pod redakcją Janusza Nowotnego PODSTAWY FIZJOTERAPII PODSTAWY FIZJOTERAPII Część I PODSTAWY TEORETYCZNE WYBRANE ASPEKTY PRAKTYCZNE PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW FIZJOTERAPII i FIZJOTERAPEUTÓW pod redakcją Janusza Nowotnego Autorzy: prof. dr hab. Janusz Nowotny dr Krzysztof Czupryna dr Małgorzata Domagalska dr Krzysztof Gieremek dr Olga Mowotny-Czupryna dr Edward Saulicz dr Andrzej Szopa Wydawnictwo KASPER Kraków 2004 OPRACOWANIE GRAFICZNE: Olga Nowotny-Czupryna Krzysztof Czupryna PROJEKT OKŁADKI: Olga Nowotny-Czupryna WYDAWCA: „KASPER", 30-432 Kraków, ul. Szyllinga 30 DRUK: Zakład Graficzny „Colonel", Kraków, ul. Dąbrowskiego 16 Wydanie I-III Copyright © by AWF Katowice 1988, 1998, 2000 Wydanie IV (uzupełnione) Copyright © by Janusz Nowotny 2004 ISBN 83-910437-7-0 OPRACOWANIE GRAFICZNE: Olga Nowotny-Czupryna Krzysztof Czupryna PROJEKT OKŁADKI: Olga Nowotny-Czupryna WYDAWCA: „KASPER", 30-432 Kraków, ul. Szyllinga 30 DRUK: Zakład Graficzny „Colonel", Kraków, ul. Dąbrowskiego 16 Wydanie I-III Copyright © by AWF Katowice 1988, 1998, 2000 Wydanie IV (uzupełnione) Copyright © by Janusz Nowotny 2004 ISBN 83-910437-7-0 Spis treści L WPROWADZENIE ........................................7 II. PODSTAWOWE POJĘCIA FIZJOTERAPII ...................11 III. ANATOMICZNE I FIZJOLOGICZNE PODSTAWY FIZJOTERAPII ...............................19 Uwagi ogólne .............................................19 Skóra i jej funkcja .........................................23 Podporowa funkcja szkieletu ................................28 Ruchowa funkcja szkieletu ..................................35 Czynność mięśni ..........................................41 Nerwowe mechanizmy czynności ruchowych ....................45 Sterowanie ruchami człowieka .............................45 Podstawy neuroanatomii funkcjonalnej .......................50 Funkcjonowanie układu nerwowego .........................56 Regulacja napięcia mięśniowego............................74 Rozwój psychomotoryczny, edukacja ruchowa, integracja sensomotoryczna ...............................98 Napięcie mięśniowe w ujęciu rozwojowym...................110 Czynność narządów wewnętrznych ..........................113 Układ oddechowy ......................................114 Układ krążenia ........................................121 Sprawność i wydolność fizyczna .............................126 Sprawność fizyczna ....................................127 Chód człowieka .......................................128 Czynność chwytna ręki ..................................133 Wydolność fizyczna ....................................136 Homeostaza ..........................................138 Wpływ czynników fizykalnych na ustrój człowieka ..............139 Wpływ ćwiczeń na organizm człowieka .......................151 IV. FIZJOPATOLOGICZNE PODSTAWY FIZJOTERAPII ........157 Uwagi ogólne ............................................157 Regeneracja, kompensacja, adaptacja ........................162 Regeneracja ..........................................162 Kompensacja .........................................163 Adaptacja ............................................170 Plastyczność mózgu ....................................170 Zaburzenia podporowej funkcji szkieletu ......................175 Zaburzenia statyki ciała .................................175 Zaburzenia lokomocji ...................................181 Podstawy fizjoterapii Zaburzenia ruchowej funkcji szkieletu ........................182 Ograniczenia ruchomości stawowej ,........................184 Nadmiar ruchów .......................................195 Zaburzenia ruchowe w ujęciu funkcjonalnym .................196 Zaburzenia czynności mięśni .............................199 Zaburzenia napięcia mięśniowego ..........................201 Porażenia i niedowłady ..................................205 Inne objawy ruchowe ...................................211 Zaburzenia funkcji odcinków ciała .........................214 Zaburzenia chodu towarzyszące niedowładom ................218 Inne ważniejsze objawy towarzyszące dysfunkcjom narządu ruchu . 221 Ból .................................................222 Zaburzenia integracji sensomotorycznej (dezintegracja sensomotoryczna) ...........................237 Pozostałe zaburzenia towarzyszące dysfunkcjom ruchowym ......241 Zaburzenia czynności narządów wewnętrznych .................246 Zaburzenia oddechowe ..................................246 Zaburzenia krążenia krwi ................................251 Upośledzenie sprawności i wydolności fizycznej .................254 Wpływ zmniejszonej aktywności ruchowej na ustrój człowieka .... 258 Niekorzystny wpływ czynników fizykalnych na ustrój ............259 V. BADANIE PACJENTA DLA POTRZEB FIZJOTERAPII........263 Uwagi ogólne ............................................263 Badanie i jego składowe ...................................264 Statyczne badanie ogólne ................................269 Dynamiczne badanie miejscowe ...........................273 Statyczne badanie miejscowe .............................275 Dynamiczne badanie miejscowe ...........................280 Diagnostyka funkcjonalna dla potrzeb fizjoterapii ..............286 Ważniejsze objawy i testy przydatne w praktyce fizjoterapeutycznej .....................................294 Badania dodatkowe.....................................318 Badania czynnościowe w fizjoterapii .......................328 Dokumentacja w fizjoterapii ................................334 Wybrane kwestionariusze i skale wykorzystywane do oceny stopnia zaburzenia funkcji w zespołach bólowo-przeciążeniowych kręgosłupa ...........................................343 Wybrane kwestionariusze i skale wykorzystywane do oceny stopnia zaburzenia funkcji pacjentów neurologicznych . . . 353 Wybrane testy wykorzystywane do oceny stopnia zaburzenia funkcji ruchowych u dzieci ...............................362 I. Wprowadzenie Stosowanie w celach leczniczych rozmaitych czynników fizykalnych, w tym także ruchu, ma wielowiekową tradycję, a określane jest dzisiaj powszechnie mianem fizjoterapii. Zwyczajowo, chociaż nie tylko, wyróżnia się tutaj fizykoterapię i leczenie przy pomocy samego tylko ruchu - czyli kinezyterapię. Pomijając na razie stosowane w tym względzie podziały trzeba powiedzieć, że - analogicznie do innych środków terapeutycznych - wszelkie zabiegi fizykalne i ćwiczenia lecznicze wymagają również, by stosować je w oparciu o podstawy naukowe - tj. celowo i ze zrozumieniem. Wszelkie znane i stosowane dziś zabiegi fizykalne, ćwiczenia lecznicze i tzw. metody terapeutyczne nie mogą być w związku z tym traktowane na równi, jako że dawno już straciły one na swej uniwersalności. Tworzą one obecnie tylko pewien arsenał (zasób) środków, z których każdy ma swoją charakterystykę, obejmującą m.in. mechanizm działania, szersze lub węższe przeznaczenie oraz określony sposób stosowania, a także wskazania i przeciwwskazania - analogicznie do środków farmakologicznych. Każdy z nich ma więc określoną wartość. Ostatnie lata przyniosły znaczny postęp w zakresie tworzenia i porządkowania naukowych podstaw fizjoterapii i - chociaż nie rozwiązano jeszcze wszystkich problemów - w przedmiocie tym zaszło bardzo dużo istotnych zmian. Zaniechano tu m.in. szeregu przestarzałych sposobów postępowania, część zaś zmodyfikowano oraz wprowadzono nowe, precyzując też zasady ich stosowania. Pewną rolę w tym względzie odegrał też postęp techniczny, oddając nam do dyspozycji nowe rozwiązania aparaturowe w zakresie diagnostyki funkcjonalnej, fizykoterapii i sprzętu stosowanego w kinezyterapii oraz postęp naukowy, poszerzający z kolei merytoryczne podstawy do racjonalnego stosowania rozmaitych środków fizjoterapii. Pewien postęp dał się zauważyć również w obrębie całokształtu problematyki rehabilitacyjnej, której składową jest przecież fizjoterapia. Nie bez znaczenia jest również postęp medycyny klinicznej, zwłaszcza w sferze ratowania i przedłużania życia ludzkiego oraz wdrażania szeregu nowoczesnych metod leczenia - szczególnie zabiegów odtwórczych. Pojawiły się przy tym i pewne zagrożenia, wynikające chociażby z rozwoju cywilizacji, ograniczania aktywności ruchowej współczesnego człowieka, nieergonomicznego wykonywania wielu czynności itp. Wszystko to stworzyło nowe wyzwania dla fizjoterapii, stymulujące jej rozwój. Mówiąc o postępie nie można pominąć też osiągnięć i nowych możliwości w sferze diagnostyki funkcjonalnej. Rozwój elektroniki i informatyki przyniósł bowiem wiele rozwiązań pozwalających obiektywnie i w sposób wymierny ocenić stan osoby poddawanej procedurom fizjoterapeutycznym. Wdrożenie tych nowoczesnych metod do codziennej praktyki ma ogromne znaczenie dla poszczególnych ogniw procesu rehabilitacji (p. tom II podręcznika). Ułatwia ono bowiem planowa- Podstawy fizjoterapii nie tego procesu, dobór najwłaściwszych środków terapeutycznych oraz rzetelne kontrolowanie uzyskiwanych rezultatów. W związku ze złożonością zagadnień fizjoterapii i wspomnianym powyżej postępem, przegląd dostępnej literatury przedmiotu budzi pewien niedosyt, pomimo że ostatnie lata przyniosły wiele wartościowych pozycji wydawniczych. Stosownie do intencji różnych autorów, poszczególne pozycje koncentrują się wokół wybranych zagadnień fizyko-, kinezy- bądź fizjoterapii, pozostawiając niektóre nie rozpracowane lub wręcz nie ruszone. Jeszcze inne poruszają tę problematykę w kontekście zagadnień klinicznych, niejednokrotnie z jednoczesnym spłyceniem bądź uproszczeniem treści fizjoterapeutycznych. Wielu autorów posługuje się przy tym zróżnicowanym językiem, używając nieraz przestarzałego nazewnictwa lub swego rodzaju zawodowego żargonu. Utrudnia to niezmiernie studiowanie takich przedmiotów, jak: „Teoria i metodyka kinezyterapii" oraz „Fizykoterapia i masaż". Pozbawia to również osoby mające w przyszłości zajmować się fizjoterapią możliwości spojrzenia na całość zagadnienia, utrudniając w ten sposób zrozumienie szeregu podstawowych problemów, a tym samym i studiowanie przedmiotów dotyczących rehabilitacji osób dotkniętych rozmaitymi dysfunkcjami. Przegląd literatury przedmiotu ujawnił, że niektóre opracowania zawierają pewne błędy, że niektóre stwierdzenia zawarte w różnych opracowaniach wzajemnie się wykluczają, bądź nie mają żadnego merytorycznego uzasadnienia. Młodzi adepci fizjoterapii nie mają niestety pełnego rozeznania odnośnie wartości „wydrukowanej treści". Wobec tego nieraz przyswajają sobie mało wartościowe lub wręcz błędne wiadomości, jakie trudno im później w sposób racjonalny wyeliminować. Intencją autorów nie było jednak wytykanie jakichkolwiek błędów czy polemizowanie z budzącymi wątpliwości opracowaniami, lecz raczej przedstawienie całości poruszanej problematyki w sposób nie tylko ułatwiający jej zrozumienie, ale jednocześnie w ujęciu, które merytorycznie wydawało się być najbardziej uzasadnione. Niniejszy podręcznik ma być próbą wypełnienia przedstawionych powyżej luk i niedostatków. Zamierzeniem autorów nie było przy tym wyczerpujące przedstawienie całokształtu problematyki fizjoterapii, czemu przeczy zresztą objętość tego opracowania. Wychodząc z założenia, że podręcznik ten ma być przede wszystkim podstawą i przewodnikiem do studiowania wspomnianych wyżej przedmiotów, starano się, by spełnił on takie właśnie zadania, zwłaszcza że-z jednej strony - kine-zyterapia i fizykoterapia (jako przedmioty nauczania) wyprzedzają inne przedmioty kierunkowe, ułatwiające niejako ich zrozumienie oraz — z drugiej strony — stanowią one podstawę dla szeregu innych przedmiotów nauczania. Zjawisko to jest szczególnie wyraźne w odniesieniu do kinezyterapii. Dla znawców zagadnienia oczywiste jest, że właściwe ustawienie przedmiotów nauczania i precyzyjne rozgraniczenie ich treści jest problemem praktycznie nie do rozwiązania, stąd też zarysowuje się konieczność pewnego jak gdyby powielania tematyki będącej domeną różnych przedmiotów. Starano się więc, aby całość poruszanej problematyki przedstawić w miarę możliwości kompleksowo, celowo jednak skracając, upraszczając Wprowadzenie bądź zaledwie „sygnalizując" jedne zagadnienia, a inne - również celowo - rozszerzając, a nawet powtarzając. Kierowano się tu przede wszystkim koniecznością przekazania podstaw do racjonalnego stosowania środków fizjoterapii - czasem wskazując tylko na istotne momenty wśród zagadnień będących domeną innych dziedzin medycyny czy nauk o kulturze fizycznej, których rozwinięcie znajdzie Czytelnik w dostępnym piśmiennictwie. Podejścia takiego wymagały zresztą przyjęte ramy tego opracowania - zważywszy, że niektórym poruszanym w nim zagadnieniom poświęcono wręcz całe tomy. Odrębnym niejako problemem jest - wynikająca z przeznaczenia i swego rodzaju interdyscyplinarności fizjoterapii - konieczność korzystania z opracowań dotyczących problematyki klinicznej. Te ostatnie są jednak adresowane (przeznaczone) do innych odbiorców - głównie lekarzy czy studentów medycyny. Siłą rzeczy zawierają one sporo treści i szczegóły nie mające w fizjoterapii żadnego znaczenia, a istotne dla niej elementy są niejako „ukryte" w szerszej treści. Student fizjoterapii bądź początkujący fizjoterapeuta mają więc pewne trudności z „wyłowieniem" istotnych dla nich zagadnień i jak gdyby „odrzuceniem balastu" wiedzy bez znaczenia dla całokształtu postępowania fizjoterapeutycznego. Przy okazji zadbano więc o to, by prezentując kolejne zagadnienia, wskazać co leży u ich podstaw oraz co jest ich istotą, wobec czego rozwinięcia których zagadnień warto (a może należy) poszukiwać w innych opracowaniach. Przestrzegano też zasady, by nie rozwijać zbytnio tej tematyki ściśle fizjoterapeutycznej (dotyczącej zwłaszcza techniki wykonywania zabiegów fizykalnych i ćwiczeń leczniczych), którą opisano już dostatecznie szeroko i jasno w dostępnych publikacjach, koncentrując się w zamian na zagadnieniach nie w pełni dostępnych w literaturze. Równocześnie zadbano, aby - w miarę możliwości - ujednolicić nazewnictwo oraz uporządkować i uzupełnić pewne zagadnienia. W tym ostatnim względzie starano się, by fizjoterapię traktować jako jeden spójny proces, przypisując jej składowym (czy też poszczególnym środkom) określoną wartość. Zadbano też o to, by przenoszenie na grunt fizjoterapii treści będących domeną nauk o kulturze fizycznej nie było tylko sloganem. Przede wszystkim jednak widziano tu potrzeby studenta, zagubionego niejako na początku swej zawodowej edukacji, niejednokrotnie nie potrafiącego wykorzystać wiadomości zdobytych podczas studiowania innych przedmiotów podstawowych i racjonalnie wbudować je w zagadnienia dotyczące już bezpośrednio fizjoterapii. Starano się więc zaakcentować bądź zasygnalizować niektóre aspekty podstawowe, inspirując go do głębszego wnikania w niektóre problemy i pomijania tych informacji, których znaczenie w teorii i praktyce fizjoterapii jest mniejsze. Niniejszy podręcznik, będący poprawioną i poszerzoną wersją wcześniejszych opracowań - skryptowego wydania „Podstaw kinezyterapii" i trzech książkowych wydań ,podstaw fizjoterapii", przygotowano w oparciu o dotychczasowe doświadczenia oraz uwagi odnośnie poprzednich wydań. Zadbano przy tym o to, by uzupełnić go o zagadnienia rozpracowane w ostatnich latach oraz postarano się, by 10 Podstawy fizjoterapii w swym układzie i sposobie przekazu był on podobny do analogicznych opracowań zagranicznych, nie tracąc jednak nic ze swej oryginalności. Oddając Czytelnikowi ten podręcznik należy wyrazić nadzieję, że będzie on pomocą i „drogowskazem" do studiowania i zrozumienia niektórych przedmiotów nauczania, ułatwiającym i inspirującym wykorzystanie innych źródeł, których nie zamierzano zastąpić tym podręcznikiem. Dlatego właśnie na końcu opracowania zamieszczono znaczący wykaz piśmiennictwa, o wiele szerszy niż wynikałoby to z przyjętych zwyczajów i potrzeb związanych choćby z uszanowaniem praw autorskich. Z uwagi na znaczną liczbę pozycji piśmiennictwa, dla uniknięcia zbędnych powtórzeń, jego wykaz zamieszczono na końcu, w III części opracowania. Przy okazji wskazano Czytelnikowi szereg źródeł, w których można znaleźć rozwinięcie poruszanych zagadnień oraz niezbędne szczegóły. II. Podstawowe pojęcia fizjoterapii Teoria fizjoterapii jako dział nauki - wyjaśnia podstawowe pojęcia funkcjonujące w fizjoterapii oraz podstawowe pojęcia z zakresu problematyki niepełnosprawności. Przybliża ona również podstawowe zjawiska i mechanizmy zmian zachodzących w ustroju w warunkach tworzącej się i rozwiniętej dysfunkcji, a także określa miejsce fizjoterapii w szeregu nauk medycznych i jej powiązania z innymi naukami oraz organizację fizjoterapii jako składowej rehabilitacji medycznej. Przybliża ona więc zagadnienia dotyczące: • teoretycznych podstaw fizjoterapii - anatomicznych i fizjologicznych, fizjopa-tologicznych i klinicznych, • metodycznych podstaw fizjoterapii, • praktycznych aspektów fizjoterapii - zabiegów fizykalnych, ćwiczeń leczniczych oraz metod reedukacji posturalnej i reedukacji nerwowo-mięśniowej, itp. Podstawy fizjoterapii ułatwiają studiowanie przedmiotów kierunkowych z zakresu fizjoterapii i rehabilitacji medycznej, lecz punktem wyjścia do tego jest jednoznaczne zrozumienie szeregu pojęć i terminów funkcjonujących w całym obszarze zainteresowań fizjoterapii. Pierwszego objaśnienia wymaga zatem sam termin fizjoterapia. Fizjoterapia polega na wykorzystaniu w celach leczniczych ruchu oraz innych czynników fizycznych, z jakimi spotykamy się w naturze. Składa się z dwóch podstawowych działów, a mianowicie z kinezyterapii, gdzie podstawowym środkiem leczniczym jest ruch oraz z fizykoterapii, wykorzystującej w terapii inne niż ruch czynniki fizyczne - a więc zabiegi fizykalne. Fizjoterapia obejmuje całość zagadnień związanych z leczeniem ruchem, physis = natura therapeia = leczenie FIZJOTERAPIA Ryc. 1. Etymologia słowa fizjoterapia zabiegami fizykoterapeutycznymi i stanowi podstawową składową rehabilitacji leczniczej (medycznej). Dla porządku trzeba jednak dodać, że w praktyce funkcjonuje jedno jeszcze pojęcie - medycyna fizykalna - która jako specjalność medyczna łączona jest z balneoklimatologią. Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że medycyna fizykalna definiowana jest jako wykorzystanie środków fizycznych w celach profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych. W tym ujęciu jest ona częścią medycyny klinicznej. W sferze leczniczej różnica pomiędzy 12 Podstawy fizjoterapii habilis - sprawny re = coś ponownego REHABILITACJA Ryc. 2. Etymologia słowa rehabilitacja fizjoterapią i medycyną fizykalną - znów z pewnym uproszczeniem - polega na tym, że ta ostatnia nie jest postrzegana jako składowa rehabilitacji, lecz stosowane w jej ramach czynniki fizyczne służą jako środek w leczeniu lub doleczaniu różnych chorób. Skoro fizjoterapia jest podstawową składową rehabilitacji medycznej to warto wiedzieć, że termin rehabilitacja dosłownie oznacza przywracanie sprawności. W rzeczywistości natomiast oznacza ona przywracanie osób niepełnosprawnych do normalnego życia społecznego, lub stworzenie im warunków do samodzielnego bytowania. W szeroko rozumianej rehabilitacji wyróżniamy kilka działów: 1. Rehabilitację medyczną (czyli leczniczą) - oznaczającą takie postępowanie lecznicze, które ma przywrócić osobę niepełnosprawną do normalnego życia społecznego, lub stworzyć jej warunki do samodzielnego bytowania. 2. Rehabilitację społeczną - mającą na celu pełną integrację osób niepełnosprawnych w społeczeństwie i obejmuje działania ukierunkowane między innymi na kształtowanie umiejętności właściwego zachowania się osoby niepełnosprawnej w różnych życiowych sytuacjach - w rodzinie, grupie rówieśniczej, w zakładzie pracy, ale także kształtowanie odpowiednich postaw osób zdrowych w stosunku do niepełnosprawnych. Jej zadaniem jest także organizacja procesu rehabilitacji osoby niepełnosprawnej, a także łagodzenie barier społecznych - edukacyjnych, ekonomicznych czy architektonicznych. 3. Rehabilitację zawodową, która ma z kolei na celu stworzenie warunków do wykonywania przez osoby niepełnosprawne pracy zawodowej. Obejmuje ona szereg działań ułatwiających osobom niepełnosprawnym podejmowanie pracy zawodowej. Wśród nich wymienia się ocenę zdolności psychofizycznych, poradnictwo zawodowe, wybór optymalnego zatrudnienia, a także przekwalifikowanie zawodowe. W latach siedemdziesiątych powstała tzw. „polska koncepcja rehabili-tacj i", która została przyjęta i zalecona przez WHO do stosowania na świecie. Jest to koncepcja ukierunkowana na człowieka, a nie jego chorobę, opierająca się na czterech podstawowych przesłankach: 1) powszechności - jako że rehabilitacja powinna obejmować wszystkie dyscypliny medyczne i być dostępną dla wszystkich osób, które jej potrzebują, 2) kompleksowości - gdyż musi ona dotyczyć wszystkich sfer - medycznej, społecznej i zawodowej, Podstawowe pojęcia fizjoterapii 13 3) wczesności - co oznacza konieczność rozpoczynania jej natychmiast po urazie lub zachorowaniu, tak szybko jak jest to możliwe, aby zapobiec w ten sposób wielu niekorzystnym zjawiskom, tzw. wtórnym skutkom schorzenia, 4) ciągłości - która zapewnia płynne następowanie po sobie określonych etapów leczenia i rehabilitacji. Jak przedstawiono to w pkt. 2, kompleksowość dotyczy w zasadzie różnych obszarów rehabilitacji, ale możemy zaobserwować ją również w ramach samej rehabilitacji medycznej, która w swej strukturze ma charakter interdyscyplinarny. Jak już wspomniano zasadniczą składową tej odmiany rehabilitacji jest fizjoterapia i bez niej w zasadzie nie ma rehabilitacji medycznej. Poza fizjoterapią, rehabilitacja medyczna obejmuje jednak także pielęgniarstwo rehabilitacyjne, ergoterapię, protetykę i ortotykę, psychoterapię i poradnictwo psychologiczne, a w razie potrzeby nawet tzw. chirurgię rekonstrukcyjną.. Wymaga ona więc współpracy wielu różnych specjalistów. Wobec tego konieczny jest swego rodzaju „wspólny język rehabilitacyjny", dotyczący chociażby podstawowych pojęć, takich jak: kalectwo, inwalidztwo, niepełnosprawność, uszkodzenia, zaburzenia, ograniczenia, upośledzenia, dysfunkcja i szeregu innych - typowych dla w/wym. składowych. Problem wynika z faktu, że podstawowe pojęcia w fizjoterapii mają różnorodne źródła, wobec czego są zróżnicowane, często niejednoznaczne. Zdarza się więc, że pod tym samym terminem kryją się różne pojęcia, lub to samo zjawisko nazywane jest w różny sposób (niestety niekiedy niepoprawny). W wyniku dowolności (dosłowności) tłumaczenia określeń obcojęzycznych często ich znaczenie zatraca właściwy sens. Konieczne jest zatem uporządkowanie i jednoznaczne zdefiniowanie używanych w fizjoterapii podstawowych pojęć, a także właściwy, zgodny z „zawartością" przekład określeń obcojęzycznych na język polski. Ponieważ fizjoterapia dotyczy określonej grupy osób w pierwszej kolejności należy wyjaśnić i rozróżnić pojęcia kalectwa, inwalidztwa i niepełnosprawności. Kalectwo jest definiowane jako niedorozwój, brak lub nieodwracalne uszkodzenie narządu lub części ciała powodujące trwałe uszkodzenie czynności organizmu. Kalectwo może, ale nie musi spowodować zmniejszenia lub utraty zdolności do pracy zawodowej. Inwalidztwo z kolei oznacza częściową lub całkowitą niezdolność do wykonywania pracy zawodowej (niezdolność do wykonywania zatrudnienia) spowodowaną długotrwałym, lub trwałym naruszeniem sprawności organizmu (zwykle chorobą trwającą powyżej 6 miesięcy). Sama definicja inwalidztwa jest jednak dyskusyjna. Słowo inwalida pochodzi bowiem od łacińskiego „validus" - wartościowy (od: valor - wartość), poprzedzonego zaprzeczeniem in. Dosłownie więc „invalidus" jest to ktoś pozbawiony pewnej wartości. Dyskusyjność nazwy wynika 14 Podstawy fizjoterapii więc z dosłownego traktowania słowa inwalida, bo nie wiadomo o jaką wartość tu chodzi. Pojęcie osoby niepełnosprawnej jest powszechnie stosowanym pojęciem w nowoczesnej rehabilitacji. Jest pojęciem „parasolem", okrywającym wszystkie „stany niepełnosprawności". Według Myśliborskiego za niepełnosprawną uważa się osobę, u której wskutek obniżenia sprawności organizmu występują ograniczenia i utrudnienia w pełnieniu ról społecznych. Powyższe obniżenie sprawności organizmu może dotyczyć zarówno funkcji fizycznych lub funkcji psychicznych, albo też i jednych i drugich jednocześnie. Według definicji ONZ (1975 r.) niepełnosprawność to stan, w którym -z powodu braków wrodzonych lub nabytych fizycznych bądź umysłowych zdolności - osoba jest całkowicie lub częściowo niezdolna, do zaspokojenia swoich potrzeb niezbędnych dla prowadzenia normalnego życia na poziomie indywidualnym (osobistym) lub społecznym. Rozróżnia się niepełnosprawność okresową (przejściową), podlegającą na zmniejszaniu się z czasem jej stopnia, lub nawet likwidacji pod wpływem zastosowanego leczenia lub podjętego usprawniania oraz niepełnosprawność trwałą -podlegającą zmniejszeniu jej stopnia pod wpływem leczenia lub usprawniania, lecz niemożliwą do likwidacji. W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadziła „międzynarodową klasyfikację zaburzeń, upośledzeń i ograniczeń" (International Classifi-cation oflmpairment, Disabilities and Handicaps). Rozpatrując niepełnosprawność w różnych aspektach, można postawić wiele pytań, dotyczących osoby niepełnosprawnej, m.in: jakie funkcje organizmu zostały uszkodzone przez chorobę?, które formy aktywności życiowej zostały ograniczone?, w jakich formach życia społecznego udział został uniemożliwiony (upośledzony)? Odpowiadając kolejno na powyższe pytania zostały zdefiniowane pojęcia: uszkodzenia, ograniczenia i upośledzenia. Uszkodzenia (zaburzenia, ang. impairments) określają przejściową, lub trwałą utratę bądź nienormalność psychologicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury lub funkcji. Są bezpośrednim skutkiem choroby lub urazu, ale stanowią z kolei przyczynę ograniczeń i upośledzeń. Klasyfikacja uszkodzeń obejmuje 9 ich grup, wśród których wymienia się m.in. zaburzenia motoryki, intelektu, mowy, wzroku, narządów wewnętrznych. Ograniczenia (ang. disabilities) wynikają bezpośrednio z zaburzeń oraz uszkodzeń i dotyczą zmniejszenia możliwości wykonywania rozmaitych czynności w taki sposób, lub w takim rozmiarze jakie uznaje się za normalne. Zaistniałe uszkodzenia stają się przyczyną zmniejszenia możliwości udziału danej osoby Podstawowe pojęcia fizjoterapii 15 w codziennej aktywności życiowej w taki sposób i w takim wymiarze, jakie uznaje się to za normalne w stosunku dla jej wieku, płci, czynników socjalnych i kulturowych w jakich żyje. Klasyfikacja ograniczeń obejmuje 9 ich grup (analogicznie jak w klasyfikacji uszkodzeń) i wyróżnia 7 stopni ciężkości (w skali od 0-6): 0 - brak ograniczeń, 1 - uciążliwość z wykonywaniem czynności, 2 - wykonywanie czynności z pomocą (np. techniczną), 3 - wykonywanie czynności z pomocą drugich osób, 4 - uzależnienie od drugiej osoby, 5 - zależność od drugiej osoby, która potrzebuje dodatkowej pomocy (technicznej lub kolejnej osoby), 6 - całkowita niezdolność wykonywania czynności. Upośledzenia (ang. handicaps) są bezpośrednim skutkiem uszkodzeń, zaburzeń i ograniczeń w sferze aktywności społecznej i oznaczają niemożność prowadzenia takiej działalności jaka jest dla danej osoby normalna. Istnieje więc pewna dysharmonia pomiędzy funkcją, jaką dana osoba pełni w społeczeństwie, a tym, czego oczekuje sama, a nawet tym, czego oczekuje społeczność do której ta osoba przynależy. Ciekawe jest przy tym samo pochodzenie terminu „upośledzenie". Termin „handicap" w języku angielskim wywodzi się z Irlandii i odnosi się do pojęcia hippicznego. Dosłownie „hand in cap" oznacza „ręka w czapce" i było nazwą gry hazardowej polegającej na gonitwach konnych, których reguły pozwalały na uzyskiwanie nawet najsłabszym koniom najlepszych lokat, dzięki wprowadzeniu dodatkowych obciążeń dla najlepiej biegających koni, w pewnym sensie upośledzających (ograniczających) ich możliwości. Było to wyrównywanie szans pomiędzy najlepszymi i najsłabszymi. Być może właśnie ta idea stała się powodem przeniesienia tego określenia na grunt niepełnosprawności. Klasyfikacja upośledzeń obejmuje 6 grup życiowo ważnych zadań oraz 1 grupę „innych upośledzeń: 1 - upośledzenie orientacji - dotyczące przyjmowania sygnałów z otoczenia, przy- swajania tych sygnałów oraz wyrażanie na nie odpowiedzi, 2 - upośledzenie niezależności fizycznej - dotyczące niezależności względem pomocy ze strony innych osób, 3 - upośledzenie ruchliwości - w sensie przemieszczania się, 4 - upośledzenie w zajęciach zwykłych dla danej osoby - wykonywania zawodu, zajęcia rekreacyjne, 5 - upośledzenie kontaktów społecznych, 6 - upośledzenie samowystarczalności życiowej, także finansowej. Przedstawiona powyżej klasyfikacja i nazewnictwo nie są u nas w pełni rozpowszechnione. Niektóre terminy używane są zamiennie, co może prowadzić do 16 Podstawy fizjoterapii nieporozumień. Pozostawiając ten problem nie rozwiązany można powiedzieć, że uszkodzenia, ograniczenia i upośledzenia układają się w specyficzny łańcuch przyczynowo-skutkowy: uszkodzenia —> ograniczenia —> upośledzenia, a ich skutkiem, na każdym etapie jest zawsze niepełnosprawność. Ograniczenia i upośledzenia w niektórych przypadkach są widoczne od początku schorzenia, w innych są początkowo nieuchwytne i rozwijają się stopniowo. Skutki ograniczeń i upośledzeń mogą mieć różną dynamikę (różnie zachowywać się w czasie), a przewidywanie tych skutków (prognozowanie) opiera się o kilku-punktową skalę, uwzględniającą m.in.: możliwość wyzdrowienia, możliwość poprawy, możliwość pomocy (np. poprzez przedmiot ortopedyczny), ustabilizowane upośledzenie, możliwość pogorszenia. Pod względem ich dynamiki (przebiegu) uszkodzenia, ograniczenia i upośledzenia mogę mieć różny charakter. Wyróżniamy: ograniczenia okresowe lub trwałe, ograniczenia odwracalne lub nieodwracalne, ograniczenia postępujące, stacjonarne i ustępujące. W fizjoterapii dość powszechnie używane jest również określenie „dysfunk-c j a". Nie jest ono jednoznaczne z rozpoznaniem klinicznym, lecz określa ogólnie rodzaj zaburzeń czynności narządu czy układu. Pochodzi ono od słowa ,junkc-tion" oznaczającego działanie (czynność) ukierunkowane na określone zadanie, poprzedzone zaprzeczeniem „dys". Określenie dysfunkcja w fizjoterapii zwyczajowo odnosi się do zaburzeń funkcji fizycznych, głównie motorycznych, ale w całokształcie procesu rehabilitacji nie można pominąć funkcji umysłowych, emocjonalnych i socjalnych. W fizjoterapii najczęściej mamy do czynienia z dysfunkcjami ruchowymi, których przyczyna może tkwić w układzie kostno-stawowym, toreb-kowo-więzadłowym, mięśniowym, nerwowym - obwodowym bądź ośrodkowym. Warto jednak pamiętać, że schorzenia układu oddechowego czy krążenia też mogą prowadzić do dysfunkcji ruchowej, ale możliwy jest również kierunek odwrotny. Na zakończenie tego rozdziału warto poruszyć jeszcze jeden problem. Trzeba bowiem pamiętać, że problematyka fizjoterapii nie stanowi żadnej zamkniętej i oderwanej od innych dziedzin całości. Umiejscowienie jej w rehabilitacji medycznej oraz wspomniana już kompleksowość tej ostatniej ogólnie tylko wskazują na swego rodzaju interdyscyplinarność fizjoterapii. Powiązania z innymi dziedzinami nauki są jednak szersze. Z jednej bowiem strony proces rehabilitacji dotyczy człowieka - chorego, niepełnosprawnego. Trudno więc wyobrazić sobie działania terapeutyczne w oderwaniu od podstaw biomedycznych, bez znajomości i zrozumienia zmian zachodzących w organizmie ludzkim w różnych warunkach i pod wpływem różnych czynników, bez klinicznych podstaw dysfunkcji, które przychodzi nam łagodzić. W tym kontekście, związek fizjoterapii z naukami medycznymi jest oczywisty - zwłaszcza z fizjologią, patologią i różnymi obszarami wiedzy klinicznej. Związek ten podkreśla zresztą drugi człon nazwy fizjoterapia, który oznacza przecież leczenie. Wspomniana powyżej swego rodzaju domena problematyki Podstawowe pojęcia fizjoterapii 17 dotyczącej aparatu ruchu wiąże z kolei fizjoterapię z kinezjologią, jako nauką 0 ruchu. Trudno bowiem wyobrazić sobie oddziaływanie na aparat ruchu lub poprzez niego na inne układy bez znajomości zjawisk natury biomechanicznej 1 fizjologicznej - a zwłaszcza neurofizjologicznej, związanej ze sterowaniem czynnościami ruchowymi. Choroba i niepełnosprawność przynoszą też określone skutki w sferze psychicznej danej osoby oraz zmieniają często warunki bytowania danej osoby i skłaniają do niesienia im pomocy i pod tym względem. To wskazuje z kolei na związki fizjoterapii z problematyką psychologii i socjologii. Fizjoterapeuta musi być więc obznajomiony i z tymi zagadnieniami. Wreszcie powiązanie fizjoterapii z pedagogiką, które w znacznej mierze stanowi pomost w jej związkach z naukami o kulturze fizycznej. Uzasadnieniem tego jest fakt, że w usprawnianiu różnych osób mamy do czynienia z nauczaniem różnych czynności ruchowych - od początku (edukacja), lub na nowo (reedukacja). Zastosowanie znajduje tu więc szereg zasad dydaktycznych, choć nie bez znaczenia są również ukierunkowane na zdrowie oddziaływania wychowawcze. Proces rehabilitacji, poprzez wykorzystywanie różnych form aktywności ruchowej oraz ćwiczeń (określanych w fizjoterapii jako lecznicze, lecz mających swe podłoże w „zwykłych" ćwiczeniach fizycznych) jest ściśle związany z naukami o kulturze fizycznej. Świadczy o tym zresztą szereg faktów. O związkach fizjoterapii z kulturą fizyczną świadczą m.in. względy historyczne (stopniowe wdrażanie i przystosowywanie do celów leczniczych różnych ćwiczeń fizycznych, zaczerpniętych bezpośrednio z wychowania fizycznego i sportu) oraz względy merytoryczne, oparte o znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia, a w tym dla kształtowania i podtrzymywania sprawności i wydolności człowieka. Szczególne znaczenie ma tutaj wykorzystanie rozmaitych doświadczeń dotyczących wpływu aktywności ruchowej, a zwłaszcza różnych ćwiczeń na ustrój człowieka oraz podstawy metodyczne nauczania ruchu i przeprowadzania różnorodnych ćwiczeń fizycznych. Z obszaru tego zaczerpnięto"też znaczącą część nazewnictwa aktów i ćwiczeń ruchowych. Omawiane związki znalazły również odzwierciedlenie w wykorzystaniu i wyodrębnieniu dla osób niepełnosprawnych różnych form organizacyjnych kultury fizycznej i rehabilitacji. Wychowanie fizyczne jest podstawową składową kultury fizycznej zajmującą się przede wszystkim kształceniem fizycznym dzieci i młodzieży (edukacją ruchową), ale obejmującą też działania prozdrowotne (wychowanie ukierunkowane na zdrowie, kształtowanie sprawności i wydolności, profilaktyka pierwszorzędowa). W fizjoterapii też mamy do czynienia z edukacją ruchową, kiedy to niepełnosprawne dziecko uczy się ruchów (od urodzenia nabywa umiejętności ruchowe), aczkolwiek w warunkach zmienionych przez chorobę. W późniejszych okresach życia wiele działań fizjoterapeutycznych ma natomiast charakter reedukacji ruchowej, czyli przywracania utraconych umiejętności (możliwości) ruchowych. Rekreacja fizyczna to z kolei różne formy aktywności ruchowej (w tym także sportowe) 18 Podstawy fizjoterapii mające na celu podtrzymywanie (a częściowo i doskonalenie) nabytych wcześniej umiejętności ruchowych oraz osiągniętego poziomu sprawności i wydolności. Tego typu działania mają również charakter działań prozdrowotnych z zakresu profilaktyki pierwszorzędowej. W procesie rehabilitacji odpowiednikiem wychowania fizycznego jest również wychowanie fizyczne specjalne, przeznaczone dla dzieci i młodzieży z różnymi dysfunkcjami (np. głuchych, niewidomych, z upośledzeniem umysłowym itd.). Pewien wspólny obszar tworzą też ćwiczenia korekcyjne. W omawianym procesie odpowiednikiem rekreacji fizycznej jest z kolei tzw. aktywność ruchowa adaptacyjna, przeznaczona głównie dla osób z wyczerpanym już potencjałem rehabilitacyjnym, dla podtrzymywania ich sprawności. Pewną rolę odgrywa też sport inwalidów, aczkolwiek sport jest przede wszystkim składową przeznaczoną dla osób o specjalnych predyspozycjach i odpowiedniej motywacji. 18 Podstawy fizjoterapii mające na celu podtrzymywanie (a częściowo i doskonalenie) nabytych wcześniej umiejętności ruchowych oraz osiągniętego poziomu sprawności i wydolności. Tego typu działania mają również charakter działań prozdrowotnych z zakresu profilaktyki pierwszorzędowej. W procesie rehabilitacji odpowiednikiem wychowania fizycznego jest również wychowanie fizyczne specjalne, przeznaczone dla dzieci i młodzieży z różnymi dysfunkcjami (np. głuchych, niewidomych, z upośledzeniem umysłowym itd.). Pewien wspólny obszar tworzą też ćwiczenia korekcyjne. W omawianym procesie odpowiednikiem rekreacji fizycznej jest z kolei tzw. aktywność ruchowa adaptacyjna, przeznaczona głównie dla osób z wyczerpanym już potencjałem rehabilitacyjnym, dla podtrzymywania ich sprawności. Pewną rolę odgrywa też sport inwalidów, aczkolwiek sport jest przede wszystkim składową przeznaczoną dla osób o specjalnych predyspozycjach i odpowiedniej motywacji. III. Anatomiczne i fizjologiczne PODSTAWY FIZJOTERAPII Uwagi ogólne Roli i funkcjonowania poszczególnych układów anatomicznych nie powinno się oczywiście rozpatrywać w oderwaniu od czynności innych układów czy narządów. Dla potrzeb niniejszego opracowania oraz dla lepszej jego przejrzystości przyjęto jednak pewne uproszczenia. Wśród struktur anatomicznych człowieka, z punktu widzenia fizjoterapii, najistotniejsze znaczenie mają bowiem: skóra, cały układ ruchu oraz układ oddychania i krążenia. Pierwsza z nich spełnia tu jak gdyby poczwórną rolę. Stanowi ona nie tylko ochronę przed szkodliwym działaniem czynników środowiska zewnętrznego, ale jest również pośrednikiem w przekazywaniu informacji (bodźców) płynących z tego środowiska. Równie ważna rola przypada skórze w niektórych mechanizmach regulacji szeregu ważnych procesów fizjologicznych. Czwarta wreszcie jej funkcja wiąże się ściśle z fizjoterapią, ponieważ skóra stanowi w tym przypadku rodzaj odbiorcy i pośrednika dla większości aplikowanych tu czynników fizykalnych, wywierających określony wpływ na ustrój. W praktyce fizjoterapeutycznej układ ruchu może być na odmianę rozpatrywany trój aspektowe Nasze działanie w tym względzie (a szczególnie działanie kinezyterapeutyczne) jest bowiem albo ukierunkowane na ten układ, albo też poprzez niego wpływa na inne układy. Nie można też pominąć normalnej roli omawianego układu. Układ ruchu zabezpiecza bowiem podstawowe potrzeby życiowe człowieka, takie jak: zdobywanie i przyjmowanie pożywienia i oddychanie, przyjmowanie i utrzymywanie różnych pozycji, poruszanie i przemieszczanie się, wykonywanie pracy, porozumiewanie się, udział w życiu kulturalnym itp. W związku z tym w kinezjologii mówi się odpowiednio o odżywianiu i systemie oddechowym, systemie posturalnym i lokomocyjnym oraz o manipulacji i systemie komunikacyjnym. Pomimo tego, że w trakcie rozmaitych czynności ruchowych powyższe systemy współdziałają ze sobą, funkcjonalnie rozróżnia się dwa zasadnicze systemy: system motoryki dużej (podporowej korzeniowej i osiowej) z dwoma składowymi, tj. motoryki statycznej (podporowej) i dynamicznej (lokomocyjnej) oraz system motoryki małej (precyzyjnej), również z dwoma składowymi dotyczącymi precyzyjnych ruchów dystalnych i komunikowania się (mimiki, mowy i gestykulacji). Wobec tak złożonych zadań dbałość o sprawne funkcjonowanie całego układu ruchu jest niezwykle ważna. Funkcjonowanie omawianego układu odbywa się natomiast na drodze ciągłego dostosowywania się do warunków środowiska zewnętrznego - dostosowywania się zachodzącego na podstawie potoku zmienia- 20 Podstawy fizjoterapii jących się w czasie informacji zewnętrznych i wewnętrznych. Spełnienie tak szerokiego wachlarza potrzeb jest możliwe dzięki zróżnicowanej budowie i wyspecjalizowanej funkcji omawianego układu. Układ ruchu tworzy bowiem szereg struktur anatomicznych, które przy udziale fizjologicznych mechanizmów pobudzania i sterowania umożliwiają wykonywanie rozmaitych, często bardzo skomplikowanych, czynności ruchowych. Na możliwość wykonywania tych czynności wpływa więc szereg czynników natury anatomicznej, fizjologicznej i mechanicznej (biomecha-nicznej), a zatem łącznie kinezjologicznej. Przed szczegółowym omówieniem zagadnień dotyczących funkcjonowania aparatu ruchu trzeba najpierw przypomnieć kilka podstawowych pojęć, ważnych chociażby z uwagi na konieczność posługiwania się jednoznacznym językiem. W anatomii funkcjonalnej wzajemne położenie poszczególnych segmentów ciała oraz narządów wewnętrznych określają umownie przyjęte płaszczyzny i osie ciała. Płaszczyzny i osie odnoszą się również do wszelkich wykonywanych ruchów, przy czym wszystkie nazwy określono w stosunku do tzw. anatomicznej pozycji stojącej. Obowiązują one więc bez względu na pozycję, w jakiej człowiek znajduje się w danym momencie. Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, wzajemnie do siebie prostopadłych: • osie pionowe lub długie - od góry do dołu (łac. axes verticales), • osie poprzeczne lub czołowe - od prawej ku lewej stronie ciała (axes transvesales), • osie strzałkowe - od przodu do tyłu (axes sagittales), Płaszczyzny ciała, określone przez te osie, dzielą ciało na części. Płaszczyzny strzałkowe dzielą je na część prawą i lewą, czołowe - na przednią i tylną, a poprzeczne (poziome, horyzontalne) -na część górną i dolną. W stosunku do tak określonych płaszczyzn wyznaczono odpowiednio kierunki dotyczące położenia: • boczny {lateralis) i przyśrodkowy (medialis) względem płaszczyzn strzałkowych, • przedni (anterior) i tylny (posterior), lub na tułowiu odpowiednio - brzuszny (yentralis) i grzbietowy (dorsalis), względem płaszczyzn czołowych, Ryc. 3. Płaszczyzny ciała Anatomiczne i fizjologiczne podstawy fizjoterapii 21 • górny (łac. superior) i dolny (inferior), lub na tułowiu odpowiednio - czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis), względem płaszczyzn poprzecznych, • na stopie i ręce ponadto wyróżniamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny — odpowiednio podeszwowy (plantaris) i dłoniowy (palmaris). Niezależnie od płaszczyzn i osi położenie określają jeszcze terminy: • położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała określa się jako powierzchowne, lub zewnętrzne (superficialis s. externus), położenie bliższe środka ciała jako głębokie lub wewnętrzne {profundus s. internus). • odcinek kończyny położony bliżej obręczy (nasady) nazywamy bliższym (pro-ximalis), położony dalej (obwodowo) - dalszym (distalis), • pozycję leżenia przodem określa się często jako pronacyjną, a leżenia tyłem jako supinacyjną, natomiast stronę ciała, w którą zwrócona jest twarz nazywamy twarzową, a przeciwną potyliczną, • pozycję leżenia na boku nazywamy zwykle lateralną, przy czym części ciała leżące na podłożu - dolnoleżące (lub podporowe), a części po stronie przeciwnej - górnoleżące (lub wolne), • osobne i szerokie nazewnictwo dotyczy pozycji, w jakich wykonuje się ćwiczenia fizyczne. Ryc. 4. Płaszczyzny ciała w różnych pozycjach Poza położeniem, z zagadnieniem osi i płaszczyzn ciała wiążą się ściśle ruchy poszczególnych odcinków ciała. Ruchy całego ciała w przestrzeni określa się podobnie jak położenie, tj. w górę i w dół, w bok - na prawo i na lewo oraz do przodu i do tyłu, gdyż są to ruchy postępowe. Wyjątek stanowią tutaj ruchy obrotowe całego ciała, gdzie „rządzą" podobne zasady, jak przy ruchach poszczególnych odcinków ciała. O ile ruch postępowy odbywa się w określonej płaszczyźnie, to przy ruchu obrotowym - niezależnie od płaszczyzny w jakiej on ma miejsce - musimy pamiętać, że odbywa się on wokół określonej osi. Oś ta jest zawsze prostopadła do płaszczyzny ruchu. Podstawowe ruchy to: 22 Podstawy fizjoterapii • w płaszczyźnie strzałkowej, a wokół osi czołowej - zginanie (flexio) oraz prostowanie (extensio). Dla nadgarstaka i stopy nieraz używa się odpowiednio - zginanie dłoniowe i grzbietowe (flexio palmaris s. dorsalis) oraz zginanie podeszwowe i grzbietowe (flexio plantaris s. dorsalis). Takich nazw używa się również w odniesieniu do głowy i tułowia, chociaż często mówi się też o skłonie w przód i w tył. To samo dotyczy całego ciała, które w tej płaszczyźnie może obracać się w przód lub w tył, • w płaszczyźnie czołowej, a wokół osi strzałkowej - odwodzenie, czyli oddalanie od linii środkowej ciała (abducńo) lub przywodzenie, czyli przybliżanie do tej linii (adductio). Dla ruchów dłoni w tej płaszczyźnie zamiast odwodzenie mówi się nieraz zgięcie promieniowe (flexio radialis), a zamiast przywodzenie - zgięcie łokciowe (flexio ulnaris). W płaszczyźnie tej w odniesieniu do głowy i tułowia używa się natomiast określenia skłon w bok w prawo lub w lewo (fehio lateralis dextra s. sinistra) oraz wyprost (extensio), • w płaszczyźnie poprzecznej, a wokół osi podłużnej - mówimy o rotacji kończyn na zewnątrz lub do wewnątrz (rotatio externa s. interna). Głowa lub tułów, a także całe ciało mogą być natomiast rotowane w prawo lub w lewo. W płaszczyźnie tej kończyny górne, uprzednio odwiedzione do kąta 90°, mogą być też przywodzone bądź odwodzone horyzontalnie czyli poziomo {adductio s. abducńo transversa). Niezależnie od tych podstawowych ruchów, przedramiona i stopy mogą też być odwracane i nawracane (supinatio et pronatio) a niektóre odcinki ciała (np. barki) unoszone i opuszczane (elevatio et depresio) oraz wysuwane do przodu i cofane (antepulsio et retropulsio). Najogólniej mówiąc, na całość zjawisk dotyczących aparatu ruchu składa się: podporowa i ruchowa funkcja szkieletu, czynność mięśni oraz nerwowe mechanizmy czynności ruchowych, które w kinezjologii opisywane bywają odpowiednio jako system podporowy, ruchowy i zarządzający. Dodatkowo wyróżnia się tam jeszcze czwarty system - zaopatrujący. Wszystko to decyduje o sprawności ruchowej człowieka. Dodatkowym, ale równie ważnym czynnikiem jest ogólna zdolność ustroju do podejmowania wysiłków fizycznych i szybkiej likwidacji ich skutków (wydolność fizyczna). Dlatego też, poza znajomością budowy i funkcji układu ruchu, w fizjoterapii - z uwagi na wieloukładowe podłoże wydolności fizycznej i możliwości oddziaływania ruchem czy innymi czynnikami fizycznymi na różne, inne niż narząd ruchu układy - ważna jest znajomość całej anatomii i fizjologii. W dalszej części opracowania, dla lepszej przejrzystości obrazu, zagadnienia te będą jednak potraktowane skrótowo. W tym miejscu warto natomiast nadmienić, iż wiążą się one m.in. z funkcjonowaniem układu oddychania i krążenia. W tym względzie rola tych układów polega jednak nie tylko na zaopatrywaniu tkanek w tlen i usuwaniu z nich produktów przemiany materii. Wśród pozostałych zadań Anatomiczne i fizjologiczne podstawy fizjoterapii 23 godnym wyeksponowania jest ich udział w gospodarce wodno-elektrolitowej. Szczególna rola przypada też krążeniu obwodowemu, a zwłaszcza skórnemu. Z tym ostatnim bowiem wiąże się szereg zjawisk dotyczących odczynów powstających w wyniku zadziałania rozmaitych czynników fizykalnych. Całość omawianych zagadnień trzeba koniecznie postrzegać też w ujęciu rozwojowym - i to zarówno pod względem morfologicznym, jak i funkcjonalnym. Każdy okres życia człowieka charakteryzują bowiem określone cechy pod tym względem, chociaż różnice zachodzące w obrębie poszczególnych tkanek czy układów nie są jednakowo wyraźne. Zmiany te są szczególnie widoczne w odniesieniu do aparatu ruchu i ukł