oraz Lw�w, Kij�w, Odessa P�wysep rozmaito�ci Artur Grossman Wydawnictwo Bezdro�a | Przewodnik turystyczny As bytouie ?Yi??>i ii lelfinomi no KfWMI�, im I l' I lilpoczyn�kjno JLITUJI� i OKRniNI�, .1 ANAS Sp. z t�ipr4-ul. Narutowicza 6-1, 20-016 Lublin tel./fax (81) 532-48-49, tol. (81) 532-38^8^ iail: turystyka (i anas.lublin.pl www.anas.lublin.pl * & # "Odkrywamy Tajemnice P�wyspu Krymskiego" "Rzut Oka na Tauryd�" "Krymskie ABC", "Krymska Przygoda" K,WCZASY, LECZENI ? ???" icka 23 I?, 7711505 )Gr^?�lr^[k(o]o[o)0 Chc� odurzy� si� upi� tym wirem obraz�w (A. Mickiewicz, Sonety krymskie) irj oraz Lw�w, Krym Kij�w, Odessa P�wysep rozmaito�ci Artur Grossman Wydawnictwo Bezdro�a | Przewodnik turystyczny Autor przewodnika: Artur Grossman - koncepcja ca�o�ci przewodnika Wsp�praca: Wojciech Bosak - Towarzystwo Winiarskie, Ojc�w, Akademia Wina ICEO, Krak�w (Podrozdzia�: Wina Krymu); Micha� Jurecki (uzupe�nienie informacji z zakresu historii i kultury Krymu, Pa�ac w Bakczysaraju i in.); Witold Korsak (Rozdzia�y: Historia Krymu, Polityka, Gospodarka); Karolina Kwiecie� (Rozdzia� II: Ludno�� i j�zyk, Religia, Kultura i sztuka, Region oczami jego mieszka�c�w, Ochrona dziedzictwa kulturowego i in.); Tomasz Ostrowski (uzupe�nienie informacji w Rozdzia�ach I-IV); Bartosz P�achno (Rozdzia� II: Przyroda, Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i in.); Aleksander Strojny (Rozdzia� VI: Kij�w, Lw�w); Marek Styczy�ski (Podrozdzia�: Muzyka Krymu); Dominika Zar�ba (uzupe�nienie informacji w Rozdzia�ach I-IV) Dzi�kujemy r�wnie� wsp�autorom poprzednich wersji, na podstawie tekstu kt�rych zosta�o opracowane poni�sze wydanie: Joanna Krajewska, Krzysztof Kuberski, Piotr Menducki, Marcin Rechulicz (informacje praktyczne), Tomasz Poller (trasy g�rskie). Koncepcja serii: �ukasz Galusek, Tomasz Ostrowski Redakcja: Aurelia Ho�ubowska Redaktor prowadz�cy: Marzena Daszewska Korekta: Izabela Reszewicz Autorzy zdj��: Tomasz Ostrowski, Dominika Zar�ba Zdj�cia na ok�adkach: Ok�. I - Rezerwat Nowy �wiat, fot. Tomasz Ostrowski Ok�. IV - M�oda Tatarka sprzedaj�ca lepioszki w Starym Krymie, fot. Dominika Zar�ba Rysunki: Wojciech Kwiecie�-Janikowski, Anna Styrska Redakcja map i schemat�w: Marzena Daszewska Wykonanie map i plan�w miast: Maja Bia�kowska, Bart�omiej Cisowski, Anna Styrska, Marcin Wieczorkowski Projekt ok�adki, koncepcja graficzna serii: Kuba Sowi�ski Koncepcja graficzna: �ukasz Galusek, Dominika Zar�ba Sk�ad: Ma�gorzata Czoch, Pawe� Kosmalski, Micha� Tincel Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Krak�w Autorzy i wydawca przewodnika do�o�yli wszelkich stara�, by jego tre�� by�a jak najbardziej zgodna z rzeczywisto�ci�. Nie mog� jednak wzi�� odpowiedzialno�ci za jakiekolwiek skutki wynik�e z wykorzystania zawartych w nim informacji. B�dziemy wdzi�czni naszym Czytelnikom za informacje dotycz�ce b��d�w i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi s� dla nas cenne, gdy� dzi�ki nim mo�emy poprawi� kolejne wydania. Prosimy przesy�a� je na poni�szy adres. Wydawnictwo Bezdro�a ul. Pychowicka 7, 30-364 Krak�w tel.: (0-12) 269 29 61, 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: [email protected], www.bezdroza.com.pl Sprzeda� dla ksi�gar� i hurtowni wy��cznie przez Biuro Handlowe �Amistad" tel.: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: [email protected], www.dystrybucja.amistad.pl Wydanie III zaktualizowane, Krak�w 2005 ISBN 83-89676-46-? Copyright � by Wydawnictwo Bezdro�a, 2005 Poni�szy szlaczek tworzy element dekoracyjny zdobi�cy �ciany pa�acu chan�w w Bakczysaraju SPIS TRE�CI O autorze .................................................................................................9 O przewodniku......................................................................................9 Rozdzia� I. Przygotowania do podr�y i przejazd ...............i? Przygotowania do podr�y....................................................................... 13 Przewodniki ................................................................................................ 13 Mapy ........................................................................................................... 14 S�owniki i rozm�wki................................................................................... 15 Zabezpieczenia medyczne .......................................................................... 15 Sprz�t turystyczny, materia�y fotograficzne................................................ 16 Inne przydatne rzeczy................................................................................. 16 Formalno�ci wizowo-paszportowe ............................................................. 17 Ubezpieczenie............................................................................................. 18 Wyb�r czasu podr�y.................................................................................. 19 Przejazd ..................................................................................................... 19 Przej�cia graniczne...................................................................................... 19 Dojazd bezpo�redni z Polski.......................................................................20 Podr� z przesiadkami ................................................................................21 Dojazd z Ukrainy ........................................................................................22 Podr� samochodem ...................................................................................25 Rozdzia� II. Informacje krajoznawcze o regionie.................27 Charakterystyka geografczna.................................................................. 27 Po�o�enie..................................................................................................... 27 Geomorfologia i geologia ........................................................................... 27 Formy krasowe -jaskinie i kot�y................................................................ 30 Budowa geologiczna................................................................................... 31 Klimat ......................................................................................................... 32 Hydrologia .................................................................................................. 34 Przyroda..................................................................................................... 36 Ro�linno��................................................................................................... 36 Zwierz�ta.....................................................................................................42 Historia Krymu .........................................................................................44 Okres przedhistoryczny - plemiona koczownicze......................................44 Powstanie kolonii greckich.........................................................................46 Opanowanie p�wyspu przez Chazar�w i inne plemiona (VT-XII w.).......47 Mongo�owie i kupcy w�oscy (XIIL-XIV w.)...............................................48 Czasy Chanatu Krymskiego (XV-XVIII w.).............................................. 50 Pod rz�dami Rosji (1783-1917) ................................................................. 56 Krym w XX w............................................................................................. 58 Polityka ...................................................................................................... 59 Gospodarka ............................................................................................... 62 Ludno�� i j�zyk.......................................................................................... 64 Spo�ecze�stwo............................................................................................. 64 J�zyk ........................................................................................................... 65 Mniejszo�ci narodowe i etniczne ................................................................ 66 Religia......................................................................................................... 72 Prawos�awie ................................................................................................ 72 Katolicyzm.................................................................................................. 75 Protestantyzm.............................................................................................. 75 Ko�ci� Ormia�ski ......................................................................................75 Islam............................................................................................................ 76 Karaimizm................................................................................................... 77 Judaizm .......................................................................................................79 Nowe ruchy religijne................................................................................... 79 Kultura i sztuka ........................................................................................79 Prehistoria ................................................................................................... 80 Kultura Taur�w ........................................................................................... 81 Kultura Kimer�w ........................................................................................ 81 Kultura grecka............................................................................................. 81 Kultura rzymska.......................................................................................... 82 Kultura Scyt�w ........................................................................................... 82 Kultura bizantyjska..................................................................................... 84 Kultura Genue�czyk�w .............................................................................. 84 Kultura ormia�ska....................................................................................... 85 Kultura tatarska........................................................................................... 86 Kultura rosyjska.......................................................................................... 94 Kultura ukrai�ska...................................................................................... 100 S�awni ludzie na Krymie........................................................................... 100 Wsp�czesna kultura miejska.................................................................... 103 Wsp�czesne kontakty polsko-krymskie................................................... 105 Kuchnia tatarska i nie tylko ...................................................................... 105 Niekt�re przepisy...................................................................................... 106 Wina krymskie .......................................................................................... 109 Region oczami jego mieszka�c�w.......................................................... 113 Bajki i legendy krymskie .......................................................................... 113 Przys�owia karaimskie .............................................................................. 118 Poeci niekrymscy o Krymie...................................................................... 118 Muzyka Krymu ......................................................................................... 119 Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego........................... 121 Ochrona dziedzictwa kulturowego ........................................................... 121 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego....................................................... 123 Zapowiedniki ............................................................................................ 123 Zakazniki................................................................................................... 124 Wybrane pomniki przyrody ...................................................................... 125 Rozdzia� III. Informacje praktyczne........................................127 Komunikacja w regionie......................................................................... 127 Kolej.......................................................................................................... 127 Autobusy, minibusy, trolejbusy................................................................. 128 Transport morski ....................................................................................... 129 Transport lotniczy ..................................................................................... 129 Realia podr�owania po kraju .................................................................. 130 Noclegi...................................................................................................... 131 Namiot....................................................................................................... 131 Kwatery..................................................................................................... 131 Hotele, pensjonaty, uzdrowiska ................................................................ 132 Wy�ywienie.............................................................................................. 132 Sklepy ....................................................................................................... 132 Targowiska................................................................................................ 133 Restauracje, kawiarnie, bary..................................................................... 133 Opieka medyczna .................................................................................... 133 Wymiana waluty ..................................................................................... 133 Rozmowy telefoniczne ............................................................................ 134 Pami�tki................................................................................................... 135 Rozdzia� IV. Trasy zwiedzania kraju.......................................137 Trasa 1. Symferopol - Saki - Eupatoria - P�wysep Tarchankut......... 137 Symferopol................................................................................................ 137 Saki ........................................................................................................... 148 Eupatoria................................................................................................... 153 P�wysep Tarchankut ................................................................................ 163 Trasa 2. Symferopol - Bakczysaraj - Inkerman - Sewastopol - Fiolent - Ba�ak�awa .................................................................................... 166 Bakczysaraj ............................................................................................... 167 Inkerman ................................................................................................... 178 Sewastopol ................................................................................................ 180 Obrze�a Sewastopola................................................................................ 193 Ba�ak�awa.................................................................................................. 199 Trasa 3. Symferopol - A�uszta ............................................................... 203 A�uszta ......................................................................................................205 Trasa 4. Symferopol - Bia�a Ska�a - Stary Krym - Teodozja.............210 Bia�a Ska�a................................................................................................ 211 Stary Krym ............................................................................................... 212 Teodozja.................................................................................................... 217 Trasa 5. A�uszta - A j u dali - Gurzuf - Massandra - Ja�ta - Gaspra - Koreiz - Mischor - A�upka - Simelz - Foros - Sewastopol ............ 222 Ajudah ...................................................................................................... 224 Gurzuf....................................................................................................... 226 Nikita ........................................................................................................ 228 Massandra................................................................................................. 229 Ja�ta........................................................................................................... 231 Gaspra....................................................................................................... 243 Koreiz ....................................................................................................... 246 Mischor..................................................................................................... 247 A�upka ...................................................................................................... 248 Simeiz ....................................................................................................... 252 Foros ......................................................................................................... 255 Trasa 6. Teodozja - Koktebel - Rezerwat Kara-Dag - S�oneczna Dolina - Sudak - Nowy �wiat - A�uszta .......................... 257 Koktebel....................................................................................................257 S�oneczna Dolina...................................................................................... 261 Sudak ........................................................................................................262 Nowy �wiat ..............................................................................................268 Trasa 7. Teodozja - Szczio�kino - Kercz............................................... 270 Szczio�kino ............................................................................................... 271 Kercz......................................................................................................... 273 Rozdzia�V. Trasy g�rskie.............................................................281 Og�lne uwagi do Tras g�rskich ............................................................. 281 Co wzi�� ze sob�....................................................................................... 281 Noclegi...................................................................................................... 282 Inne formy turystyki .................................................................................283 Rejon skalnych miast i klasztor�w........................................................283 Trasa 1. Czufut-Kale - Tepe-Kermen - Maszyno - Kyz-Kermen -Bakczysaraj ..........................................................................................285 Twierdza Tepe-Kermen.............................................................................286 Trasa 2. Sadowoje - Twierdza Sjujre�ska - klasztor Czelter-Koba -Zaliesnoje.............................................................................................. 288 Trasa 3. Zaliesnoje - Mangup-Kale - klasztor Szu�dan - Piataja Ba�ka ... 290 Mangup-Kale ............................................................................................ 291 Trasa 4. Zaliesnoje - Eski-Kermen - klasztor Czelter-Marmara -Tiernowka............................................................................................. 295 Twierdza Eski-Kermen ............................................................................. 295 Rejon Czatyrdahu i Demerd�y ..............................................................297 Czatyrdah ..................................................................................................297 Trasa 5. Prze��cz Angarska - Angar-Burun - Eklizi-Burun _ Prze��cz Angarska................................................................................299 Trasa 6. Prze��cz Angarska - Tisowoje Uszczielie - Grota Partizanskaja _JaskiniaMramornaja-JaskiniaEmine-Bair-Chosar-Priwolnoje..... 301 Jaskinia Marmurowa.................................................................................304 Jaskinia Emine-Bair-Chosar ..................................................................... 305 Demerd�y.................................................................................................307 Trasa 7. Prze��cz Angarska - Dolina Przywidze� - Stajanka D�ur�a - Prze��cz Angarska................................................................................ 308 Trasa 8. Pieriewalnoje - Jaskinia Krasnaja - Stajanka Bukowaja - Pieriewalnoje ........................................................................................ 310 Czerwona Jaskinia .................................................................................... 311 Rejon Wielkiego Kanionu ...................................................................... 313 Wielki Kanion........................................................................................... 313 Wodospad Srebrny.................................................................................... 314 Rozdzia� VI. W drodze na Krym...............................................315 Lw�w ........................................................................................................315 Kij�w ........................................................................................................ 321 Odessa ...................................................................................................... 329 Mini rozm�wki polsko - rosyjskie............................................343 Spis ramek w tek�cie ......................................................................347 Indeks.....................................................................................................348 SPIS PLAN�W I MAP Krym (skrzyde�ko przedniej ok�adki) Symferopol......................................................................................... 138-139 Symferopol - okolice dworca ................................................................... 144 Saki ........................................................................................................... 149 Eupatoria................................................................................................... 155 P�wysep Tarchankut ................................................................................ 164 Bakczysaraj ............................................................................................... 168 Czufut-Kale............................................................................................... 177 Sewastopol ................................................................................................ 181 Sewastopol centrum.................................................................................. 185 Okolice Sewastopola................................................................................. 194 Ba�ak�awa.................................................................................................. 200 A�uszta ...................................................................................................... 206 Stary Krym................................................................................................ 213 Teodozja.................................................................................................... 218 Teodozja - cz�� po�udniowa ................................................................... 220 Ja�ta ....................................................................................................232-233 Okolice Ja�ty ............................................................................................. 239 A�upka.......................................................................................................250 Koktebel....................................................................................................258 Sudak i Nowy �wiat.................................................................................. 264 Kercz......................................................................................................... 274 Skalne miasta ............................................................................................ 284 Mangup-Kale ............................................................................................ 292 Czatyrdah i Demerd�y .............................................................................. 298 Lw�w - Star�wka ..................................................................................... 316 Lw�w - okolice dworca............................................................................ 321 Kij�w......................................................................................................... 324 Kij�w - schemat metra ............................................................................. 328 Odessa....................................................................................................... 332 Krym - po�udniowe wybrze�e (skrzyde�ko tylnej ok�adki) O autorze Artur Grossman urodzi� si� i mieszka na G�rnym �l�sku. Absolwent Szko�y Zarz�dzania Uniwersytetu �l�skiego, student J�zyk�w Wschod-nios�owia�skich na Uniwersytecie �l�skim. Prace dyplomowe pisa� o bankowo�ci elektronicznej w Polsce, o Specjalnych Strefach Ekonomicznych na Ukrainie oraz o huculskiej gwarze i obyczajach weselnych. Obecnie zajmuje si� etymologi� nazw obiekt�w turystycznych w ukrai�skich Karpatach. Pracuje jako t�umacz z j�zyka ukrai�skiego i rosyjskiego oraz jako analityk rynk�w wschodnich. Redaktor serwisu o Ukrainie pt. �Suputnyk" (http://suputnyk.site.pl). Ukrain� zje�dzi� wzd�u� i wszerz, praktykowa� tam r�wnie� jako dziennikarz i t�umacz, wsp�organizowa� wyk�ady o UE, by� cz�onkiem misji OB WE na wyborach w 2004 r. Wi�cej informacji i kontakt na stronie domowej: http://ar.of.pl Autor sk�ada specjalne podzi�kowania: Agnieszce Apanasewicz - niezawodnej i cierpliwej towarzyszce wielu w�dr�wek po krymskich bezdro�ach oraz Agnieszce Kurdzie, z kt�r� przeprowadzali�my 30-osobow� grup� zaporoskich dzieciak�w przez Cziernorieczienskij Kanion. O przewodniku Uk�ad rozdzia��w Przewodnik podzielony zosta� na pi�� rozdzia��w. Rozdzia� I zawiera informacje praktyczne, dotycz�ce przygotowa� i samego przejazdu na Krym. Rozdzia� II to obszerny opis krajoznawczy Krymu - wraz z jego charakterystyk� geograficzno-przyrodnicz�, historyczn� i kulturowo-religijn�. Zamieszczono tu tak�e informacje o ochronie przyrody i dziedzictwa kulturowego. Przybli�ono te� wycinek lokalnego folkloru (poda� i opowie�ci mitycznych). W trzecim rozdziale znajdzie Czytelnik nieco informacji praktycznych dotycz�cych regionu, komunikacji w jego obr�bie, bazy noclegowo-�ywieniowej oraz us�ug, z kt�rych najcz�ciej korzystaj� przyjezdni. Pozosta�e dwa rozdzia�y to opis tras i miejsc na Krymie. W rozdziale IV siedem opisanych tras ��czy wa�niejsze miasta po�udniowej cz�ci Krymu. Wi�kszym miastom i co ciekawszym miejscowo�ciom po�wi�cono osobne opisy, a przy wi�kszo�ci z nich zamieszczono schematyczne mapki z zaznaczonymi zabytkami, baz� noclegowo-�ywieniow� i innymi obiektami przydatnymi tu- ry�cie. Zazwyczaj opis miasta obejmuje r�wnie� i jego okolice, jednak czasem okolice miasta opisuje si� ju� w rozdziale po�wi�conym trasom pieszym (tak jest w przypadku cho�by okolic Bakczysar�ju). Rozdzia� V zawiera opisy tras pieszych - za wyj�tkiem kr�tkich spacer�w w pobli�u miast, kt�re przybli�ono we fragmentach po�wi�conych miastom. Wi�kszo�� nakre�lonych tu tras prowadzi przez obszary g�rskie, s� jednak i takie szlaki, kt�re ��cz� typowo g�rsk� w��cz�g� z odwiedzaniem zabytk�w kultury (np. trasy przez skalne miasta). Na ko�cu przewodnika (rozdzia� VI) zamieszczamy kr�tkie opisy Odessy, Kijowa i Lwowa - miast, kt�re nie znajduj� si� co prawda na P�wyspie Krymskim, ale mog� by� ciekawymi przystankami w drodze na Krym. Czytelnik znajdzie tu gar�� informacji praktycznych oraz skr�towy opis historii i zabytk�w miasta. Trasy W przewodniku wyst�puj� dwa rodzaje tras - trasy przejazdu i trasy piesze. Pierwsze, zamieszczone w rozdziale IV, ��cz� miasta regionu. Ich opisy maj� za zadanie og�lnie przybli�y� charakter danej drogi oraz da� poj�cie o stopniu jej ucz�szczania przez komunikacj� publiczn�, widokach, jakie czekaj� jad�cych ni� podr�nych itp. Do fragment�w stanowi�cych opis przejazdu zastosowano czcionk� pochy��. Trasy opisane w rozdziale V przeznaczone s� dla amator�w pieszych w�dr�wek. ��cznie podano 8 tras, wchodz�cych w sk�ad kilku odr�bnych, wydzielonych na potrzeby tego przewodnika obszar�w (np. rejon skalnych miast, okolice Demerd�y itp.). Zazwyczaj opis trasy (czcionka pochy�a) poprzedza jej kr�tka charakterystyka (czcionka wyr�niona pogrubieniem) i informacja o czasie przej�cia. Wa�niejszym obiektom i miejscom na trasie po�wi�cone s�mini-rozdzialiki (zwyk�a czcionka). Opisanym rejonom g�rskim odpowiadaj� schematyczne mapki, na kt�rych zaznaczono szlaki. Mapy Mapki zamieszczone w przewodniku maj�charakter schematyczny. Mog�jed-nak okaza� si� pomocne, gdy� stanowi� uzupe�nienie tekstu - opisanych w tek�cie obiekt�w i tras. W przewodniku zamieszczono szereg plan�w miast oraz 2 mapki teren�w g�rskich. Pierwsze obejmuj� zwykle tylko centra miejskie (czasem gdy obszar zamieszczony na mapie j est wi�kszy, zastosowano osobn� mapk� centrum -jak w przypadku Sewastopola). Zaznaczono na nich obiekty noclegowe, gastronomiczne, urz�dy pocztowe itp., tak�e zabytki miejskie i obiekty szczeg�lnie interesuj�ce dla turyst�w (np. muzea). Mapy teren�w g�rskich obejmuj� obszary opisane w rozdziale V. Zaznaczono na nich trasy piesze oraz wa�niejsze obiekty i miejscowo�ci na trasie. Na mapach tych nie zamieszczano poziomic, a ich niewielkie rozmiary i du�a schematyczno�� powoduj�, �e mog� stanowi� jedynie uzupe�nienie map o du�ym formacie. Nazwy Kwestia nazewnictwa na Krymie jest o tyle skomplikowana, �e funkcjonuj� tu r�wnolegle nazwy rosyjskie, ukrai�skie i tatarskie. Przy tym zdarza si�, �e nazwa danej miejscowo�ci zaznaczona jest na mapie w wersji rosyjskiej, a na tablicy stoj�cej przy drodze w wersji ukrai�skiej. Dla Polak�w dodatkowy k�opot stanowi istnienie polskich wersji wielu nazw, kt�re to wersje utrwalone zosta�y w naszej literaturze i poezji. Trudno wi�c Polakowi na Teodozj� m�wi� z rosyjska Fieadosja, a na Mickiewiczowski Czatyrdah - Czatyr-Dag. Na potrzeby tego przewodnika przyj�to b�d� zapis tradycyjnie uznany w Polsce, b�d� przy jego braku - zapis rosyjski, jako j�zyka zdecydowanie dominuj�cego na p�wyspie. Cz�sto przy nazwach zaznaczamy od razu akcenty, gdy ich rozk�ad odbiega od polskiej normy (np. Eklizi-Burun). W k�opotach z j�zykiem rosyjskim pomog� nam �Minirozm�wki polsko-rosyjskie", zamieszczone na ko�cu przewodnika. Nazwy ulic na planach miast podano po rosyjsku i, w miar� wolnego miejsca, w transliteracji. Przy Odessie podano nazwy w j�zyku rosyjskim, staraj�c si� r�wnie� przybli�a� odpowiedniki ukrai�skie. Na planach Kijowa i Lwowa stosujemy nazwy ukrai�skie. �HNHNHMHNHNHMHNt 12 Obja�nienie symboli stosowanych na mapach M Dworzec kolejowy i. Stadion O Dworzec autobusowy i Latarnia morska El Awtostancja ? Oceanarium, akwarium, delfinarium J, Port, przysta� t Ko�ci� katolicki \P\ Parking � Klasztor katolicki ? Stacja benzynowa $ Ko�ci� ewangelicki ? Metro $ Cerkiew prawos�awna, ormia�ska ? Kasa i Monastyr *> W�ze� komunikacyjny 8 Cerkiew unicka � Przechowalnia baga�u $ Synagoga <b Hotel G Meczet L Po�rednictwo kwater m Obiekt u�ytkowy A Kemping � Kenesa G Turbaza 2 Obiekt zabytkowy & Targ A Ruiny, stanowisko archeologiczne * Sklep spo�ywczy ? Muzeum W Supermarket U Zamek, twierdza K Pami�tki til Pa�ac Itl Restauracja, bar ? Baszta je Kawiarnia A Pomnik, fontanna f Sklep-probierniawina � Rezerwat x Pub t� Ska�y $ Bank,kantor ? Szczyt El Poczta - Prze��cz C Telefon <� Jaskinia, grota @ Internet e �r�d�o Ul Poczta, telefon, Internet � Zabytek UNESCO t' Apteka >X< Punkt widokowy O Pogotowie, szpital = Ulica, droga A- Ambasada RP ??? Schody 4> Teatr =� Kolej 11 Kino -4 Wodospad ?? Klub muzyczny ?????ii? skarpa |*/l Galeria sztuki �� Kolejka linowa [ffl Ksi�garnia biblioteka �-** Rzeka X Pijalnia w�d mineralnych VP Jezioro <& Pla�a ZZZ Grobla ? A�uapark � Trasy ROZDZIA� I � PRZYGOTOWANIA DO PODRO�Y I PRZEJAZD PRZYGOTOWANIA DO PODRӯY Przewodniki Przewodnik Krym. P�wysep rozmaito�ci jest jedn� z trzech publikacji tego typu dost�pnych w j�zyku polskim. W 1972 r. ukaza� si� przewodnik Krym Doroty �ubie�skiej, kt�ry zawiera opis regionu z licznymi czarno-bia�ymi zdj�ciami. Nie spe�nia on ju� jednak wymaga� wsp�czesnego turysty - dra�ni� mo�e propagandowy komunistyczny �argon. W ksi��ce tej G�rom Krymskim po�wi�cono zaledwie kilka stron, skupiaj�c si� przede wszystkim na opisie miast i pasma wybrze�a. W 2003 roku w ramach serii �Praktyczny przewodnik" wydawnictwa Pascal ukaza� si� Krym Adama Dylewskiego, przyst�pnym j�zykiem wyczerpuj�co informuj�cy o atrakcjach regionu. Obejmuje on r�wnie� niezbyt atrakcyjne z punktu widzenia turysty miejsca na p�nocy p�wyspu, zdawkowo za to traktuje G�ry Krymskie. Wiele informacji na temat Ukrainy i Krymu znajdziemy w Internecie - warto zajrze� do internetowego przewodnika http://suputnyk.site.pl, a tak�e do archiwum grupy dyskusyjnej alt.pl.ukraina, gdzie znajdziemy aktualne relacje z pierwszej r�ki. Tym, kt�rzy chc� si� zapozna� ze sposobem pisania przewodnik�w na wschodzie, poleca si� ksi��ki rosyj-skoj�zyczne (najtaniej mo�na je naby� b�d� zam�wi� na targu ksi�garskim, kt�ry odbywa si� w ka�dy weekend naprzeciw dworca w Symferopolu). Progu�ka po Krymu i. Fieriencewa (Kij�w, 2003) (www.baltia.com.ua) to zdecydowanie naj�adniejsza, wydana w stylu �Wiedzy i �ycia" (kolorowa, okraszona licznymi zdj�ciami i stosunkowo droga) pozycja spo�r�d dost�pnych na rynku tytu��w. Wydana zosta�a w wersji rosyjskiej, angielskiej i niemieckiej, podobnie jak wydana rok wcze�niej Progu�ka po Kijewu. Dost�pna jest r�wnie�, ale ju� tylko po rosyjsku, Progu�ka po Odiessie. Inne dost�pne pozycje, to: Wo�ko-wa T., Garagulia W.: Krym. Pierso-nalnyj gid, Symferopol 2004; Czikin A.: Krymskij putieszestwiennik, Moskwa 2004; Krym: Kto? Gdie? Kog-da?, Symferopol 2002. Walor praktyczny powy�szych wydawnictw jest jednak niewielki - znajdziemy w nich pewn� liczb� adres�w hoteli czy restauracji oraz mapki wa�niejszych miast. Pomija si� w nich natomiast zupe�nie wycieczki g�rskie. Nale�y mie� tak�e ograniczone zaufanie do podawanych w nich numer�w telefon�w oraz innych praktycznych informacji. Szczeg�ln� ostro�no�� nale�y te� zachowa�, je�li ? zdecydujemy si� zadzwoni� pod numer ^^ telefonu, znaleziony w Internecie, cz�sto | jest to bowiem numer nie do konkretnego >. miej sca noclegowego czy instytucj i kulturalnej, a do agencji turystycznej, czyli po�rednika, o Z bardziej specjalistycznych opra- .32 cowa� poleci� mo�na: seri� Nowyj Krymskij Putiewoditiel Q Wydawnictwa Sonat z Symferopola ?? - jest to seria ciekawych przewodnik�w, dotycz�cych g��wnie przyrody p�wyspu, np. przewodnik geologiczny Krym - Muzjej pod odkrytym niebom. Kopalnia wiedzy. Seri� pozna� mo�na po ��tym grzbiecie; Fadiejewa T.: Tajny gornowo Kry-ma, Symferopol 2003 - legendy i ciekawostki dotycz�ce G�r Krymskich; Korostieliewa P., Owczinnikowa G., SawczukL: Putiewoditiel po Tarchan-kutu, Symferopol 2004 - kompendium wiedzy o P�wyspie Tarchankut. Ma�o informacji praktycznych; Szestopa�ow L: Turistskie marszruty Gornowo Kryma, Kij�w 2002 - 100 wycieczek po G�rach Krymskich. Dok�adne opisy, niedok�adne mapki, niemniej jednak najlepszy, bo jedyny na rynku. Mapy Jedyn� map� regionu, dost�pn� obecnie na polskim rynku jest mapa Krym, wydawnictwa Eurocart. Niestety, jest >. to mapa w skali 1:300 000, stosunkowo 14 du�a i niepor�czna, nadaj�ca si� g��wnie � dla kierowc�w, ewentualnie dla rowerzyst�w. Ju� cho�by dlatego, aby m�c kupo- wa� sobie wydane na wschodzie mapy, warto nauczy� si� rosyjskich literek. Trzeba jednak przyzna�, �e do dok�adno�ci i solidno�ci tych map nale�y podchodzi� z du�� rezerw�, a to przede wszystkim dlatego, �e cz�sto rysowane s� one na podk�adzie ukrai�skich map wojskowych (a te z kolei kopiuj� b��dy rosyjskich map z czas�w ZSRR). Nie b�d�my te� zdziwieni, gdy w g�rach, zamiast miejsca opisanego niewinnie na mapie jako np. �uzdrowisko dzieci�ce", natkniemy si� na regularn� baz� wojskow�. Trzeba lat, aby tamtejsi autorzy oduczyli si� takich zagrywek. Map samochodowych jest du�o i s� mniej wi�cej podobnej jako�ci - przyjrzyjmy si�, czy sana nich wypisane znane nam atrakcje oraz sprawd�my rok wydania. Zar�wno w g�rach, j ak i na krymskich drogach, mo�e nam s�u�y� Krym w skali 1:100 000 - du�a mapa, z ciemnoniebiesk� ok�adk�, wydana w 2004 roku przez wydawnictwo Sojuzkarta. Obejmuje ona obszar od Eupatorii do Kerczu, bez p�nocnego i zachodniego Krymu. �ci�le g�rsk�propozycj�jest mapa Po gomomu Krymu w skali 1:50 000, wydana w 2002 r. przez wydawnictwo Sojuz- i karta. S� na niej zaznaczone propono- | wane trasy przej�cia, miejsca nocleg�w | (g��wnie z czas�w radzieckich) i nie-1 kt�re atrakcje. Jest r�wnie� informacja o przydatnych w razie k�opot�w nume- j rach telefon�w. Mapa obejmuje obszar j od Sewastopola do Prze��czy Kok-Asan za Karabi-Jaj��. W 2005 roku planowane jest jej wznowienie. Tw�rcy tej mapy nie ustrzegli si� b��d�w, szczeg�lnie je- �li chodzi o po�o�enie �r�de� i bieg potok�w (autor�w mapy mo�na spotka� na szlaku ca�y rok, a latem po�owa �r�de�, bij�cych np. w kwietniu, wysycha), niemniej trasy s� sukcesywnie sprawdzane w terenie, co wida� tak�e na czterech mniejszych mapach w skali 1:50 000, wydanych w 2003 roku przez t� sam� firm�: Aj-Petri, Czatyrdah i Demerd�y, Karabi-Jajla i Po pieszcziernym goro-dam sriedniewiekowoj Tawriki (Skalne miasta). Mapki te stanowi� kopie konkretnych obszar�w z mapy Po g�rnemu Krymu, z nielicznymi poprawkami. Przede wszystkim s� one jednak bardzo por�czne, a na ich odwrocie znajdziemy informacje krajoznawcze o danym terenie. Na terenie, kt�rego dotyczy rozdzia� V niniejszego przewodnika, nie b�dzie nam raczej potrzebne nic ponadto. Wszystkie wymienione wy�ej mapy dost�pne s� w ksi�garni wydawnictwa Bezdro�a (www.bezdroza.com). S�owniki i rozm�wki Nie ulegajmy z�udzeniu, �e Krym przynale�y do Ukrainy - Krym to nie Ukraina, Krym to �prawie Rosja". J�zyk rosyjski jest tu wszechobecny, a ewentualna znajomo�� ukrai�skiego mo�e nam si� przyda� tylko po drodze. Rozm�wek i s�ownik�w rosyjsko-polskich i polsko-rosyjskich jest na polskim rynku do�� du�o. Na ko�cu tego przewodnika r�wnie� zamieszczono minirozm�w-ki, zawieraj�ce najpotrzebniejsze zwroty. Warto nauczy� si� cho�by rosyjskiego alfabetu, mo�e nam to pom�c w wielu sytuacjach. Ludzi znaj�cych kt�ry� z j�zy- k�w zachodnich raczej nie znajdziemy, ale nar�d jest tu mi�y i zwykle stara si� pom�c, szczeg�lnie je�li chce nam co� sprzeda�. Zabezpieczenia medyczne Aby wjecha� na Ukrain� nie potrzeba �adnych obowi�zkowych szczepie�. W zasadzie nie ma tu wi�kszych zagro�e� epidemiologiczno-sanitarnych, rozs�dnie jest jednak zaszczepi� si� przeciw kleszczowemu zapaleniu opon m�zgowych. Kleszcze w ciep�ym klimacie Krymu rozwijaj� si� bardzo dobrze, a niebezpiecze�stwo zwi�ksza si� jeszcze, gdy �pi si� pod go�ym niebem (a latem, w wyj�tkowo ciep�e noce, mo�e si� to zdarza� cz�sto). O skali zagro�enia �wiadczy� mog� rozstawione w lasach tabliczki, ostrzegaj�ce przed kleszczami. �eby naby� d�ugotrwa�� odporno��, nale�y przyj�� szczepionk� kilkukrotnie w r�nych odst�pach czasowych (od kilku tygodni do 1-3 lat). Dawki podaje si� zwykle w miesi�cach zimowych. Je�li do wyjazdu zosta�o niewiele czasu, a nie zd��yli�my przeprowadzi� ca�ego cyklu, warto przyj�� szczepionk� przynajmniej dwukrotnie, co znacznie zwi�kszy odporno��. Je�eli w og�le nie poddali�my si� szczepieniom, a wybieramy si� w g�ry, to konieczne jest podczas wyprawy systematyczne, codzienne sprawdzanie, czy nie zostali�my uk�szeni. Szybkie usuni�cie paso�yta pozwoli nam unikn�� choroby, bowiem przekazanie zaka�aj�cej dawki bakterii nast�puje dopiero po ok. 36-48 godzinach pobytu kleszcza w sk�rze. "O o Ol O T3 'c ra 5 o -4-� O Borelioza Przyczyn� boreliozy, choroby przenoszonej przez kleszcze, jest kr�tek (typ bakterii) Borrelia bur-godorferi. Podczas �erowania kleszcza drobnoustroje te mno�� si� w jego jelicie cienkim, nast�pnie przenikaj� do krwi i z ni� przenosz� si� do gruczo��w �linowych. Stamt�d wraz ze �lin� kleszcza dostaj� si� do sk�ry �ywiciela (myszy, jelenia, a tak�e cz�owieka). Charakterystycznymi objawami zaka�enia s�: rumie�ce z bledn�cym �rodkiem w miejscu uk�szenia (tzw. oko byka), samoistne pora�enie nerw�w twarzowych, obrz�k staw�w, najcz�ciej kolanowych (zwykle niesymetryczny), a tak�e objawy typowe dla grypy: dreszcze, gor�czka, b�le mi�ni i staw�w oraz brak apetytu. 16 Poleca si� tak�e wykonanie szczepie� przeciw ��taczce czy durowi brzusznemu, co jest zrozumia�e ze wzgl�du na niski stopie� higieny w wielu krymskich plac�wkach gastronomicznych. Sprz�t turystyczny, materia�y fotograficzne Ze wzgl�du na bardzo ciep�y klimat i niewielk� ilo�� opad�w nie jestkoniecz-ne zabieranie ze sob� na letni wyjazd zbyt wielu ubra�. Jedynie na p�askich szczytach najwy�szych masyw�w temperatura noc� w lecie mo�e spa�� do kilku stopni Celsjusza i je�li nie ma si� wtedy namiotu czy odpowiedniego �piwora i ciep�ego swetra, mo�na odczuwa� ch��d. Warto wi�c wzi�� ze sob� lekki namiot, troch� ubra� i palnik gazowy. Obowi�zkowy w g�rach jest kompas. Otwarty ogie�, w zwi�zku z zagro�eniem po�arowym podczas letnich susz, mo�e okaza� si� niebezpieczny, z tego wi�c powodu w lasach i na p�askowy�ach obowi�zuje zakaz rozpalania ognisk poza wyznaczonymi miejscami. Dym z ogniska sprowadzi� na nas mo�e niezadowolonego le�nika, a wraz z nim k�o- poty. Kartusze do palnik�w typu �Epi-gaz" i inne elementy ekwipunku s� na Krymie trudno dost�pne, ale osi�galne - w centrum Symferopola, przy ul. Karla Marksa 6, jest sklep turystyczny Ex-Tre-me (w podw�rku; na chodniku przed bram� stoi tablica) - co ciekawe, wi�kszo�� sprz�tu pochodzi w nim z Polski. Kartusze o pojemno�ciach 220 g i 440 g kosztuj� odpowiednio 25 i 38 UAH. Z powodu bardzo du�ego nas�onecznienia, chc�c fotografowa� nale�y zabra� ze sob�filtry UV i polaryzacyjne oraz negatywy o niskiej �wiat�oczu�o�ci. Wyb�r negatyw�w na Krymie jest do�� du�y - mo�na je bez trudu kupi� w wi�kszych miastach czy w nadmorskich miejscowo�ciach (ceny zbli�one do naszych). Trudno natomiast spotka� diapozytywy. Zdj�cia cyfrowe wywo�amy lub nagramy na CD w ka�dym wi�kszym kurorcie. Inne przydatne rzeczy Przede wszystkim trzeba zabra� ze sob� nakrycie g�owy, chroni�ce przed upalnym s�o�cem, okulary przeciws�oneczne, sanda�y, kremy z filtrem UV itp. Warto te� mie� przynajmniej jed- n� Pare. d�ugich spodni, ze wzgl�du na kolczast� ro�linno��, przez kt�r� przyjdzie nam si� by� mo�e przedziera� podczas g�rskich w�dr�wek. Trzeba liczy� si� te� z tym, �e do niekt�rych �wi�ty� i zabytk�w nie zostaniemy wpuszczeni z odkrytymi ramionami i w kr�tkich spodenkach, za� kobiety bez nakrycia g�owy. Je�li czego� zapomnimy, to bez problemu kupimy to na miejscu. Jedzenie �ci�le wegetaria�skie na Krymie kupi� raczej trudno, wegetarianie powinni wi�c zabra� je sob�-jedyne miejsce z przetworami sojowymi, jakie uda�o si� znale�� autorowi, to hipermarket Rainford w Symferopolu (zob. Rozdzia� IV, Trasa 1). Warto zabra� te� kaszki do szybkiego przygotowania lub p�atki kukurydziane. Mo�na spo�ywa� je wraz z zag�szczonym mlekiem w puszce, kt�re dost�pne jest absolutnie wsz�dzie na Ukrainie. Formalno�ci wizowo-paszportowe Na Ukrain� wje�d�amy bez wiz, za� wizy dla Ukrai�c�w do Polski s� bezp�atne. Przy wje�dzie wype�niamy jedynie �kart� migracyjn�" (formularze po ukrai�sku, rosyjsku i angielsku). Warto j� zabra� do uzupe�nienia od razu po przybyciu na granic�, aby potem nie zosta� odes�anym na koniec kolejki. Wype�niamy japo polsku - w rubryce cel wjazdu mo�emy wpisa� �turystyczny", przy adresie strony przyjmuj�cej mo�emy wpisa� �Ukraina" b�d� pu�ci� wodze fantazji, bo i tak nikt tego nie sprawdza. Dzieci wpisujemy tylko wtedy, je�li s�z nami. W rubryce �sex" (p�e�) s� a� trzy kratki, w zwi�zku z czym niekt�rzy wpisuj� �bdb" - bezpieczniej b�dzie wpisa� �M" lub �K". Wype�niamy 2 odcinki karty, drugi zachowujemy do momentu wyjazdu (b�dziemy o niego pytani, ale nie ma �adnych sankcji za zgubienie). Obowi�zek meldowania si� na policji zosta� zniesiony w roku 2001 - nie dajmy si� omami� nadgorliwym przedstawicielom w�adzy, kt�rzy twierdziliby inaczej. Czym innym natomiast s� op�aty miejscowe na rozw�j turystyki na Krymie, do uiszczania kt�rych s�u�� kioski rozstawione w centrach r�nych miejscowo�ci. Op�ata wynosi ok. 5 UAH i jest jednorazowa, je�li zachowamy kwit. Je�li wynajmujemy kwater� prywatn�, to wydatek ten nas zapewne ominie. Mo�emy zosta� poproszeni o wype�nienie deklaracji celnej, cho� zdarza si� to bardzo rzadko. Do deklaracji nale�y wpisa� swoje dane: imi� i nazwisko, obywatelstwo, kraj, z kt�rego si� przyjecha�o i do kt�rego si� zmierza, numer i seri� paszportu oraz ilo�� baga�y. Trzeba tak�e zaznaczy� fakt posiadania rzeczy podlegaj�cych ocleniu lub wymagaj�cych osobnego zezwolenia, tj. antyk�w, broni, kruszc�w czy kamieni szlachetnych itp. Nale�y te� poda� i wyceni� warto�ciowsze przedmioty, takie jak kamera wideo czy aparat fotograficzny (dzi�ki temu unikniemy potencjalnych nieprzyjemno�ci podczas wyjazdu), oraz okre�li� ilo�� posiadanej waluty (dok�adnie!). O wypisanie podobnej deklaracji mo�emy zosta� tak�e poproszeni podczas opuszczania terytorium Plac�wki dyplomatyczne Ambasada Ukrai�ska w Polsce al. Jana Chrystiana Szucha 7 00-580 Warszawa Kancelaria te�.: (0-22) 625 01 27, faks: (0-22) 629 8103 Wydzia� konsularny tel./faks:(0-22)629 95 76 Biuro handlowe tel./faks: (0-22) 622 47 43 e-mail: [email protected] www.ukraine-emb.pl Konsulaty i Przedstawicielstwa Ukrainy w Polsce: Krak�w, ul. Krakowska 41, tel.: (0-12) 429 60 66, [email protected] Gda�sk, ul. Ja�kowa Dolina 44, tel.: (0-58) 346 06 90 Lublin, ul. Kunickiego 24, tel: (0-81) 53188 89 Wroc�aw, ul. Ruska 46, tel.: (0-71) 344 23 40 Ambasada RP na Ukrainie ul. Jaros�awiw Wa� 12,01034 Kij�w tel.: (0-038044) 230 07 00 faks: (0-038044) 270 63 36 e-mail: [email protected] www.polska.com.ua Konsulat Generalny RP w Kijowie ul. B. Chmielnickiego 60,01034 Kij�w tel.: (0-038044) 234 92 36,234 66 78, 2345184 faks: (0-038044) 234 99 89 email: [email protected] www.polska.com.ua Konsulat Generalny RP we Lwowie ul. Kociubi�skiego 11a m.3,79005 Lw�w (Konsul Generalny, sprawy prawne i opieki konsularnej) tel.: (0-0380322) 729 301 faks: (0-0380322) 987 938 e-mail: [email protected] ul. I. Franka 110,79011 Lw�w (sprawy wizowo-paszportowe) tel.: (0-038032) 297 08 61 do 64 faks: (0-038032) 276 09 74 e-mail: [email protected] www.konsulat.lviv.ua Konsulat RP w Charkowie ul. Artioma 16,61002 Chark�w tel.: (0-03857) 757 88 01 faks: (0-03857) 757 88 04 e-mail: [email protected] www.kgrp.kharkov.ua Konsulat RP w �ucku ul. Katedralna 7,43-016 tuck tel.: (0-0380332) 770 610,770 613 faks: (0-0380332) 770 615 tel. dy�urny: (0-0380332) 770 610 e-mail: [email protected] Konsulat RP w Odessie ul. Uspienska 2/1,65-014 Odessa tel.: (0-0380048) 729 39 36 faks: (0-0380048) 729 43 88 Ukrainy. Kierowcy samochod�w prywatnych musz� podpisa� deklaracj�, �e nie sprzedadz� swojego samochodu na terenie Ukrainy (zob. Rozdziali, Podr� samochodem). Ubezpieczenie Zgodnie z rozporz�dzeniem Rady Ministr�w Ukrainy z 21.06.2001 r. zniesiono obowi�zkowe sprawdzanie ubezpieczenia na granicy wje�d�aj�cym na Ukrain� cudzoziemcom. Niemniej jednak wszyscy zagraniczni go�cie nadal powinni je posiada�, cho� poza granic� nikt go ju� nie sprawdza, a w razie problem�w wystarcza wykupiona w Polsce polisa ubezpieczeniowa. Mo�na jednak rozwa�y� wykupienie ukrai�skiego ubezpieczenia: b�dziemy mogli dzi�ki temu skorzysta� z bezp�atnej pomocy w nag�ych przypad- kach, ograniczaj�c do minimum formalno�ci - bez dzwonienia do kraju, zbierania rachunk�w i p�niejszego wyk��cania si� z ubezpieczycielem. B�dzie nas to kosztowa�o co najmniej 12 UAH za 5 dni - ta�szego ubezpieczenia raczej nie znajdziemy. Pami�tajmy jednak, �e za leczenie szpitalne i dalsze zabiegi trzeba b�dzie zap�aci�, b�d� skorzysta� w takich przypadkach z polisy krajowej, cho� mo�na oczywi�cie wykupi� tak�e odpowiedni� opcj� w UkrainMedStrach. Je�li jednak chcemy zaoszcz�dzi�, to nikt nas do kupna, ,strachowki'' nie zmusi. Owe przepisy m�wi�bowiem wyra�nie, i� stra� graniczna nie mo�e kontrolowa� oraz dystrybuowa� polis na przej�ciach granicznych, st�d na wi�kszo�ci z nich ich sprzeda� zosta�a zawieszona. Jednym z nielicznych wyj�tk�w jest przej�cie Medyka - Szeginie: panie z budki wci�� skutecznie wy�apuj� Polak�w, wciskaj�c im jaki� papier i upieraj�c si� przy obowi�zkowym ubezpieczeniu. Cz�sto pomagaj� im w tym procederze umundurowani funkcjonariusze, przekazuj�c nasze paszporty. Panie nie maj� jednak prawa nas legitymowa� i je�li s� ju� w posiadaniu naszych dokument�w, zwykle wystarczy blokowa� oki