W�adys�aw Stanis�aw Reymont O zmierzchu Sok� le�a� umieraj�cy. Wiele, wiele dni ju� tak przele�a�. Zachorowa�, wi�c go rzucono jak niepotrzebny kawa� �cierwa. Dobrzy ludzie nie kazali go dobija�, pomimo i� sk�r� mia� bardzo pi�kn�. Dobrzy ludzie pozwolili mu zdycha� zwolna, w samotno�ci i zapomnieniu. Dobrzy ludzie tylko czasem go kopali, aby mu przypomnie�, �e kona za d�ugo. A poza tym nikt si� nim ju� nie zajmowa�. Czasami odwiedza�y go psy my�liwskie, z kt�rymi kiedy� goni� "par force". Ale psy maj� dusze spodlone �yciem z lud�mi, wi�c na ka�dy g�os pan�w ucieka�y od niego - pozostawa� tylko d�u�ej �apa, stary i �lepy wy�e�, towarzysz najdawniejszy, ale ten drzema� pod ��obem, bo go nudzi� ten chory ko� i przestrasza�y jego ogromne oczy p�ywaj�ce we �zach, oczy �ebrz�ce o ratunek, oczy przesmutne. Sok� pozostawa� sam. Odwiedza�y go tylko dnie; przychodzi�y r�owo-z�ote, upojone �arem, roz�piewane weselem i liza�y ciep�ymi j�zykami promieni jego bok zraniony; przychodzi�y i szare, smutne, o zielonych twarzach, po kt�rych deszcz sp�ywa�; przychodzi�y srogie, o bolesnych, zimnych, uwitych z wichr�w i chmur g�owach; przychodzi�y smutne, rozj�trzone i nape�nia�y stajni� p�aczem - a ka�dy d�ugo patrza� w jego oczy - a ka�dy odchodzi� cicho, jakby z trwog�. Sok� ba� si� nocy. Czerwcowych nocy, kr�tkich, a tak dusznych, tak okropnie cichych, tak pe�nych strasznych niepokoj�w tajemnic i trwogi - czerwcowych nocy. W takie noce wiedzia�, �e umiera, szala� ze strachu, zrywa� si� z �a�cuch�w, rozbija� kopytami �ciany, chcia� ucieka�, ucieka�. Pewnego dnia po po�udniu zerwa� si� na nogi, d�ugo patrzy� w smugi s�o�ca, kt�re si� la�y przez szpary �cian, i zacz�� r�e� d�ugo, �a�o�nie... �aden g�os mu nie odpowiedzia� w tej ci�kiej i sennej ciszy upalnego dnia. Jask�ki przelatywa�y ze �wiergotem,, szczebiota�y po gniazdach, uwiesza�y si� �cian, to jak strza�y pierzaste przecina�y z�ote roje much brz�cz�cych w �wietlistych pasach. A od ��k dalekich, dalekich - drga� ostry, bolesny brz�k kos. A od p�l, od morza zb�, od morza kwiat�w p�yn�y s�oneczne chrz�sty. Tylko tutaj, doko�a niego, le�a�o bezmierne, przera�aj�ce milczenie. Zadr�a�, bo jaki� g�uchy, oddalony t�tent rozleg� si� w g��bi, zbli�a� si� coraz bardziej i coraz straszniej hucza� w pustej stajni! Ciemna, ohydna trwoga wgryz�a mu si� w serce, rzuci� si� oszala�y, zerwa� �a�cuch i wybieg� na dziedziniec. O�lepi�o go s�o�ce, a b�l dziki rozrywa� mu pazurami wn�trzno�ci, �e sta� d�ugo ze spuszczon� g�ow� nieprzytomny. A�e och�on�� nieco i zwolna, zwolna budzi�y si� w nim jakie� przypomnienia, jakie� niejasne zarysy p�l, ��k i las�w; wstawa�a w nim niezmo�ona t�sknota ucieczki, t�sknota przestrzeni, t�sknota �ycia. Kierowany tym g�uchym instynktem, zacz�� szuka� wyj�cia. Obszed� czworobok podw�rza, z trzech stron otoczony budynkami - ale wyj�cia nie by�o, powraca� znowu, szuka� niestrudzenie, a� trafi� na drewniane sztachety, poza kt�rymi sta� dw�r. Patrzy� na wielkie trawniki, w kt�rych spa�y psy, na olbrzymie bukiety r� kwitn�cych w po�rodku, na dw�r b�yszcz�cy w s�o�cu oknami... I r�a� cicho, prosz�c... �a�o�nie. Cierpia� coraz sro�ej, niepok�j nim w�adn��, strach nim rzuca�, b�l go szarpa�. Wi�c cho� s�ania� si� na nogach, chocia� ka�dy ruch sprawia� mu nieopisan� m�k�, chocia� krew ciek�a strumieniami z podra�nionej rany, szuka� znowu wyj�cia i znowu stawa�, k�ad� g�ow� mi�dzy sztachety i krwawymi oczami patrza� na dw�r. Jednego s�owa dobrego, jednej pieszczoty ludzkiej �akn��, a by�by po�o�y� si� i skona�. Pusto by�o doko�a, cicho i sennie. Zacz�� rozpaczliwie gry�� drzewo, szarpa� z�bami bram�, �ama� sob�, wyrywa�, a� si� otworzy�a, �e przeszed� i poszed� prosto do ganku. Nikt nie us�ysza� jego r�e� �a�osnych, sta� d�ugo, patrza� na przys�oni�te okna, pr�bowa� wej�� na schody, obchodzi� dw�r ze wszystkich stron. A potem jakby nagle zapomnia� o wszystkim zobaczywszy woln� przestrze� przed sob�, roztocze zb� i p�l. Potyka� si�, s�ania�, a szed� niezmordowanie, zahipnotyzowany ogromem przestrzeni. Wiosna �piewa�a wszystkimi rytmami pot�gi. Wyros�e zbo�a falowa�y p�owymi k�osami, szumia�y jak morze po �wirach wybrze�y i jak morze ko�ysa�y si� w monotonnym rytmie. Skowronki wisia�y w czystym powietrzu i dzwoni�y srebrnymi hymnami. Zapachy gryk, koniczyn, zb� - t�czowymi falami ko�ysa�y si� nad ziemi�. A ni�ej, tu� przy ziemi, w trawach, kwiatach, w puszczach �ytnich �piewa� sw�j hymn wesela ocean stworze� wszelkich. Wiatr mi�kki, ciep�y, pieszczotliwy tarza� si� po ziemi, otwiera� kwiaty, p�awi� si� w wodach, ko�ysa� na m�odych p�kach wierzb, przewala� si� w tumanach py��w kwiatowych, hucza� weso�o po lasach i dorzuca� sw�j s�odki, fletowy g�os do og�lnej harmonii. Przyroda �piewa�a wszystkimi g�osami ogromn�, przepot�n� pie�� wesela, upojenia, �ycia. A od ��k tylko dochodzi�y zgrzytliwe, ostre, bolesne brz�ki kos. Sok� zadr�a�, przebudzi� go z upojenia b�l, straszny, dziki b�l, a� mu sier�� si� zje�y�a, a oczy pokry�y bia�aw� mg�� m�ki; dysza� ci�ko, liza� trawy, ch�odzi� nozdrza rozpalone gor�czk�, pi� mu si� chcia�o, a pcha� go naprz�d ten sam strach cie�my, ta sama niezmo�ona t�sknota ucieczki. Szed� przez zbo�a, tylko coraz ci�ej, coraz wolniej, coraz senniej - potyka� si� o zagony, trawy opl�tywa�y mu nogi i ci�gn�y, krzaki zagradza�y przej�cia, ziemia zapada�a si� pod nim, czasem zbo�a zas�ania�y �wiat. Jego biedna, �lepa dusza zapada�a coraz g��biej w noc pe�n� grozy i strachu. Nic ju� nie poznawa�, wszystko go przera�a�o, szed� jak w tumanie, o�lep�y, nieprzytomny, oszala�y trwog�. Kuropatwa, kt�ra wiod�a m�ode, wyrwa�a mu si� spod n�g z takim krzykiem, �e uskoczy� w bok i potem d�ugo patrzy� po zbo�ach i ruszy� si� nie �mia�. To zaj�ce trwo�y�y go �miertelnie, �e ucieka� o�lep�y ze strachu. To wrony przebiega�y cichym lotem nad zbo�ami, ale gdy go spostrzeg�y, usiad�y na gruszy i kraka�y d�ugo i z�owrogo. A on dr�a� ca�y, jego aksamitn� bia�� sk�r� przebiega�y �miertelne dreszcze. Wydosta� si� wreszcie na ��ki i �miertelnie zm�czony upad� pod �cian� �yta, wyci�gn�� nogi, g�ow� przytuli� do traw i wpatrzony w pustyni� nieba j�cza� �a�o�nie, j�cza� lito�ci. Wrony sfrun�y z drzew, podskakiwa�y w�r�d traw i by�y coraz bli�ej, bli�ej... bli�ej... Zbo�a przechyla�y si� nad nim i patrzy�y czerwonymi oczami mak�w i zgni�ymi, przera�aj�cymi oczami rumiank�w. Wrony by�y coraz bli�ej; ostrzy�y dzioby o kretowiska, sz�y rozsypane, zabiega�y ze wszystkich stron, podskakiwa�y z pazurami gotowymi do darcia, to przelatywa�y nad nim z cichym, �upie�czym krzykiem, a tak nisko, �e widzia� ich straszne, okr�g�e oczy i zakrzywione dzioby wp�otwarte. Ale nie m�g� ucieka�, zacz�� majaczy� w przed�miertnej gor�czce. Zrywa� si�, bo mu si� wyda�o, �e poczu� ludzk� r�k� na szyi... wyci�gn�� j�zyk i liza� jakby czyj�� d�o�... wypr�y� si�... kto� go g�aska� pieszczotliwie... zacz�� niecierpliw wie bi� nogami... zda�o mu si�, �e idzie... �e jest w po�u... strzyg� uszami... psy graj�... wie, co to znaczy... rusza z miejsca... p�dzi ju�... wyci�ga si� jak struna... dotyka brzuchem ziemi... ani p�oty, ani rowy go nie powstrzymaj�... z wichrami w zawody... dalej... szybciej... pr�dzej... Uczu� ostrogi w boku... wyt�a wszystkie si�y... R�y cicho... ta szalona rozkosz biegu ze wszystkich si�... za psami, kt�re graj� coraz ciszej... coraz dalej... coraz niewyra�niej... B�l nim szarpa� tak straszny, a� zaskowycza� dziko i porwa� si� na nogi. Wrony z krzykiem odlecia�y. A on nic ju� nie poznawa�, nic nie rozumia�, patrza� tylko z przera�eniem, �e wszystko' si� chwieje, porusza, zapada... ��ka bieg�a ku niemu szybko, szybko... Odskoczy� kilka krok�w, ale tutaj zn�w zbo�e bieg�o ogromn� fal�, zapada�o, wznosi�o i sz�o, sz�o wci�� z krzykiem g�uchym... Ucieka� przed siebie... las sta� przed nim ogromny, czarny, straszny, zgina� si�, pochyla� wolno, gro�nie... jeszcze chwila, a run� na niego olbrzymy i zdruzgocz�. Ogarn�o go szale�stwo, uciek� w ��ki, bo us�ysza� dalekie g�osy ludzkie, bieg� ku nim, ale coraz wolniej, bo zapada� w bagna i moczary, bo zagradza�y mu drog� rowy g��bokie, bo przera�a�y go wody rdzawe, zgni�e, pe�ne b�ota i �ab, kt�re rechota�y g�ucho, pos�pnie... A potem zagrodzi�a mu drog� rzeka, ju� nie mia� si�, upad� nad brzegiem i zapomnia� o wszystkim. Ju� si� nie broni� nawet od much. Ju� nie ucieka�, nie zrywa� si�, nie szamota�, tylko po�o�y� �eb i j�cza� z b�lu. Dygota� tylko w flBbie ohydnym, niewypowiedzianym drganiem strachu. S�o�ce zasz�o, szary, ci�ki zmierzch rozlewa� si� zwolna, szed� od las�w, czai� si� pod krzewami, czo�ga� w�r�d zb� i powiewa� nad ��kami zgrzebn�, wilgotn� p�acht� mgie�. Ostatnie blaski niby konaj�ce spojrzenia drga�y trwo�nie, czepia�y si� barw, l�ni�y na li�ciach, liza�y wody, przebiega�y w przestrze� i kona�y rozszarpane przez zmierzch. Sta�a si� przera�aj�ca cisza letniego wieczoru. Cisza pe�na grozy st�umionych j�k�w, aromat�w �miertelnych, zduszonych krzyk�w, walki i mordu w przyrodzie. Zmierzch zapanowa�, kontury nocy przepad�y, barwy rozla�y si� w szaro�ci brudnej, w mrokach przera�aj�cych. Widma wszystkiego ko�ysa�y swoje potworne a nierozeznane kszta�ty nad ziemi�. Sok� rzuci� si� nagle ostatnim, rozpaczliwym ruchem, potem przypad� na przednie nogi i oczami rozszerzonymi przez ob��d patrzy� w zmierzch; tam, gdzie�, daleko, w mrokach galopowa�o straszne widmo �mierci - �wiec�cy bia�o�ci� szkielet konia olbrzymiego. Szkielet wy�ania� si� z mrok�w, s�ycha� by�o g�uche t�tenty, i gin�� na chwil�, i zjawia� si� znowu, coraz bli�ej, a pomi�dzy jego �ebrami tysi�ce wron k��bi�o si� z dzikim krzykiem i wysuwa�o ostre dzioby, a na nagiej, d�ugiej czaszce siedzia� olbrzymi kruk, chwia� si�, �opota� czarnymi skrzyd�ami i kraka� z�owieszczo. Sok� r�a� ostatkami si�, j�cza�, gryz� ziemi�, rozp�aszcza� si� ze strachu, wy� dziko, a widmo by�o coraz bli�ej, bli�ej. Z daleka odezwa� si� g�os psa. To �apa przybieg� do przyjaciela, ale Sok� ju� go nie pozna�. Pies liza� go, szarpa�, szczeka�, potem jakby zacz�� wo�a� ludzi, wybiega� w ��ki, powraca�, drapa� ziemi�, wy� o ratunek. A Sok� przewr�ci� si� na wznak i kona�. Trawy cicho zagl�da�y mu do otwartych ocz�w, drzewa przybli�a�y si� bli�ej i wyci�ga�y ostre, strz�piaste pazury ga��zi, ��ka szumia�a z�owrogo, ptaki pomilk�y, woda przycich�a w be�kocie, tysi�ce robactwa czo�ga�o si� do niego, tysi�ce szcz�k, ssawek, n�g wyci�ga�o si� ku niemu; ca�a �ywa, triumfuj�ca przyroda z zapartym oddechem, w tumanie zmierzchu przygl�da�a si� oczami gwiazd - tylko t�tent by� coraz wyra�niejszy, krakanie wron coraz straszniejsze, a widmo coraz bli�ej, bli�ej. Pies naje�y� sier�� ze strachu, zaskowycza� dziko i pocz�� wy� d�ugo, strasznie, rozpaczliwie.