Karol Griinberg Bolesław Sprengel TRUDNE SĄSIEDZTWO Stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku Książka i Wiedza Okładkę i strony tytułowe projektował MICHAŁ BERNACIAK Mapy wykonała MARTA KURCZEWSKA Redaktor JERZY LEWIŃSKI Redaktor techniczny KRYSTYNA KACZYŃSKA Korekta ZESPÓŁ Tytuł dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu © Copyright by Karol Griinberg, Bolesław Sprengel, 2005 © Copyright by Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa 2005 Wydanie pierwsze Obj. ark. druk. 52 Druk i oprawa: Białostockie Zakłady Graficzne S.A. ul. 1000-lecia Państwa Polskiego 2 15-111 Białystok- ^M tj|W> Trzynaście tysięcy siedemset siedemdziesiąta trzecia publikacja „KiW" ISBN 83-05-13372-9 * - PRZEDMOWA r rudne sąsiedztwo. Stosunki polsko-ulcraińskie w X-XX w. to pierwsza praca zmierzająca do całościowego ujęcia dziejów sąsiedztwa obu narodów od kształtowania się w X w. fundamentów polskiej i ruskiej państwowości do przełomu XX i XXI stulecia, gdy oba narody znalazły się po różnych stronach granicy Unii Europejskiej i NATO, a mimo to - paradoksalnie - mają dziejową szansę na dobre, partnerskie ułożenie swoich stosunków. To wielowiekowe, trudne sąsiedztwo obfitowało w dramatyczne wydarzenia. Był czas szczególnego spiętrzenia zdarzeń, po których następowały okresy przypominające łagodny bieg rzeki. Wspólna historia Polaków i Ukraińców ma swoich bohaterów i przegranych. Tak się jednak składa, że wszystkie znaczące w dziejach Polski i Ukrainy postacie mają swój udział w kształtowaniu tych stosunków: od Bolesława Chrobrego, Włodzimierza Wielkiego, Kazimierza Wielkiego, Zygmunta Augusta, Bohdana Chmielnickiego, Iwana Wyhowskiego, Józefa Piłsudskiego, Symona Petlurę, Jerzego Giedroycia aż do współczesnego nam Jana Pawła II, żeby wymieć tylko kilku najważniejszych. A przecież należałoby wymienić jeszcze polityków i wojskowych, a ponadto przedstawicieli świata kultury i nauki. Wszyscy oni znaleźli się w tekście książki oraz w zamieszczonym na końcu pracy indeksie nazwisk. To ludzie wpływali w przeszłości na relacje obu narodów i nadają im kształt obecny - i to im głównie poświęcona jest ta praca. Autorzy skoncentrowali się więc na czynnikach sprawczych, które zdeterminowały pozytywne i negatywne strony stosunków polsko-ukraińskich. Na sprawy polsko-ukraińskie wielki wpływ wywarły działania państw sąsiednich, zwłaszcza mocarstw zaborczych, wobec ziem polskich i ukraińskich. Zagadnienia te ukazane zostały w ujęciu chronologicznym i problemowym. Należało uwzględnić tło polityczne i warunki ekonomiczno-społeczne. Autorzy zawdzięczają to wielu badaczom obu narodów, którzy od dawna śledzą i analizują różne okresy w dziejach i stosunkach polsko-ukraińskich. Z uwagi na ogrom tego dorobku w bibliografii mogły znaleźć się tylko prace cytowane oraz wybrane głównie z myślą o polskim czytelniku, pragnącym poszerzyć swoją wiedzę o problemach szczególnie go interesujących. Wymienić tu można przede wszystkim Mychajłę Hruszewskiego i Władysława A. Serczyka, autorów wybitnych dzieł dotyczących historii Ukrainy. Przedmowa Każda praca historyczna w większym lub mniejszym zakresie jest odzwierciedleniem pewnych subiektywnych poglądów autorów. Widoczne jest to także w wielu opracowaniach dotyczących stosunków polsko-ukraińskich. Wielokrotnie w czasie pisania autorzy spotykali się z diametralnie różnymi ocenami wcześniejszych badaczy. Wiele z tych sporów, zwłaszcza dotyczących dziejów najnowszych, nadal pozostaje nierozstrzygniętych. Trwa spór o wiarygodność źródeł, a stereotypy okazują się silniejsze od opartej na faktach wiedzy. Autorzy starali się nie przesądzać spraw nie do końca zbadanych. Nie unikali jednak prezentowania własnego stanowiska, mając świadomość, że niektóre z ich poglądów mogą spotkać się z krytyką, zwłaszcza badaczy ukraińskich. Postawa taka ma związek przede wszystkim z większym dorobkiem historiografii polskiej, np. w sprawie ludobójstwa dokonanego na ludności polskiej, a także żydowskiej na Wołyniu w czasie drugiej wojny światowej. Autorzy wierzą, że prędzej czy później z prawdą historyczną będą musieli się pogodzić także politycy, ponieważ jej zatajanie nie służy prawdziwemu partnerstwu. Praca ta powstała przy wsparciu naszych najbliższych, zwłaszcza żon, życzliwych rad kolegów z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, pomocy bibliotekarzy, zwłaszcza z Biblioteki Głównej i Biblioteki Instytutu Historii UMK oraz Książnicy Miejskiej w Toruniu, którym jesteśmy wdzięczni za pomoc w dotarciu do literatury. Szczególnie dziękujemy recenzentom: Panom Prof. Prof. Andrzejowi Chojnowskiemu i Włodzimierzowi Wilczyńskiemu za cenne uwagi dotyczące treści. Panu mgr. Pawłowi Griinbergowi dziękujemy za pomoc podczas przygotowywania materiału. Karol Grunberg Bolesław Sprengel Część pierwsza WOJNY I SOJUSZE R o z d z i a ł p i e r w s z y WYBÓR WIARY: RZYM I BIZANCJUM. U PODSTAW PAŃSTWOWOŚCI POLSKIEJ I RUSKIEJ Nakreślone w atlasach historycznych linie podziału miedzy ukształtowanymi na przełomie IX i X stulecia grupami etnicznymi nie odtwarzają dokładnie ówczesnych granic podziałów między plemionami słowiańskimi. Odnosi się to w szczególności do płynnych i niestabilnych granic tworzących się stopniowo organizmów państwowych Polski oraz tej części Rusi, którą nazywano także Ukrainą. Ukraina położona jest w dorzeczu Dniestru, Bohu, środkowego i dolnego Dniepru oraz części dorzecza Donu. Obszar środkowego dorzecza Dniestru i Bohu nazwano Podolem, a teren wzdłuż górnego biegu rzeki Prut - Pokuciem. Staroruska kronika znana pod nazwą Powieść minionych lat wspomina o Grodach Czerwieńskich. Bukowina stanowiła część Mołdawii, którą przecinały szlaki handlowe łączące wybrzeże Morza Czarnego z krajami Europy Środkowej - aż po Bałtyk. Słowo „Ukraina" pochodzi prawdopodobnie od wyrazu okraina, etymologicznie związanego z czasownikiem ukrajaty, czyli odciąć. W kronikach słowo „ukraina" oznacza „kraj", czyli „ziemie", nie zaś tylko jej pas „pogranicza". W zapisach kronikarskich wyraz „Ukraina" odpowiada zarówno wieloznacznej nazwie „Ruś" (Ruś Czerwona, Ruś Kijowska, Ruś Zakarpacka), jak i pojęciom terytorialnym Ukrainy lewobrzeżnej i prawobrzeżnej. Określenie „Ukraina" po raz pierwszy pojawiło się w 1187 r. w średniowiecznej kronice ruskiej (tzw. latopisie) dla oznaczenia kresów. Nazywano tak ziemie zasiedlane później przez Kozaków. W zaborze austriackim ziemie ukraińskie, w nawiązaniu do dawnej Rusi Halickiej, nazywano „Rusią", a jej mieszkańców „Rusinami". Termin „Ukraina" wszedł do obiegu dopiero w drugiej połowie XIX stulecia - zwłaszcza wśród narodowo uświadomionej ludności'. B. Lepki, Zarys literatury ukraińskiej, Warszawa-Kraków 1930, s. 1. 10 WOJNY I SOJUSZE Powszechnie używany w kategoriach historycznych termin „Rus"' odnosił się nie tylko do plemion osiadłych na pomocnych wybrzeżach czarnomorskich (Rosowie, Rosomo-nowie), ale określano nim także odłam skandynawskich Waregów. Znane pod ogólną nazwą „Rusini" plemiona Słowian wschodnich stopniowo podnosiły poziom kultury materialnej (rolnictwo, rzemiosło), tworząc struktury gospodarcze i społeczne, w których utrwalały się związki plemienne, a z czasem także struktury państwowe2. Ekspansja przybyłych ze Skandynawii normańskich plemion Waregów doprowadziła do opanowania przez nich szlaków wodnych od Bałtyku do Morza Czarnego (od Waregów do Greków) i nawiązania łączności handlowej z Bizancjum. Równolegle wyprawy pierwszych kniaziów kijowskich na Konstantynopol utorowały drogę do rynków zbytu na ruskie surowce. Szlak handlowy prowadził od Zatoki Fińskiej na Bałtyku, rzeką Newą, jeziorem Ładoga, rzeką Wołchow, jeziorem Ilmeń, rzeką Łować, a następnie lądem do górnego biegu Dźwiny, Dnieprem do Morza Czarnego, a stąd do Bizancjum. Od najdawniejszych czasów obszarem spornym dla Polski i Ukrainy była Chełmsz-czyzna - podobnie jak wszystkie ziemie na pograniczu grup etnicznych. Wzdłuż dolnego biegu Bugu osiedlali się Polacy, natomiast wzdłuż górnego Rusini. Istniał również szlak handlowy „łączący Kijów z Niemcami przez Kraków, Pragę, Ratyzbonę [...] Sąsiadujące z Polską ruskie księstwa, a przede wszystkim Księstwo Włodzimierskie, staje się obszarem pod względem gospodarczym bardzo ważnym". Potwierdzają to źródła, na które powoływał się prof. Bronisław Włodarski. Wykazał on, że między Polską a Rusią wymiana handlowa związana była z rozwojem rzemiosła w obu krajach. Ruś eksportowała bydło, futra, wosk, miód, len, płótno, ozdoby srebrne. Oprócz tego przez Ruś do Polski dostarczano towary ze wschodu: tkaniny, wino, przyprawy3. Na zamieszkanych głównie przez ukraińską ludność terenach nad środkowym i dolnym biegiem Dniepru, Dniestru i Bohu (nazywanych Dzikimi Polami)4 zaczynał się tworzyć zawiązek nowego środowiska społecznego, późniejszych Kozaków. Termin ten oznaczał wywodzących się z ludzi wolnych, często żyjących z rozboju wojowników5. Państwo staroruskie, nazwane w źródłach Rusią Kijowską, pojawiło się na arenie dziejowej w drugiej połowie IX w. Na podstawie fragmentarycznych informacji kronikarzy nie można uzyskać jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy państwo ruskie powstawało w drodze podbojów przez Normanów - zwanych Waregami - czy też owi przybysze z dalekiej Północy byli tylko rycerzami i kupcami, którzy przybyli na ziemie, gdzie plemiona wschodniosłowiańskie utworzyły wcześniej struktury państwowe. 2 Problemy te omawia W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001, s. 16-19 3 Zob. B. Włodarski, Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa 1966, s. 81. 4 Kozacy osiedlali się tu w XVI-XVIII w. Tereny te opisywali m.in. Henryk Sienkiewicz w Ogniem i mieczem oraz Mikołaj Gogol w Tarasie Bulbie (1842). 5 A. Stępniak, Początki nowożytnego narodu ukraińskiego w polskich podręcznikach historii lat 1918-1939, [w:] Spotkania polsko-ukraińskie, Lublin 1992, s. 75. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 11 Zwolennicy „teorii normańskiej" uważają, że dopiero Waregowie (czyli Normano-wie) położyli fundamenty pod organizację państwową na ziemiach ruskich, i lansują pogląd, że Słowianie wschodni nie byli zdolni do utworzenia własnego państwa. Z tego właśnie względu plemiona wschodniosłowiańskie wezwały podobno w 862 r. księcia pochodzenia normańskiego Ruryka w celu przywrócenia na ich ziemiach jedności plemiennej6. Pierwszy wspomniany w historiografii książę Oleg (zm. 922) wywodził się z dynastii Rurykowiczów. Kroniki mówią o nim jako o władcy, który w 882 r. zdobył Smoleńsk i Kijów. Walczył też z Chazarami, uwalniając od płacenia im daniny część plemion ruskich. Najważniejszym jednak celem było opanowanie całej drogi „od Waregów do Greków". W 907 r. Oleg przedsięwziął wyprawę na Konstantynopol. Zakończyła się ona sukcesem, o czym świadczył zawarty cztery lata później układ rusko-bizantyjski. Kupcy ruscy uzyskali przywilej prowadzenia handlu z Bizancjum bez uiszczania opłat celnych7. Po śmierci Olega nowy władca kijowski Igor kontynuował politykę rozszerzania posiadłości, prowadząc w latach 920, 941 i 944 nowe wyprawy na Bizancjum. Podczas ostatniej z nich wojowie ruscy dotarli do rzeki Dunaj i zawrócili dopiero po otrzymaniu okupu od cesarza bizantyjskiego. Olgę (945-969), która po zgonie męża Igora sprawowała rządy w imieniu małoletniego syna Światosława, zajmowały nie tylko sprawy wewnętrzne Księstwa Kijowskiego, ale również dyplomacja. Około 955 r. przybyła do Konstantynopola (gdzie przyjął ją cesarz) już jako chrześcijanka, której na chrzcie w Kijowie nadano imię Helena8. Jaropełk - kontynuator polityki Olgi - starał się wzmocnić dyplomatyczne kontakty z Niemcami, o czym świadczy m.in. wysłanie w 973 r. na dwór cesarza Ottona II specjalnego poselstwa z darami. Za czasów pierwszych książąt kijowskich: Olega i jego następcy Igora, zostały zawarte pisemne traktaty z Bizancjum (Konstantynopolem). Były one pierwszymi politycznymi i gospodarczymi układami Rusi Kijowskiej z innymi państwami. Proklamowano w nich wolę pokoju oraz określano zasady regulowania kwestii handlowych, udzielając przy tym gwarancji bezpieczeństwa dla wolności handlu. W okresie panowania Włodzimierza, nazwanego „Wielkim" (980-1015), i kilku jego następców Ruś Kijowska zajmowała ziemie wschodniosłowiańskie i należała aż do 1240 r., czyli do najazdu Tatarów, do największych państw w południowo-wschodniej części Europy. Znaczenie Rusi na arenie międzynarodowej umacniane było dzięki intensyfikacji kontaktów politycznych oraz poprzez zawieranie małżeństw dynastycznych. Szczególne znaczenie miał ślub wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza z Adelą, córką niemieckiego hrabiego Kynona von Enindena, zawarty w 1011 r. Ich córka Maria Dobroniega poślubiła polskiego monarchę Kazimierza Odnowiciela. 6 Zob. W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, cyt. wyd., s. 22. 7 L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław-Warszawa 1975, s. 27, 28. 8 W XIII w. Olga (Helena) została zaliczona w poczet świętych Cerkwi. 12 WOJNY I SOJUSZE Dwór księcia kijowskiego Jarosława (zwanego Mądrym) utrzymywał rozległe kontakty z wieloma krajami Europy. Władca ten był spokrewniony z domami panującymi w Anglii, Francji, Niemczech, Polsce, Skandynawii, na Węgrzech i oczywiście w Bizancjum. Córka Jarosława Anna została żoną francuskiego króla Henryka I. Wiadomo, że własnoręcznie - cyrylicą i literami łacińskimi - podpisała ona reskrypty wydane w imieniu małoletniego króla francuskiego Filipa I. Wnuczka Jarosława Eupraksja Adelajda, córka Wsiewołoda (1071-1109) wyszła za mąż za cesarza Henryka IV9. Dwadzieścia dwa lata wcześniej niż na Rusi odbył się w 966 r. chrzest polskiego księcia Mieszka I oraz jego najbliższego otoczenia. Biskup Jordan, który przybył z czeską księżniczką Dąbrówką do Polski, prowadził akcję chrystianizacyjną. Przyjęcie chrztu przez polskiego władcę odbierało cesarstwu możliwość kontynuowania podbojów ziem na słowiańskim pograniczu pod pretekstem nawracania pogan. Co więcej, chrzest otwierał Polsce wrota do Europy - do przyswojenia nowych instytucji, nieodzownych dla rozwoju społecznego i gospodarczego. W tej dziedzinie istotne znaczenie miało nawiązanie stałych kontaktów z zachodnioeuropejskimi ośrodkami oświaty i nauki oraz czerpanie z artystycznego dorobku Zachodu. Przyjęcie chrztu z Czech, a nie za pośrednictwem cesarza niemieckiego, umożliwiało polskim władcom nawiązanie bezpośrednich kontaktów z Rzymem i papieżem. Pojawienie się na dworze, a potem w głównych ośrodkach państwa polskiego duchownych diecezjalnych i zakonnych sprzyjało rozwojowi cywilizacyjnemu, ponieważ oprócz nich (nawet z wyższych kręgów rycerstwa) niewiele osób potrafiło czytać i pisać. Otwarte kontakty z Europą - Zachodnią i Środkową - utorowały szeroko drogę integracji z najważniejszymi ośrodkami oświaty i nauki, tak istotnymi dla rozwoju cywilizacji. Przyjęcie chrztu - albo z Bizancjum, albo z Rzymu - sytuowało ludy przyjmujące wiarę katolicką w kręgu kultury wschodniej, tzn. bizantyjskiej, albo zachodniej - rzymskiej, łacińskiej10 . Takie linie podziału ukształtowały się jeszcze przed zerwaniem w 1054 r. jedności obu Kościołów. Wprowadzenie chrześcijaństwa na Rusi Kijowskiej umożliwiło zakończenie serii konfliktów zbrojnych między synami księcia Swiatosława: Włodzimierzem, Olegiem i Jaropełkiem. Walki te zakończyły się zwycięstwem Włodzimierza. Po zdobyciu Nowogrodu i Połocka w 980 r. zajął Kijów. Według autora kroniki Powieść minionych łat „począł władać Włodzimierz w Kijowie sam jeden"11. Włodzimierz, przeciwstawiając się se- 9 Zob. B. Greków, Ruś Kijowska, Warszawa 1955, s. 19. 10 T. Karabowicz, Dziedzictwo kultury ukraińskiej, Lublin 2001, s. 13. Język łaciński stal się elementem składowym kultury Polaków, Czechów, Słowaków, Chorwatów, którzy przyjęli chrześcijaństwo w obrządku rzymskokatolickim. 11 Zob. Powieść minionych lat, przeł. i oprać. F. Sielicki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1999, s. 92. Powieść minionych lat to najstarsza kronika ruska, która powstała w Kijowie w drugim dziesięcioleciu XII w. Przekazała najdawniejsze dzieje Rusi-Ukrainy, nakreśliła sylwetki książąt kijowskich, utrwaliła chronologię oraz zawarła informacje z dziedziny geografii, prawa i etnografii. Latopis kijowski (kronika spisana w Kijowie później niż Powieść minionych lat) obejmuje wydarzenia z okresu 1118-1200. Latopis ma charakter świecki, odznacza się ruskim patriotyzmem oraz odzwierciedla kształtowanie się zrębów etosu rycerskiego. Zob. W. Wilczyński, Leksykon kultury ukraińskiej, Kraków 2004. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 13 paratystycznym tendencjom, prowadził politykę umacniania władzy centralnej. Sprawy wyboru religii podporządkował probizantyjskiemu kierunkowi polityki państwowej. W tym celu podjął starania o przyjęcia chrześcijaństwa właśnie z Konstantynopola12. W celu odciągnięcia Włodzimierza od związku kościelnego z patriarchą bizantyjskim papież wysyłał do niego specjalne poselstwa. Przedstawicielom papieża w 991 r. towarzyszyli posłowie króla polskiego i czeskiego, natomiast w 1000 r. wysłannicy króla czeskiego i węgierskiego. Misja ta nie została wprawdzie uwieńczona sukcesem, niemniej jednak kontakty książąt ruskich z Rzymem i dworami królewskimi w Europie były utrzymywane i w wielu dziedzinach nawet rozwijane. Przyjęty w 988 r. przez Włodzimierza chrzest (uwarunkowany jego małżeństwem z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną) zapewnił kijowskim władcom legitymizację Rusi. Jako kraj chrześcijański Ruś zaczęła być uważana przez państwa europejskie za podmiot prawa międzynarodowego, a z tym wiązała się również akceptacja granic i integralności terytorialnej. Przyłączenie się Rusi do grona państw chrześcijańskich wprowadziło praktykę zawierania przez ruskich książąt małżeństw dynastycznych13. Na wzajemne relacje między Rusią a Konstantynopolem istotny wpływ miało wysłanie z inicjatywy bizantyjskiego patriarchatu z misją na Morawy braci zakonnych Cyryla i Metodego, którzy podporządkowali się jednak Stolicy Apostolskiej. W tym samym czasie zaostrzył się konflikt między papieżem i patriarchą bizantyjskim Focjuszem. Synod obradujący pod przewodnictwem cesarza Michała III w 867 r. w Konstantynopolu uznał papieża Mikołaja za heretyka i ekskomunikował go. Bezpośrednim tego następstwem było zerwanie stosunków między Rzymem a Bizancjum. Nie bez znaczenia był przy tym fakt, że aż do połowy XII w. władcy Rusi Kijowskiej nie zajmowali oficjalnego stanowiska wobec sporów Rzymu z Bizancjum14. W tym kontekście należy odnotować, że w drugiej połowie V stulecia powstały cztery samodzielne patriarchaty: konstantynopolitański, aleksandryjski, antiochijski i jerozolimski. Zarządzali nimi patriarchowie (grec. patriarches - naczelnik rodu) z uprawnieniami administracyjnymi i kultowymi. Korzenie religii prawosławnej tkwiły we wczesnym średniowieczu, kiedy poszczególne diecezje zaczęły się konsolidować na zasadzie regionalnej wokół patriarchów, czyli biskupów największych miast w imperium - Aleksandrii i Antiochii. Dopiero po przeniesieniu stolicy cesarstwa do Konstantynopola do grona patriarchów dołączył dotychczasowy biskup Bizancjum, który zaczął zajmować w hierarchii drugie miejsce po biskupie Rzymu. 12 Problematyka rozwoju i upadku Bizancjum omówiona została w interesującej publikacji Cyrila Mango, Historia Bizancjum, Gdańsk-Warszawa 2001. 13 Tak np. córka Jarosława Mądrego Anastazja była żoną króla węgierskiego, Elżbieta - norweskiego (po jego s'mierci wyszła za mąż za króla Danii), Anna zas' francuskiego. Małżeństwa dynastyczne służyły nawiązaniu przyjaznych kontaktów politycznych. 14 Zob. N. Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII w., Lublin 2000, s. 45; M. D. Knowles, D. Obolensky, Historia Kościoła 600-1500, t. 2, Warszawa 1988, s. 34, 35, 81. 14 WOJNY I SOJUSZE Św. Cyryl i Metody (wg Jana Matejki) Sobór w Konstantynopolu w 381 r. potwierdził wprawdzie pierwszeństwo biskupa Rzymu, w stosunkach z Bizancjum narastały jednak coraz to nowe spory i konflikty, w szczególności pojawiały się różnice doktrynalne, z których najważniejszą byiofilio-que. Przyjęty na soborze nicejskim w 325 r. i zatwierdzony przez sobór konstantynopolitański w 381 r. tekst credo głosił wiarę „w Ducha Świętego, który pochodzi od Ojca". Od schyłku VI w. na Zachodzie upowszechniała się zmieniona formuła. Po słowie „Ojca" Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 15 dodano „i Syna" {Filioąue), co z czasem Rzym włączył do oficjalnej formuły credo15. Prawosławie odrzuciło też obowiązujące w katolicyzmie dogmaty o czyśćcu, niepokalanym poczęciu i wniebowzięciu Najs'wictszej Marii Panny oraz negowało pierwszeństwo św. Piotra wśród innych apostołów. Nie uznało prymatu biskupa Rzymu (papieża) w widzialnym Kościele powszechnym, a zwłaszcza jego nieomylności w sprawach doktrynalnych. Na Wschodzie ugruntował się z czasem pogląd, że to cesarz (car) jest namiestnikiem Boga na ziemi nie tylko jako najwyższa władza państwowa, ale również jako osoba duchowna, należąca do hierarchii kościelnej. Cesarz bizantyjski wprowadzał święta kościelne, zwoływał sobory i czuwał nad realizacją ich uchwał. Zatwierdzał również nominacje na najwyższe stanowiska kościelne i osobiście mianował patriarchę. W miarę rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa wschodniego autorytet i kompetencje cesarza uznawane były też w innych krajach, gdzie Kościoły były hierarchicznie zależne od konstantynopolitańskiego patriarchy. Z Bizancjum przybywali na Ruś duchowni, przywożąc greckie księgi liturgiczne, które tłumaczono i przepisywano na język słowiański. Cerkwie i klasztory stawały się nie tylko ośrodkami kultu religijnego, ale także opartych na wzorach bizantyjskich malarstwa, rzeźby, architektury i rzemiosła artystycznego. Zakładano szkoły dla dzieci bojarów. Zaczęły wchodzić do użytku książki - nie tylko greckie, ale również przekładane na języki słowiańskie. Na Rusi, a następnie w Rosji przeważał język staro-cerkiewno-słowiański. W pozostałych krajach dopuszczalne były - aczkolwiek później -języki narodowe. Rozpoczęte przez Cyryla i Metodego dzieło przekładów ksiąg liturgicznych na język słowiański było niezgodne z panującym wówczas przekonaniem, że sławić Boga można tylko w lezykach hebrajskim, greckim i łacińskim. W miarę jednak rozwoju innych języków słowiańskich tekst starocerkiewny stawał się coraz mniej zrozumiały. Z tego właśnie powodu zaczęto wprowadzać lokalną wymowę pisanych w języku starocerkiewnym tekstów liturgicznych. Przede wszystkim tłumaczono na język miejscowy Biblię i inne pisma cerkiewne, wprowadzając je do niektórych nabożeństw. Prawosławie (która to nazwa oznaczała prawidłowe oddawanie Bogu chwały), stanowiące jedno z trzech głównych (obok katolicyzmu i protestantyzmu) wyznań chrześcijańskich, było związane z powstaniem i rozwojem cesarstwa bizantyjskiego oraz z krajami pozostającymi pod jego wpływami16. Kościół prawosławny ukształtował się i początkowo rozwijał w imperium bizantyjskim oraz na obszarach znajdujących się pod wpływem bizantyjskiej kultury. Nazwa Kościoła prawosławnego ulegała zmianom. Od IV w. we wschodnich prowincjach cesarstwa rzymskiego zaczęła przyjmować się nazwa: Kościół wschodni, później: bizantyjski 15 Zob. Leksykon religioznawczy, Warszawa 1988, s. 202. 16 Problematyka prawosławia znalazła wyraz w obszernej literaturze przedmiotu. Wśród dostępnych czytelnikowi polskiemu publikacji na ten temat wymienić można: J. Keller, Prawosławie, Warszawa 1982; P. Evdokimov, Prawosławie, Warszawa 1986 (w przekładzie księdza J. Klingera); E. Przybył, Prawosławie, Kraków 2000; A. Lazari, Współczesny nacjonalizm rosyjski i prawosławie, Toruń 1996. 16 WOJNY I SOJUSZE i grecki (ze względu na dominację języka greckiego i kultury greckiej), a od IX w.: Kościół ortodoksyjny (od gr.: orthos - prawdziwy, wierny, prawidłowy, doksa - mniemanie, pogląd, nauczanie, ale też: chwała, oddanie czci). W języku starosłowiańskim tłumaczono to jako Kościół prawosławny. Na Wschodzie przyjęła się interpretacja słowa „ortodoksja" jako: „właściwe oddawanie czci oraz chwalenie Boga"17. Ideowe, polityczno-spo-łeczne oraz obyczajowe podstawy prawosławia kształtowały się w specyficznym środowisku duchowym Bizancjum przed schizmą chrześcijaństwa. Podział w Kościele chrześcijańskim na „łaciński Zachód" i „grecki Wschód" został pogłębiony i utrwalony przez stopniowe narastanie sporów między „łacinnikami" a „bizantyjczykami" w okresie wypraw krzyżowych. Przyczyniły się do tego pogrom „łacinników" w 1118 r. w Konstantynopolu, a także zdobycie tego miasta przez krzyżowców w 1204 r. i ustanowienie tam cesarstwa łacińskiego18. W wyniku tzw. schizmy wschodniej (1054) cały Kościół na Rusi przechodził stopniowo na prawosławie. Wpływ na życie duchowe Rusi Kijowskiej miała Ławra Peczer-ska - znana jako „matka ukraińskich klasztorów"19. Był to kompleks sześćdziesięciu budynków i cerkwi, ze słynnymi katakumbami i pieczarami, od których wywodziła się jego nazwa. Hilarion (1051-1054)20, pierwszy metropolita kijowski z pochodzenia Rusin, stworzył w Kijowie ośrodek wiary i oświaty znany jako Ławra Kijewopeczerska. Dzięki staraniom następców Hilariona w kijowopeczerskim klasztorze wychowały się zastępy mnichów, którzy kształcili się tam i pisali oraz tłumaczyli (przeważnie z greki i łaciny) książki rozpowszechniane nie tylko na ziemiach późniejszej Ukrainy, ale i Białorusi oraz Rosji21. W XI w. cesarstwo bizantyjskie zostało zagrożone przez Turków seldżuckich. W miarę rozszerzania się ich podbojów kurczył się nie tylko zasięg jurysdykcji patriarchy konstantynopolitańskiego, ale również słabła więź między patriarchami poszczególnych Kościołów prawosławnych. Stały się one autonomiczne, a w znacznym stopniu nawet nieza- 17 Tamże, s. 201. 18 W1204 r. krzyżowcy po zdobyciu Konstantynopola utworzyli cesarstwo łacińskie, które przetrwało do 1261 r. W obliczu narastającej agresji Turków osmańskich Bizancjum zostało osłabione do takiego stopnia, że kiedy w 1453 r. padł Konstantynopol, wraz z nim po jedenastu wiekach przestało istnieć cesarstwo bizantyjskie. Po jego upadku ideę państwa „prawdziwie chrześcijańskiego" podjęła Ruś, której władcy czuli się spadkobiercami cesarza bizantyjskiego, strażnikami praw i opiekunami Kościoła prawosławnego. 19 Założony w 1051 r. przez mnicha św. Antonija Peczerskiego z góry Athos męski monaster. Jego nazwa pochodzi od pieczar wydrążonych we wzgórzu nad Dnieprem. Był najważniejszym miejscem kultu prawosławnych od XI do XIX w. Ośrodek piśmiennictwa staroruskiego. Tu powstała m.in. Powieść minionych lat. Władze sowieckie dwukrotnie go zamykały. Po wybuchu wojny między ZSRR a Niemcami (22 czerwca 1941 r.) sobór Zaśnięcia Bogurodzicy został wysadzony w powietrze. Obecnie monaster należy do Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego. Zabytek klasy światowej. Zob. W. Wilczyński, Leksykon kultury ukraińskiej, Zielona Góra 2000, s. 95. 20 T. Karabowicz, op. cit., s. 18. Hilarion był wcześniej duchownym w cerkwi Przemienienia Pańskiego na Berestowie i autorem słynnej homilii Słowo o prawie i łasce, gdzie uzasadniał równość Rusi Kijowskiej z innymi państwami chrześcijańskimi. 21 Zob. B. Lepki, Zarys..., s. 46. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 17 leżne - inaczej: autokefaliczne (grec. auto - sam; kephale - głowa) - od ekumenicznego patriarchatu w Konstantynopolu. W tych lokalnych Kościołach szczególnie rozległe kompetencje uzyskały sobory. Zgodnie z doktryną prawosławia wielość Kościołów narodowych (autokefalicznych) nie jest sprzeczna z nadrzędną ideą jedności Kościoła Bożego. Autokefalia przejawia się w odrębnym ustroju wewnętrznym Kościoła lokalnego oraz w niezależności hierarchii Kościoła w danym państwie od hierarchii w innym kraju. Kościoły autokefaliczne nie zerwały związków kanonicznych z innymi Kościołami prawosławnymi. Tworzyły one powszechny Kościół prawosławny (Cerkiew), rezerwując przy tym honorowe pierwszeństwo dla konstantynopolitańskiego patriarchy ekumenicznego. Na ziemiach polskich przyjęcie chrześcijaństwa torowało drogę stopniowemu tworzeniu się nowych, nieznanych dotąd kategorii wartości. Dotyczy to przede wszystkim znaczenia religii obrządku łacińskiego dla umocnienia zrębów wspierających kształtującą się i utrwalającą się więź ogólnopaństwową między poszczególnymi dzielnicami. W tym zakresie nader istotną rolę odegrała elita duchowieństwa diecezjalnego oraz najbardziej wykształcona część zakonników tworzących w klasztorach nie tylko kroniki, ale również dzieła sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej. Faktem jest, że oprócz tych ośrodków nie były jeszcze czynne kulturowe, a tym bardziej naukowe ośrodki świeckie. W ówczesnej hierarchii wartości światopogląd religijny zajmował miejsce równorzędne ze strukturami władzy administracyjno-wojskowej, będąc najsilniejszym wsparciem dla tych struktur i dla umacniania ich pozycji w szerszych kręgach społecznych. Całokształt tych czynników zespalał terytorium zamieszkane przez ludność polską z Europą Zachodnią, przyczyniając się do stopniowego umacniania i rozwijania tych więzi z innymi państwami zachodniej części kontynentu. Dzięki temu Polska stawała się nie tylko pojęciem geograficznym, ale i częścią zachodniej wspólnoty związanej podobnymi kategoriami i strukturami wartości. W tym miejscu przypomnijmy za prof. Jerzym Kłoczowskim poważne konsekwencje przyjęcia przez polskiego księcia Mieszka chrześcijaństwa z Zachodu, a nie z potężnego Konstantynopola, co wskazuje, że był wielkim władcą o ogromnym instynkcie politycznym: „Jego wybór był wyborem tysiąclecia, bo właśnie cywilizacja zachodnioeuropejska okazała się najbardziej prężna". W dalszej perspektywie dla rozwijających się młodych państw europejskich - co odnosiło się do Polski - istotne znaczenie miał fakt ustawicznego ścierania się wpływów cesarzy i papieży. W ówczesnym Bizancjum (Konstantynopolu) „cesarz uważał się za uprawnionego do ingerencji w działalność Kościoła, mianował biskupów, rozstrzygał nawet spory teologiczne". W odróżnieniu od Bizancjum w Europie Zachodniej konflikty cesarzy i papieży „tworzyły pole dla coraz liczniejszych inicjatyw dynamicznego społeczeństwa. Różne wspólnoty społeczne, kraje, miasta mogły się raz odwołać do papieża, raz do cesarza"22. " Zob. „Gazeta Wyborcza", 18-19 listopada 2000. Problem ten został szeroko omówiony w monografii J- Kloczowskiego Młodsza Europa. Europa Środkowa i Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej. Średniowiecze, Warszawa 2003. 18 WOJNY I SOJUSZE „Wybór wiary", wyrażający się w przyjęciu chrztu w obrządku wschodnim, stał się czynnikiem sprzyjającym nie tylko podziałowi religijnemu, ale bardziej wyrazistemu niż dotychczas ukształtowaniu na polsko-ruskim pograniczu odmiennych poglądów i obyczajów religijnych. Bolesław Chrobry. Drzeworyt z dzieła Gwagnina, Sarmatiae Europea descriptio Rozpoczęty w tym okresie proces stopniowego włączania się ziem polskich do Europy Zachodniej przyniósł dalekosiężne skutki w zakresie spraw „wielkiej polityki" i religii, której ostoją był Rzym. Stopniowe integrowanie z krajami Europy Zachodniej znalazło również wyraz w podnoszeniu się ogólnego poziomu cywilizacyjnego. Odnosiło się to przede wszystkim do poznania nowych form uprawy ziemi, hodowli zwierząt i wielu innych nieznanych dotąd metod gospodarowania. Stopniowo też wprowadzano nowe zasady tworzenia osiedli miejskich oraz budowy dróg. Różnice etniczne, nakładające się na rozbieżności wyznaniowe, sprzyjały narastaniu sporów, a nawet konfliktów, rozstrzyganych często przy użyciu siły. W 981 r. książę kijowski Włodzimierz zwany Wielkim zajął „Przemyśl, Czerwień i inne grody"23. Do więk- 23 J. Strzelczyk, Mieszka Pierwszy, Poznań 1992, s. 169. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 19 szych starć z Polską zaczęło dochodzić w okresie walk dynastycznych na Rusi, które rozgorzały po śmierci Włodzimierza Wielkiego24. W tym okresie Bolesław Chrobry zakończył w 1018 r. pokojem w Budziszynie wojnę z Niemcami. Starając się zabezpieczyć stabilność wschodnich rubieży państwa polskiego, władca ten zawarł sojusz z panującym w Kijowie swoim zięciem Swiatopełkiem, który pokonany przez księcia nowogrodzkiego Jarosława Mądrego, schronił się na dworze teścia. Bolesław Chrobry, za pośrednictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego, interweniował o uwolnienie córki więzionej przez nowego władcę kijowskiego25. Historycy ustalili, że Bolesław Chrobry próbował nie tylko uwolnić córkę, ale również doprowadzić do ponownego przejęcia władzy w Kijowie przez Swiatopełka. Odnotować należy, że jeszcze wcześniej (1017 r.) Bolesław Chrobry starał się o doprowadzenie do pokoju z Jarosławem Mądrym, co miało nastąpić po zawarciu małżeństwa Bolesława z Przecławą - siostrą Jarosława. Warunkiem stawianym przez władcę polskiego był powrót do Kijowa księcia Swiatopełka. Propozycję tę Jarosław jednak odrzucił. W 1018 r. Bolesław Chrobry zdecydował się więc na podjęcie przeciwko niemu działań zbrojnych. W wyprawie na Kijów oprócz własnej drużyny polski monarcha wiódł trzystu niemieckich rycerzy, nadto pięciuset Węgrów, przysłanych przez króla Stefana, i tysiąc Pieczyngów. Za te posiłki Bolesław na pewno dobrze płacił, dając wysoki żołd i udział w łupach. Jądro ekspedycji stanowiło niewątpliwie ciężkozbrojne rycerstwo polskie, zwłaszcza nadworna drużyna księcia. Nie należeli do niej wyłącznie Polacy. Przy rozpatrywaniu celów i zadań wyprawy kijowskiej należy uwzględnić znaczenie tak poważnego czynnika, jakim była wówczas drużyna. Jak podkreśla w biografii Bolesława Chrobrego prof. Stanisław Zakrzewski: „Drużyna egzystencją własną zmuszała monarchę do ciągłych wojen: istnienie jej stanowiło stałą, społeczną przyczynę wojen, niezależną od związku wydarzeń czysto politycznych"26. Według tegoż autora utrzymanie drużyny stanowiło poważną troskę władcy; rdzenna Polska zadaniu temu nie mogła podołać. Na to trzeba było mieć w ręku kraje bogate, jak Łużyce, Morawy, a zwłaszcza Czechy. Kwestia czeska w r. 1018 była już przesądzona stanowczo na niekorzyść Chrobrego, :4 Włodzimierz Wielki miał (z drugiego małżeństwa) córkę Dobroniegę, która zdaniem profesorów Janusza Bieniaka oraz Kazimierza Jasińskiego poślubiła Kazimierza Odnowiciela. Zob. J. Bieniak, Państwo Mie-\ tlawa, Warszawa 1963, s.142; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa, s. 131. Nie wydaje się azasadniony sceptycyzm w tej sprawie Wincentego Swobody, Włodzimierz I Wielki, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. 6, Wrocław 1977, s. 533. := Światopełk i córka Bolesława Chrobrego byli małżeństwem już w 1012 r. Książę Światopełk, nazwany .Przeklętym" (Okajannyj), adoptowany syn Włodzimierza Wielkiego, zamordował swoich braci Borysa i Gleba, którzy jako męczennicy zostali kanonizowani przez Cerkiew prawosławną. Wczes'niej za s'więtego został uznany Włodzimierz - „chrzciciel Rusi". Pisze o tym m.in. O. M. Rapów, Kniazeskie wladenija na Rusi w X-pierwoj połoninie XIII w., Moskwa 1977, s. 35. :" S. Zakrzewski, Bolesław Chrobry Wielki, Kraków 2000, s. 301. 20 WOJNY I SOJUSZE ale i te kraje - jak Łużyce zwłaszcza - były już wycieńczone jako teren długoletnich zapasów z Niemcami. By drużynę utrzymać w spoistości, dać jej zarobek, nowy łup i wojenną sławę -trzeba było ją poprowadzić na nowe bogate kraje. Nie można było wojny przerwać, inaczej drużynnicy obcy rozpierzchliby się, a swoi wróciliby do gniazd domowych. Siła księcia uległaby zmniejszeniu, a zamiast sławnych wojen zewnętrznych pojawiłyby się walki domowe. Obliczyć nawet w przybliżeniu masy wojska nie podobna. Na każdy sposób było tego prawdopodobnie kilka tysięcy, 4-5 tys. rycerstwa27. Walki o zdobycie przepraw przez rzekę Bug zakończyły się klęską Jarosława. Według S. Zakrzewskiego „mnóstwo Rusi padło na placu boju, bądź zostało zabitych podczas ucieczki (22 lipca). Zwycięzcy mieli małe straty i już wkrótce, bo 14 sierpnia 1018 r.", Kijów otworzył bramy wkraczającym wojskom Bolesława Chrobrego. Wjazd książąt odbył się przez Złotą Bramę. Wjeżdżając, Chrobry uderzył w bramę mieczem, który się wyszczerbił28. Wjazd Bolesława Chrobrego do Kijowa (K. Sichulski) 27 „Obok drużyny właściwego rycerstwa szły zastępy wszelkiego rodzaju służby, a więc osobistej obsługi rycerstwa, szły rzesze chłopów, trzebiących drogi, budujących mosty itd. Osobne oddziały łowczych rozmaitych kategorii, piekarzy, kucharzy itd." 28 Złota Brama, nazywana też Złotymi Wrotami, wzniesiona została w Kijowie dopiero w 1037 r., kronikarz popełnił tu więc błąd -jak pisze w komentarzu do Kroniki polskiej prof. Marian Plezia (Wrocław-War-szawa-Kraków 1965, s. 23, 24). Z opisem tym związane jest podanie przekazane po raz pierwszy przez Kronikę wielkopolską (ok. 1295 r.), według której Bolesław Chrobry, wjeżdżając w 1018 r. do Kijowa, miał wyszczerbić miecz, uderzając nim o Złotą Bramę. Niektórzy badacze wiążą „Szczerbiec" z osobami Bolesława Kędzierzawego lub Bolesława, syna Mieszka Starego, inni z Bolesławem I, księciem mazowieckim. Po raz pierwszy został użyty w 1320 r. do koronacji Władysława Łokietka, a następnie kolejnych polskich monarchów aż do rozbiorów. W 1796 r. został wywieziony do Berlina, od 1884 r. znajdował się w zbiorach Ermitażu w Petersburgu. W roku 1928 przekazany Polsce; w 1939 r. wywieziony na polecenie rządu RP do Kanady, „Szczerbiec" powrócił do Polski wraz z częścią skarbów wawelskich w 1961 r. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 21 Dzięki polskiej pomocy Światopełk został osadzony na kijowskim tronie jako niezależny władca. Ludność ruska początkowo okazywała lojalnos'ć nie tylko wobec Światopełka, ale i Bolesława, co skłoniło go nawet do odesłania cudzoziemskich oddziałów posiłkowych. Bolesław uzależnił odesłanie swoich wojsk z Kijowa od spełnienia dwóch warunków: wynagrodzenia rycerstwa polskiego oraz - przede wszystkim - od zwrotu Grodów Czerwieńskich. Światopełk - pewny był już swojej książęcej pozycji w Kijowie - zdradził swojego polskiego sprzymierzeńca i wydał rozkaz mordowania polskich załóg stacjonujących w okolicznych miejscowościach. W tej sytuacji nastąpił odwrót Polaków z Kijowa. Bolesław zabrał ze sobą wielkie łupy, które pochodziły z majątków Jarosława oraz podległych mu bojarów. Bolesław uchodząc z Rusi opanował Grody Czerwieńskie. Jarosław Mądry, który już w 1019 r. po tragicznej śmierci Światopełka objął tron w Kijowie, podjął za panowania następcy Bolesława Chrobrego - Mieszka II wyprawę na Polskę. Jarosław okazał później pomoc Kazimierzowi Odnowicielowi w stłumieniu powstania na Mazowszu, ale w tym jednak czasie wojska Jarosława zajęły Grody Czerwieńskie. Polityczne znaczenie miały dwa małżeństwa: Kazimierza Odnowiciela, który poślubił Marię Dobroniegę -siostrę Jarosława Mądrego, którego syn - Izasław - został mężem siostry władcy. Małżeństwo Kazimierza Odnowiciela z kijowską księżniczką zapoczątkowało nowy etap współpracy władców Polski i Rusi Kijowskiej29. Dla Izasława, syna Jarosława Mądrego, który po jego śmierci w 1054 r. objął rządy w Kijowie, związek z dynastią Piastów okazał się potrzebny, gdy zbuntowani mieszczanie kijowscy zmusili go do ucieczki do swego siostrzeńca Bolesława Śmiałego. Ponownie zabiegał o pomoc Polski, gdy trzymany przez niego w więzieniu w Kijowie krewny Wsiesław został uwolniony przez mieszkańców grodu i w 1068 r. stanął na czele buntu mieszczan. W Polsce Izasław znalazł schronienie i uzyskał pomoc w powrocie na tron wielkoksiążęcy. W 1069 r. dzięki hufcom Bolesława Śmiałego, które zdobyły Kijów, Izasław odzyskał tron, ale już w 1073 r. zbuntowani poddani znów zmusili go do ucieczki do Polski30. Dzięki staraniom na dworach polskim i niemieckim Izasław zdobył poparcie papieża Grzegorza VII, któremu złożył w Rzymie przysięgę, iż po odzyskaniu tronu w Kijowie uzna władzę papieską. Podczas dzielnicowych sporów książęta ruscy korzystali ze zbrojnej pomocy Połow-ców. Wynikiem tych permanentnych starć był upadek gospodarczego i kulturowego znaczenia Kijowa. Równolegle z degradacją roli Rusi Kijowskiej powstawały nowe ośrodki polityczne w Haliczu, Nowogrodzie i Suzdalu. Rdzeń dawnego państwa Rurykowiczów, obejmujący księstwa kijowskie, perejasławskie, siewierskie i czernihowskie, był zdewastowany przez Połowców i odcięty przez nich od szlaku morskiego oraz najbliższego środowiska cywilizacyjnego31. Do upadku znaczenia Rusi Kijowskiej przyczyniły się tak- 19 J. Tęgowski, Kontakty rodzinne dynastów polskich i ruskich w średniowieczu, [w:]; Miedzy sobą. Szkice historyczne polsko-ukmińskie, Lublin 2000, s. 11. 50 Tamże, s.12; W. A. Serczyk, Historia..., s. 30. -" Zob. B. Greków, Ruś Kijowska, op. cit., s. 516, 517. 22 WOJNY I SOJUSZE o Szczerbiec że wyprawy krzyżowe, które doprowadziły do wytyczenia nowych szlaków i powstania organizacji handlowych. Kijów, ważny ośrodek handlowy na wielkiej drodze wodnej od Morza Bałtyckiego do Czarnego, na skutek przesunięcie się szlaków handlowych z Europy Zachodniej na Wschód, utracił dotychczasową pozycję. W tych warunkach istotne znaczenie dla książąt ruskich miała pomoc okazywana im przez polskich władców. Tak na przykład sojusznikiem ruskich kniaziów - Swiatopeł-ka i jego syna Jarosława wołyńskiego był Bolesław Krzywousty. Małżeństwo Bolesława ze Zbysława - córką Światopełka - zapewniało jednocześnie Bolesławowi Krzywouste-mu uzyskanie wsparcia Kijowa w walkach z książętami halicko-trembowelskimi32. 32 K. Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975, s. 210, 211, 312; Włodzimierz wołyński poślubił także nieznaną z imienia przyrodnią siostrę Krzywoustego. Wybór wiary: Rzym i Bizancjum. U podstaw państwowości polskiej i ruskiej 23 Książę Jarosław „ze wszystkim swoim sprzętem i z skarbem książęcym do Polski ujechał, gdzie był wdzięcznie przez Bolesława Krzywoustego szwagra przyjęty"33. Wojna Krzywoustego z Monomachem i sprzymierzonymi z nim książętami ruskimi o władzę nad Wołyniem zbiegła się w czasie z niepowodzeniem walk polskich oddziałów na Pomorzu. Podobnie jak wielu władców tej epoki Monomach osadził swoich synów kolejno: Mści-sława - w Nowogrodzie, Jaropełka - w Perejasławiu, Wiaczesława - w Smoleńsku, Jerzego - w Księstwie Rostowsko-Suzdalskim i Andrzeja - we Włodzimierzu Wołyńskim. Podporządkował też sobie władców na pograniczu polsko-ruskim, w tym w Grodach Czerwieńskich. W ten sposób przywrócona została na kilka dziesięcioleci jedność Rusi Kijowskiej. Monomach wydał zbiór praw, tzw. Statut Włodzimierza Monomacha, który wchodził w skład Prawdy Ruskiej. Pięcioletnią wojnę Bolesława z książętami ruskimi zakończyła w 1125 r. śmierć Monomacha. Jego synowie - Włodzimierz, a następnie panujący do 1132 r. Mścisław - byli zajęci obroną panowania przed buntującymi się książętami, Litwinami i Połowcami. Znacznie gorzej układały się stosunki polskiego władcy z następcami zmarłych w 1124 r. Rościsławiczów - Wasylka i Wołodara. Skłóceni Rościsław i Wołodymirko szukali wsparcia u wrogów Krzywoustego34. W 1132 r. zmarł utrzymujący przyjazne stosunki z Polską Mścisław, a jego następca zaabsorbowany był konfliktami dynastycznymi. W tym samym roku książęta południoworuscy zawarli z władcami czeskim, austriackim i węgierskim sojusz przeciwko Bolesławowi Krzywoustemu. W celu rozbicia przymierza polski władca wyprawił się na Węgry, ale po nierozstrzygniętej walce, w której przeciwko niemu walczył książę Wołodymirko, wycofał się. W 1134 r. w Merseburgu Bolesław Krzywousty złożył hołd cesarzowi niemieckiemu. Po uregulowaniu stosunków z Niemcami Krzywousty zabezpieczył się przed najazdami książąt ruskich, zawierając podwójne związki małżeńskie. Córkę Ryksę wydał za Włodzimierza wołyńskiego. W roku następnym Wierzchosława, siostra Włodzimierza, poślubiła Bolesława Kędzierzawego, najstarszego syna Krzywoustego i Salomei. Pod koniec panowania, w 1138 r., polski władca wprowadził zasadę senioratu, znaną na Rusi już od czasów Jarosława Mądrego35. W tym samym okresie na Rusi proces feudalnego rozdrobnienia i dzielnicowego podziału doprowadził do wyodrębnienia się samodzielnych księstw: nowogrodzkiego, rostowsko-suz-dalskiego, muromsko-riazańskiego, smoleńskiego, kijowskiego, czernihowskiego, siewier-słdego, perejasławskiego, wołyńskiego, połockiego, turowsko-pińskiego i halickiego. '3 M. Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego marodu litewskiego, iemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone, ani opisane, z natchnie--:.: Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia, Warszawa 1978, s. 115. '" Tamże, op. cit, s. 115, 116; K. Maleczyński, op. cit., s. 213-215. 55 K. Maleczyński, op. cit., s. 219, 220, 319. 24 WOJNY I SOJUSZE W 1178 r. Kazimierz Sprawiedliwy zawarł przymierze z wielkim księciem kijowskim Wsiewołodem Czermnym (1176-1180), wydając za niego swoją córkę. Kazimierz Sprawiedliwy pomagał księciu drohiczyńsko-brzeskiemu Wasylkowi Jaropełkowiczowi w walce z Włodzimierzem Wołodymirowiczem. Dalekosiężne skutki - wykraczające poza okres średniowiecza - miały stosunki władców i społeczeństwa polskiego z Księstwem Halickim. Rozdział drugi POLITYKA POLSKI I WĘGIER WOBEC RUSI HALICKIEJ I KSIĘSTWA WŁODZIMIERSKIEGO (XIII-XVW.) X^'tel J°<> Księstwo Halickie znajdowało się w sferze bezpośredniego zainteresowania Kazimierza Sprawiedliwego. Polski władca wspólnie z rządzącym w Brześciu nad Bugiem księciem ruskim Romanem wprowadził na tron w Haliczu księcia Olega. Po s'mierci Olega Kazimierz wspierał wygnanego przez króla węgierskiego Belę II Romana, który przyjął tytuł „króla Galicji i Lodomerii". W 1189 r. Kazimierz Sprawiedliwy wyprawił do Halicza wojewodę Mikołaja, który wprowadził sprzymierzonego z Polaka-I mi Włodzimierza na tron halicki. Dwa lata później ruscy książęta dopomogli Kazimierzowi w odzyskaniu Krakowa1. Po wygaśnięciu w 1199 r. książęcej dynastii Rościsławiczów Halicz znów stał się terenem rywalizacji książąt ruskich, polskich i węgierskich. Dzięki pomocy polskich książąt, m.in. Leszka Białego, tron włodzimiersko-halicki ponownie opanował książę wołyński Roman. W nieustalonych okolicznościach zerwał on sojusz z księciem krakowskim, któremu wcześniej pomagał w walce z Mieszkiem Starym, a nawet w 1195 r. został ranny w bitwie pod Mozgawą. W 1205 r. Roman, występując po stronie Władysława Laskono-giego, zginął wraz z wieloma bojarami, przyparty do wysokiego brzegu Wisły pod Zawi-chostem w bitwie z książętami polskimi Leszkiem Białym i Konradem Mazowieckim. Faktycznym wodzem w tej zwycięskiej bitwie był wojewoda mazowiecki Krystyn. Roman został pochowany w Sandomierzu, ale po pewnym czasie jego ciało przewieziono j o Włodzimierza Wołyńskiego2. Wdowa po Romanie wraz z dwoma małoletnimi synami - Danielem i Wasylkiem - uchodząc przed zbuntowanymi bojarami, przybyła do Polski, prosząc Leszka Białego o pomoc. Jeszcze wcześniej szukała wsparcia u króla węgierskiego Andrzeja. 1 T. Wasilewski, Kazimierz II Sprawiedliwy, [w:] Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1980, s. 126, 127; J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 1982, s. 76. 2 W. A. Serczyk, op. cit., s. 37. Okoliczności śmierci Romana u M. Stryjkowskiego, op. cit., s. 143-145. 26 WOJNY I SOJUSZE Leszek Biały w 1207 r. wyprawił się (wraz z Konradem Mazowieckim) na Ruś, osadził w Księstwie Włodzimierskim kniazia Igora i poślubił jego córkę Grzymisław