Mihaly (1875-1955), październik 1918-styczeń 1919 premier, styczeń- -marzec 1919 tymczasowy prezydent republiki 47,48, 50-53,121,171,192, 202 Kassak Lajos (1887-1967), pisarz, poeta i malarz węgierski 171 Keitel Wilhelm (1882-1946), wojskowy niemiecki, od 1938 szef Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, od 1940 jako feldmarszałek 102,105,111 Kelemen Gyula (1897-1973), działacz socjaldemokratyczny, 1956 sekretarz generalny Partii Socjaldemokratycznej, minister w rządzie I. Nagya 158 Kerenyi Karory (1897-1976), historyk węgierski 82 Keresztes-Fischer Ferenc, do 1929 F. Fischer (1881-1948), polityk, 1931- -1935, 1938-1944 minister spraw wewnętrznych 113,203 Kethly Anna (1889-1976), działaczka socjaldemokratyczna, w listopadzie 1956 minister stanu w rządzie I. Nagya 127, 134,158 Khuen-Hedervary Karoly (1849-1918), 1883-1903 bań Chorwacji, 1903,1910- -1912 premier Węgier i minister spraw wewnętrznych 39,42,202 KinUy Bela (ur. 1912), generał, w czasie rewolucji 1956 dowódca Gwardii Narodowej i oddziałów w Budapeszcie, 1957-1989 na emigracji 155,169 Kiś Janos, socjolog i filozof, w 1973 usunięty z Węgierskiej Akademii Nauk, jedna z głównych postaci opozycji demokratycznej, do jesieni 1991 przewodniczący Związku Wolnych Demokratów 175,180 Kiss Ferenc, profesor medycyny 82 Kiss Janos (1885-1944), generał węgierski, uczestnik ruchu oporu 113 Hebelsberg Kuno (1875-1932), polityk, 1921-1922 minister spraw wewnętrznych, 1922-1931 minister oświecenia i wyznań 81, 82 HiszkoZenon (1908-1989),działaczKPP, PPR i PZPR, 1948-1949, 1956-1957 wiceminister sprawiedliwości, 1956- -1971 w KC PZPR, 1959-1970 członek Biura Politycznego PZPR, 149 Kodaly Zoltan (1882-1967), kompozytor węgierski, w 1956 przewodniczący Komitetu Rewolucyjnego Inteligencji Węgierskiej 29, 82 Kodolanyi Janos (1899-1969), pisarz i dramaturg węgierski 83,92 Konrad Gyórgy (ur. 1933), pisarz i socjolog węgierski, działacz opozycji demokratycznej 172,175 Kop.-icsi Sandor (ur. 1922), pułkownik milicji, w 1956 dowódca milicji w Budapeszcie, jeden z twórców Gwardii Narodowej, członek Rewolucyjnego Komitetu Obrony, w 1958 skazany na dożywocie, w 1963 uwolniony, 1975- -1989 na emigracji 153,155,157,170 Koranyi Frigyes (1828-1913), profesor medycyny 27 Koranyi Sśndor, profesor medycyny 82 Kormendy Adrienne, historyk i dyplomata węgierski 8 Komis Gyula, filozof węgierski 82 Komiss Dezsó (1908-1984), malarz węgierski 82 Korwin Maciej -> Maciej Korwin Kossa Istvan (1904-1965), działacz WPK, WPP, WSPR, 1948-1949 minister przemysłu, 1949-1950 minister finansów, 1952-1953 minister hutnictwa i przemysłu ciężkiego, 1956-1957 członek rządu J. Kadara, 1957-1963 minister komunikacji i poczty 161 Kossuth Ferenc (1841-1914), syn Lajo-sa, szef Partii Niepodległości, 1906- -1910 minister handlu 38,40-42 Kossuth Lajos (1802-1894), dziennikarz, polityk, 1848 minister finansów, 1948- -1949 przewodniczący Komiteu Obrony Narodowej, 1849 regent, po 1849 na emigracji 15,17,18,22,37,38,129, 151,191 Kosygin Aleksiej (1904-1980), radziecki działacz partyjny i państwowy, 1948- -1952 i po 1960 w Biurze Politycznym KC KPZR, 1960-1964 I wicepremier, 1964-1980 premier ZSRR 172,173 Kószeg Ferenc, działacz opozycyjny 180 Kosztolanyi Dezso (1885-1936), literat i publicysta węgierski 29, 82 Kovacs Bela (1908-1959), 1945-1947 sekretarz generalny NPDR, 1945-1946 minister rolnictwa, 1947-1956 więziony w ZSRR, w listopadzie 1956 minister stanu w rządzie I. Nagya 125,147, 156,158,170 Kovacs Imre (ur. 1914), pisarz, polityk, dyplomata, 1957-1967 minister aprowizacji 83, 92,107,118 Kovacs Istvan, współczesny historyk i dyplomata węgierski 8 Kovacs Istvan (ur. 1917), generał, w czasie rewolucji 1956 szef Sztabu Generalnego 160 223 222 T Indeks nazwisk Węgry Kovrig Bela, socjolog węgierski 82 Kristóffy József (1857-1928), 1905-1906 minister spraw wewnętrznych 24, 40 Knidy Gyula (1878-1933), poeta i pisarz węgierski 29, 82 Kun Bela (1886-1939), działacz komunistyczny, twórca Węgierskiej Republiki Rad, marzec-sierpień 1919 komisarz spraw zagranicznych, kwiecieri--czerwiec 1919 komisarz obrony, następnie na emigracji, skazany na śmierć w ZSRR 51-53, 55, 56, 59, 60,146 Lajtha Laszló (1878-1960), kompozytor węgierski 82 Lakatos Geza (1890-1967), generał, sier-pień-październik 1944 premier 111, 124, 203 Laval Pierre (1883-1945), adwokat, polityk francuski, 1931-193211935-1936 premier, 1934-1936 minister spraw zagranicznych, 1942-1944 premier Państwa Francuskiego, kolaborant 90 Lazar Gyorgy (ur. 1924), działacz WSPR, 1975-1988 w Biurze Politycznym KC WSPR, 1970-1973 minister pracy, 1973-1975 wicepremier, 1975-1987 premier 176,177,204 Lehar Antal (1876-1962), wojskowy węgierski 60, 66,70 Lekai Laszló (ur. 1910), od 1976 prymas Węgier 177,197 Lenin Włodzimierz Iljicz, wfeśc. Władi-mir I. Uljanow (1870-1924), twórca partii bolszewików, od 1918 przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, inicjator powstania ZSRR (1922) i Międzynarodówki Komunistycznej (1919) 55,137 Leopold II Habsburg (1747-1792), 1790--1792 cesarz rzymsko-niemiecki i król Węgier 14 Liszt Ferenc (1811-1886), kompozytor węgierski 29 Locsei Pal (ur. 1922), dziennikarz, prawnik, socjolog, dziabcz polityczny 167,170 Loga-Sowiński Ignacy (1914-1992), działacz KPP, PPR i PZPR (1956-1971 w Biurze Politycznym), 1956-1971 przewodniczący CRZZ, 1957-1965 członek Rady Państwa 149 Lónyay Menyhert (1822-1884), 1867--1870 węgierski minister finansów, 1870-1871 minister finansów Austro-Węgier, 1871-1872 premier węgierski 37, 201 Losonczi Pal (ur. 1919), działacz WPP i WSPR (1975-1987 w Biurze Politycznym), 1960-1967 minister rolnictwa 173,180,201 Losonczy Geza (1917-1957), dziennikarz, polityk, działacz WPK, WPP i WSPR, bliski współpracownik I. Nagya, w listopadzie 1956 minister stanu w rządzie I. Nagya, zmarł w więzieniu 134, 147,153,157,158,164,169,170 Ludwik II Jagiellończyk (1506-1526), od 1516 król Węgier, zginął pod Mohaczem 10 Lukacs Gyorgy (1885-1971), filozof i polityk węgierski, marzec-sierpień 1919 zastępca komisarza ludowego oświaty, październik 1956 minister oświaty 27, 55, 82,153,156,157,164,175 Lukacs Laszló 202 Luter Marcin (1483-1546), teolog niemiecki 88 Łysenko Trofim (1898-1976), biolog radziecki, twórca naukowej teorii sta-dialnego rozwoju roślin, przewodniczący Ogólnozwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych ZSRR 137 Maciej Korwin (1443-1490), 1458-1490 król Węgier, w 1469 koronował się na króla Czech 9 Madrasz Yictor (1830-1917), malarz węgierski 29 Magashazy Laszló (1879-1959), wojskowy węgierski, współpracownik M. Hor-thyego 66 Mahler Gustev (1860-1911), dyrygent i kompozytor austriacki 29 Makarenko Anton (1888-1939), pedagog i pisarz radziecki 137 Makk Karoly (ur. 1925), reżyser węgierski 172 Maksymilian I (1459-1519), z dynastii Habsburgów, od 1493 król niemiecki, od 1508 cesarz niemiecki 10 Malenkow Gieorgij (1902-1988), radziecki działacz partyjny i państwowy, 1946- -1957 członek Biura Politycznego KC KPZR, 1953-1955 premier ZSRR 142, 145 Maleter Pal (1917-1958), wojskowy węgierski, w czasie rewolucji 1956 dowódca koszar Kiliana, w listopadzie 1956 minister obrony narodowej w rządzie I. Nagya, skazany na karę śmierci razem z Nagyem 155,160,169,170 Malinin Michaił Siergiejewicz (1899- -1960), generał radziecki, 1945-1948 zastępca dowódcy wojsk radzieckich w Niemczech, 1950 pierwszy zastępca inspektora, następnie inspektor Armii Radzieckiej, 1952-1960 pierwszy zastępca szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych ZSRR 160 Marai Sandor (1900-1989), pisarz węgierski, w 1947 emigrował 83,171 Marks Karl (1818-1883), filozof niemiecki, twórca socjalizmu naukowego 137 Mśrkus Gyorgy, socjolog węgierski 175 Marosan Gyorgy (1908-1992), działacz socjaldemokratyczny i komunistyczny, 1949-1950 minister przemysłu lekkiego, lipiec-październik 1956 wicepremier, 1956-1957 członek rządu J. Ka-dara, 1957-1960 minister stanu 134, 149,161,170 Marton Bela, polityk węgierski, sekretarz generalny Partii Narodowej Jedności 88 Mazowiecki Tadeusz (ur. 1927), dziennikarz, polityk, 1989-1990 premier Polski 186 Medgyessy Ferenc (1881-1958), rzeźbiarz węgierski 82 Męsko Zoltan, polityk, 1932 twórca Węgierskiej Narodowosocjalistycznej Partii Robotników i Robotników Rolnych 86 Meszaros Laszló (1905-1945), rzeźbiarz węgierski 82 Meszaros Marta (ur. 1931), reżyser węgierski 172 Meszoly Miklós (ur. 1921), pisarz węgierski 172 Metternich Klemens Lothar von, Met-ternich-Winneburg, (1773-1859), polityk, dyplomata, 1821-1848 kanclerz austriacki 14 Mezofi Yilmos, węgierski działacz socjaldemokratyczny 39 Miklós Bela Dalnotó (1890-1948), generał węgierski, 1944-1945 premier 115, 195,203 Mikojan Anastas Iwanowicz (1895-1978), radziecki działacz partyjny i państwowy, 1935-1966 członek Biura Politycznego KC KPZR, 1946-1955 premier, 1955-19641 wicepremier ZSRR, 1964- -1965 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR 148,154,157 Mikołaj I Romanów (1796-1855), 1825- -1855 cesarz Rosji 18 Mikszath Kalman (1847-1910), literat węgierski 29 Miłosz Czesław (ur. 1911), poeta, pisarz, w 1980 laureat literackiej Nagrody Nobla 7 Mindszemy József -» Pehm-Mindszenty József Moholy-Nagy Laszló (1895-1946), węgierski malarz, rzeźbiarz, fotografik 82 Molnar Antal, kompozytor węgierski 82 Molnar Erik (1894-1966), prawnik, historyk, filozof, polityk, dyplomata 1945- -1947 minister opieki społecznej, 1947-1948 minister informacji, 1947- -1948, 1952-1953 minister spraw za- 225 224 Indeks nazwisk Węgry granicznych, 1950-1952, 1954-1956 minister sprawiedliwości 125 Molnór Ferenc (1878-1952), pisarz węgierski 29,82 Molnśr PaJ, malarz węgierski 82 Mołotow Wiaczesław, właśc. W. Skriabin (1890-1986), radziecki działacz partyjny i państwowy, 1926-1957 członek Biura Politycznego KC, 1930-1941 przewodniczący, 1941-1957 wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, 1939-1949 i 1953-1957 minister spraw zagranicznych 100,103 Móricz Zsigmond (1879-1942), literat węgierski 29, 82 Munkścsy Mitwily (1844-1900), malarz węgierski 29 Miinnich Ferenc (1886-1967), działacz WPK, WPP, WSPR (1956-1966 członek Biura Politycznego KC), dyplomata, w październiku 1956 minister spraw wewnętrznych, 1956-1957 członek rządu J. Kadara, 1957-1958 I wicepremier, 1958-1961 premier, 1961- -1965 minister stanu 153,160,161 Mussolini Benito (1883-1945), dziennikarz i polityk włoski, twórca partii faszystowskiej, 1922-1943 premier, 1943- -1945 premier tzw. Republiki Salo 90, 111 Nśdas Peter (ur. 1942), pisarz węgierski 172 Nóday Istirin (1888-1954), generał węgierski, 1944 członek delegacji rozej-mowej do Moskwy 111 Nśdor Ferenc, generał, 1956 dowódca wojsk lotniczych, członek Rewolucyjnego Komitetu Obrony Narodowej 164 Nagy Agnes Nemes (ur. 1922), poetka węgierska 138 Nagy BaJint, działacz opozycyjny 180 Nagy Ferenc (1903-1979), działacz NDPR, maj-listopad 1945 minister odbudowy, 1946-1947 premier, w sierpniu 1946 minister obrony narodowej, od 1947 na emigracji 118,119,121,125,195,203 Nagy Imre (1896-1958),ekonomista, działacz WPK, WPP, WSPR, 1930-1944 w ZSRR, 1945-1946 minister spraw wewnętrznych, 1950-1952 minister aprowizacji, 1952 minister skupu, 1952- -1953 wicepremier, 1953-1955, 1956 premier, 1958 skazany na karę śmierci 117, 120, 134, 142-145,147-151, 153, 155-158, 161, 163-167, 169, 170, 183, 184,186,196,198,204 Nagy Jeno (1898-1944), oficer węgierski, członek ruchu oporu 113 Nagy Lśszló (1925-1978), pisarz węgierski 171 Nagyatśdi-Szabó Istvśn -> Szabó-Na-gyatadi Istvan Nagy-Balogh Jjinos (1874-1919), malarz węgierski 29 Naszkowski Marian (ur. 1912), 1952- -1968 polski wiceminister spraw wewnętrznych 157 Nemem Karoly (ur. 1922), działacz WSPR, sekretarz KC, czerwiec 1987 - czerwiec 1988 przewodniczący Rady Prezydialnej WRL 180,201 Nemeth Lńszló (1901-1975), pisarz węgierski 83,137 Nemeth M;iria, śpiewaczka węgierska 82 Nemeth Miklós (ur. 1948), działacz WSPR (1988-1989 w Biurze Politycznym), 1988-1990 premier 182,184,188,197, 204 Newton Thomas Wodehouse (1857- -1942), polityk brytyjski 79 Nickelsburg Lśszló (1924-1961), dowódca oddziału podczas rewolucji 1956, skazany na karę śmierci i stracony 154 Novobśtzky Sśndor, dziennikarz 167 Novotny Antonin (1904-1975), czechosłowacki działacz komunistyczny, 1953-19681 sekretarz KC KPCz, 1957-1968 prezydent Czechosłowacji 174 Nowak Jerzy Robert 116 Nyers Rezso (ur. 1923), działacz socjaldemokratyczny, następnie komunistycz- ny, 1966-1975 i 1988-1989 w Biurze Politycznym KC WSPR, lipiec-sierpieri 1956 minister aprowizacji, 1960-1962 minister finansów, 1988-1989 minister stanu 176,180,182,187 Nyfri Sśndor (1854-1911), generał węgierski, 1903-1905 węgierski minister spraw wojskowych, w lutym 1906 komisarz Węgier 41 Oberszwsky Gyula (ur. 1927), dziennikarz, poeta, 1957 skazany na karę śmierci zamienioną na dożywotnie wiezienie 167 Ochab Edward (1906-1989), działacz KPP, PPR, PZPR (1954-1968 członek Biura Politycznego), 1945 minister administracji publicznej, marzec-paź-dziernik 1956 I sekretarz KC PZPR, 1957-1959 minister rolnictwa, 1964--1968 przewodniczący Rady Państwa 147 Ola'11 Gyorgy, pisarz węgierski 84 Olt łfcłroly (1904-1985), działacz WPK, WPP, WSPR, 1947-1949 minister opieki społecznej, 1950-1956 minister finansów 125 Ordass Lajos (1901-1978), biskup protestancki 136 Órkeny Istvśn (1912-1979), pisarz węgierski 172 Orsós Ferenc, profesor medycyny, 1943 członek misji Czerwonego Krzyża w Katyniu 82 Ortutay Gyula (1910-1978), działacz NPDR, 1947-1950 minister oświecenia i wyznań, 1958-1978 członek Rady Prezydialnej 125 Ottiik Geza (1912-1990), pisarz węgierski 138,171 Pasł Laszló (1846-1879), malarz węgierski 29 Pajewski Janusz (ur. 1907), historyk polski, profesor UAM w Poznaniu 82 PaJfly József, polityk, twórca Zjednoczonej Partii Narodowosocjalistycznej 101 Pślffy-Oestereicher Gyorgy (1909-1949), działacz komunistyczny, generał, skazany na karę śmierci w procesie pokazowym 133 Pallavicini Janos (1848-1941), dyplomata austro-wegierski, 1911 minister spraw zagranicznych 24, 58 Paskiewicz Iwan (1782-1856), feldmarszałek rosyjski, 1832-1856 namiestnik Królestwa Polskiego 18 Pataky Kóliruin, śpiewak węgierski 82 Paweł VI, Giovanni Montini (1897-1978), 1963-1978 papież 177 Pehm-Mindszenty József (1892-1975), kardynał, prymas Węgier, 1949-1956 więziony, uwolniony podczas rewolucji 1956, 1956-1971 przebywał w ambasadzie USA w Budapeszcie 134, 136,146,163,164,176,177,195,197 Peidl Gyula (1873-1943), działacz związkowy, styczeń-marzec 1919 minister pracy i opieki społecznej 60,202 Petelei Istva"n (1852-1910), literat węgierski 29 Peter Gśbor (1906-1993), polityk komunistyczny, 1945-1953 szef policji politycznej, 1953 aresztowany, 1960 uwolniony 133,144,168 Petofi Sśndor (1823-1849), poeta i polityk węgierski 146,147,151,155,158, 164 Peyer Kśroly (1881-1956), działacz socjaldemokratyczny, 1-6 sierpnia 1919 minister spraw wewnętrznych, 1919--1920 minister pracy i opieki społecznej 60,64,72,113,117,127 Pfeiffer Zoltón (ur. 1902), działacz NPDR, 1947 założyciel Węgierskiej Partii Niepodległościowej 125 Pilinszky Jśnos (1921-1981), pisarz węgierski 138 Piros Lsiszló (ur. 1917), działacz WPK i WPP (1950-1953 i 1955-1956 członek Biura Politycznego), 1954-1956 minister spraw wewnętrznych 168 227 226 Indeks nazwisk Węgry PongratzGergely (ur. 1932), dowódca oddziału podczas rewolucji 1956, 1956--1990 na emigracji 154,155 Popper Leó (1886-1911), węgierski filozof i teoretyk sztuki 27 Pozsgay Imre (ur. 1933), politolog, działacz WSPR (1988-1989 w Biurze Politycznym) i Węgierskiej Partii Socjalistycznej, 1976-1982 minister kultury, 1988-1990 minister stanu 180,182, 185,186,188 Prónay Pal (1875-1944 lub 1945), poUtyk i wojskowy węgierski, współpracownik M. Horthyego 66 Pulszky Agost (1846-1901), socjolog węgierski 27 Puszkin, poseł radziecki w Budapeszcie 122 Quisling Yidkun (1887-1945), polityk norweski, 1942-1945 premier marionetkowego rządu faszystowskiego w Norwegii 108 Radvanyi Geza, reżyser węgierski, w 1949 emigrował 138 Rajk Julia (1914-1981), żona Laszló Raj-ka seniora, działaczka komunistyczna, 1949-1954 więziona 146 Rajk Laszló (1909-1949), działacz WPK i WPP (członek Biura Politycznego 1945-1949), 1946-1948 minister spraw wewnętrznych, 1948-1949 minister spraw zagranicznych, 1949 skazany na śmierć w procesie pokazowym, 1956 zrehabilitowany 117, 120, 121, 123, 125, 129, 131-133, 146, 147, 149, 195 Rajk Lśszló (syn), działacz opozycyjny 180 Rakóczi Ferenc (1676-1735), od 1704 książę Siedmiogrodu, przywódca powstania przeciw Habsburgom 13 Rakoczi I Gyorgy -> Gyorgy I Rakoczi Rakoczi II Gyorgy -> Gyorgy II Rakoczi Rakosi Matyas, właśc. M. Rosenfeld (1892-1971), działacz WPK i WPP (1945- -1953 sekretarz generalny, 1953-1956 I sekretarz), 1919 zastępca komisarza ludowego ds. handlu, 1945-1952 wicepremier, 1952-1953 premier, od 1956 w ZSRR 73, 104, 115-117, 120, 121, 125, 128-130, 132-134, 142, 144-150, 166,168,170, 196, 203-205 Rakovszky Istvan (1858-1931), polityk, w październiku 1921 premier rządu utworzonego przez Karola IV 70 Ravasz Laszló (1882-1975), biskup prez-biteriański 136 Revai József (1898-1959), działacz WPK, WPP (1945-1953 i 1956 członek Biura Politycznego), jeden z głównych ideologów partyjnych, 1949-1953 minister oświaty ludowej 117,134,137 Reviczky Gyula (1855-1889), poeta węgierski 29 Reychman Jan (1910-1975), polski historyk i orientalista, 1952 współtwórca pierwszej polskiej katedry filologii węgierskiej na Uniwersytecie Warszawskim 82 Ribbentrop Joachim von (1893-1946), polityk i dyplomata niemiecki, 1936- -1938 poseł w Londynie, 1938-1945 minister spraw zagranicznych 100,103, 105,111 Ries Istvan (1885-1950), działacz socjaldemokratyczny, następnie komunistyczny, 1945-1950 minister sprawiedliwości 134 Rippl-Rónai József (1861-1927), malarz węgierski 29 Róheim Geza (1891-1953), etnolog węgierski 82 Rónai Sandor (1892-1965), działacz socjaldemokratyczny, następnie w WPP i WSPR (1956-1965 członek Biura Politycznego), 1945-1949 minister handlu, 1949-1950 minister handlu zagranicznego, 1956-1957 członek rządu J. Kadara 161,201 Rothemere Harold Sidney Harms-worth (1868-1940), polityk brytyjski, zwolennik węgierskich dążeń rewizjonistycznych 79 Rudolf I Habsburg (1218-1291), król niemiecki, pierwszy władca z dynastii habsburskiej 9 Rybar Istvan, fizyk węgierski 82 Santas Ferenc, pisarz węgierski 172 Schmerling Anton von (1805-1893), polityk austriacki, 1849-1851 minister sprawiedliwości, 1860-1865 premier 20,22 Sierow Iwan Aleksandrowicz (1905--1991), generał NKWD i KGB 160, 167 SigrayAntal (1879-1947), poUtyk węgierski, 1919 członek Komitetu Antybol-szewickiego w Wiedniu 58 Simonović Duśan (1882-1962), generał i polityk jugosłowiański, 1941-1942 premier 102 Simonyi-Sernadam Sandor (1864-1946), adwokat, polityk, marzec-lipiec 1920 premier, marzec-kwiecień 1920 minister spraw wewnętrznych i jednocześnie minister spraw zagranicznych 69, 203 Skorzeny Otto (1908-1975), oficer niemiecki, dowódca oddziału komandosów 111 Smuts Jan Christian (1870-1950), generał południowoafrykański, polityk, 1919-1924,1939-1948 premier Związku Południowej Afryki 58 Sólyom Laszló (ur. 1919), generał, szef Sztabu Generalnego 133 Soós Karoly (1869-1953), wojskowy austriacki i węgierski, generał, marzec-lipiec 1920 minister spraw wojskowych 62 Spychalski Marian (1906-1980), wojskowy, polityk, działacz KPP, PPR (1945-1948 w Biurze Politycznym), PZPR (1944-1949 i 1959-1970 w Biu- rze Politycznym), 1945-1949 i 1956 wiceminister obrony narodowej, 1956- -1968 minister obrony narodowej, 1963 marszałek Polski, 1968-1970 przewodniczący Rady Państwa 149 Stalin Josif Wissarionowicz, właśc. I.W. Dżugaszwili (1879-1953), działacz komunistyczny, 1922-1953 sekretarz generalny partii, 1941-1953 premier, 1941-1945 przewodniczący Państwowego Komitetu Obrony i Wódz Naczelny 111, 114, 116, 126, 128, 133, 137,142,146,151,153,154,170 Stefan Batory (1533-1586), 1571-1575 książę Siedmiogrodu, 1575-1586 król Polski 12 Stefan Habsburg, arcyksiażę, 1847-1848 palatyn Węgier 17 Straub Bruno 201 Stróbl Alajos (1856-1926), rzeźbiarz węgierski 29 Sulejman Wspaniały (Sulejman II) (1495- -1566), 1520-1566 sułtan turecki 10 Sulyok Dezsó (1897-1965), polityk węgierski, działacz NPDR, od 1947 na emigracji 122,125 Susłow Michail A. (1902-1982), radziecki działacz partyjny i państwowy 154, 157 Suto Andrós (ur. 1927), pisarz węgierski 172 Szabo Istvan (ur. 1938), reżyser węgierski, nagrodzony Oskarem za "Mefista" 172 Szdbo Istvan, socjolog węgierski 82 Szabó Istvan B. (1893-1976), działacz NPDR, 1946 minister stanu oraz w listopadzie 1956 w rządzie I. Nagya 158 Szabó Janos (1897-1957), dowódca oddziału podczas rewolucji 1956, skazany na śmierć 154 Szabó-Nagyaiadi Istvan (1863-1924), działacz ludowy, polityk, luty-marzec 1919 minister gospodarki narodowej, 1920-1924 minister rolnictwa 72 Szabó Zoltan (1912-1984), pisarz węgierski 83 229 228 Węgry Indeks nazwisk Szakasits Arpód (1888-1965), dziennikarz, działacz socjaldemokratyczny, następnie komunistyczny, 1945-1948 minister stanu, 1948 minister prze-myshi, sierpień 1948 - sierpień 1949 prezydent państwa, sierpień 1949 -maj 1950 przewodniczący Rady Prezydialnej, 1950-1956 uwięziony 117, 128,129,134,147,201,205 Szalał Andrós, do 1945 Erwin Landler (1917-1949), polityk węgierski, skazany w procesie pokazowym na śmierć 132 Szalai Bela (ur. 1922), dyplomata, ekonomista, działacz WPK.WPP (1955-1956 członek Biura Politycznego), WSPR, 1954-1955 minister przemysłu lekkiego, 1963-1975 wiceminister handlu zagranicznego 146 Szalasi Ferenc (1897-1946), oficer, polityk, 1935 twórca Partii Narodowej Woli, od 1940 przywódca Partii Strza-łokrzyżowców, październik 1944-marzec 1945 premier, marzec 1945 minister wyznań i oświecenia 92, 93, 111, 113,122,203 Szamuely Tibor (1890-1919), dziennikarz, działacz komunistyczny, jeden z przywódców i ideologów Węgierskiej Republiki Rad, kwiecień-czerwiec 1919 komisarz ludowy oświaty 56 Sza~nto Zoltan (1893-1977), działacz komunistyczny, październik-listopad 1956 we władzach WSPR 157,164 Szapśry Gyula (1832-1905), polityk węgierski, 1873-1875, 1890-1892 minister spraw wewnętrznych, 1878-1887 minister finansów, 1889-1890 minister rolnictwa, 1890-1892 premier 38, 202 Szarvas G&bor (1832-1895), językoznawca węgierski 27 Szechenyi Istvan (1791-1860), polityk węgierski, założyciel Węgierskiej Akademii Nauk, kwiecień-wrzesień 1848 minister komunikacji i robót publicznych 15 Szeder Ferenc (1889-1952), polityk socjaldemokratyczny 127 Szekely Bertalan (1835-1910), malarz węgierski 29 Szekfli Gyula (1883-1955), historyk i dyplomata węgierski 82 Szelenyi Ivan (ur. 1938), socjolog, w 1975 zmuszony do emigracji do USA, od 1991 przewodniczący Węgierskiego Towarzystwa Socjologicznego 175 Szell Kalman (1843-1915), polityk, 1875- -1878 minister finansów, 1899-1903 premier i minister spraw wewnętrznych 38, 39, 202 Szemere Bertalan (1812-1869), pisarz, polityk, kwiecień-wrzesieri 1848 minister spraw wewnętrznych, maj-sier-pień 1849 premier i minister spraw wewnętrznych 15,18 Szent-Gyorgi Albert (1893-1986), profesor medycyny, biochemik, 1973 laureat Nagrody Nobla, 1947 emigrował 82 Szent-Ivanyi Domokos (1898-1980), dyplomata, 1944 członek węgierskiej delegacji rozejmowej do Moskwy 111 Szerb Antal (1901-1945), językoznawca węgierski 82 Szervśnszky Endre, kompozytor węgierski 82 Szigeti József, skrzypek węgierski 82 Szilagyi Istvón, pisarz węgierski 172 Szilagyi József (1917-1958), działacz polityczny, 1956 kierownik sekretariatu I. Nagya, 1958 skazany na karę śmierci i stracony 169,170 Szinyei-Merse Pal (1845-1920), malarz węgierski 29 Szlavy József (1818-1900), polityk, 1872- -1874 premier węgierski, 1880-1882 minister finansów Austro-Wegier, październik-listopad 1881 minister spraw zagranicznych Austro-Wegier 24, 37, 201 Szombalhelyi Ferenc (1887-1946), generał, od 1941 szef węgierskiego Sztabu Generalnego 105 Tisza Istvan (1861-1918), syn Kalmana, prawnik, polityk, 1903-1905, 1913- -1917 premier, 1903-1905 minister spraw wewnętrznych 40, 42, 44, 46- -48,191, 202 Tisza Kalman (1830-1902), polityk, marzec 1875 - październik 1878 i grudzień 1878-1887 minister spraw wewnętrznych, 1875-1890 premier, paź-dziernik-grudzień 1878 i 1887-1889 minister finansów 37-39,201 Tito Josip, właśc. J. Broz (1892-1980), 1940-1966 sekretarz generalny KPJ, od 1966 przewodniczący Związku Komunistów Jugosławii, 1941-1945 dowódca Wojsk Narodowowyzwoleńczych, 1945-1953 premier, od 1953 prezydent 131-132,160 Tolnai Lajos (1837-1902), poeta węgierski 29 Ulbricht Walter (1893-1973), działacz KPD, od 1929 w Biurze Politycznym KPD, od 1933 na emigracji, 1946 współorganizator SED, 1950-1953 sekretarz generalny, 1953-19711 sekretarz KC, następnie przewodniczący partii, 1949- -1960 wicepremier 144 Vagi Istvan (1883-1940), polityk, twórca Węgierskiej Socjalistycznej Partii Pracy 73 Vaida-Voevod Alesandru (1873-1950), polityk rumuński z Siedmiogrodu 47 Yajda Jśnos (1827-1897), poeta węgierski 29 Yajda Mihaly, filozof węgierski 175 Yajdas Lajos (1908-1941), malarz węgierski 82 Yambery Annin (1832-1913), historyk węgierski 27 Yance Cyrus Robert (ur. 1917), prawnik, polityk amerykański, 1977-1980 sekretarz stanu USA 177 Yarga Domokos, dziennikarz, po 1956 represjonowany 167 Szonyi Tibor, do 1945 T. Hoffman (1903--1949), lekarz, działacz komunistyczny, skazany razem z L. Rajkiem 132 Sztójay Dóme (1883-1946), generał, polityk, dyplomata, marzec-sierpień 1944 premier i minister spraw zagranicznych Węgier 109-111,122,203 Sziics, pułkownik, 3 listopada 1956 aresztowany wraz z delegacją węgierską 160 Sziiros Móryós, przewodniczący parlamentu, październik 1989 - maj 1990 tymczasowy prezydent Węgier 185, 187-188, 201 Tśnczos Gabor (1928-1979), filozof, socjolog, działacz młodzieżowy, sekretarz generalny Klubu Petófiego 164, 170 Tandori Dezs6 (ur. 1938), pisarz węgierski 172 Tardos Tibor (ur. 1918), pisarz węgierski 148,167 Tartsay Yilmos (zm. 1944), członek ruchu oporu 113 Teleki Geza (1911-1983), syn Pala, polityk, profesor geografii i geologii, 1944-1945 minister oświaty i wyznań 111,115 Teleki Pal (1871-1941), polityk, premier, profesor geografii, czerwiec-sierpień 1919 minister spraw zagranicznych rządu w Szeged, kwiecień-wrzesień 1920 i styczeń-luty 1941 minister spraw zagranicznych, lipiec 1920 -kwiecień 1921 i 1939-1941 premier, 1938-1939 minister oświaty i wyznań 58, 59, 67, 69, 70, 94, 96, 98-103, 111, 115,194, 203 Tildy Zoltan (1889-1961), pastor, działacz NPDR, listopad 1945 - luty 1946 premier, luty 1946-sierpień 1948 prezydent, 1948-1956 w areszcie domowym, październik-listopad 1956 minister stanu 118, 120, 121, 129, 147, 156,158,170,195,201,203 230 231 Indeks nazwisk Węgry Varga Jewgienij (1879-1964), ekonomista radziecki pochodzenia węgierskiego, działacz polityczny 146 Yarkonyi Istrón (1852-1918), polityk, założyciel Niezależnej Socjalistycznej Partii Węgier 38 Vas Zoltón (1903-1983), dziennikarz, historyk, działacz komunistyczny, 1924- -1940 więziony, 1940-1944 w ZSRR, 1945 burmistrz Budapesztu, następnie działacz gospodarczy, w listopadzie 1956 komisarz rządu I. Nagya ds. aprowizacji 104,121,134,164 YiisjSrhelyi Miklós (ur. 1917), dziennikarz, działacz polityczny, w czasie rewolucji 1956 kierownik biura prasowego rządu 170 Yśzsonyi YUmos (1868-1926), polityk, twórca Partii Obywatelsko-Demokraty-cznej, 1917 i 1918 minister sprawiedliwości 73 Yeesenmayer Edmund (1904-1977), pułkownik SS, 1944 przedstawiciel Niemiec na Węgrzech 109 Yerbćly Lei szło, konstruktor węgierski 82 Yerbely Tibor, profesor medycyny 82 Yeres Peter (1897-1970), pisarz, działacz polityczny, przewodniczący Narodowej Partii Chłopskiej, marzec-wrze-sień 1947 minister budownictwa, wrzesień 1947 - wrzesień 1948 minister obrony narodowej, 1954-1956 przewodniczący Związku Pisarzy Węgierskich 83,92,118 Yincez Stanisław (1888-1971), prozaik polski, badacz kultury, publicysta, działacz polityczny, po wojnie na emigracji 99 Vix Fernand (1876-1941), pułkownik francuski, 1919 przedstawiciel dowództwa alianckiego w Budapeszcie 52,53 V6rós Jśnos (1891-1968), generał, kwie-cień-październik 1944 i grudzień 1944 - marzec 1946 szef Sztabu General- nego, grudzień 1944 - listopad 1945 minister obrony narodowej, 1949- -1957 więziony 116 WallenbergRaouI (1912-1947?), szwedzki dyplomata i działacz społeczny, 1944-1945 przebywał w Budapeszcie, gdzie ochronił przed deportacją kilkadziesiąt tysięcy Żydów, 1945 aresztowany przez NKWD i wywieziony do ZSRR 113 Wałęsa Lech (ur. 1943), polityk i działacz związkowy, 1980-1981 i 1989-1990 przewodniczący NSZZ "Solidarność", 1990-1995 prezydent RP 198 Wekerle Sdndor (1848-1921), polityk, ekonomista, 1889-1995, 1906-1910, 1917-1918 minister finansów, 1892 minister handlu, 1892-1895, 1906- -1910, 1917-1918 premier, kwiecień 1906 minister spraw wojskowych, 1909-1910 minister sprawiedliwości 38, 41, 42,44, 46, 202 Wenckheim Bćla (1811-1879), polityk, 1867-1869, 1878 minister spraw wewnętrznych, 1875 premier 37, 201 Weores S,-indor (1913-1989), pisarz węgierski 137,171 Werboczi Istva"n (ok. 1458-1541), ideolog szlachty węgierskiej, prawnik, autor zbioru praw Tripartitum (1514), dyplomata 10 Werth Henrik (1881-1952), generał węgierski, do 1941 szef Sztabu Generalnego 103,105 Wilson Thomas Woodrow (1856-1924), politolog i polityk, 1913-1929 prezydent USA z ramienia partii demokratycznej 46,48 Windischgratz Alfred (1787-1862), feldmarszałek austriacki 17, 25 Władysław II Jagiellończyk (1456-1516), od 1471 król Czech, od 1490 król Węgier 9-10 Wolictó Krzysztof, dziennikarz, w czasie rewolucji 1956 przebywał na Węgrzech jako korespondent "Trybuny Ludu" 163 Woroszyłow KHment Jefremowicz (1881-1969), marszałek ZSRR, 1934- -1940 ludowy komisarz obrony, 1946- -1953 wicepremier ZSRR, 1952-1960 przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR 116,120 Woroszylski Wiktor (1927-1996), dziennikarz, poeta, tłumacz, krytyk literacki, w czasie rewolucji 1956 przebywał na Węgrzech jako korespondent "Nowej Kultury" 163,165 Zelk Zoltón (1906-1981), działacz polityczny, poeta, 1956 we władzach Związku Pisarzy 167,170 Zichy Mihśly (1827-1906), malarz węgierski 29 Zichy-Yósonkeó Nóndor (1829-1911), polityk węgierski, twórca Partii Ludowej 38 Zippernovszky KAroly (1853-1942), fizyk węgierski 27 Żołd Sdndor (1913-1951), działacz WPK i WPP, czerwiec 1950-kwiecień 1951 minister spraw wewnętrznych 134 Zdanow Andriej Aleksandrowicz (1896--1948), radziecki działacz polityczny i państwowy, od 1939 w Biurze Politycznym KC WKP (b), jeden z głównych ideologów radzieckich 137 232