Podr�cznik prawa mi�dzynarodowego Lech Antonowicz flc-y; -i �.<i.^ ^<�;r . ^^��irf.it.-s ^''bYW ''�^'�li J<< �"��;�'>�' "(�, /; i,.;"ij�- r�AtialJ1 S. .-,.;.. >::.-^- .. � '�-. A-. ;,. .,( ��;,rty1 ^, ^ � � "�.���-...�l. prawa mi�dzynarodowego Wydanie drugt�v ' zmienione ^ Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1994 Projekt ok�adki i stron tytu�owych Pariusz Litwiniec Redaktor Teresa Gontarz Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska BIBLIOTEKA WdzbN OzJMMkirstM i Huk PoHtycznyeft Uniwersytetu Warszawskiego Ul. rtowy �wtot�, 0(MM6 W&rszawa ;teL �-�3-atw. �5,296 Tytu� dotowany pracz Ministra Edukacji Narodowej Copyright � by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1994 ISBN 83-01-11578-5 Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Wydanie drugie zmienione. Arkuszy drukarskich 15�50. Sk�ad Phototext Druk uko�czono w lipcu 1994 r. Dniktrnia Wydawnictw Naukowych ��d�, ul. �wirki 2 Przedmowa do wydania n Pierwsze wydanie mego podr�cznika prawa mi�dzynarodowego zosta�o wyczerpane w ci�gu kilku miesi�cy. Do wydania drugiego mog�em wprowadzi� stosunkowo niedu�e zmiany. Przede wszystkim zaktualizowa�em niekt�re dane faktograficzne oraz w miar� mo�no�ci uzupe�ni�em materia� normatywny. Bez zmiany natomiast pozostawi- �em struktur� podr�cznika. L.A. Lublin, stycze� 1994 r. ^Przedmowa Ksi��ka niniejsza stanowi zarys wyk�adu przedmiotu, kt�ry w programach studi�w prawniczych, administracyjnych i niekt�rych innych wyst�puje pod nazw� �Prawo mi�dzynarodowe publiczne". Przedmiotem wyk�adu jest prawo mi�dzynarodowe wsp�cze�nie obo- wi�zuj�ce. Ponadto, zosta�y w nim uwzgl�dnione niekt�re normy prawa pa�stwowego, zw�aszcza prawa polskiego, kt�re bezpo�rednio �wsp�dzia�aj�" z prawem mi�dzynarodowym. Podstaw� wyk�adu s� przede wszystkim umowy mi�dzynarodowe i inne dokumenty prawnomi�dzynarodowe, o czym informuj� przypi- sy do w�a�ciwego tekstu. Ze wzgl�du na niedu�e rozmiary ksi��ki nie mo�na by�o natomiast przedstawi� r�nych pogl�d�w naukowych w zakresie prawa mi�dzynarodowego. Z cz�ci� tych pogl�d�w auto- r�w polskich, nie przedstawionych w wyk�adzie, zainteresowany czy- telnik mo�e zapozna� si� korzystaj�c z wyboru pi�miennictwa zamie- szczonego na ko�cu ksi��ki. Struktura wyk�adu troch� odbiega od schematu stosowanego na og� do�� jednolicie w polskich podr�cznikach prawa mi�dzynarodo- wego w ci�gu ostatnich trzydziestu lat. Rozdzia� I Poj�cia podstawowe � l. Pa�stwo U podstaw prawa mi�dzynarodowego znajduje si� fakt, �e ludz- ko�� jest podzielona na pa�stwa, kt�re zachowuj�c swoj� odr�b- no�� utrzymuj� wzajemne stosunki. Z tego te� wzgl�du zdefiniowanie prawa mi�dzynarodowego wymaga przede wszystkim pos�ugiwanie si� terminem �pa�stwo" lub ewentualnie jednym z jego ekwiwalen- t�w. Umowy mi�dzynarodowe u�ywaj� niekiedy wymiennie takicl- termin�w, jak �kraj", �mocarstwo" czy �nar�d", aczkolwiek z kon- tekstu wynika, �e chodzi w nich w�a�nie o pa�stwa. Pa�stwo jest fenomenem pierwotnym chronologicznie i logicznie w stosunku do prawa mi�dzynarodowego. Pa�stwa bowiem s� tw�r- cami prawa mi�dzynarodowego, a nie odwrotnie. Z drugiej strony w trakcie procesu historycznego pa�stwa uznaj�c si� wzajemnie i utrzymuj�c ze sob� stosunki, kszta�tuj� norm� prawnomi�dzynaro- dow� okre�laj�c� poj�cie pa�stwa. Jest to poj�cie o znaczeniu pod stawowym dla prawa mi�dzynarodowego. Wyra�enie �pa�stwo w sensie prawa mi�dzynarodowego" zak�a da, �e mo�e ono r�ni� si� od poj�cia pa�stwa w innych dziedzinach zw�aszcza w prawie pa�stwowym. Rozr�nienie to uzasadnia fakt, �< termin �pa�stwo" u�ywany jest w prawie niekt�rych pa�stw dc oznaczenia jednostek terytorialnych, kt�re stanowi�c cz�ci sk�adowi tych pa�stw, nie posiadaj� uprawnie� mi�dzynarodowych i nie s< uczestnikami stosunk�w mi�dzynarodowych. Jedyne dotychczasowe traktatowe okre�lenie pa�stwa znajduje si< w mi�dzyameryka�skiej konwencji o prawach i obowi�zkach pa�stv 7 z dnia 26 grudnia 1933 r.1 Wed�ug tej konwencji, pa�stwo jako osoba prawa mi�dzynarodowego powinno posiada� nast�puj�ce atrybuty: a) sta�� ludno��, b) okre�lone terytorium, c) rz�d oraz d) zdolno�� do utrzymywania stosunk�w z innymi pa�stwami. Dzia�alno�� kodyfikacyjna Organizacji Narod�w Zjednoczonych prowadzi do stopniowego ujednolicania poj�cia pa�stwa w sensie prawa mi�dzynarodowego. Komisja Prawa Mi�dzynarodowego ONZ dotychczas nie zdefiniowa�a jednak tego poj�cia, podkre�laj�c tylko, �e terminu �pa�stwo" u�ywa w sensie powszechnie przyj�tym w prak- tyce mi�dzynarodowej2. Wsp�czesne poj�cie pa�stwa powinno odpowiada� wsp�czesne- mu prawu mi�dzynarodowemu w jego ca�okszta�cie. Podstawow� rol� w tym zakresie nale�y przypisa� Karcie Narod�w Zjednoczonych podpisanej dnia 26 czerwca 1945 r.3 Pa�stwem w sensie prawa mi�dzynarodowego jest suwerenna jed- nostka geopolityczna. Wyra�enie �jednostka geopolityczna" wskazuje na terytorialn� podstaw� pa�stwa oraz jego charakter polityczny. Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego ka�de pa�stwo jest jednostk� geopolityczn�, ale nie ka�da jednostka geopolityczna jest pa�stwem. Cech� wyr�niaj�c� i nieod��czn� ka�dego pa�stwa jest suwerenno��, natomiast niesuwerenna jednostka geopolityczna pa�stwem nie jest. Wed�ug Karty Narod�w Zjednoczonych pa�stwami s� suwerenne jednostki geopolityczne. Potwierdzaj� to bezpo�rednio nast�puj�ce postanowienia Karty :�!) nakaz uk�adania stosunk�w mi�dzy cz�on- kami ONZ na zasadzie r�wno�ci suwerennej, 2) zakaz gro�by lub u�ycia si�y przeciwko integralno�ci terytorialnej lub niepodleg�o�ci politycznej jakiegokolwiek pa�stwa, 3) zakaz ingerowania w sprawy nale��ce do kompetencji wewn�trznej jakiegokolwiek pa�stwa. O ile postanowienie pierwsze m�wi o pa�stwach-cz�onkach ONZ, o tyle zasady druga i trzecia maj� walor powszechny. Przyjmuj�c suwerenno�� jako nieod��czn� cech� ka�dego pa�stwa, takie, do�� cz�sto u�ywane w praktyce mi�dzynarodowej terminy, jak L. Gelberg, Prawo mi�dzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wyb�r dokumen- t�w, t. II, Warszawa 1958, s. 356. 2 Yearbook ofthe International Law Commision 1949, �. 289. 3 K. Kocot, K. Wolfke, Wyb�r dokument�w do nauki prawa mi�dzynarodowego, Wroc�aw-Warszawa 1976, s. 64-92. �pa�stwo suwerenne", �pa�stwo niepodleg�e" czy �pa�stwo suweren- ne i niepodleg�e" s� pleonazmami. Natomiast termin �pa�stwo niesu- werenne" jest z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego wewn�trz- nie sprzeczny. Karta NZ nie zna poj�cia �pa�stwa niesuwerennego" czy �pa�stwa zale�nego", a na oznaczenie niesuwerennych jednostek geopolitycznych u�ywa terminu �terytorium". Istot� suwerenno�ci pa�stw stanowi ich samo dziel n o � �, czyli brak podporz�dkowania innym pa�stwom. Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego koniecznym elementem suwerenno�ci jest og�l- na kompetencja w sprawach zagranicznych. W braku takiej kom- petencji jednostka geopolityczna nie jest suwerenna, a zatem nie jest pa�stwem. Traktowanie suwerenno�ci jako wyr�niaj�cej i nieod��cznej cechy pa�stwa nie przes�dza kwestii, czy ka�da faktycznie suwerenna jedno- stka geopolityczna jest pa�stwem w sensie prawa mi�dzynarodowego. O ile dawniej uzasadniona by�a teza, �e legitymacj� bytu pa�stwa jest sam byt pa�stwa, o tyle wsp�czesne prawo mi�dzynarodowe nie odrzuca ca�kowicie idei legitymizmu w odniesieniu do statusu pa�stw. Tym samym nie nale�y stawia� znaku r�wno�ci mi�dzy poj�ciem �pa�stwa legalnego" i poj�ciem �pa�stwa faktycznego". Nale�y wi�c powiedzie�, �e pa�stwem jest ka�da suwerenna jednostka, geopolitycz- na powsta�a zgodnie z prawem mi�dzynarodowym lub przynajmniej uznana p�niej za pa�stwo przez, inne pa�stwa. Pa�stwa, w znaczeniu jednostki geopolitycznej, nie nale�y uto�- samia� z pa�stwem w znaczeniu w�adzy pa�stwowej czy aparatu pa�stwowego. S� to poj�cia r�ne i inaczej s� one definiowane. Z pewnym uproszczeniem mo�na powiedzie�, �e w pierwszym przypad- ku chodzi o podmiot, w drugim - o organy tego podmiotu. Rozr�- nienie to jest istotne z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego, kt�re musi �zna�" zar�wno swoje podmioty, jak i organy, poprzez kt�re te podmioty wyst�puj�. � 2. Spo�eczno�� mi�dzynarodowa \ Z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego spo�eczno�� mi�dzy- narodow� stanowi og� pa�stw. Innymi s�owy - spo�eczno�� mi�dzy- narodowa to spo�eczno�� pa�stw, kt�re nie tylko wsp�ist- niej�, ale i utrzymuj� wzajemne stosunki. � 9 S� trzy cechy, kt�re charakteryzuj� spo�eczno�� mi�dzynarodow� w por�wnaniu ze spo�eczno�ci� pa�stwow�, a mianowicie: 1) niedu�a, bo nie przekraczaj�ca dwustu, liczba jej j uczestnik�w, 2) uznanie suwerennego charakteru tych uczestnik�w, kt�rzy s� wzajemnie r�wnouprawnieni, a tym samym 3) jej organizacja wewn�trzna jest mniej rozwini�ta,, cho� podlega sta�emu rozwojowi w konsekwencji post�puj�cej internacjonalizacji �ycia wsp�czesnego. Sk�ad spo�eczno�ci mi�dzynarodowej jest zmienrny. Wiek XX przyni�s� czterokrotny wzrost liczebny spo�eczno�ci rmi�dzynarodo- wej, przy czym w jego pocz�tkowym okresie znaczn� wi�kszo�� stanowi�y pa�stwa europejskie i ameryka�skie. Dzisiejsza spo�eczno�� mi�dzynarodowa obejmuje za� pa�stwa po�o�one we ^wszystkich za- mieszka�ych cz�ciach �wiata. Ich liczba wed�ug stanu Ina dzie� l sty- cznia 1994 r. wynosi�a 1904. W ramach powszechnej spo�eczno�ci mi�dzynarodo>wej obejmuj�- cej wszystkie pa�stwa �wiata istniej� grupy pa�stw po��czone �ci�lej- szymi wi�zami gospodarczymi, politycznymi czy ideologicznymi. Z drugiej strony nie ka�de pa�stwo utrzymuje jakie� stosunki ze wszystkimi innymi pa�stwami. Nie ma jednak dzi� p)a�stwa, kt�re znajdowa�oby si� w stanie ca�kowitej izolacji mi�dzynar<odowej, a wi�c poza spo�eczno�ci� mi�dzynarodow�. Stosunki ��cz�ce uczestnik�w spo�eczno�ci mi�dzynarodowej maj� z natury rzeczy charakter mi�dzynarodowy. Wyra�enie �sto- sunki mi�dzynarodowe" bywa jednak rozumiane dwojako: w znacze- niu w�szym znacz� one to samo, co stosunki mi�dlzypa�stwowe, _w znaczeniu szerszym obejmuj� ponadto stosunki mii�dzy osobami i organizacjami istniej�cymi w r�nych pa�stwach. Stosunki mi�dzy- pa�stwowe stanowi� wi�c g��wn� cz�� stosunk�w rni�dzynarodo- wych sensu largo, a zarazem s� podstaw� mi�dzynarodowych stosun- k�w niepa�stwowych czy pozapa�stwowych. Trzeba jeszcze zaznaczy�, �e stosunki mi�dzypa�stw/owe obejmuj� zar�wno te, w kt�rych pa�stwa uczestnicz� samodzielnie, jak te� zbiorowo jako cz�onkowie organizacji mi�dzynarodowej. Do stosun- k�w mi�dzypa�stwowych mo�na tak�e przyporz�dkowa� stosunki pa�stw z innymi ni� pa�stwa podmiotami prawa mi�dzynarodowego 4 Zob. Wykaz pa�stw zamieszczony w Aneksie. 10 oraz mi�dzy tymi ostatnimi. W spo�eczno�ci mi�dzynarodowej z�o�o nej z pa�stw jako suwerennych jednostek geopolitycznych nie ma za, podmiot�w ponadpa�stwowych. � 3. Prawo mi�dzynarodowe Prawo, kt�re reguluje stosunki wzajemne pa�stw tworz�cych spo �eczno�� mi�dzynarodow� okre�la si� wsp�cze�nie w j�zyku polskin najcz�ciej mianem prawa mi�dzynarodowego. Dawni� prawo mi�dzynarodowe nazywano prawem narod�w. Termir ten wywodzi si� z �aci�skiego terminu ius gentium, kt�rym okre�lane nie prawo mi�dzynarodowe, lecz cz�� prawa rzymskiego dotycz�ce cudzoziemc�w. Natomiast termin �prawo mi�dzynarodowe", kt�r< odpowiada �aci�skiemu terminowi ius inter gentes, pojawi� si� w pi�- miennictwie polskim w II po�owie XIX wieku, a obecnie jest po- wszechnie u�ywany. Jego odpowiednikiem w j�zyku rosyjskim jesi termin mie�dunarodnoje prawo, w j�zyku angielskim - internationa law, w j�zyku francuskim - droit international. W programie studi�w prawniczych i administracyjnych omawiane dziedzina prawa jest okre�lana jako prawo mi�dzynarodowe publiczne, co odr�nia j� od prawa prywatnego mi�- dzynarodowego. Mylna jest sugestia, �e prawo mi�dzynarodowe stanowi system norm, kt�re dziel� si� na cz�� publiczn� oraz cz�� prywatn�. W rzeczywisto�ci s� to ca�kiem r�ne dziedziny prawa Tylko prawo mi�dzynarodowe publiczne jest rzeczywi�cie prawem mi�dzynarodowym, podczas gdy prawo prywatne mi�dzynarodowe jest cz�ci� prawa pa�stwa, kt�re wskazuje prawo w�a�ciwe dla mi�dzynarodowych stosunk�w osobistych i maj�tkowych w zakresie prawa cywilnego. Nie zmienia tego okoliczno��, �e �r�d�em prawa prywatnego mi�dzynarodowego - opr�cz ustawodawstwa pa�stwo- wego - bywaj� tak�e umowy mi�dzynarodowe, kt�re mog� regulowa� r�wnie� inne kwestie nale��ce w zasadzie do kompetencji wewn�trznej pa�stw. W tym stanie rzeczy przymiotnik �publiczne" w nazwie prawa mi�dzynarodowego s�u�y unikni�ciu nieporozumie�, ale mery- torycznie jest on zb�dny. Trzeba jeszcze doda�, �e s�owo �nar�d" w nazwie prawa mi�dzy- narodowego jest synonimem pa�stwa, aczkolwiek na og� s�owo to 11 oznacza wsp�lnot� etniczn� lub te� ca�� ludno�� pa�stwa. Tote� bardziej adekwatna dla omawianej dziedziny by�aby nazwa prawo mi�dzypa�stwowe. Wyk�ad prawa mi�dzynarodowego wymaga niejednokrotnie na- wi�zywania do prawa poszczeg�lnych pa�stw. Prawo to okre�la si� zazwyczaj takimi terminami, jak �prawo wewn�trzne" lub �prawo krajowe". Obydwa te terminy nie s� jednak precyzyjne, gdy� prawo pa�stwa reguluje nie tylko jego stosunki wewn�trzne, ale tak�e sto- sunki zagraniczne, a poj�cie kraju jest wieloznaczne. Wydaje si�, �e skoro w polskiej terminologii prawniczej przyj�� si� ostatnio termin �prawo konstytucyjne" na oznaczenie tej cz�ci prawa pa�stwa, kt�r� poprzednio nazywano �prawem pa�stwowym", to tym ostatnim ter- minem mo�na okre�la� ca�o�� tego prawa. Okre�lenie zakresu prawa mi�dzynarodowego wymaga przede wszystkim dwojakiego zabiegu. Z jednej strony konieczne jest wy- odr�bnienie norm prawnomi�dzynarodowych spo�r�d og�u norm o charakterze mi�dzynarodowym, z drugiej za� trzeba okre�li� kryte- rium odr�niaj�ce normy prawa mi�dzynarodowego od norm pra- wnych innego rodzaju. Konieczno�� przeprowadzenia pierwszego zabiegu wynika z tego, �e w stosunkach mi�dzynarodowych istniej� r�ne systemy normaty- wne. W stosunkach tych opr�cz prawa mi�dzynarodowego wyst�puj� r�wnie� takie zjawiska, jak kurtuazja mi�dzynarodowa, moralno�� mi�dzynarodowa czy prakseologia mi�dzynarodowa. Normy kurtuazji mi�dzynarodowej s� stosowane przez pa�stwa w celu u�atwienia sobie wzajemnych stosunk�w. Wyrastaj�c ze wsp�lnego pnia grzeczno�ci okazywanej przez ludzi innym lu- dziom, s� one dostosowane do w�a�ciwo�ci stosunk�w mi�dzynarodo- wych. Do tej dziedziny nale�� na przyk�ad regu�y protoko�u dyplomatycznego. Aczkolwiek zazwyczaj s� one bardzo skru- pulatnie przestrzegane, ich ewentualne naruszenie nie stanowi�oby naruszenia prawa mi�dzynarodowego. Moralno�� mi�dzynarodowa sk�ada si� z norm moral- nych dotycz�cych stosunk�w mi�dzynarodowych. Niekt�re umowy mi�dzynarodowe odwo�uj� si� do moralno�ci mi�dzynarodowej, a nie- jednokrotnie pos�uguj� si� takimi poj�ciami moralnymi, jak sprawied- liwo�� czy s�uszno��. Pogl�dy^noralne poszczeg�lnych ludzi, a nawet poszczeg�lnych narod�w, r�ni� si� mi�dzy sob�, ale co do niekt�- 12 rych kwestii mi�dzynarodowych s� jednakowe lub przynajmniej zbie�- ne. Dzi�ki temu moralno�� mi�dzynarodowa jest jednym z czynnik�w kszta�tuj�cych prawo mi�dzynarodowe. W rezultacie niekt�re podstawo- we zasady stosunk�w mi�dzynarodowych, jak na przyk�ad zasada sza- cunku dla innych pa�stw, maj� charakter zarazem moralny i prawny. Historia stosunk�w mi�dzynarodowych wskazuje, �e pa�stwa po- dejmuj�ce swe decyzje wychodz� wprawdzie zazwyczaj od regu: prakseologii mi�dzynarodowej, ale zarazem licz� si� one przynajmniej w pewnym stopniu z normami prawa mi�dzynarodowe- go. Nale�y podkre�li� t� okoliczno��, �e pomimo licznych przypad- k�w naruszania prawa mi�dzynarodowego, �adne pa�stwo nie podaje w w�tpliwo�� jego mocy obowi�zuj�cej. Spory interpretacyjne dotyczy tre�ci prawa mi�dzynarodowego, a nie jego istnienia. System prawe mi�dzynarodowego opiera si� przy tym na za�o�eniu, �e jego norm^ maj� prymat w stosunkach mi�dzynarodowych. Kryterium rozr�- nienia norm prawa mi�dzynarodowego oraz innych norm mi�dzy- narodowych znajduje si� w stanowisku pa�stw, kt�re decyduj� o tym co jest prawnie obowi�zuj�ce w ich stosunkach wzajemnych. Pod- staw� mocy obowi�zuj�cej prawa mi�dzynarodowego jest bowierr zgoda pa�stw. W praktyce przeprowadzenie powy�szego rozr�nienia nie zawsze jest �atwe. Trudno�� t� powi�ksza okoliczno��, �e niejako pomi�dz; prawem mi�dzynarodowym a innymi normami mi�dzynarodowymi SE jeszcze normy, kt�re w nauce okre�lane s� mianem �mi�kkiego' prawa mi�dzynarodowego. Ich �r�d�em s� przede wszystkim liczne uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych czy konferencji mi�dzynaro- dowych. Niekt�re spo�r�d tych uchwa� s� skonstruowane w spos�t bardzo podobny do um�w mi�dzynarodowych, niemniej nimi nie s� S� jednak bardzo cz�sto powo�ywane w pracach naukowych z zakre�l prawa mi�dzynarodowego. Przyk�adem dokumentu znajduj�cego su na granicy mi�dzy prawem mi�dzynarodowym a �mi�kkim" prawerr mi�dzynarodowym jest Deklaracja zasad prawa mi�dzynarodowego dotycz�cych przyjaznych stosunk�w mi�dzy pa�stwami z dnie 24 pa�dziernika 1970 r.5 Jako rezolucja Zgromadzenia Og�lnegc ONZ jest ona �r�d�em �mi�kkiego" prawa mi�dzynarodowego, ale przedmiotem jej jest prawo mi�dzynarodowe w znaczeniu �cis�ym. 5 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 524-533. 13 Rozgraniczenie prawa mi�dzynarodowego i prawa pa�stwowego zazwyczaj opiera si� na r�nicy co do trybu tworzenia obu tych dziedzin prawa. W spo�eczno�ci mi�dzynarodowej, z�o�onej z pa�stw jako suwerennych jednostek geopolitycznych, z natury rzeczy nie ma nadrz�dnego prawodawcy. Prawo mi�dzynarodowe powstaje wy��cz- nie w drodze porozumienia mi�dzy pa�stwami, r�ni�c si� tym samym od prawa pa�stwowego, kt�re jest stanowione jedno- stronnie przez poszczeg�lne pa�stwa. Zarazem w dobie wsp�czes- nej zawierane s� coraz cz�ciej umowy mi�dzynarodowe dotycz�ce statusu os�b fizycznych i prawnych w r�nych pa�stwach. Tre�� prawna tego rodzaju um�w nale�y do dziedziny prawa mi�dzynaro- dowego tylko o tyle, o ile dotyczy stosunk�w mi�dzy pa�stwami. Poza tym wchodzi ona w sk�ad prawa pa�stw, kt�re je zawar�y. W ten spos�b powstaj� umi�dzynarodowione cz�ci system�w pra- wnopa�stwowych. Cz�ci te mo�na r�wnie� okre�li� mianem prawa wielopa�stwowego. Tryb tworzenia prawa mi�dzynarodowego z jednej strony i prawa pa�stwowego z drugiej nie stanowi zatem wystarczaj�cego kryterium ich rozgraniczenia. Musi ono by� uzupe�- nione kryterium podmiotowym. Cz�ci� prawa mi�dzynarodowego jest tak zwane prawo wew�trz- ne organizacji mi�dzynarodowych, je�eli reguluje ono stosunki mi�dzy pa�stwami jako cz�onkami organizacji mi�dzynarodowej oraz sto- sunki mi�dzy organizacj� mi�dzynarodow� a pa�stwami cz�onkow- skimi. Natomiast normy, kt�re reguluj� stosunki mi�dzy organizacj� mi�dzynarodow� a osobami fizycznymi nie maj� charakteru prawno- mi�dzynarodowego. Wed�ug najprostszej definicji - prawo mi�dzynarodowe jest sys- temem norm prawnych reguluj�cych stosunki mi�dzy jego podmiota- mi, kt�rymi s� przede wszystkim pa�stwa, a tak�e niekt�re inne podmioty uznane w tym charakterze przez pa�stwa. � 4. Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa wyra�a si� w posiadaniu praw i obowi�zk�w wynikaj�cych z norm prawa mi�dzynarodowego. Nauka prawa mi�dzynarodowego przej�a cywilist^zn� koncepcj� rozr�nienia mi�dzy zdolno�ci� prawn� a zdolno�ci� do czynno�ci 14 prawnych. Odpowiednio do tego rozr�nia si� zdolno�� praw- nomi�dzynarodowa, a wi�c zdolno�� do posiadania praw i obowi�zk�w mi�dzynarodowych oraz zdolno�� do czynno- �ci prawnomi�dzynarodowych, czyli zdolno�� do nabywa- nia praw i zaci�gania zobowi�za� mi�dzynarodowych w drodze w�as- nego dzia�ania. Zagadnienie podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej nie zosta�o dotychczas skodyfikowane. Nale�y jednak podkre�li�, �e konwencja o prawie traktat�w z dnia 23 maja 1969 r. m�wi o pa�stwach i innych podmiotach prawa mi�dzynarodowego6. Tych innych podmiot�w konwencja nie wymienia. Z formu�y powy�szej wynika, �e pa�stwa s� g��wnymi pod- miotami prawa mi�dzynarodowego, ale nie jedynymi. Niemniej jed- nak przy wielu kwestiach szczeg�owych z zakresu prawa mi�dzy- narodowego jest mowa tylko o pa�stwach. Podmiotowo�� prawnomi�dzynarodowa pa�stw wynika z samej natury prawa mi�dzynarodowego, kt�re pomimo swej tradycyjnej nazwy jest w swej istocie prawem mi�dzypa�stwowym. Nale�y te� podkre�li�, �e wszystkie pa�stwa maj� status podmiot�w prawa mi�dzynarodowego, aczkolwiek z zastrze�eniem wykluczenia z tej kategorii jednostek geopolitycznych, kt�re pomimo nazwy czy brew swoim roszczeniom nie czyni� zado�� poj�ciu pa�stwa w prawie mi�dzynarodowym. Kwestia podmiot�w prawa mi�dzynarodowego innych ni� pa�- stwa jest bardzo skomplikowana. Wsp�czesna praktyka mi�dzynaro- dowa wskazuje, �e pa�stwa reguluj�c swoje stosunki wzajemne za pomoc� prawa mi�dzynarodowego mog� rozszerzy� kr�g jego pod- miot�w poza siebie samych. Dotyczy to mianowicie takich twor�w, jak: l) Stolica Apostolska, 2) wsp�lnoty powsta�cze, 3) cz�ci sk�ado- we pa�stw z�o�onych, 4) terytoria zale�ne oraz 5) organizacje mi�dzy- narodowe. Ka�da z tych kategorii r�ni si� istotnie od pozosta�ych, ale o nich wszystkich mo�na powiedzie�, �e s� to twory ,,pa�stwowe". Ze Stolic� Apostolsk� jest bowiem integralnie zwi�zane pa�stwo waty- ka�skie; cz�ci sk�adowe pa�stw z�o�onych mog� wyj�tkowo mie� szerokie uprawnienia zagraniczne kwalifikuj�ce je jako pa�stwa sk�a- 6 Tam�e, s. 494. 15 dowe; wsp�lnoty powsta�cze mo�na traktowa� jako pa�stwa in statu nascendi; niekt�re terytoria zale�ne przed uzyskaniem niepodleg�o�ci mog� by� dopuszczone do uczestnictwa w stosunkach mi�dzynarodo- wych w zakresie podobnym do pa�stw; wreszcie - organizacje mi�- dzynarodowe s� zrzeszeniami pa�stw. Wbrew pozorom koncepcja wielu kategorii podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nie odbiega znacznie od koncepcji podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej przys�uguj�cej wy��cznie pa�stwom. Nie mo�e zreszt� by� inaczej, gdy� wsp�ln� i zarazem nieodzown� cech� wszystkich podmiot�w prawa mi�dzynarodowego jest zdolno�� zawie- ra'' rani� um�w podlegaj�cych temu prawu.fKryterium podmiotowo�ci �/ w prawie mi�dzynarodowym stanowi zatem zdolno�� trakta- '0 t o w.a,J Status poszczeg�lnych kategorii podmiot�w prawa mi�dzynarodo- wego jest r�ny. Tylko pa�stwa maj� charakter suwerenny, a por�w- nywalny z nimi charakter ma Stolica Apostolska. Pa�stwa sk�adowe, wsp�lnoty powsta�cze i terytoria zale�ne s� dopiero na drodze do uzyskania suwerenno�ci, natomiast organizacje mi�dzynarodowe s� z istoty swej tworami niesuwerennymi. Dlatego te� wzgl�dem nich nale�y m�wi� nie o uznaniu, lecz o nadaniu podmiotowo�ci praw- nomi�dzynarodowej przez pa�stwa. Podmiotowo�� organizacji mi�- dzynarodowych ma wyra�nie charakter wt�rny. Zakres tre�ciowy podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej jest r�- �ny w stosunku do r�nych kategorii podmiot�w prawa mi�dzy- narodowego. Jest on najszerszy wzgl�dem pa�stw, kt�rych podmioto- wo�� prawnomi�dzynarodowa obejmuje zdolno�� do nast�puj�cych czynno�ci: 1) zawieranie um�w mi�dzynarodowych, 2) utrzymywnie stosunk�w dyplomatycznych i konsularnych, 3) uczestniczenie w organizacjach mi�dzynarodowych, 4) odwo�ywanie si� do pokojowych sposob�w za�atwiania spor�w mi�dzynarodowych, 5) przedsi�branie samoobrony. Tre�� podmiotowo�ci prawnomi�dzynarodowej innych podmio- t�w okre�la zakres jej uznania czy te� nadania. W odniesieniu do organizacji mi�dzynarodowych kwestia ta wynika z postanowie� ich statut�w. Od podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nale�y odr�nia� be- � '������ �� - 16 neficjent�w uprawnie� wynikaj�cych z norm prawnomi�dzynaro- dowych. Do tej kategorii nale�� osoby sprawuj�ce funkcje organ�w pa�stwa (np. przedstawiciele dyplomatyczni) lub wchodz�ce w sk�ad organ�w pa�stwa (np. je�cy wojenni). Osoby fizyczne, a tak�e osoby prawne prawa pa�stwowego nie s� podmiotami prawa mi�dzynarodowego. Niemniej jednak umowy mi�- dzynarodowe mog� dla nich by� �r�d�em praw i obowi�zk�w. Przepi- sy takich um�w tworz� umi�dzynarodowion� cz�� prawa pa�stwo- wego. Statusu podmiot�w prawa mi�dzynarodowego nie uzyskuj� r�w- nie� osoby fizyczne, kt�re ponosz� odpowiedzialno�� karn� na pod- stawie prawa mi�dzynarodowego, bez wzgl�du na to, czy odpowie- dzialno�� taka jest realizowana w trybie pa�stwowym, czy nawet trybie mi�dzynarodowym. � 5. Odpowiedzialno�� prawnomi�dzynarodowa Z podmiotowo�ci� prawnomi�dzynarodowa �ci�le zwi�zana jest zdolno�� ponoszenia odpowiedzialno�ci prawnomi�dzy- narodowej za niewykonanie obowi�zk�w wynikaj�cych z prawa mi�dzynarodowego. Zdolno�� ta cechuje wszystkie kategorie pod- miot�w prawa mi�dzynarodowego, ale w praktyce mi�dzynarodowej najwi�ksze znaczenie ma w odniesieniu do pa�stw. Zasady odpowiedzialno�ci prawnomi�dzynarodowej pa�stw s� przedmiotem prac kodyfikacyjnych Organizacji Narod�w Zjednoczo- nych. Prace te nie zosta�y jeszcze zako�czone, tote� ten dzia� prawa mi�dzynarodowego opiera si� przede wszystkim na zwyczajach. Nie- kt�re szczeg�owe zagadnienia z tego zakresu zosta�y uregulowane w umowach mi�dzynarodowych w przedmiocie prawa lotniczego i kosmicznego. Odpowiedzialno�� mi�dzynarodowa pa�stwa powstaje wskutek powoduj�cego szkod� naruszenia przez nie prawa mi�dzynarodowe- go. Naruszenie takie okre�la si� mianem deliktu mi�dzynaro- dowego. Niezale�nie od tego istnieje tak�e problem odpowiedzial- no�ci pa�stw za niekt�re dzia�ania dozwolone przez prawo mi�dzy- narodowe, ale mog�ce wyrz�dzi� szkod� innym pa�stwom. Tak wi�c BIBLIOTEKA i J Wydzia�u Dziennikarstwa i Nauk Politycz Uniwersytetu Warszawskie^ Ul. Nowy Swiit 69. 00046 Yfersz (et. 20-03-81 w. 295, 296 konwencja o odpowiedzialno�ci za szkody wyrz�dzone przez obiekty kosmiczne z dnia 29 marca 1972 r.7 stanowi, �e pa�stwo jest bez- wzgl�dnie zobowi�zane do zap�acenia odszkodowania za szkod�, kt�r� wypuszczony przez nie obiekt kosmiczny wyrz�dzi� na powierz- chni ziemi lub statkowi powietrznemu podczas lotu. Naruszenie prawa mi�dzynarodowego mo�e mie� posta� dwoja- k�. Mo�e ono polega� b�d� na dzia�aniu zakazanym, b�d� te� na zaniechaniu dzia�ania nakazanego przez prawo mi�dzynaro- dowe. Rozw�j wsp�czesnego prawa mi�dzynarodowego wydaje si� wskazywa�, �e odchodzi ono od dawnej koncepcji winy jako wy��cz- nej podstawy odpowiedzialno�ci pa�stwa. Mo�na spodziewa� si�, �e w przysz�ej kodyfikacji zostanie przyj�ta koncepcja odpowiedzialno�ci pa�stw za obiektywne skutki naruszania przez nie prawa mi�dzy- narodowego. Obecnie wina zawsze powoduje odpowiedzialno�� mi�- dzynarodow�, natomiast ryzyko wtedy, gdy pa�stwa tak postanowi� w umowie mi�dzynarodowej. Pa�stwo ponosi odpowiedzialno�� za w�asne post�powanie, a wi�c za post�powanie swoich organ�w, przez kt�re ono funk- cjonuje. Chodzi tu o wszystkie organy pa�stwa, bez wzgl�du na ich charakter, miejsce i rol� w strukturze pa�stwa. S� to organy prawo- dawcze, wykonawcze i s�dowe. Szczeg�lna rola pod tym wzgl�dem przypada takim organom wykonawczo-administracyjnym, jak szef pa�stwa, rz�d jako ca�o�� oraz jego szef i cz�onkowie indywidualnie, przedstawiciele dyplomatyczni i funkcjonariusze konsularni oraz si�y zbrojne. Pa�stwo odpowiada za swoje organy r�wnie� wtedy, gdy w swej dzia�alno�ci przekraczaj� one swoje kompetencje. Pa�stwo nie ponosi odpowiedzialno�ci mi�dzynarodowej za po- st�powanie os�b prywatnych, aczkolwiek odpowiada za w�asne po- st�powanie, kt�re umo�liwi�o naruszenie prawa mi�dzynarodowego przez takie osoby. Osoby prywatne dopuszczaj�ce si� narusze� prawa mi�dzynarodowego powinny by� poci�gni�te do odpowiedzialno�ci karnej przez pa�stwo, w obr�bie kt�rego jurysdykcji si� znajduj�. Jurysdykcj� t� okre�la zar�wno prawo danego pa�stwa, jak i prawo mi�dzynarodowe. Prawo mi�dzynarodowe mo�e zatem by� bezpo- �redni� podstaw� jurysdykcji karnej pa�stwa wzgl�dem os�b fizycz- Dz.U. z 1973 r. Nr. 27, p�z. 154. 18 nych, kt�re dopu�ci�y si� narusze� tego prawa. Dotyczy to zar�wno obywateli pa�stwa, jak i cudzoziemc�w. W prawie mi�dzynarodowym wyst�puje zjawisko zr�nicowania zachowa� zakazanych. Tak wi�c w�r�d delikt�w mi�dzynarodowych nale�y wyodr�bni� kategori� zbrodni mi�dzynarodowych, kt�re wyrz�dzaj� szkody nie tylko poszczeg�lnym pa�stwom, ale ca�ej spo�eczno�ci mi�dzynarodowej. Zarazem prawo mi�dzynarodowe wo- jenne przewiduje nie tylko odpowiedzialno�� materialn� i polityczn� pa�stw, ale tak�e odpowiedzialno�� karn� os�b fizycznych, kt�re pope�ni�y zbrodni�. Statut Mi�dzynarodowego Trybuna�u Wojskowego b�d�cy za��cz- nikiem do porozumienia mi�dzynarodowego w przedmiocie �cigania i karania g��wnych przest�pc�w wojennych �osi" europejskiej z dnia 8 sierpnia 1945 r.8 oraz statut Mi�dzynarodowego Trybuna�u Wojsko- wego dla Dalekiego Wschodu w sprawie os�dzenia g��wnych japo�skich przest�pc�w wojennych wymieniaj� trzy rodzaje zbrodni: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludno- �ci. Przez zbrodnie przeciwko pokojowi rozumiano planowanie, przygotowywanie, wszczynanie lub prowadzenie wojny napastniczej albo wojny podj�tej z pogwa�ceniem um�w mi�dzynarodowych i gwa- rancji mi�dzynarodowych, tudzie� udzia� w planowaniu spisku w celu dokonania tych czyn�w. Przez zbrodnie wojenne rozumiano po- gwa�cenie praw i zwyczaj�w wojennych. Natomiast przez zbrodnie przeciwko ludzko�ci rozumiano mordowanie, eksterminacje, de- portacje i inne akty nieludzkie pope�niane przed lub w czasie wojny wobec ludno�ci cywilnej, a tak�e prze�ladowanie ze wzgl�d�w poli- tycznych, rasowych czy religijnych. Zestaw zbrodni mi�dzynarodowych podlega stopniowemu rozwi- ni�ciu. Przyk�adem tego procesu mo�e by� konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludob�jstwa z dnia 9 grudnia 1948 r.9, czy te� mi�dzynarodowa konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z dnia 30 listopada 1973 r.10 Poj�cie zbrodni wojennych zosta�o rozwini�te w protokole dodatkowym do konwencji genew- 8 K. Kocot, K. Wolfke, op. cit., s. 37. 9 Tam�e, s. 205-209. 10 Dz.U. z 1976 r. Nr 32, p�z. 186. 19 skich z 1949 r. dotycz�cym ochrony ofiar mi�dzynarodowych konflik- t�w zbrojnych z dnia 10 czerwca 1977 r.11 Bezprecedensowa jest uchwalona w lutym 1992 r. rezolucja Rady Bezpiecze�stwa ONZ w sprawie utworzenia trybuna�u mi�dzynarodo- wego dla os�dzenia os�b winnych pope�nienia zbrodni wojennych na terytorium by�ej Jugos�awii. Zadaniem tego trybuna�u jest gromadze- nie dowod�w przeciwko takim osobom, organizowanie proces�w oraz wydawanie wyrok�w, w tym tak�e zaocznych, ale bez prawa orzeka- nia kary �mierci. Pa�stwo, kt�re naruszy�o prawo mi�dzynarodowe ma obowi�zek mi�dzynarodowy naprawienia szkody, jak� wskutek tego wyrz�- dzi�o innemu pa�stwu. Realizacja odpowiedzialno�ci mi�dzynarodo- wej pa�stwa mo�e nast�pi� w r�nych formach. W szczeg�lno�ci nale�y wyr�ni� odpowiedzialno�� o charakterze materialnym oraz niematerialnym. Odpowiedzialno�� materialna mo�e mie� form� restytucji, kt�ra polega na przywr�ceniu stanu rzeczy istniej�cego przed pope�- nieniem deliktu. Je�li restytucja obiektywnie nie jest mo�liwa, to uprawienie wyrz�dzonej szkody mo�e przybra� form� odszkodo- wania w postaci pieni�nej lub te� ekwiwalentu w naturze. Inny charakter ma zado��uczynienie b�d�ce form� wyna- grodzenia za szkody o charakterze niematerialnym. Polega ono na tym, �e pa�stwo, kt�re wyrz�dzi�o szkod�, wyra�a ubolewanie, prze- prasza oraz zapewnia pa�stwo poszkodowane, �e fakty stanowi�ce naruszenie prawa mi�dzynarodowego w przysz�o�ci nie b�d� mia�y miejsca. Pa�stwo jako podmiot prawa mi�dzynarodowego z natury swej nie mo�e ponosi� odpowiedzialno�ci karnej. Jurysdykcja dotych- czas powo�ywanych mi�dzynarodowych trybuna��w karnych - w pra- ktyce bardzo nielicznych - obejmowa�a tylko osoby fizyczne. Przeciwko pa�stwom, kt�re dopu�ci�y si� powa�nych narusze� prawa mi�dzynarodowego mog� by� natomiast stosowane sankcje. Nale�y odr�ni� sankcje indywidualne od sankcji zbioro- wych. Je�li chodzi o te pierwsze, to s� to r�ne �rodki odwetowe, kt�re ka�de pa�stwo ma prawo zastosowa� w stosunku do innego " M. Flemming, Mi�dzynarodowe prawo wojenne. Zbi�r dokument�w. Warszawa 1978, s. 214-276. 20 pa�stwa lub pa�stw naruszaj�cych jego interesy chronione lub nie chronione przez prawo mi�dzynarodowe. Dzia�ania odwetowe podejmowane przez pa�stwo w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami, ale nie stanowi�ce naruszenia prawa mi�dzynarodowego, dzia�ania innego pa�stwa, okre�la si� mianem retorsji. Zasada proporcjonalno�ci (stosunkowo�ci) wymaga, aby pa�stwo stosowa�o takie same lub podobne �rodki do tych, kt�re wywo�a�y retorsj�. �rodkami takimi mo�e by� na przyk�ad podniesie- nie op�at celnych czy ograniczenie wydawania wiz wjazdowych oby- watelom pa�stwa, przeciwko kt�remu retorsja jest kierowana. Dzia�ania odwetowe podj�te przez pa�stwo przeciwko innemu pa�- stwu w odpowiedzi na dzia�ania sprzeczne z prawem mi�dzynarodo- wym nosz� nazw� represali�w. Przy stosowaniu represali�w r�w- nie� obowi�zuje zasada proporcjonalno�ci (stosunkowo�ci). Tote� akcja represyjna powinna by� ograniczona do czyn�w takich samych lub bardzo podobnych do tych, kt�re j� spowodowa�y. Represalia wykraczaj�ce poza to ograniczenie s� zakazane przez prawo mi�dzy- narodowe. W szczeg�lno�ci niedopuszczalne jest u�ycie si�y lub gro�- ba u�ycia si�y, a tak�e dzia�ania godz�ce w podstawowe prawa cz�owieka. Typowym �rodkiem podejmowanym w ramach represali�w jest zatrzymywanie przedmiot�w nale��cych do obcego pa�stwa. W odr�nieniu od sankcji indywidualnych, sankcje zbiorowe s� stosowane nie przez pa�stwo pokrzywdzone, lecz przez organizacj� mi�dzynarodow�. Tak wi�c Karta Narod�w Zjednoczonych przewi- duje mo�liwo�� zastosowania sankcji o charakterze organizacyjnym, ekonomicznym, politycznym i wojskowym. Sankcje organizacyjne mog� polega� ria wykluczeniu z cz�onkowstwa organizacji. Ponadto Rada Bezpiecze�stwa ONZ jest w�adna stosowa� sankcje nie poci�ga- j�ce za sob� u�ycia si� zbrojnych oraz sankcje zbrojne. S� to sankcje, kt�rych mo�liwo�� zastosowania le�y w granicach uprawnie� Or- ganizacji Narod�w Zjednoczonych, a nie poszczeg�lnych pa�stw. Mo�liwo�� stosowania przez pa�stwa indywidualnie lub zbiorowe sankcji w wypadku narusze� prawa mi�dzynarodowego mo�na trak- towa� jako okoliczno�� przemawiaj�c� za tym, �e jego normy maj� rzeczywi�cie charakter prawny, a nie tylko moralny czy polityczny W stosunkach mi�dzynarodowych nie istnieje natomiast ponadpa�st- wowy czynnik, kt�ry m�g�by stosowa� sankcje przymusowe wzgl�derr pa�stw w razie naruszenia przez nie norm prawnomi�dzynarodowych. 21 � 6. �r�d�a prawa mi�dzynarodowego �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w znaczeniu material- nym s� czynniki, kt�re determinuj� lub wp�ywaj� na tre�� norm prawnomi�dzynarodowych. Czynniki te s� r�norakie, a og�lnie mo�- na je okre�li� mianem wsp�dzia�ania i rywalizacji pa�stw w ich wzajemnych stosunkach. �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w zna- czeniu poznawczym s� zbiory dokument�w i materia��w z za- kresu praktyki prawnomi�dzynarodowej. Natomiast �r�d�ami prawa mi�dzynarodowego w znaczeniu �ci�le prawniczym s� formy, w kt�rych tworzone s� normy prawnomi�dzynarodowe. Tw�rcami prawa mi�dzynarodowego s� tylko pa�stwa, wi�c �r�d- �ami tego prawa s� tylko formy, w kt�rych przejawia si� wola pa�stw ustanowienia norm prawnomi�dzynarodowych. Tym kryte- rium nale�y kierowa� si� sporz�dzaj�c katalog kategorii �r�de� prawa mi�dzynarodowego. Jest to tym bardziej wa�ne, �e pa�stwa dotych- czas nie zawar�y umowy mi�dzynarodowej, w kt�rej wyczerpuj�co i wi���co ustali�yby, co nale�y uwa�a� za �r�d�a prawa mi�dzy- narodowego. Poszukuj�c miarodajnej odpowiedzi na to pytanie nale- �y uwzgl�dni� sam� natur� prawa mi�dzynarodowego oraz si�gn�� do akt�w prawnomi�dzynarodowych maj�cych zwi�zek z t� kwesti�. Tak wi�c Karta Narod�w Zjednoczonych we wst�pie m�wi o po- szanowaniu zobowi�za� wynikaj�cych z traktat�w oraz innych �r�de� prawa mi�dzynarodowego. Z formu�y tej wynika, �e traktaty s� �r�d�em prawa mi�dzynarodowego - mo�e najwa�niejszym, bo wy- mienionym, ale nie jedynym. S� przynajmniej dwa inne �r�d�a. Z problematyk� �r�de� prawa mi�dzynarodowego wi��e si� po- stanowienie Statutu Mi�dzynarodowego Trybuna�u Sprawiedliwo- �ci, kt�re okre�la podstaw� wyrokowania MTS (art. 38). Stwier- dzaj�c, �e zadaniem Trybuna�u jest rozstrzyganie przed�o�onych mu spor�w zgodnie z prawem mi�dzynarodowym, Statut MTS wymie- nia: 1) umowy mi�dzynarodowe - og�lne b�d� partykularne, ustana- wiaj�ce normy wyra�nie uznane przez pa�stwa wiod�ce sp�r, 2) zwyczaj mi�dzynarodowy jako dow�d powszechnej praktyki przyj�tej za prawo, 3) og�lne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane, 4) orzeczenia s�dowe oraz opinie najwybitniejszych znawc�w pr�- 23 wa mi�dzynarodowego w r�nych krajach jako �rodek pomocniczy do ustalania norm prawnomi�dzynarodowych. Wobec ograniczonego znaczenia tego przepisu, wymienione w nim elementy niekoniecznie wyczerpuj� zestaw �r�de� prawa mi�dzynaro- dowego, ale ka�dy z tych element�w taki w�a�nie charakter posiada. Zarazem z przepisu tego wynika potrzeba �cis�ego odr�nienia �r�- de� prawa mi�dzynarodowego z jednej strony oraz �rodk�w, kt�re pomagaj� stwierdzi� istnienie norm prawa mi�dzynarodowego - z drugiej. Pierwszoplanowa rola um�w mi�dzynarodowych jako �r�d�a prawa mi�dzynarodowego jest niew�tpliwa. Umowy mi�dzy- narodowe s� bezpo�rednim wyrazem woli pa�stw ustanowienia praw i obowi�zk�w wzajemnych. Jest oczywiste, �e chodzi tylko o umowy obowi�zuj�ce, a nie takie, kt�re nie nabra�y jeszcze mocy obowi�zuj�- cej lub j� ju� utraci�y. Nie obowi�zuj�ce umowy mi�dzynarodowe maj� w tym zakresie znaczenie tylko o tyle, o ile wyra�aj� zwyczajowe normy prawa mi�dzynarodowego. Z kategorii �r�de� prawa mi�dzynarodowego nale�y wy��czy� umowy mi�dzynarodowe, kt�re s� sprzeczne z bezwzgl�dnie obowi�- zuj�cymi normami prawa mi�dzynarodowego, nawet w przypadku, je�li faktycznie s� stosowane. W praktyce jednak bardzo trudno jest przeprowadzi� dow�d, �e dana umowa mi�dzynarodowa ma taki charakter, gdy� nie ma instancji, kt�ra bez woli pa�stw zainteresowa- nych orzeka�aby o takich sprawach. Przyjmuj�c za�o�enie, �e normami prawa mi�dzynarodowego s� tylko abstrakcyjne regu�y post�powania podmiot�w tego prawa, nale- �a�oby przypisa� charakter �r�de� prawa mi�dzynarodowego tylko tym umowom mi�dzynarodowym, kt�re takie regu�y zawieraj�. S� to tak zwane umowy-ustawy, kt�re nale�a�oby odr�ni� od tak zwanych um�w-kontrakt�w, ustalaj�cych konkretne prawa i obowi�zki w oparciu o ju� istniej�ce normy prawnomi�dzynarodo- we. Rozr�nienie to jest jednak ma�o przydatne na gruncie prawa mi�dzynarodowego, kt�re w por�wnaniu do prawa pa�stwowego ma charakter znacznie bardziej konkretno-indywidualny. Wynika to st�d, �e pa�stwa w stosunkach mi�dzynarodowych wyst�puj� zar�wno w roli prawodawcy, jak i uczestnik�w stosunk�w prawnomi�dzynaro- dowych, W rezultacie bardzo wiele um�w mi�dzynarodowych zawiera przepisy obydwu rodzaj�w. 23 Zwyczaj jako �r�d�o prawa mi�dzynarodowego charakteryzuje si� dwoma zasadniczymi i niezb�dnymi elementami. Elementem obie- Jctywnym jest powszechna i jednolita praktyka pa�stw w jakiej� dziedzinie ich wzajemnych stosunk�w. Elementem subiektywnym za� jest przekonanie pa�stw, �e praktyka ta tworzy, i w rezultacie jest wymagana, prawo mi�dzynarodowe. Wbrew sformu�owaniu art. 38 Statutu MTS, powszechna i jednolita praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju mi�dzynarodowego, a nie na odwr�t. Przez praktyk� mi�dzynarodow� nale�y rozumie� dzia�alno�� wszelkich organ�w pa�stw, zw�aszcza za� tych, kt�re s� powo�ane do reprezentowania ich w stosunkach mi�dzynarodowych. Sk�adaj� si� na ni� umowy mi�dzynarodowe oraz takie akty jednostronne pa�stw, jak prawodawstwo, o�wiadczenia rz�dowe, wyroki s�dowe czy decyzje administracyjne w sprawach zagranicznych. Praktyka pa�stw prowa- dz�ca do powstawania zwyczajowych norm prawa mi�dzynarodowego powinna by� nie tylko zgodna, ale r�wnie� nieprzerwana i odpowiednio d�ugotrwa�a. Nie ma jednak termin�w, kt�re by�yby wymagane jako konieczne czy wystarczaj�ce dla ukszta�towania si� zwyczajowej normy prawa mi�dzynarodowego i w praktyce okres takiego procesu jest bardzo r�ny. Wsp�cze�nie bywa on kr�tszy ni� w czasach dawniej- szych. Mo�na uwa�a�, �e kiedy pa�stwa nie zaprotestowa�y przeciwko przelotowi �sputnika" przez ich terytoria powietrzne, odpowiednia norma zwyczajowa powsta�a w ci�gu kilku godzin. Powszechno�ci praktyki mi�dzynarodowej jako dowodu istnienia normy zwyczajowej prawa mi�dzynarodowego nie nale�y rozumie� w tym sensie, �e warunkiem powstania takiej normy jest czynne uczestnictwo w tym procesie wszystkich pa�stw. Cz�� z nich mo�e zachowa� si� biernie, milcz�co akceptuj�c jak�� praktyk�. R�wnie� pa�stwa nowo powsta�e s� zwi�zane wieloma normami zwyczajowy- mi, w kt�rych tworzeniu nie mia�y mo�no�ci wzi�� udzia�u. Jednak�e konsekwentny sprzeciw pa�stwa czy grupy pa�stw wobec jakiej� praktyki innych pa�stw prowadzi do ograniczenia zasi�gu obowi�zy- wania zwyczajowej normy prawa mi�dzynarodowego. St�d te� zjawis- ko regionalnych instytucji prawa mi�dzynarodowego o charakterze zwyczajowym. Spo�r�d zwyczajowych norm mi�dzynarodowych charakter pra- wnie wi���cy maj� tylko te, kt�re s� za takie uznawane przez p�stwa. A wi�c musi istnie� to, co okre�la si� �aci�skim terminem opmiowris 24 necessitatis. Chc�c dowie�� istnienia zwyczajowej normy prawnomi�- dzynarodowej, nale�y wykaza� prze�wiadczenie pa�stw, �e okre�lona praktyka tworzy i tym samym jest wymagana przez prawo mi�dzy- narodowe. Zwyczaj odgrywa� bardzo du�� rol� w poprzednich okresach historii prawa mi�dzynarodowego, ale i wsp�cze�nie zachowuje nie- ma�e znaczenie, mimo �e coraz bardziej obfitym �r�d�em prawa mi�dzynarodowego staje si� umowa mi�dzynarodowa. Umowy mi�- dzynarodowe kodyfikuj�ce poszczeg�lne ga��zie prawa mi�dzynaro- dowego cz�stokro� stwierdzaj�, �e w zakresie przez nie nie uregulowa- nym zachowuj� moc dotychczasowe normy zwyczajowe. Ponadto, nale�y zwr�ci� uwag� na to, �e umowy mi�dzynarodowe o najwi�k- szym nawet zasi�gu podmiotowym nie obejmuj� w praktyce wszyst- kich pa�stw. Tote� powszechne prawo mi�dzynarodowe to przede wszystkim normy zwyczajowe, chocia� cz�sto znajduj� one potem sw�j wyraz tak�e w umowach mi�dzynarodowych. Og�lne zasady prawa s� to zasady, kt�re - niezale�nie od ich pochodzenia - uznawane s� w systemach prawnych wszystkich pa�stw. Wzmianka w art. 38 Statutu MTS o uznaniu ich przez narody (w sensie pa�stw) cywilizowane jest ju� dzisiaj anachroniz- mem. Niekt�re z tych zasad zosta�y sformu�owane jeszcze w prawie rzymskim i zazwyczaj s� przytaczane w j�zyku �aci�skim. Nie spos�b poda� ich kompletnego zestawienia, ale przyk�adowo mo�na przyto- czy� nast�puj�ce zasady: - nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet (nikt nie mo�e komu� przekaza� wi�cej praw ni� sam posiada), - nemo potest commodum capere de iniuria sua propria (nikt nie mo�e wyci�ga� korzy�ci z w�asnego bezprawia), - nemo iudex in causa sua (nikt nie mo�e by� s�dzi� we w�asnej sprawie), - lex specialis derogat legi generali (prawo szczeg�lne uchyla prawo og�lne), - audiatur et altera pars (nale�y wys�ucha� r�wnie� drugiej stro- ny). Z uwagi na sw�j elementarny charakter og�lne zasady prawa powinny by� traktowane nie tyle jako �r�d�o, co jako cz�� prawa mi�dzynarodowego. Mo�na powo�ywa� si� na nie w razie braku odpowiednich norm umownych lub zwyczajowych. 25 Ani orzecznictwo s�dowe, ani doktryna nie mog� by� uwa�ane za �r�d�a prawa mi�dzynarodowego, gdy� nie s� one wyrazami woli pa�stw. Zadaniem s�du jest stosowanie, a nie tworzenie prawa, natomiast rol� ludzi nauki jest wyja�nianie prawa obowi�zuj�cego (de leg� lata) lub ewentualnie postulowanie norm prawnych, jakie ich zdaniem powinny obowi�zywa� (de leg� ferendd). Z tego wzgl�du orzecznictwo s�dowe i doktryna s� tylko �rodkami, kt�re pomagaj� w ustalaniu norm prawa mi�dzynarodowego. Wyodr�bniaj�cym si� wsp�cze�nie �r�d�em prawa mi�dzynaro- dowego staj� si� uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych. Chara- kter taki maj� tylko te uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych, kt�re spe�niaj� dwa warunki. Po pierwsze, s� wi���ce pod wzgl�dem prawnomi�dzynarodowym, co jest wyj�tkiem od zasady, �e uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych s� zaleceniami nie maj�cymi charak- teru wi���cego z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego. Po drugie za�, tworz� nowe normy prawnomi�dzynarodowe, czyli nie ograniczaj� si� do jednorazowego uregulowania konkretnej sprawy, lecz ustalaj� abstrakcyjnie sformu�owane regu�y post�powania na przysz�o��. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych mo�na po- dzieli� - z punktu widzenia ich adresat�w - na dwa rodzaje. W wi�k- szo�ci przypadk�w adresatami uchwa� prawotw�rczych organizacji mi�dzynarodowych s� organy tych organizacji oraz pa�stwa cz�on- kowskie w zakresie ich dzia�alno�ci w ramach tych�e organizacji. Uchwa�y takie s� niezb�dne dla normalnego i sprawnego funk- cjonowania organizacji mi�dzynarodowych, tote� mo�liwo�� ich uchwalania domniemywa si� nawet wtedy, kiedy nie jest to wyra�nie przewidziane w statutach. Normy statutowe nie mog� bowiem by� dostatecznie szczeg�owe i wybiegaj�ce w przysz�o��, aby mo�na by�o zrezygnowa� z ich uzup^niania i rozwijania. Jako przyk�ad akt�w z zakresu prawa wewn�trznego organizacji mi�dzynarodowych s�u�y� mog� uchwalane przez ni6 ^^lami^y zawieraj�ce szczeg�owe normy proceduralne, przepisy finB1180^, o^Y te� przepisy reguluj�ce sprawy zwi�zane z siedzib� org^1112^.^' Znacznie rzadsze w P^ tw�rcze organizacji mi?", pa�stw w zakresie ich Podstaw� takich uchw^ li�*-"^ "�> ^ ^�- .. ^^ s� Spadki, kiedy uchwa�y prawo- organizacji mi^"ahi^0^^ s� skierowane Pod adresem w zakresie ich ^o^'10^^02'1 ramami ^n organizacji. ramami wyra�ne upowa�nienie ze strony pa�stw zamieszczone w statucie organizacji mi�dzynarodawej lub ewentualnie w innej umowie mi�dzynarodowej. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych, wi���ce wszystkie pa�stwa cz�onkowskie w zakresie ich dzia�alno�ci, )oza ramami tych organizacji mog� by� podejmowane w trojaki spcs�b: jednomy�lnie, tak zwanym systemem contracting out lub te� wi�kszo�- ci� g�os�w. Zasada jednomy�lno�ci w podejmowaniu uchwa� prawotw�rczych organizacji mi�dzynarodowych stanowi pe�ne poszanowanie suweren- no�ci pa�stw cz�onkowskich. Przyk�adem takiego systemu mo�e by� Organizacja Wsp�pracy i Rozwoju Gospodarczego. Z tego puiktu widzenia nie budzi zastrze�e� r�wnie� system contracting out, l<t�ry polega na tym, �e uchwa�y podejmowane s� wi�kszo�ci� g�os�w ale pa�stwa pozostaj�ce w mniejszo�ci mog� wy��czy� ich stosowmie wzgl�dem siebie. Tak jest na przyk�ad w Organizacji Mi�dzynar>do- wej Lotnictwa Cywilnego. Natomiast statutowa mo�liwo�� p<dej- mowania uchwa� prawotw�rczych przez organizacje mi�dzynarocowe wi�kszo�ci� g�os�w stanowi ograniczenie suwerenno�ci pa�stw c�on- kowskich. Ma to miejsce w zachodnioeuropejskich wsp�lnotach gos- podarczych. Wymienione kategorie �r�de� prawa mi�dzynarodowego odgrywa- j� r�n� rol� w praktyce stosunk�w mi�dzynarodowych. Og�lne zasady prawa maj� znaczenie tylko uzupe�niaj�ce. Uchwa�y priwo- tw�rcze organizacji mi�dzynarodowych s� wprawdzie niezb�dne ale nie powinny przekracza� granicy wyznaczonej faktem, �e s� one po�rednim wyrazem woli pa�stw. Podstawowymi �r�d�ami )ra- wa mi�dzynarodowego s� zwyczaje i umowy mi�dzynarodowe, ich wzajemny stosunek wraz z rozwojem stosunk�w mi�dzynarodo\ych ulega zmianie na korzy�� um�w mi�dzynarodowych, do kt�ych niew�tpliwie nale�y przysz�o��. Stopniowe przekszta�canie norm wy- czajowych w normy umowne odbywa si� w drodze kodyfikacji piiwa mi�dzynarodowego. Kodyfikacja prawa mi�dzynarodowego polega na zawierniu przez pa�stwa um�w mi�dzynarodowych b�d�cych zbiorem systina- tycznie u�o�onych przepis�w reguluj�cych post�powanie podmi(:�w Prawa mi�dzynarodowego. Przygotowanie projektu umowy kodyka* ^Jnej odbywa si� w r�ny spos�b. Mo�e to by� dzie�em sarych Pa�stw, organizacji mi�dzynarodowych, a nawet os�b prywatneh* Vf. Ani orzecznictwo s�dowe, ani doktryna nie mog� by� uwa�ane za �r�d�a prawa mi�dzynarodowego, gdy� nie s� one wyrazami woli pa�stw. Zadaniem s�du jest stosowanie, a nie tworzenie prawa, natomiast rol� ludzi nauki jest wyja�nianie prawa obowi�zuj�cego (de leg� lata) lub ewentualnie postulowanie norm prawnych, jakie ich zdaniem powinny obowi�zywa� (de leg� ferenda). Z tego wzgl�du orzecznictwo s�dowe i doktryna s� tylko �rodkami, kt�re pomagaj� w ustalaniu norm prawa mi�dzynarodowego. Wyodr�bniaj�cym si� wsp�cze�nie �r�d�em prawa mi�dzynaro- dowego staj� si� uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych. Chara- kter taki maj� tylko te uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych, kt�re spe�niaj� dwa warunki. Po pierwsze, s� wi���ce pod wzgl�dem prawnomi�dzynarodowym, co jest wyj�tkiem od zasady, �e uchwa�y organizacji mi�dzynarodowych s� zaleceniami nie maj�cymi charak- teru wi���cego z punktu widzenia prawa mi�dzynarodowego. Po drugie za�, tworz� nowe normy prawnomi�dzynarodowe, czyli nie ograniczaj� si� do jednorazowego uregulowania konkretnej sprawy, lecz ustalaj� abstrakcyjnie sformu�owane regu�y post�powania na przysz�o��. Uchwa�y prawotw�rcze organizacji mi�dzynarodowych mo�na po- dzieli� - z punktu widzenia ich adresat�w - na dwa rodzaje. W wi�k- szo�ci przypadk�w adresatami uchwa� prawotw�rczych organizacji mi�dzynarodowych s� organy tych organizacji oraz pa�stwa cz�on- kowskie w zakresie ich dzia�alno�ci w ramach tych�e organizacji. Uchwa�y takie s� niezb�dne dla normalnego i sprawnego funk- cjonowania organizacji mi�dzynarodowych, tote� mo�liwo�� ich uchwalania domniemywa si� nawet wtedy, kiedy nie jest to wyra�nie przewidziane w statutach. Normy statutowe nie mog� bowiem by� dostatecznie szczeg�owe i wybiegaj�ce w przysz�o��, aby mo�na by�o zrezygnowa� z ich uzupe�niania i rozwijania. Jako przyk�ad akt�w z zakresu prawa wewn�trznego organizacji mi�dzynarodowych s�u�y� mog� uchwalane przez nie regulaminy zawieraj�ce szczeg�owe normy proceduralne, przepisy finansowe, czy te� przepisy reguluj�ce sprawy zwi�zane z siedzib� organizacji. Znacznie rzadsze w praktyce s� przypadki, kiedy uchwa�y prawo- tw�rcze organizacji mi�dzynarodowych s� skierowane pod adresem pa�stw w zakresie ich dzia�alno�ci poza ramami tych organizacji. Podstaw� takich uchwa� powinno by� wyra�ne upowa�nienie ze 26 strony pa�stw zamieszczone