Dariusz Gacek Beskid Wyspowy Przewodnik turystyczny polskie g�ry Wydawnictwo PTTK �Kraj" Warszawa 2001 Projekt ok�adki Andrzej Wielocha Fotografie na ok�adce: Andrzej Wielocha I str. oktadki: Ostra znad Wilczyc IV stt. ok�adki: Kapliczka w Jurkowie Pietrzkach plany i mapki Agnieszka Wielocha � Copyright by Wydawnictwo PTTK �Kraj" Sp. z o.o. Warszawa 2001 � Copyright by Dariusz Gacek Warszawa 2001 ISBN 83-7005-445-5 Wydawca: Wydawnictwo PTTK �Kraj" Sp. z o.o. 00-075 Warszawa, ul. Senatorska 11, tel. (0-22) 826-16-91 www.pttkkraj.pl Sk�ad: Jan Jacek Swianiewicz, 01-833 Warszawa ul. Dani�owskiego 1/20, tel. (0-22) 834-67-54 OD AUTORA Zapraszam w Beskid Wyspowy. Jest to pelna znakomitych walor�w turystycznych kraina g�rska, r�ni�ca si� znacznie od pozosta�ych cz�ci Beskid�w. W jej oryginalnym krajobrazie, na kt�ry skladaj� si� odizolowane �wyspy" g�rskie tkwi cala odr�bno�� i urok. Atrakcje tego regionu i jego specyficzny charakter docenili ju� dawno podr�nicy tej miary, co Jan Rostworowski, �egota Pau�i i Wincenty Poi. Dzisiaj Beskid Wyspowy le�y nieco na uboczu gl�wnych szlak�w wycieczkowych. Wi�kszo�� turyst�w wybiera nieco wy�sze Gorce czy Beskid S�decki, a jad�cy �ku Tatrom" niekiedy nawet nie zwracaj� uwagi na strome i zalesione kopy wyrastaj�ce nad dolin� Raby. Warto jednak zatrzyma� si� tu na dlu�ej l pozna� najbardziej urokliwe zak�tki. Ci, kt�rzy t�skni� za spokojem l odpoczynkiem znajd� go na pewno na rzadko ucz�szczanych szlakach czy w�r�d �yczliwych ludzi zamieszkuj�cych g�rskie przysi�ki. Rasowych turyst�w przyci�gn� strome podej�cia i wspania�e panoramy rozci�gaj�ce si� z podszczytowych polan. To w�a�nie tu mo�na zobaczy� jedne z najwi�kszych beskidzkich jaski�, skalne grzyby i ambony, tajemnicze jeziorka ukryte w�r�d las�w. To at�nie tu, u podn�a g�r rozsiad�y si� szlacheckie dworki, liczne drewniane ko�ci�ki i s�ynne opactwo cysters�w. O d�ugich i zawi�ych dziejach tej ziemi m�wi� prehistoryczne grodziska w dolinie Dunajca, ruiny �redniowiecznych forta�icji i zameczk�w. �wiadectwo najnowszej historii, niejednokrotnie krwawej i tragicznej daj� liczne cmentarze �o�nierskie z I wojny i partyzanckie mogi�y z tej ostatniej. Aby poczu� urok dawnych czas�w wystarczy rylko przejecha� kolej� na sympatycznej trasie z Mszany Dolnej do S�cza, gdzie stara ciuchcia ci�gnie sk�ady z szybko�ci� niewiele wi�ksz� ni� sto �at temu. Od Autora Niniejszy przewodnik jest pr�b� wype�nienia dotkliwej !uki, jaka istnieje na rynku ksi�garskim. Przewodniki W�adys�awa Krygow-skiego czy Andrzeja Matuszczyka, wydane wiele lat temu, zeszly ju� z p�lek ksi�garskich i niestety, s� znacznie ju� zdezaktualizowane. W Beskidzie Wyspowym przyby�o nowych szlak�w, dr�g, obiekt�w noclegowych, zmienia si� uk�ad komunikacyjny, nie m�wi�c ju� o adresach i telefonach r�nych instytucji. Mojq intencj� by�o stworzenie przewodnika jak najbardziej aktualnego i rzetelnego, st�d wszystkie szlaki na opisywanym terenie prze-szedlem osobi�cie w sezonie 1999-2000, a telefony i adresy w zdecydowanej wi�kszo�ci zostafy dostarczone przez lokalne U rz�dy Gmin. Przewodnik jest przeznaczony g��wnie dla turyst�w pieszych i st�d wynika jego ukfad, typowy dla serii �Polskie G�ry". W cz�ci pierwszej zawarto podstawowe informacje o omawianej grupie g�rskiej (topografia, geologia, historia terenu, rys etnograficzny itd.). Dla wszystkich zainteresowanych g��biej histori� i ciekawostkami krajoznawczymi jest przeznaczona cz�� U �Ciekawostki Beskidu Wyspowego" zrealizowana w konwencji kr�tkich gaw�d i reporta�y. W cz�ci trzeciej znajduje si� opis tras pieszych (znakowanych i nieznakowanych). Opr�cz s�owniczka krajoznawczego (cz. IV), w kt�rym has�a u�o�one s� w porz�dku alfabetycznym zamieszczono jeszcze wyb�r literatury przedmiotu. Miejscowo�ci, przysi�ki, szczyty i inne obiekty krajoznawcze posiadaj�ce has�a w s�owniczku, w opisie szlak�w zostafy wyr�nione t�ustym drukiem i gwiazdk�. Przydatnym uzupe�nieniem przewodnika w trakcie g�rskich w�dr�wek b�dzie mapa turystyczna. Po latach posuchy na rynku kartograficznym pojawi�a si� mapa PPWK p.t. �Beskid Wyspowy" w skali l -.75 000. Pomijaj�c b��dy w przebiegu niekt�rych szlak�w jest ona wierna pod wzgl�dem terenowym, czytelna i w miar� trwa�a. Tre�� turystyczna na odwrocie, autorstwa Andrzeja Matuszczyka, r�wnie� nie budzi wi�kszych zastrze�e�. B�d�c �wiadomym tego, �e niniejsza publikacja nie jest wolna od niedoci�gni�� prosz� o wysyfanie wszelkich uwag i spostrze�e� na adres Wydawcy. Jeden z nestor�w polskiej turystyki stwierdzi�, �e wino polepsza si� w miar� up�ywu lat, a przewodnik turysiyczny w miar� kolejnych wyda�. Wszelkie zatem sugestie ze strony turyst�w zostan� uwzgl�dnione przy ewentualnym wznowieniu. Od Autora Wypada jeszcze podzi�kowa� kilku osobom, bez kt�rych niniejszy przewodnik bylby z pewno�ci� ubo�szy: Edkowi Wieczorkowi, kt�ry �u�yczyf" swego talentu plastycznego i dokonal wnikliwej korekty tekstu-, Zenkowi Duchnikowi za cenne uwagi merytoryczne, Edkowi Kudelskiemu, od kt�rego �wszystko si� zacz�to", a �onie mojej Ewie za wyrozumialo�� i cierpliwo��. Wszystkim, kt�rzy rusz� na szlaki Beskidu Wyspoiuego z nowym przewodnikiem w plecaku, �ycz� du�o slo�ca, wspanialych wra�e� i wiele satysfakcji ze zwiedzania tej malowniczej grupy g�rskiej. Piekary �l�skie � czerwiec 2000 r. CZʌ� OG�LNA Po�o�enie, granice, topografia i hydrografia Beskid Wyspowy stanowi fragment fliszowych Karpat Zewn�trznych i w d�ugim luku karpackim jest jedn� z najbardziej na p�noc wysuni�tych grup g�rskich. Nazwa zosta�a wprowadzona do literatury turystycznej przez L. Sawickiego w 1910 r. i nawi�zuje do charakterystycznej, oryginalnej rze�by terenu. Tworzy j� szereg izolowanych wzniesie� o stromych stokach i sp�aszczonych wierzcho�kach. We wschodniej cz�ci wyspowy uk�ad wzniesie� zanika i przechodzi w d�ugie pasma schodz�ce ku dolinie Dunajca. Beskid Wyspowy s�siaduje od po�udnia z Gorcami i Beskidem S�deckim, od wschodu z Pog�rzem Ro�nowskim, od p�nocy z Pog�rzem Wi�nickim, kra�ce zachodnie si�gaj� Beskidu �redniego i �ywieckiego. Szczeg�owe granice (zw�aszcza p�nocna) s� dosy� trudne do ustalenia i opisania, jako �e w tej materii panuje do�� du�e zamieszanie i opinie czo�owych polskich geograf�w (Kondracki, Klima-szewski) nie zawsze pokrywaj� si� z og�lnie przyj�t� konwencj� podzia�u turystycznego polskich Karpat. Uwzgl�dniaj�c propozycje W. Krygowskiego i A. Matuszczyka ze swej strony zaproponowa�em nast�puj�cy przebieg granic Beskidu Wyspowego: Na po�udniu granica biegnie od Rabki wzd�u� Raby do Mszany Dolnej, st�d Mszank� na prze��cz Przysfop, dalej Kamienic� przez Szczaw� do Dunajca w Zabrze�y. Cz�� og�lna Granica wschodnia biegnie wzd�u� Dunajca od Zabrze�y przez Nowy S�cz, Jezioro Ro�nowskie do miejscowo�ci Tropie i Wito-wice, czyli miejsca, gdzie do Dunajca wpada �ososina. Skomplikowana granica p�nocna biegnie kr�tko wzd�u� �oso-siny do jej po��czenia z potokiem Bia�ka, dalej w g�r� Bialki na zach�d, przez Wojakow� do Rajbrotu. W rejonie Rajbrotu granica p�nocna Beskidu Wyspowego biegnie kr�tko wzd�u� potoku Uszwica, a nast�pnie przez niewielki dzia� wodny ko�o Bytomska do doliny potoku Sanka, a potem wzd�u� Sanki i potoku Trzciana na zach�d, do �apanowa. Z �apanowa wzd�u� Stradomki, a� do Ra-ciechowic, tu osi�ga ona kolejny dzia� wodny (oddzielaj�cy zlewni� Stradomki i Krzyworzeki) i schodzi w stron� obni�enia Wi�niowej. Granica zachodnia biegnie pocz�tkowo dolin� Krzyworzeki, a nast�pnie wzd�u� potoku Kobielnik wspina si� na prze��cz Wierz-banowsk� (oddziela ona Beskid Wyspowy od �redniego). Dalej wzd�u� potoku W�gl�wka i Kasinka dochodzi do Raby, kt�r� kr�tko na p�noc do Lubnia, gdzie nast�puje po��czenie z potokiem Krze-czowskim. Tym potokiem i nast�pnie dzia�em wodnym mi�dzy dorzeczem Raby i Skawy, wzd�u� �zakopianki" z powrotem do Rabki. W odr�nieniu od wcze�niejszych propozycji, powy�szy przebieg granic Beskidu Wyspowego opiera si� o naturalne cieki i dzia�y wodne, prze��cze i obni�enia terenowe. Zaproponowana granica p�nocna oddziela typowo �pog�rza�skie" pasma �pil�wki (517 m) i Mahulca (483 m), od wzniesie�, kt�rych wysoko�� si�ga powy�ej 600 m, a wi�c Koby�y (609 m), �opusza (661 m) i Kamionnej (802 m). Na marginesie rozwa�a� o granicach i zasi�gu omawianej grupy g�rskiej warto nadmieni�, �e spore zamieszanie w kwestii podzia�u turystycznego polskich Karpat panowa�o r�wnie� przed wojn�. Wiosn� 1936 r. zebra� si� w Krynicy Zjazd Karpacki. Zgodnie z jego ustaleniami dokonano podzia�u polskich Beskid�w. Beskid Wyspowy s�siadowa� wg tego podzia�u z Gorcami, Beskidem S�deckim, Pog�rzem Ro�nowskim na po�udniu i wschodzie oraz Pog�rzem Lanckoro�skim na zachodzie (dzi� tereny Beskidu �redniego). W sk�ad Beskidu Wyspowego wchodzi�o pasmo Lubomira i �ysiny, natomiast od Gorc�w oddziela�a go linia Mszana G�rna - Wilczyce - Chysz�wki - S�opnice - Zalesi� - Kamienica, przez Polo�enie, granice, topografia i hydrografia co np. Mogielica i Jasie� �znalaz�y si�" w Gorcach. Podzia� ten zaproponowali prof. S. Leszczycki i prof. W. Goetel, a zaaprobowali znawcy tej miary co J. Smole�ski, A. Zierhoffer, K. Sosnowski, Z. Klemensiewicz, H. G�siorowski i M. Or�owicz. Po 1945 r. w �wiadomo�ci turystycznej utrwali�y si� nowe, nieco zmodyfikowane koncepcje podzia�u Beskid�w lansowane przez prof. Kondrackiego oraz wybitnego autora przewodnik�w W�adys�awa Krygowskiego i s�, niezale�nie od ci�gle dyskutowanych kwestii zasi�gu np. Beskidu �redniego, aktualne po dzie� dzisiejszy. Jak ju� wspomniano, charakterystyczn� rze�b� Beskidu Wyspowego tworz� odosobnione szczyty o p�askich wierzcho�kach i stromych stokach, zw�aszcza p�nocnych i po�udniowych. S� one oddzielone g��bokimi dolinami rzek o przebiegu zasadniczo po�udnikowym w cz�ci centralnej i r�wnole�nikowym w cz�ci wschodniej. Klasycznymi �wyspowymi kopicami" s� Cwilin i �nie�nica. S� one pozbawione wi�kszych, bocznych grzbiet�w, a widziane z lotu ptaka maj� charakterystyczny, �eliptyczny" rzut. �Wyspowa" rze�ba zanika w cz�ci wschodniej, gdzie mamy r�wnolegle biegn�ce pasemka obni�aj�ce si� w stron� Kotliny S�deckiej i doliny Dunajca. Najdalej na p�noc jest wysuni�te pasmo Koby�y i �opusza, bardziej na po�udnie biegn� pasma: �ososi�skie, Litacza (jego grzbietem biegnie droga Limanowa - Nowy S�cz) oraz pasmo Cichonia i Ostrej. Na po�udniu zwornikiem dla r�wnole�nikowo biegn�cych grzbiet�w jest Mody� (1029 m), od kt�rej na po�udniowy wsch�d odchodz� pasemka Klo�czyka (807 m), Piech�wki (623 m) i Okr�gu (606 m). Pod wzgl�dem hydrograficznym omawiany teren le�y w dorzeczu dw�ch du�ych rzek karpackich: Raby na zachodzie i Dunajca na wschodzie. Najwi�kszym dop�ywem Dunajca jest �ososina, kt�rej �r�d�owy potok P�irzeczka wyp�ywa spod Jasienia (1062 m). Do Dunajca uchodzi r�wnie� kilka mniejszych potok�w: Smolnik, S�omka, Jastrz�bka i Czarna Woda. Na po�udniu toczy swe burzliwe wody graniczna Kamienica. Spo�r�d najwa�niejszych dop�yw�w Raby nale�y wymieni� Mszank� i Krzywo rzek�. Istotn� rol� w regulowaniu stosunk�w wodnych Beskidu Wyspowego pe�ni� zbiorniki zaporowe w Ro�nowie, Czchowie, i Dobczycach. Poni�sza tabela przedstawia ich najwa�niejsze parametry. 10 Cz�� og�lna Zbiornik Rzeka Pojemno�� ca�kowita min m3 Powierzchnia ca�kowita km2 Wysoko�� tamy m Rok oddania do eksploatacji Ro�n�w Dunajec 174,2 16,0 49,0 1941 Czch�w Dunajec 12,0 3,46 21,7 1949 Dobczyce Raba 125,0 10,55 31,6 1986 �r�dio �Karpaty Polskie" Geologia Beskidu Wyspowego Beskid Wyspowy stanowi fragment wielkiej jednostki geologicznej, jak� s� Centralne Karpaty Zewn�trzne. Podobnie jak inne pasma beskidzkie, jest zbudowany z le��cych na sobie naprzemianle-glych warstw skalnych: �upk�w, zlepie�c�w, margli i piaskowc�w. Struktur� tak� nazywamy fliszem karpackim. Aby wyja�ni� genez� utworzenia fliszu nale�y si� cofn�� ok. 140 min lat w g��b dziej�w Ziemi. W�wczas to na terenie dzisiejszych Karpat istnia� wielki zbiornik morski. By� on wyra�nie podzielony na cz�� p�nocn� i po�udniow�. Na dnie cz�ci p�nocnej w tzw. Zbiorniku Karpat Zewn�trznych z czasem powsta�y osady kszta�tuj�ce w przysz�o�ci budow� geologiczn� Beskid�w. Dno tego zbiornika by�o w ci�g�ym ruchu i nie tworzy�o jednolitej struktury, lecz by�o poorane licznymi bruzdami rozpadlinowymi. Na skutek ruch�w sejsmicznych i dzia�alno�ci pr�d�w morskich zacz�� �sp�ywa�" na dno zbiornika materia� z warstw wy�ej po�o�onych. Najpierw oczywi�cie, osadzi� si� materia� grubszy i ci�szy (np. wapienne szcz�tki morskich zwierz�t), daj�cy pocz�tek marglom, wapieniom i mu�owcom. Wspomniane wy�ej procesy sedymentacyjne (osadowe) trwa�y przez d�u�szy czas z r�n� intensywno�ci�, cyklicznie si� powtarzaj�c. W rezultacie ukszta�towa� si� zesp� osad�w rytmicznie si� powtarzaj�cych: piaskowce, mu-lowce, �upki, margle, wapienie, piaskowce, mulowce itd... W ten spos�b powsta� flisz buduj�cy Beskidy. Ca�y ten proces trwa�, rzecz jasna, wiele milion�w lat. Geologia Beskidu Wyspowego 11 Ta �awicowa, regularna struktura zosta�a zaburzona, a rozpocz�o si� to ok. 20 min. lat temu na prze�omie m�odszego i starszego trzeciorz�du (paleogen i neogen). W�wczas to w skorupie ziemskiej dosz�o do pot�nych ruch�w g�rotw�rczych okre�lanych mianem orogenezy alpejskiej. Le��ce dotychczas poziomo warstwy skalne poddane zosta�y silnym wstrz�som i w rezultacie zacz�y si� wybrzusza� i fa�dowa�. W Karpatach warstwy skalne zosta�y pofa�dowane bardzo mocno, st�d nazywamy je g�rami fa�dowymi. Bardziej elastyczne �upki gi�y si�, a inne, twarde fragmenty fliszu �ama�y si� i odrywa�y od pod�o�a. W miejscu poziomej dot�d struktury tworzy�y si� liczne fa�dy pionowe, le��ce i pochylone, kt�rych przekroje mo�na �atwo zobaczy� w kamienio�omach lub odkrywkach skalnych wy��obionych przez g�rskie potoki. Podczas fa�dowania cz�sto zdarza�o si�, �e osady starsze le��ce dotychczas ni�ej w g��bi ziemi przykry�y osady m�odsze. Po oderwaniu od pod�o�a fa�dy o grubo�ci dochodz�cej do kilku tysi�cy metr�w �ama�y si�, przesuwa�y i przykrywa�y wzajemnie. Takie wielkie jednostki tektoniczne obejmuj�ce nieraz powierzchni� do kilkuset kilometr�w kwadratowych nazywamy p�aszczowinami. Zosta�y one przesuni�te na koniec ok. 40-50 km na p�noc, co oznacza, �e osady buduj�ce Beskidy nie powsta�y w miejscu gdzie si� teraz znajduj�, lecz zosta�y nasuni�te z po�udnia na dzisiejszy obszar. Warto nadmieni�, �e wspomniane wy�ej procesy geologiczne trwaj� nadal. Z bada� realizowanych w ramach mi�dzynarodowego programu geodynamicznego CERGOP wynika, �e Karpaty pe�zn� na p�noc z szybko�ci� 1-3 cm rocznie G��wne jednostki strukturalne (piaszczowiny) Zachodnich Karpat Fliszowych tworz�, patrz�c od p�nocy: p�aszczowina pod�l�-ska, p�aszczowina �l�ska, jednostka przedmagurska i okienna, p�aszczowina magurska. W okolicach Brzeska, na p�nocnym obrze�u Karpat pojawia si� jeszcze piaszczowina skolska. Beskid Wyspowy tworz� w przewa�aj�cej wi�kszo�ci ska�y piaszczowiny magurskiej. Jest to najwi�ksza terytorialnie i najwy�ej usadowiona p�aszczowina Karpat Zewn�trznych nasuni�ta na swe przedpole ok. 20-40 km. Jej po�udniow� granic� stanowi Pieni�ski Pas Ska�kowy, natomiast na p�nocy jej strefa brze�na ci�gnie si� od Jeziora Ro�nowskiego w kierunku Rajbrotu, u podn�a pasemka 12 Cz�� og�lna Kamionnej (802 m) do Dobrej, a stamt�d w kierunku My�lenic. Na przedpolu plaszczowiny magurskiej znajduje si� w�ska strefa anty-klinalna plaszczowiny �l�skiej, kt�ra buduje mi�dzy innymi pasmo Cietnia i zesp�l niewielkich wzg�rz w rejonie Tarnawy. Na niekt�rych obszarach Beskidu Wyspowego pokrywa skalna plaszczowiny zosta�a zniszczona przez erozj� i na powierzchni ziemi ods�ania si� plaszczowina le��ca poni�ej. Na takich obszarach zwanych oknami tektonicznymi ukazuj� si� m�odsze osady ni�szej p�asz-czowiny wynurzaj�ce si� spod pokrywy ska� plaszczowiny zalegaj�cej wy�ej. Najwi�ksze w Beskidzie Wyspowym (a przy tym jedno z najwi�kszych w Beskidach) okno tektoniczne Mszany Dolnej ma kszta�t nieregularnego tr�jk�ta. Mszana le�y u jego p�nocnego wierzcho�ka. W tym oknie tektonicznym wyst�puj� warstwy kro�nie�skie i na niewielkich obszarach �upki grybowskie. Warto doda�, �e obszar okna zaznacza si� wyra�nie w ukszta�towaniu morfologicznym. Znajduj� si� tu �agodnie pofa�dowane wzg�rza (Wso-lowa, Potaczkowa, Wit�w) kontrastuj�ce ze zbudowanymi z plaszczowiny magurskiej wybitnymi wzniesieniami ograniczaj�cymi je od p�nocnego zachodu (Szczebel, Lubo� Wlk., Lubogoszcz). Inne okno tektoniczne ukazuj�ce warstwy kro�nie�skie znajduje si� w rejonie Kl�czan k/Nowego S�cza. P�aszczowina pod�l�ska wyst�puje z kolei w oknach tektonicznych znajduj�cych si� wewn�trz p�aszczowiny �l�skiej i ci�gn�cych si� od �egociny i Rajbrotu przez Wi�niow� w kierunku My�lenic. W oknach tych wyst�puj� piaskowce grodziskie, pstre �upki i mar-gle, czasem piaskowce godulskie i istebnia�skie. Ska�y tworz�ce Karpaty fliszowe s� sfaldowane. Typowy fa�d prosty sk�ada si� z antykliny, w kt�rej warstwy skalne s� wygi�te ku g�rze i synkliny, w kt�rej warstwy opadaj� na d�. W fa�dach poddanych dzia�alno�ci erozyjnej, w centralnej cz�ci antykliny (j�drze) wyst�puj� na powierzchni ska�y starsze a w jej skrzyd�ach m�odsze. W synklinie uk�ad jest odwrotny: warstwy najm�odsze wyst�puj� w j�drze, warstwy starsze w skrzyd�ach Na powierzchni plaszczowiny magurskiej wyst�puje powszechnie zjawisko inwersji czyli odwr�cenia rze�by terenu. Polega ono w najwi�kszym uproszczeniu na tym, �e twarde piaskowce magur-skie wype�niaj�ce niegdy� dna synklin tworz� dzisiejsze beskidzkie Geologia Beskidu Wyspowego 13 Schemat fa�du stoj�cego antyklina synklina j�dro synkliny j�dro antykliny szczyty, a na powierzchni zerodowanych antyklin (kt�re kiedy� byfy wzniesieniami), po zdarciu pokrywy starszych skal rozwijaj� si� doliny rzeczne i obni�enia terenowe. Kostrza dolina Zez�w �ososiny Lopie� Schemat inwersji rze�by w Beskidzie Wyspowym 14 Cz�� og�lna Typowe szczyty Beskidu Wyspowego takie jak Lubo� Wlk., Lu-bogoszcz czy �wilin s� zbudowane z piaskowc�w magurskich wype�niaj�cych synkliny, st�d te� s� nazywane fachowo grzbietami synklinalnymi. Wspomniane wy�ej procesy niszczenia i stopniowej erozji kszta�tuj�ce wsp�czesn� rze�b� omawianej grupy g�rskiej rozpocz�y si� w m�odszym trzeciorz�dzie (ok. 20 min. lat temu) i trwaj� do dzisiaj. Istotny wp�yw na dzisiejsz� rze�b� maj� r�wnie� wody p�yn�ce, kt�re bezustannie pog��biaj� swoje koryta. Innym z kolei ciekawym zjawiskiem rze�botw�rczym s� osuwiska. Procesy osuwiskowe maj� r�ne tempo i zakres powierzchniowy. Wyst�puj� z regu�y po obfitych opadach deszczu w miejscu gdzie warstwy piaskowc�w ze�lizguj� si� po �upkach. Najwi�ksze osuwiska (do�� �atwo czytelne w terenie) znajduj� si� na Lubogoszczu (rejon �abiego Oczka i Zapadliska) i Luboniu Wielkim (go�oborze na Perci Borkow-skiego). W latach dwudziestych naszego stulecia nast�pi�o pot�ne, gwa�towne obsuni�cie ziemi na p�lnocno-zachodnim, wylesionym stoku �wilina. Interesuj�cym elementem budowy geologicznej s� beskidzkie jaskinie. Ot� procesy osuwiskowe zachodz� r�wnie� w g��bi ziemi, w obr�bie warstw le��cych od kilku do kilkudziesi�ciu metr�w pod powierzchni�. Szczeg�lnie sprzyjaj�ce warunku panuj� wtedy gdy uk�ad warstw skalnych jest r�wnoleg�y z kierunkiem nachylenia stoku g�rskiego. W obr�bie linii zerwania ci�g�o�ci warstw skalnych tworzy si� podziemna pr�nia o charakterze szczeliny pokryta warstw� gleby i nienaruszonych ska�. Pr�nia ta mo�e tworzy� system szczelinowatych korytarzy oraz niewielkich kom�r. W przypadku, gdy pr�nia ta po��czy si� z powierzchni� w spos�b naturalny lub sztuczny (np. w kamienio�omie) uzyskujemy wej�cie do kolejnej jaskini. Geneza powstawania jaski� beskidzkich jest wi�c zupe�nie inna od jaski� z terenu Pienin czy Jury Krakowskiej �wypre-parowanych" w utworach wapiennych. Prace eksploracyjne polskich speleolog�w przynosz� co roku niezwykle ciekawe informacje o odkryciu kolejnych jaski�. Na terenie Beskidu Wyspowego przez d�u�szy czas by�y znane tylko trzy, niewielkie jaskinie (Na Luboniu Wlk., Szczeblu i Jaworzu). Pierwsza wzmianka o jaskini w Beskidzie Wyspowym pochodzi z 1882 r. (Ossowski) i dotyczy Zimnej Geologia Beskidu Wyspowego 15 Dziury na stoku Szczebla. Wielokrotnie wspominano r�wnie� o Jaskini Zb�jeckiej na topieniu (K. Sosnowski �Przewodnik po Beskidach Zachodnich") lecz uwa�ano, �e jest zasypana. Prof. Kowalski w 1954 r. zinwentaryzowa� zaledwie 3 obiekty. W 1994 r. groto�azi z Limanowej przy wsp�pracy ze Speleoklubem D�bica rozpocz�li prace badawcze, kt�re doprowadzi�y do odkrycia i zinwentaryzowania wielu dotychczas nieznanych jaski�, g��wnie w rejonie �o-pienia i Lubonia Wielkiego. Odkryto mi�dzy innymi jaskini� Czarci D�l oraz Jaskini� Zb�jeck�, kt�ra po poznaniu niezbadanych dot�d partii ma d�ugo�� 380 milom g��boko�ci. Jest to wi�c najwi�kszy obiekt na terenie Beskidu Wyspowego, a zarazem jedna z najwi�kszych jaski� fliszowych w Polsce. Dotychczas zinwentaryzowano w Beskidzie Wyspowym 17 jaski� i schronisk skalnych. Poni�ej podajemy wykaz najwa�niejszych. Nazwa jaskini Po�o�enie D�ugo�� (m) Deniwelacja (m) Jaskinia Zb�jecka P�nocne stoki topienia 380 16 Jaskinia Czarci D� P�nocne stoki �opienia 125 14 Zlotopie�ska Dziura P�nocne stoki �opienia 85 10 Zimna Dziura P�nocno-zachodni stok Szczebla 25 5 Podw�jna Studnia P�nocne zbocze �opienia 8 5 Wietrzna Studnia P�nocne stoki �opienia 25 5 Jaskinia z Dwoma Otworami P�nocne stoki �opienia 10 3 Tr�jk�tna Studnia P�nocne stoki �opienia 6 3 Jaskinia w Luboniu Wielkim Po�udniowe stoki Lubonia Wielkiego 8 niewielka Jaskinia w Jaworzu Na wsch�d od szczytu Jaworza ok. 500 m 7 5 Kilka jaski� wzmiankowanych w literaturze historycznej i turystycznej czeka jeszcze na swoje odkrycie. Do takich nale�� jaskinie na p�nocnym zboczu Mogielicy i p�inocno-wschodnim stoku 16 Cz�� og�lna �wilina. Poznanie jaski� Beskidu Wyspowego nie jest zatem jeszcze sko�czone. Omawiaj�c budow� geologiczn� warto wspomnie� o jeszcze jednym, ciekawym jej elemencie jakim s� wychodnie ska�ek piaskowcowych. S� one zgrupowane g��wnie w p�nocnej cz�ci Beskidu Wyspowego na pograniczu z Pog�rzem Wi�nickim. W centralnej cz�ci osta�ce skalne znajduj� si� na stoku Szczebla (przy czarnym szlaku z Krupci�wki), Lubonia Wielkiego (Per� Borkow-skiego) oraz w rejonie Mogielicy i zachodnich stok�w Jasienia. Natomiast w cz�ci p�nocnej wyst�puje znacznie wi�ksze nagromadzenie fantazyjnych form skalnych. Najwi�ksza i najbardziej znana to bez w�tpienia Diabelski Kamie� w Smykani ko�o Szczy-rzyca, pot�ny 26-metrowy blok skalny. Du�e skupisko piaskowcowych osta�c�w wyst�puje w rejonie Tarnawskiej G�ry i Szykow-skiej G�ry. Na wschodzie, na pograniczu beskidzko-pog�rza�skim naj�adniejsz� grup� skal stanowi� Kamienie Brodzt�skiego nad Raj-brotem i Lipnic� Murowan�. Jak ju� parokrotnie wspomniano Beskid Wyspowy buduj� typowe ska�y osadowe, a wi�c piaskowce, margle, zlepie�ce itd. Pewnym ewenementem s� tutaj ska�y pochodzenia wulkanicznego wyst�puj�ce w rejonie �egociny. Typow� skal� wulkaniczn� jest an-dezyt. Jego wychodnie mo�na spotka� w dolinie potoku Pluskawka ko�o wsi Kamionna. Andezyt ma barw� szar� z kremowymi i zielonkawymi smugami. Najstarsze z kolei utwory geologiczne wyst�puj� w rejonie Kurowa i Kl�czan nad Dunajcem. S� to �upki cieszy�skie pochodz�ce z dolnej kredy tzw. walan�ynu. W�r�d bogactw mineralnych na czo�o wysuwaj� si� z�o�a ropo-no�ne oraz �r�d�a w�d mineralnych. Poziomy ropono�ne odkryto w piaskowcach w okolicy Kl�czan. W latach 1938-1970 wydobywano z g��boko�ci 57 m i 189 m niewielkie ilo�ci ropy. W 1969 r. wydobycie to wynosi�o 21 ton. Wyst�powanie w�d mineralnych wi��e si� z budow� geologiczn� p�aszczowiny magurskiej. Wykazuje ona wiele p�kni�� powsta�ych w wyniku ruch�w g�rotw�rczych. P�kni�cia takie u�atwiaj� wnikanie w g��b ziemi wody pochodz�cej z opad�w atmosferycznych. Dzi�ki podwy�szonemu ci�nieniu i wy�szej temperaturze panuj�cej pod powierzchni� ziemi nast�puje wyp�ukanie ze ska� Przyroda i jej ochrona 17 licznych pierwiastk�w (np. magnezu, sodu, wapnia), daj�c w efekcie r�ne typy w�d mineralnych. Na terenie Beskidu Wyspowego miejscowo�ci� obfituj�c� w �r�d�a mineralne jest Szczawa le��ca w dolinie Kamienicy, na pograniczu z Gorcami. Przyroda i jej ochrona Wsp�czesny obraz flory i fauny Beskidu Wyspowego jest wynikiem d�ugotrwa�ego dzia�ania czynnik�w klimatycznych, geologicznych oraz gospodarczej dzia�alno�ci cz�owieka. Jeszcze 400-500 lat temu ca�y obszar pokrywa�a zwartym zasi�giem puszcza karpacka, ��cz�ca si� z kompleksami le�nymi Gorc�w i Beskidu S�deckiego. Dopiero intensywna akcja osadnicza z XV i XVI w., posuwaj�ca si� pocz�tkowo g��wnymi dolinami Raby i Dunajca, a p�niej w g��b g�r spowodowa�a znaczne zmiany szaty ro�linnej i zwierz�cej. Radykalna zmiana oblicza przyrodniczego nast�pi�a r�wnie� w XIX i XX w. w zwi�zku z rozwojem sza�a�nictwa oraz og�lnym rozwojem gospodarczym, kt�ry poci�gn�� za sob� trzebie� las�w i zajmowanie ich na pola uprawne. Intensywnie wycinano zw�aszcza buki, mi�dzy innymi na w�giel drzewny do ku�nic i do produkcji szk�a. Obecnie pozyskuje si� je dla wysokiej jako�ci drewna. Podobnie z jod�ami, kt�re zacz�y zanika� w pocz�tkach XX w. na skutek tzw. "przecinania" lasu, a tym samym zubo�enia wilgotnych, zacienionych siedlisk, niezb�dnych do ich odradzania. Aktualnie, w zwi�zku z wyj�tkowo rabunkow� gospodark� le�n�, lasy beskidzkie zmieniaj� si� w ma�o warto�ciowe m�odniki �wierkowe. Smutnym przyk�adem s� tutaj po�udniowe stoki Jasienia (1062 m) nad Bia�em i Lubomierzem, czy te� lasy w masywie Mogielicy barbarzy�sko przetrzebione na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych. Z kolei wzniesienia na p�nocnych obrze�ach (np. Grodzisko i Kostrza) s� nara�one najmocniej na emisj� spalin i wyziew�w z zak�ad�w przemys�owych rejonu Krakowa. Regresja lasu spowodowa�a jednocze�nie ucieczk� cz�ci gatunk�w zwierz�t, a zw�aszcza wielkich drapie�nik�w, kt�re przenios�y si� bardziej na wsch�d, w wi�ksze kompleksy le�ne Beskidu S�deckiego i Niskiego. Wed�ug najnowszych bada� lesisto�� Beskidu Wyspowego wynosi 18 Cz�� og�lna 42% obszaru. Ciekawostk� jest fakt, �e wyst�puje tutaj najwi�cej drzewostan�w jod�owych w ca�ej krainie karpackiej. Jod�a na omawianym obszarze rzadko jednak tworzy lite drzewostany. Spotykana jest w reglu dolnym, gdzie wyst�puje z bukiem i �wierkiem. Buk zwyczajny mo�na spotka� zazwyczaj w reglu dolnym. Najwarto�ciowsze drzewostany znajduj� si� na wysoko�ci 850-950 m. Pi�knym przyk�adem wykszta�conej buczyny s� lasy grzbietowe pasma Lososi�skiego. �wierk zosta� w wi�kszo�ci wprowadzony sztucznie ze wzgl�du na szybki przyrost masy produkcyjnej. Charakteryzuje si� nisk� odporno�ci� na szkodliwe czynniki klimatyczne oraz opie�k� i kornika. �wierk pospolity jest gatunkiem naturalnie wyst�puj�cym w reglu g�rnym i wy�szym pi�trze regla dolnego, st�d te� na terenie Beskidu Wyspowego ma�o jest naturalnych stanowisk (Mogielica, �wilin). Spo�r�d gatunk�w domieszkowych wymieni� nale�y sosn�, jawor, jesion i olsz� szar� wyst�puj�c� wzd�u� ciek�w wodnych. Sporadycznie spotykane s� tak�e: wi�z g�rski, klon, lipa, grab i osika. Procentowy udzia� najwa�niejszych gatunk�w drzew przedstawia si� nast�puj�co-, jod�a (50%), buk (17%), sosna (17%), �wierk (13%). Spotykane w Beskidzie Wyspowym zbiorowiska ro�linne wykazuj� zr�nicowanie na poszczeg�lnych wysoko�ciach n.p.m. tworz�c tzw. pi�tra ro�linne. 1) Pi�tro pog�rza si�ga do wys. ok. 450-550 m. Dominuj�cym zbiorowiskiem jest tutaj wielogatunkowy las li�ciasty � tzw. gr�d subkontynentalny w odmianie ma�opolskiej. Typowy gr�d, w sk�ad kt�rego wchodzi m. in. jawor, lipa, grab czy brekinia zosta� znacznie przetrzebiony dlatego spotykamy go tylko fragmentarycznie (Bialowodzka G�ra nad Dunajcem). Innym typowym zbiorowiskiem pi�tra pog�rza jest b�r mieszany z udzia�em sosny. Wyst�puje on na s�abszych glebach w rejonie sp�aszcze� i ni�szych wzniesie�. 2) Regiel dolny rozci�ga si� od ok. 550-600 m do 1150 m n.o.m. st�d w Beskidzie Wyspowym poza nielicznymi wyj�tkami (�wilin, Mogielica) jest pi�trem najwy�szym. Wa�nym zbiorowiskiem jest tutaj �yzna buczyna karpacka wykszta�cona na siedliskach umiarkowanie wilgotnych i �wie�ych na glebach brunatnych. Drzewostan tworzy g��wnie buk i jod�a, rzadziej jawor. Pod- Przyroda i jej ochrona 19 szycie jest sk�pe. W reglu dolnym rozpowszechnione s� bory jodlowo-�wierkowe lub jod�owe. W�r�d zbiorowisk wt�rnych najpowa�niejsz� rol� w reglu dolnym odgrywaj� ��ki. S� to zbiorowiska na wp� naturalne, powsta�e po wyci�ciu las�w i utrzymuj�ce si� dzi�ki koszeniu i wypasowi. Na glebach kwa�nych i pod�o�u bezwapiennym regla dolnego najbardziej rozpowszechnione s� ubogie pastwiska z bli�niczk� psi� trawk� i wrzosem. Wspomniana wy�ej psia trawka jest gatunkiem synantropijnym, to znaczy pojawia si� na skutek przemiany flory pod wp�ywem dzia�alno�ci cz�owieka. Obecno�� i mnogo�� gatunk�w synantropijnych w poszczeg�lnych pi�trach klimatycznych wskazuje na stopie� zmian w przyrodzie spowodowanych ingerencj� cz�owieka. Przej d�my teraz do przegl�du ciekawszych gatunk�w ro�linnych wyst�puj�cych na terenie Beskidu Wyspowego. Na pocz�tku nale�y wspomnie�, �e flora jest tu nieco ubo�sza od s�siednich grup g�rskich (Gorce i Beskid S�decki) cho�by ze wzgl�du na mniejsz� wysoko�� szczyt�w i w zasadzie brak pi�tra regla g�rnego. Niemniej spotykamy tu kilka miejsc wyst�powania rzadkich i niezmiernie ciekawych gatunk�w. W�r�d ro�lin subalpejskich mo�na wymieni� kwiaty, kt�re swoim wygl�dem zwracaj� powszechn� uwag�: mi�osna g�rska, omieg g�rski, prosienicznik jednogi�wkowy i jaskier platanolistny. Znane s� one z pi�tra regla g�rnego, ale spotykamy je r�wnie� w po�o�eniach ni�szych. Najwi�cej jest tutaj jednak gatunk�w og�lnog�rskich. Liczba ich dochodzi do 80. Dla przyk�adu wymieni� mo�na �ywiec gruczo�owaty lub storczyc� kulist�. Omawiany obszar cechuje do�� du�y udzia� ro�lin kserotermicznych � ciep�olubnych. Rosn� one na glebach p�ytkich, niekiedy skalistych, na nas�onecznionych stokach, zw�aszcza o ekspozycji po�udniowej. Przewa�nie wyst�puj� na ni�szych terenach do ok. 600 m. Du�e nagromadzenie ro�lin ciep�olubnych jest osobliwo�ci� botaniczn� i mo�e by� wyt�umaczone migracj� tych ro�lin z teren�w S�owacji dolin� Dunajca. W�a�nie w dolinie Dunajca spotykamy miejsca ich wyst�powania: Bialowodzka G�ra, Che�miecka G�ra, okolice Trzetrzewiny. Znajduj� si� tu stanowiska pi�ciornika bia�ego, gory-sza sinego i nawrota lekarskiego. Mimo du�ej jednolito�ci pod�o�a i braku ska� wapiennych na terenie Beskidu Wyspowego wyst�puje 20 Cz�� og�lna kilka gatunk�w wapieniolubnych (np. miesi�cznica trwa�a czy kilka gatunk�w porost�w). Wyst�puj� one mi�dzy innymi w Ujanowi-cach, Kamienicy i na Bia�owodzkiej G�rze. Je�li chodzi o osobliwo�ci flory drzewiastej to na pierwszym miejscu nale�y tu wymieni� brzoz� ojcowsk�. Gatunek ten zosta� odkryty w 1805 r. w w�wozach rejonu Ojcowa i d�ugo by� uwa�any za gatunek endemiczny tzn. nie wyst�puj�cy poza granicami Polski. Ostatnie badania dowiod�y jego obecno�ci w kilku innych krajach. W Karpatach brzoza ojcowska by�a znana tylko z jednego stanowiska ko�o Zembrzyc. Dopiero w 1987 r. prof. J. Nowak znalaz� na szlaku nad �ukowic� wspania�e stanowisko tego gatunku licz�ce ok. 1000 okaz�w. Innym, niezmiernie interesuj�cym gatunkiem jest jarz�b brekinia zwany tak�e brz�kiem. Posiada on niezwykle twarde drewno, jeszcze twardsze od buka. Miejscem najliczniejszego wyst�powania brekini jest Bia�owodzka G�ra nad Dunajcem i Ostra G�ra nad Jeziorem Ro�nowskim. Gatunek ten jest ciep�olubny, przyw�drowa� z po�udnia (tereny dzisiejszej S�owacji). R�wnie ciekawym gatunkiem ciep�olubnym jest kiokoczka po�udniowa, kt�rej okazy na Bia�owodzkiej G�rze s� najbardziej na zach�d wysuni�tym stanowiskiem karpackim. �wiat zwierz�t Beskidu Wyspowego jest stosunkowo ubogi. Jest to uwarunkowane przede wszystkim jego specyfik� geograficzn� (pojedyncze i odosobnione �wyspy" g�rskie, a tym samym izolowane kompleksy le�ne). Najwi�ksze skupiska zwierzyny zachowa�y si� jeszcze w dzikich ost�pach le�nych rejonu Mogielicy i Jasienia. Znaczna cz�� emigruje w pokryty szersz� po�aci� las�w Beskid S�decki albo te� w obj�te ochron� zwarte kompleksy le�ne Gorc�w. Wsp�czesna fauna Beskidu Wyspowego sk�ada si� z r�nych grup, tak pod wzgl�dem pochodzenia, jak i wymaga� ekologicznych. Najliczniejsz� grup� stanowi� gatunki pospolite (eurobiotyczne), przystosowane do bytowania w r�nych warunkach klimatycznych i rozmaitych �rodowiskach. Z du�ych zwierz�t tak charakterystycznych dla puszczy karpackiej nie spotkamy tu ju� nied�wiedzia, rysia czy �bika. W�tpliwe jest r�wnie� pojawienie si� wilka, cho� niedawno realizowana na zlecenie gminy Stopnice analiza przyrodnicza wschodnich zboczy Mogielicy wskazuje na czasowe przebywanie tego drapie�nika. Nad Przyroda i jej ochrona 21 wodami Dunajca �yj� wydry, jednak obecnie spotkanie z nimi nale�y do rzadko�ci. Ze wzgl�du na masowe t�pienie, ten wodny drapie�nik przestawi� si� na nowy tryb �ycia, przesypiaj�c dzie� w swoich kryj�wkach. W lasach jak przed wiekami, kr�luje okaza�y jele�. W ubieg�ym stuleciu zosta� prawie ca�kowicie wyt�piony. Na szcz�cie, na skutek umiej�tnych dzia�a� le�nych s�u�b po II wojnie �wiatowej, jego populacja powoli wzrasta�a, tak �e aktualnie jest gatunkiem pospolitym. Najliczniejszym przedstawicielem kopytnych jest sarna. W przeciwie�stwie do jelenia nie unika obszar�w podg�rskich i bezle�nych, a jej pog�owie zmienia si� w zale�no�ci od presji drapie�nik�w i warunk�w klimatycznych. Du�ym ssakiem kopytnym, do�� cz�sto spotykanym w lasach Beskidu Wyspowego jest dzik. Z ptak�w najcz�ciej spotka� mo�na dzi�cio�a du�ego, dzi�cio�a czarnego, myszo�owa zwyczajnego, krogulca i jastrz�bia go��biarza. Interesuj�cym gatunkiem jest r�wnie� g�uszec. Pojedyncze jego okazy mo�na spotka� w lasach od Mogielicy po Mody�. G�uszce zaczynaj� wczesn� wiosn� swoje s�ynne tokowiska, od kt�rych wzi�a nazw� jedna z g�r (Cicho� - Toko�). Warto om�wi� jeszcze wa�niejszych przedstawicieli gad�w. Najcz�ciej spotykane s� padalce i zaskro�ce, cho� i spotkanie ze �mij� zygzakowat� nie nale�y do rzadko�ci. Przypomnijmy star� prawd�, �mija atakuje dopiero wtedy gdy jest mocno zaniepokojona przez cz�owieka, b�d� te� przypadkowo nadepni�ta. Najnowsze badania dowodz�, �e na skraju Beskidu Wyspowego w dolinie Dunajca odkryto r�wnie� pojedyncze okazy najwi�kszego z naszych w�y � w�a Eskulapa. �yje on w nas�onecznionych, dobrze prze�wietlonych lasach na po�udniowych, wygrzanych stokach. D�ugo�� doros�ego osobnika waha si� od 1,5 do 2 metr�w. Okazy tego gatunku spotkano np. w Zarzeczu ko�o ��cka. Najbardziej popularnym i lubianym przez turyst�w p�azem jest salamandra plamista. Wielkie rzeki Beskidu Wyspowego � Dunajec i Rab� � zamieszkuje kilku ciekawych przedstawicieli krajowej ichtiofauny. Pospolite s� pstr�gi potokowe, lipie�, kle� i oko�. W Dunajcu mieszkaj� tracie, kt�re w g�rnym odcinku tej rzeki odbywaj� tar�o. Niestety budowa zap�r w Ro�nowie i Niedzicy zak��ci�a w�dr�wki, a tym samym ich rytm biologiczny. Inn� ciekaw� ryb� jest strze-bla spotykana cz�sto w Rabie i w potokach wpadaj�cych do niej. 22 Cz�� og�lna Niekt�rzy badacze nazw miejscowych pr�bowali od tej ryby wywie�� nazw� szczytu Szczebel-Strzebel, aczkolwiek jest to hipoteza troszk� naci�gana cho�by z tego powodu, �e nazwa ryby jest rodzaju �e�skiego. Ozdob� las�w i polan w Beskidzie Wyspowym s� bez w�tpienia motyle. Mo�na tu spotka� m. inn. niepylaka mnemozyn�, pazia �eglarza, podb�jk� rakusk� i wst�g�wk� jesionk�. Najcenniejsze pod wzgl�dem przyrodniczym fragmenty zosta�y obj�te ochron� rezerwatow�. Poni�ej przedstawiamy kr�tk� charakterystyk� poszczeg�lnych rezerwat�w. 1. Rezerwat �Bialowodzka G�ra nad Dunajcem" � utworzony w 1961 r na powierzchni 67,69 ha na terenie nadle�nictwa Stary S�cz. Znajduje si� w grzbiecie ko�cz�cym pasmo �ososi�skie, (dwa wi�ksze wzniesienia na terenie rezerwatu to Zamczysko (608 m) i Rozdziel� (617m), bezpo�rednio nad zakolem Dunajca mi�dzy Nowym S�czem a po�udniowym skrajem Jeziora Ro�-nowskiego. Obejmuje on dobrze zachowane lasy gradowe, nie-; gdy� typowe na tej wysoko�ci. Wyst�puj� tu w du�ej ilo�ci buk, lipa, �wierk, jod�a, sosna, kwitn� r�wnie� masowo storczyki. W�r�d ro�lin naskalnych mo�na spotka� rzadkie gatunki takie . jak: czosnek skalny, okrzyn szerokolistny, kokoryczka wonna, irga czarna, przewiercie� sierpowaty. Liczne jest r�wnie� zbio-: rowisko ro�lin kserotermicznych: d�br�wka kosmata, rumian l ��ty, cieciorka pstra. Na Biaiowodzkiej G�rze spotykamy okazy j jarz�bu brekini � jest to jedno z nielicznych stanowisk w tej j cz�ci kraju. Rezerwat jest atrakcyjnym miejscem pod wzgl�dem krajobrazowym. W kulminacji Zamczyska wyst�puje kilka grz�d i wychodni skalnych, a widoki na Jezioro Ro�nowskie* z okolicznych polan i przecinek s� bardzo pi�kne. Przedstawicielami fauny s�: sarna, dzik, lis, borsuk, kuna le�na, dzi�cio� i krogulec. 2. Rezerwat �Kamionna" utworzony 25 lipca 1997 r. na stokach Kamiennej i Pasierbieckiej G�ry nad �egocin�, w p�nocno--wschodniej cz�ci Beskidu Wyspowego. Na terenie rezerwatu o powierzchni 64,04 ha chroni si� dobrze zachowany drzewostan jod�owo-bukowy. Przyroda i jej ochrona 23 3. Rezerwat le�ny ��nie�nica" utworzony w 1968 r. obejmuje wierzcho�kowe partie �rodkowego szczytu �nie�nicy nazywanego Wierchy (ok. 980 m). Aktualnie rezerwat ma stosunkowo niewielk� powierzchni� 8,57 ha lecz ma by� powi�kszony w perspektywie do 24,82 ha. Chroni si� tutaj wspaniale zachowany drzewostan bukowy na p�nocnych stokach, liczne ambony i wychodnie skalne na grz�dzie grzbietowej. Pojawiaj� si� tutaj sporadycznie wilk i ry�, za to cz�sto mo�na spotka� jelenia, sarn�, dzika i kun� le�n�. Granica rezerwatu jest zaznaczona ��tymi paskami namalowanymi na drzewach. 4. Rezerwat przyrody nieo�ywionej �Lubo� Wielki" utworzony w 1970 r. na powierzchni 11,80 ha, perspektywicznie ma by� powi�kszony do 37,92 ha. Jest on po�o�ony na po�udniowym, stromym stoku Lubonia Wielkiego. Obejmuje teren osuwiska fliszowego z bogactwem form skalnych: grz�dy, ambony, rumowiska skalne, rynnowate obni�enia. Przechodzi t�dy ��ty szlak turystyczny z Zarytego nazywany na tym odcinku �Perci� Bor-kowskiego". W rezerwacie i jego najbli�szej okolicy znajduje si� ponadto kilka niewielkich jaski� i schronisk skalnych. Wok� wspania�y las jod�owo-�wierkowy. W najbli�szej przysz�o�ci ma powsta� le�ny rezerwat na p�nocnych stokach Kostrzy nad Szykiem i Wilkowiskiem. Zako�czono ju� prace przygotowawcze (terenowe i studyjne) i rozporz�dzenie w sprawie powo�ania rezerwatu czeka jeszcze na podpis ministra. Chroni� si� tu b�dzie starodrzew bukowy i jod�owy, jedyne na terenu Beskidu Wyspowego stanowisko paproci j�zycznik zwyczajny, a ponadto liczne stanowiska lilii z�otog��w, paprotki zwyczajnej i marzanki wonnej. Na obrze�u Beskidu Wyspowego (Pog�rze Wi�nickie) znajduj� si� jeszcze 2 rezerwaty: �Kamie� Grzyb" ko�o Wi�nicza, chroni�cy pot�n� wychodni� piaskowca w kszta�cie grzyba oraz rezerwat �Bukowiec" nad Tymow� w pa�mie Mahulca i �pil�wki (las bukowy i stanowiska owocuj�cego bluszczu). Z innych form ochrony przyrody warto wspomnie� o Wi�nicko--Lipnickim Parku Krajobrazowym utworzonym decyzj� wojewody tarnowskiego w 1997 r. na obszarze 14311 ha. W perspektywie planuje si� utworzenie �ososi�sko-�egoci�skiego Parku Krajobrazo- 24 Cz�� og�lna wego na obszarze gmin: Laskowa, �ososina, Jod�ownik, Tymbark, Che�miec, Limanowa oraz Parku Krajobrazowego Doliny Kamienicy (gminy Kamienica, ��cko, Tymbark, Dobra, Mszana Dolna). Do najciekawszych pomnik�w przyrody, licznie rozsianych na terenie Beskidu Wyspowego nale��: �Kamienie Brodzi�skiego" ko�o Rajbrotu, drzewa zabytkowe przy dworku w Kamienicy czy ko�ci�ku w Rabce, b�d� te� prastary wi�z przy ulicy Fabrycznej w Limanowej. Klimat Beskid Wyspowy le�y w strefie klimatu g�rskiego, w zwi�zku z czym charakteryzuje go r�norodno�� warunk�w klimatycznych. Te z kolei zale�� g��wnie od wysoko�ci nad poziomem morza, a tak�e od innych czynnik�w np. konfiguracji terenu lub s�siedztwa du�ych dolin rzecznych. Pogoda odznacza si� tu du�� zmienno�ci� zw�aszcza wiosn� i latem, kt�re s� tu raczej ch�odne i deszczowe. Stabilizacja nast�puje jesieni�, kt�ra jest por� roku najbardziej sprzyjaj�c� uprawianiu turystyki g�rskiej. Klimatolodzy wyr�nili w polskich Karpatach szereg pi�ter klimatycznych, opieraj�c si� na zr�nicowaniu pionowym �redniej, rocznej temperatury powietrza. W Beskidzie Wyspowym mo�na wyr�ni� dwa pi�tra: do wysoko�ci ok. 500-700 m n.p.m. wyst�puje pi�tro umiarkowanie ciep�e, a w pasie 700-1100 m n.p.m. wyst�puje pi�tro umiarkowanie ch�odne. �rednia roczna temperatura powietrza wynosi 5,03�C. Najcieplejszym miesi�cem jest lipiec. W�wczas �rednie temperatury dzienne w obni�eniach (Mszana Dolna, Limanowa, Kotlina S�decka) si�gaj� 15-17�C. Powy�ej 900 m warto�ci �rednich temperatur lipca s� ju� jednak znacznie ni�sze. Najni�sze temperatury notuje si� z kolei na prze�omie stycznia i lutego (�r. temp. stycznia -6�C). O lokalnym zr�nicowaniu temperatury decyduje r�wnie� ekspozycja i forma morfologiczna terenu. Silnie nas�onecznione zbocza o wystawie po�udniowej s� znacznie cieplejsze od zboczy p�nocnych, za� grzbiety s� cieplejsze od dolin. Klimat 25 Obok termiki nie mniej wa�nym elementem klimatu jest ilo�� opad�w, kt�re wykazuj� wyra�n� zale�no�� od wysoko�ci nad poziomem morza. W skali rocznej najwy�sze opady wyst�puj� w centralnych partiach Beskidu Wyspowego (rejon Mogielicy, �wilina i Jasienia). Najni�sze opady notuje si� w Kotlinie S�deckiej i zacisznej kotlince Rabki. �redni roczny opad wynosi 974 mm, a np. w �ukowicy 673 mm, Limanowej 789 mm Najwi�ksza ilo�� opad�w przypada na miesi�ce letnie tj. czerwiec i lipiec. Opady atmosferyczne s� tu obfite i bardzo gwa�towne. Rytmiczno�� zjawisk klimatycznych powoduje znaczne wahania stanu wody w rzekach i potokach. Niegro�ne zazwyczaj cieki wodne przybieraj� gwa�townie podczas wiosennych roztop�w albo po d�ugotrwa�ych letnich ulewach i powoduj� gro�ne powodzie w dolinach. S� one pot�niejsze gdy opady w zlewni Dunajca na terenie Beskidu Wyspowego i Kotliny S�deckiej zbiegn� si� z r�wnie obfitymi opadami w Tatrach. Szczeg�lnie tragiczny by� wylew z lipca 1934 r., kiedy to w ci�gu dw�ch dni spad�y w g�rnym dorzeczu Dunajca deszcze stanowi�ce jedn� trzeci� opadu rocznego. O ile �redni przep�yw Dunajca pod Nowym S�czem wynosi 66 m3/s o tyle w czasie pami�tnej powodzi z 1934 r. wyni�s� on 3300 m3/s. Pierwsze opady �niegu pojawiaj� si� zwykle w listopadzie, ostatnie w kwietniu. Pokrywa �nie�na zalega np. w Limanowej ok. 90 dni, a w wy�szych partiach g�r znacznie d�u�ej. Najgrubsza warstwa �niegu zalega od po�owy stycznia do ko�ca lutego. W Beskidzie Wyspowym przewa�aj � wiatry z zachodu (ok. 50%). Niekiedy od strony Tatr wieje r�wnie� wiatr halny. Jak ju� wcze�niej wspomniano elementem reguluj�cym w spos�b istotny stosunki klimatyczne jest konfiguracja terenu. Przyk�adem dobrze ilustruj�cym to zjawisko jest specyficzny mikroklimat doliny Kamienicy. Jest ona w�ska, d�uga i ocieniona wysokimi grzbietami g�rskimi przez co panuj� tu znacznie ni�sze temperatury ni� na pozosta�ym obszarze. Dotyczy to zw�aszcza jej g�rnego odcinka od Przyslopu, przez Bia�e do Kamienicy. Zupe�nie inny charakter ma szeroka i s�oneczna dolina Dunajca, kt�rej po�udnikowy przebieg powoduje nap�yw ciep�ych mas powietrza z po�udnia, co z kolei ma podstawowe znaczenie dla kszta�towania �agodnego 26 Cz�� og�lna i ciep�ego mikroklimatu w Kotlinie S�deckiej i rozwoju sadownictwa w �Dolinie Kwitn�cych Jab�oni". Interesuj�cym zjawiskiem klimatycznym s� inwersje temperatury, kt�re w znacznym stopniu decyduj� o specyfice beskidzkiego klimatu. Zjawisko inwersji zak��ca om�wion� wcze�niej pi�trowo�� klimatyczn� i obni�enie temperatury wraz ze wzrostem wysoko�ci. Wyst�puje ono w specyficznych warunkach atmosferycznych, z regu�y podczas bezchmurnych nocy i � najog�lniej rzecz ujmuj�c � polega na tym, �e powietrze w ni�ej po�o�onych dolinach jest znacznie ch�odniejsze od temperatury powietrza panuj�cej na po�o�onych kilkaset metr�w wy�ej grzbietach g�rskich. R�nice temperatur mog� si�ga� nawet kilkunastu stopni. Zjawisko to rzecz jasna nietrwale, najsilniejsze jest przed wschodem s�o�ca, p�niej stopniowo zanika, cho� niekiedy jesieni� i zim� mo�e trwa� przez ca�y dzie�. W wyniku spadku temperatury zachodz�cego przy inwersji nast�puje w obni�eniach stopniowy wzrost wilgotno�ci powietrza, kt�re w ko�cu osi�ga i przekracza stan nasycenia par� wodn� � tworzy si� wtedy mg�a wype�niaj�ca dolin�. Wspomniano ju� na pocz�tku, �e pogoda w Beskidzie Wyspowym jest dosy� kapry�na i zmienna. Dlatego te� powstaje pytanie, kt�ra pora roku nadaje si� najlepiej do g�rskiej w��cz�gi? Odpowied� jest kr�tka: jesie�, a zw�aszcza prze�om wrze�nia i pa�dziernika. Okres ten charakteryzuje si� wzgl�dn� stabilizacj� warunk�w atmosferycznych, a przyroda obdarza nas wspania�� szat� barwnych las�w bukowych. Uroku g�rskiemu pejza�owi dodaje r�wnie� romantyczne �morze mgie�", znad kt�rego wyrastaj� pojedyncze, �wyspowe" kopy g�rskie, a na horyzoncie, za ciemnym wa�em Gorc�w bieleje z�bata korona Tatr. Historia terenu Tereny Beskidu Wyspowego s� wdzi�cznym polem badawczym dla archeolog�w, historyk�w i badaczy staro�ytno�ci. Co prawda nie ma tu znalezisk r�wnie starych, jak te z rejonu Jury Krakowsko--Cz�stochowskiej lub centralnych teren�w Ma�opolski, niemniej naturalne walory obronne terenu i sprzyjaj�ce zaludnieniu tereny Historia terenu 27 dolin rzecznych (zw�aszcza Dunajca) powodowa�y pojawienie si� stanowisk osadniczych ju� kilka tysi�cy lat temu. Z kolei s�siedztwo wa�nych szlak�w handlowych z po�udnia Europy i zwi�zanych z nimi pr�d�w cywilizacyjnych da�o impuls do rozbudowy grod�w, fortyfikacji a jednocze�nie by�o przyczyn� licznych znalezisk w postaci broni, ozd�b czy monet rzymskich. Analizuj�c rozmieszczenie punkt�w osadniczych na terenie Beskidu Wyspowego �atwo doj�� do wniosku, �e najstarsze z nich koncentrowa�y si� w dolinie Dunajca i jego lewobrze�nych dop�yw�w (S�omka, �ososina i Smolnik). Drugi, bardzo stary region osadniczy o podobnej metryce znajduje si� na p�noc od Szczyrzyca, na wzniesieniu Grodzisko (619 m) i w fachowej literaturze okre�lany jest mianem zespo�u osadniczego �Poznachowice G�rne". Najstarsze �lady dzia�alno�ci cz�owieka na terenie Beskidu Wyspowego pochodz� z okresu paleolitu i mezolitu epoki kamienia. Potwierdzeniem tego s� znaleziska ze stanowisk archeologicznych w Maszkowicach i Nowym S�czu. Stanowi� one pami�tk� po ludach �owiecko-zbierackich prowadz�cych koczowniczy tryb �ycia i okresowo zamieszkuj�cych omawiany obszar. Z m�odszej epoki kamienia, kiedy ludno�� zacz�a prowadzi� osiad�y tryb �ycia pochodz� s�abo zbadane stanowiska archeologiczne w �widniku i T�-goborzu. Ciekawostk� jest fakt, �e podczas prac wykopaliskowych odkryto znaczne ilo�ci narz�dzi kamiennych wykonanych z jaspisu i obsydianu (nie wyst�puj�cych w okolicy), co dowodzi licznych kontakt�w handlowych z terenami zakarpackimi. Niezwykle dogodne warunki osadnicze Kotliny S�deckiej umia�a nale�ycie oceni� i sprawnie zagospodarowa� ludno�� kultury �u�yckiej w epoce br�zu. Na ziemiach polskich okres kultury �u�yckiej rozpoczyna si� mniej wi�cej 1800 lat p.n.e. i trwa do ok. V wieku p.n.e. Na teren S�decczyzny ludno�� ta nap�yn�a z obszar�w po�udniowo-zachodniej Ma�opolski i wzd�u� lewego brzegu Dunajca stworzy�a sie� imponuj�cych stanowisk osadniczych, kt�rych �lady s� znakomicie widoczne po dzie� dzisiejszy, na przyk�ad w Marcinkowicach czy Maszkowicach. Z tego okresu pochodzi r�wnie� br�zowy miecz znaleziony w Limanowej, co dowodzi, �e fala osadnicza posuwa�a si� w g�r� lewobrze�nych dop�yw�w Dunajca (np.�ososiny czy Smolnika). Szczeg�lnie interesuj�ce jest 28 Cz�� og�lna grodzisko w Maszkowicach g��boko wsuni�te w gi�b Karpat, w kierunku po�udniowym. Le�y ono na wynios�ym cyplu g�rskim, prawie 52 metry nad poziomem Dunajca. W trakcie bada� odkryto tu spore ilo�ci ozd�b wykonanych z br�zu oraz naczy� ceramicznych. Znaleziska te pozwalaj� na wyodr�bnienie kilku cykl�w osadniczych, kt�rych pozosta�o�ci uk�adaj� si� pi�trowo od najstarszego do najm�odszego. Charakterystyczn� cech� kultury �u�yckiej by� kult solarny i palenie szcz�tk�w ludzkich po �mierci. Cmentarzyska cia�opalne odkryto mi�dzy innymi w M�cinie i w �widniku. Natomiast na grodzisku w Marcinkowicach znaleziono liczne ozdoby nawi�zuj�ce do kultu s�o�ca np. paciorki, bransolety, kolce � ��cznie 234 ozdoby. Rozkwit kultury �u�yckiej na omawianym obszarze uleg� zahamowaniu w najm�odszym okresie epoki br�zu tj. w latach 1000-800 p.n.e. Kolejna, m�odsza fala osadnicza pojawi�a si� na terenie Beskidu Wyspowego na prze�omie epoki br�zu i �elaza. Z tego okresu pochodz� stanowiska w Zabrze�y k/��cka, Podegrodziu, Marcinkowicach, w �widniku i na g�rze Grodzisko nad Poznachowicami. Wypada tu wspomnie� o intryguj�cym zjawisku wp�yw�w celtyckich na obszarze p�nocnych stok�w Karpat. Na Grodzisku (619 m) znaleziono bowiem fragmenty naczy� wskazuj�cych na celtyckie pochodzenie: u�amki naczynia toczonego na kole oraz u�amki naczy� grafitowych. Jednak te znaleziska nale�y raczej interpretowa� jako dow�d o�ywionych kontakt�w ze �rodowiskiem Celt�w ni� trwa�ego osadzenia ludno�ci celtyckiej na omawianym obszarze. Sam temat wp�yw�w celtyckich jest zreszt� spraw� ci�gle dyskutowan� w �rodowisku archeologicznym i wszelkie hipotezy nale�y stawia� tu bardzo ostro�nie. Beskid Wyspowy by� po�o�ony na uboczu g��wnego szlaku, wiod�cego z po�udnia na p�noc Europy przez Bram� Morawsk�. Spora odleg�o�� dzieli�a r�wnie� te tereny od du�ych centr�w osadnictwa z okolic Krakowa i G�r �wi�tokrzyskich. Mimo to odkryto tu jednak wiele znalezisk z okr