oraz Lwów, Kijów, Odessa Półwysep rozmaitości Artur Grossman Wydawnictwo Bezdroża | Przewodnik turystyczny As bytouie ?Yi??>i ii lelfinomi no KfWMI€, im I l' I lilpoczynćkjno JLITUJI€ i OKRniNI€, .1 ANAS Sp. z tóipr4-ul. Narutowicza 6-1, 20-016 Lublin tel./fax (81) 532-48-49, tol. (81) 532-38^8^ iail: turystyka (i anas.lublin.pl www.anas.lublin.pl * & # "Odkrywamy Tajemnice Półwyspu Krymskiego" "Rzut Oka na Taurydę" "Krymskie ABC", "Krymska Przygoda" K,WCZASY, LECZENI ? ???" icka 23 I?, 7711505 )Gr^?©lr^[k(o]o[o)0 Chcę odurzyć się upić tym wirem obrazów (A. Mickiewicz, Sonety krymskie) irj oraz Lwów, Krym Kijów, Odessa Półwysep rozmaitości Artur Grossman Wydawnictwo Bezdroża | Przewodnik turystyczny Autor przewodnika: Artur Grossman - koncepcja całości przewodnika Współpraca: Wojciech Bosak - Towarzystwo Winiarskie, Ojców, Akademia Wina ICEO, Kraków (Podrozdział: Wina Krymu); Michał Jurecki (uzupełnienie informacji z zakresu historii i kultury Krymu, Pałac w Bakczysaraju i in.); Witold Korsak (Rozdziały: Historia Krymu, Polityka, Gospodarka); Karolina Kwiecień (Rozdział II: Ludność i język, Religia, Kultura i sztuka, Region oczami jego mieszkańców, Ochrona dziedzictwa kulturowego i in.); Tomasz Ostrowski (uzupełnienie informacji w Rozdziałach I-IV); Bartosz Płachno (Rozdział II: Przyroda, Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i in.); Aleksander Strojny (Rozdział VI: Kijów, Lwów); Marek Styczyński (Podrozdział: Muzyka Krymu); Dominika Zaręba (uzupełnienie informacji w Rozdziałach I-IV) Dziękujemy również współautorom poprzednich wersji, na podstawie tekstu których zostało opracowane poniższe wydanie: Joanna Krajewska, Krzysztof Kuberski, Piotr Menducki, Marcin Rechulicz (informacje praktyczne), Tomasz Poller (trasy górskie). Koncepcja serii: Łukasz Galusek, Tomasz Ostrowski Redakcja: Aurelia Hołubowska Redaktor prowadzący: Marzena Daszewska Korekta: Izabela Reszewicz Autorzy zdjęć: Tomasz Ostrowski, Dominika Zaręba Zdjęcia na okładkach: Okł. I - Rezerwat Nowy Świat, fot. Tomasz Ostrowski Okł. IV - Młoda Tatarka sprzedająca lepioszki w Starym Krymie, fot. Dominika Zaręba Rysunki: Wojciech Kwiecień-Janikowski, Anna Styrska Redakcja map i schematów: Marzena Daszewska Wykonanie map i planów miast: Maja Białkowska, Bartłomiej Cisowski, Anna Styrska, Marcin Wieczorkowski Projekt okładki, koncepcja graficzna serii: Kuba Sowiński Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba Skład: Małgorzata Czoch, Paweł Kosmalski, Michał Tincel Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Kraków Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy przesyłać je na poniższy adres. Wydawnictwo Bezdroża ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków tel.: (0-12) 269 29 61, 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11 e-mail: biuro@bezdroza.com.pl, www.bezdroza.com.pl Sprzedaż dla księgarń i hurtowni wyłącznie przez Biuro Handlowe „Amistad" tel.: (0-12) 267 77 10, faks: (0-12) 267 77 11, e-mail: biuro@amistad.pl, www.dystrybucja.amistad.pl Wydanie III zaktualizowane, Kraków 2005 ISBN 83-89676-46-? Copyright © by Wydawnictwo Bezdroża, 2005 Poniższy szlaczek tworzy element dekoracyjny zdobiący ściany pałacu chanów w Bakczysaraju SPIS TREŚCI O autorze .................................................................................................9 O przewodniku......................................................................................9 Rozdział I. Przygotowania do podróży i przejazd ...............i? Przygotowania do podróży....................................................................... 13 Przewodniki ................................................................................................ 13 Mapy ........................................................................................................... 14 Słowniki i rozmówki................................................................................... 15 Zabezpieczenia medyczne .......................................................................... 15 Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne................................................ 16 Inne przydatne rzeczy................................................................................. 16 Formalności wizowo-paszportowe ............................................................. 17 Ubezpieczenie............................................................................................. 18 Wybór czasu podróży.................................................................................. 19 Przejazd ..................................................................................................... 19 Przejścia graniczne...................................................................................... 19 Dojazd bezpośredni z Polski.......................................................................20 Podróż z przesiadkami ................................................................................21 Dojazd z Ukrainy ........................................................................................22 Podróż samochodem ...................................................................................25 Rozdział II. Informacje krajoznawcze o regionie.................27 Charakterystyka geografczna.................................................................. 27 Położenie..................................................................................................... 27 Geomorfologia i geologia ........................................................................... 27 Formy krasowe -jaskinie i kotły................................................................ 30 Budowa geologiczna................................................................................... 31 Klimat ......................................................................................................... 32 Hydrologia .................................................................................................. 34 Przyroda..................................................................................................... 36 Roślinność................................................................................................... 36 Zwierzęta.....................................................................................................42 Historia Krymu .........................................................................................44 Okres przedhistoryczny - plemiona koczownicze......................................44 Powstanie kolonii greckich.........................................................................46 Opanowanie półwyspu przez Chazarów i inne plemiona (VT-XII w.).......47 Mongołowie i kupcy włoscy (XIIL-XIV w.)...............................................48 Czasy Chanatu Krymskiego (XV-XVIII w.).............................................. 50 Pod rządami Rosji (1783-1917) ................................................................. 56 Krym w XX w............................................................................................. 58 Polityka ...................................................................................................... 59 Gospodarka ............................................................................................... 62 Ludność i język.......................................................................................... 64 Społeczeństwo............................................................................................. 64 Język ........................................................................................................... 65 Mniejszości narodowe i etniczne ................................................................ 66 Religia......................................................................................................... 72 Prawosławie ................................................................................................ 72 Katolicyzm.................................................................................................. 75 Protestantyzm.............................................................................................. 75 Kościół Ormiański ......................................................................................75 Islam............................................................................................................ 76 Karaimizm................................................................................................... 77 Judaizm .......................................................................................................79 Nowe ruchy religijne................................................................................... 79 Kultura i sztuka ........................................................................................79 Prehistoria ................................................................................................... 80 Kultura Taurów ........................................................................................... 81 Kultura Kimerów ........................................................................................ 81 Kultura grecka............................................................................................. 81 Kultura rzymska.......................................................................................... 82 Kultura Scytów ........................................................................................... 82 Kultura bizantyjska..................................................................................... 84 Kultura Genueńczyków .............................................................................. 84 Kultura ormiańska....................................................................................... 85 Kultura tatarska........................................................................................... 86 Kultura rosyjska.......................................................................................... 94 Kultura ukraińska...................................................................................... 100 Sławni ludzie na Krymie........................................................................... 100 Współczesna kultura miejska.................................................................... 103 Współczesne kontakty polsko-krymskie................................................... 105 Kuchnia tatarska i nie tylko ...................................................................... 105 Niektóre przepisy...................................................................................... 106 Wina krymskie .......................................................................................... 109 Region oczami jego mieszkańców.......................................................... 113 Bajki i legendy krymskie .......................................................................... 113 Przysłowia karaimskie .............................................................................. 118 Poeci niekrymscy o Krymie...................................................................... 118 Muzyka Krymu ......................................................................................... 119 Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego........................... 121 Ochrona dziedzictwa kulturowego ........................................................... 121 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego....................................................... 123 Zapowiedniki ............................................................................................ 123 Zakazniki................................................................................................... 124 Wybrane pomniki przyrody ...................................................................... 125 Rozdział III. Informacje praktyczne........................................127 Komunikacja w regionie......................................................................... 127 Kolej.......................................................................................................... 127 Autobusy, minibusy, trolejbusy................................................................. 128 Transport morski ....................................................................................... 129 Transport lotniczy ..................................................................................... 129 Realia podróżowania po kraju .................................................................. 130 Noclegi...................................................................................................... 131 Namiot....................................................................................................... 131 Kwatery..................................................................................................... 131 Hotele, pensjonaty, uzdrowiska ................................................................ 132 Wyżywienie.............................................................................................. 132 Sklepy ....................................................................................................... 132 Targowiska................................................................................................ 133 Restauracje, kawiarnie, bary..................................................................... 133 Opieka medyczna .................................................................................... 133 Wymiana waluty ..................................................................................... 133 Rozmowy telefoniczne ............................................................................ 134 Pamiątki................................................................................................... 135 Rozdział IV. Trasy zwiedzania kraju.......................................137 Trasa 1. Symferopol - Saki - Eupatoria - Półwysep Tarchankut......... 137 Symferopol................................................................................................ 137 Saki ........................................................................................................... 148 Eupatoria................................................................................................... 153 Półwysep Tarchankut ................................................................................ 163 Trasa 2. Symferopol - Bakczysaraj - Inkerman - Sewastopol - Fiolent - Bałakława .................................................................................... 166 Bakczysaraj ............................................................................................... 167 Inkerman ................................................................................................... 178 Sewastopol ................................................................................................ 180 Obrzeża Sewastopola................................................................................ 193 Bałakława.................................................................................................. 199 Trasa 3. Symferopol - Ałuszta ............................................................... 203 Ałuszta ......................................................................................................205 Trasa 4. Symferopol - Biała Skała - Stary Krym - Teodozja.............210 Biała Skała................................................................................................ 211 Stary Krym ............................................................................................... 212 Teodozja.................................................................................................... 217 Trasa 5. Ałuszta - A j u dali - Gurzuf - Massandra - Jałta - Gaspra - Koreiz - Mischor - Ałupka - Simelz - Foros - Sewastopol ............ 222 Ajudah ...................................................................................................... 224 Gurzuf....................................................................................................... 226 Nikita ........................................................................................................ 228 Massandra................................................................................................. 229 Jałta........................................................................................................... 231 Gaspra....................................................................................................... 243 Koreiz ....................................................................................................... 246 Mischor..................................................................................................... 247 Ałupka ...................................................................................................... 248 Simeiz ....................................................................................................... 252 Foros ......................................................................................................... 255 Trasa 6. Teodozja - Koktebel - Rezerwat Kara-Dag - Słoneczna Dolina - Sudak - Nowy Świat - Ałuszta .......................... 257 Koktebel....................................................................................................257 Słoneczna Dolina...................................................................................... 261 Sudak ........................................................................................................262 Nowy Świat ..............................................................................................268 Trasa 7. Teodozja - Szcziołkino - Kercz............................................... 270 Szcziołkino ............................................................................................... 271 Kercz......................................................................................................... 273 RozdziałV. Trasy górskie.............................................................281 Ogólne uwagi do Tras górskich ............................................................. 281 Co wziąć ze sobą....................................................................................... 281 Noclegi...................................................................................................... 282 Inne formy turystyki .................................................................................283 Rejon skalnych miast i klasztorów........................................................283 Trasa 1. Czufut-Kale - Tepe-Kermen - Maszyno - Kyz-Kermen -Bakczysaraj ..........................................................................................285 Twierdza Tepe-Kermen.............................................................................286 Trasa 2. Sadowoje - Twierdza Sjujreńska - klasztor Czelter-Koba -Zaliesnoje.............................................................................................. 288 Trasa 3. Zaliesnoje - Mangup-Kale - klasztor Szułdan - Piataja Bałka ... 290 Mangup-Kale ............................................................................................ 291 Trasa 4. Zaliesnoje - Eski-Kermen - klasztor Czelter-Marmara -Tiernowka............................................................................................. 295 Twierdza Eski-Kermen ............................................................................. 295 Rejon Czatyrdahu i Demerdży ..............................................................297 Czatyrdah ..................................................................................................297 Trasa 5. Przełęcz Angarska - Angar-Burun - Eklizi-Burun _ Przełęcz Angarska................................................................................299 Trasa 6. Przełęcz Angarska - Tisowoje Uszczielie - Grota Partizanskaja _JaskiniaMramornaja-JaskiniaEmine-Bair-Chosar-Priwolnoje..... 301 Jaskinia Marmurowa.................................................................................304 Jaskinia Emine-Bair-Chosar ..................................................................... 305 Demerdży.................................................................................................307 Trasa 7. Przełęcz Angarska - Dolina Przywidzeń - Stajanka Dżurła - Przełęcz Angarska................................................................................ 308 Trasa 8. Pieriewalnoje - Jaskinia Krasnaja - Stajanka Bukowaja - Pieriewalnoje ........................................................................................ 310 Czerwona Jaskinia .................................................................................... 311 Rejon Wielkiego Kanionu ...................................................................... 313 Wielki Kanion........................................................................................... 313 Wodospad Srebrny.................................................................................... 314 Rozdział VI. W drodze na Krym...............................................315 Lwów ........................................................................................................315 Kijów ........................................................................................................ 321 Odessa ...................................................................................................... 329 Mini rozmówki polsko - rosyjskie............................................343 Spis ramek w tekście ......................................................................347 Indeks.....................................................................................................348 SPIS PLANÓW I MAP Krym (skrzydełko przedniej okładki) Symferopol......................................................................................... 138-139 Symferopol - okolice dworca ................................................................... 144 Saki ........................................................................................................... 149 Eupatoria................................................................................................... 155 Półwysep Tarchankut ................................................................................ 164 Bakczysaraj ............................................................................................... 168 Czufut-Kale............................................................................................... 177 Sewastopol ................................................................................................ 181 Sewastopol centrum.................................................................................. 185 Okolice Sewastopola................................................................................. 194 Bałakława.................................................................................................. 200 Ałuszta ...................................................................................................... 206 Stary Krym................................................................................................ 213 Teodozja.................................................................................................... 218 Teodozja - część południowa ................................................................... 220 Jałta ....................................................................................................232-233 Okolice Jałty ............................................................................................. 239 Ałupka.......................................................................................................250 Koktebel....................................................................................................258 Sudak i Nowy Świat.................................................................................. 264 Kercz......................................................................................................... 274 Skalne miasta ............................................................................................ 284 Mangup-Kale ............................................................................................ 292 Czatyrdah i Demerdży .............................................................................. 298 Lwów - Starówka ..................................................................................... 316 Lwów - okolice dworca............................................................................ 321 Kijów......................................................................................................... 324 Kijów - schemat metra ............................................................................. 328 Odessa....................................................................................................... 332 Krym - południowe wybrzeże (skrzydełko tylnej okładki) O autorze Artur Grossman urodził się i mieszka na Górnym Śląsku. Absolwent Szkoły Zarządzania Uniwersytetu Śląskiego, student Języków Wschod-niosłowiańskich na Uniwersytecie Śląskim. Prace dyplomowe pisał o bankowości elektronicznej w Polsce, o Specjalnych Strefach Ekonomicznych na Ukrainie oraz o huculskiej gwarze i obyczajach weselnych. Obecnie zajmuje się etymologią nazw obiektów turystycznych w ukraińskich Karpatach. Pracuje jako tłumacz z języka ukraińskiego i rosyjskiego oraz jako analityk rynków wschodnich. Redaktor serwisu o Ukrainie pt. „Suputnyk" (http://suputnyk.site.pl). Ukrainę zjeździł wzdłuż i wszerz, praktykował tam również jako dziennikarz i tłumacz, współorganizował wykłady o UE, był członkiem misji OB WE na wyborach w 2004 r. Więcej informacji i kontakt na stronie domowej: http://ar.of.pl Autor składa specjalne podziękowania: Agnieszce Apanasewicz - niezawodnej i cierpliwej towarzyszce wielu wędrówek po krymskich bezdrożach oraz Agnieszce Kurdzie, z którą przeprowadzaliśmy 30-osobową grupę zaporoskich dzieciaków przez Cziernorieczienskij Kanion. O przewodniku Układ rozdziałów Przewodnik podzielony został na pięć rozdziałów. Rozdział I zawiera informacje praktyczne, dotyczące przygotowań i samego przejazdu na Krym. Rozdział II to obszerny opis krajoznawczy Krymu - wraz z jego charakterystyką geograficzno-przyrodniczą, historyczną i kulturowo-religijną. Zamieszczono tu także informacje o ochronie przyrody i dziedzictwa kulturowego. Przybliżono też wycinek lokalnego folkloru (podań i opowieści mitycznych). W trzecim rozdziale znajdzie Czytelnik nieco informacji praktycznych dotyczących regionu, komunikacji w jego obrębie, bazy noclegowo-żywieniowej oraz usług, z których najczęściej korzystają przyjezdni. Pozostałe dwa rozdziały to opis tras i miejsc na Krymie. W rozdziale IV siedem opisanych tras łączy ważniejsze miasta południowej części Krymu. Większym miastom i co ciekawszym miejscowościom poświęcono osobne opisy, a przy większości z nich zamieszczono schematyczne mapki z zaznaczonymi zabytkami, bazą noclegowo-żywieniową i innymi obiektami przydatnymi tu- ryście. Zazwyczaj opis miasta obejmuje również i jego okolice, jednak czasem okolice miasta opisuje się już w rozdziale poświęconym trasom pieszym (tak jest w przypadku choćby okolic Bakczysarąju). Rozdział V zawiera opisy tras pieszych - za wyjątkiem krótkich spacerów w pobliżu miast, które przybliżono we fragmentach poświęconych miastom. Większość nakreślonych tu tras prowadzi przez obszary górskie, są jednak i takie szlaki, które łączą typowo górską włóczęgę z odwiedzaniem zabytków kultury (np. trasy przez skalne miasta). Na końcu przewodnika (rozdział VI) zamieszczamy krótkie opisy Odessy, Kijowa i Lwowa - miast, które nie znajdują się co prawda na Półwyspie Krymskim, ale mogą być ciekawymi przystankami w drodze na Krym. Czytelnik znajdzie tu garść informacji praktycznych oraz skrótowy opis historii i zabytków miasta. Trasy W przewodniku występują dwa rodzaje tras - trasy przejazdu i trasy piesze. Pierwsze, zamieszczone w rozdziale IV, łączą miasta regionu. Ich opisy mają za zadanie ogólnie przybliżyć charakter danej drogi oraz dać pojęcie o stopniu jej uczęszczania przez komunikację publiczną, widokach, jakie czekają jadących nią podróżnych itp. Do fragmentów stanowiących opis przejazdu zastosowano czcionkę pochyłą. Trasy opisane w rozdziale V przeznaczone są dla amatorów pieszych wędrówek. Łącznie podano 8 tras, wchodzących w skład kilku odrębnych, wydzielonych na potrzeby tego przewodnika obszarów (np. rejon skalnych miast, okolice Demerdży itp.). Zazwyczaj opis trasy (czcionka pochyła) poprzedza jej krótka charakterystyka (czcionka wyróżniona pogrubieniem) i informacja o czasie przejścia. Ważniejszym obiektom i miejscom na trasie poświęcone sąmini-rozdzialiki (zwykła czcionka). Opisanym rejonom górskim odpowiadają schematyczne mapki, na których zaznaczono szlaki. Mapy Mapki zamieszczone w przewodniku mającharakter schematyczny. Mogąjed-nak okazać się pomocne, gdyż stanowią uzupełnienie tekstu - opisanych w tekście obiektów i tras. W przewodniku zamieszczono szereg planów miast oraz 2 mapki terenów górskich. Pierwsze obejmują zwykle tylko centra miejskie (czasem gdy obszar zamieszczony na mapie j est większy, zastosowano osobną mapkę centrum -jak w przypadku Sewastopola). Zaznaczono na nich obiekty noclegowe, gastronomiczne, urzędy pocztowe itp., także zabytki miejskie i obiekty szczególnie interesujące dla turystów (np. muzea). Mapy terenów górskich obejmują obszary opisane w rozdziale V. Zaznaczono na nich trasy piesze oraz ważniejsze obiekty i miejscowości na trasie. Na mapach tych nie zamieszczano poziomic, a ich niewielkie rozmiary i duża schematyczność powodują, że mogą stanowić jedynie uzupełnienie map o dużym formacie. Nazwy Kwestia nazewnictwa na Krymie jest o tyle skomplikowana, że funkcjonują tu równolegle nazwy rosyjskie, ukraińskie i tatarskie. Przy tym zdarza się, że nazwa danej miejscowości zaznaczona jest na mapie w wersji rosyjskiej, a na tablicy stojącej przy drodze w wersji ukraińskiej. Dla Polaków dodatkowy kłopot stanowi istnienie polskich wersji wielu nazw, które to wersje utrwalone zostały w naszej literaturze i poezji. Trudno więc Polakowi na Teodozję mówić z rosyjska Fieadosja, a na Mickiewiczowski Czatyrdah - Czatyr-Dag. Na potrzeby tego przewodnika przyjęto bądź zapis tradycyjnie uznany w Polsce, bądź przy jego braku - zapis rosyjski, jako języka zdecydowanie dominującego na półwyspie. Często przy nazwach zaznaczamy od razu akcenty, gdy ich rozkład odbiega od polskiej normy (np. Eklizi-Burun). W kłopotach z językiem rosyjskim pomogą nam „Minirozmówki polsko-rosyjskie", zamieszczone na końcu przewodnika. Nazwy ulic na planach miast podano po rosyjsku i, w miarę wolnego miejsca, w transliteracji. Przy Odessie podano nazwy w języku rosyjskim, starając się również przybliżać odpowiedniki ukraińskie. Na planach Kijowa i Lwowa stosujemy nazwy ukraińskie. «HNHNHMHNHNHMHNt 12 Objaśnienie symboli stosowanych na mapach M Dworzec kolejowy i. Stadion O Dworzec autobusowy i Latarnia morska El Awtostancja ? Oceanarium, akwarium, delfinarium J, Port, przystań t Kościół katolicki \P\ Parking ¦ Klasztor katolicki ? Stacja benzynowa $ Kościół ewangelicki ? Metro $ Cerkiew prawosławna, ormiańska ? Kasa i Monastyr *> Węzeł komunikacyjny 8 Cerkiew unicka • Przechowalnia bagażu $ Synagoga X< Punkt widokowy O Pogotowie, szpital = Ulica, droga A- Ambasada RP ??? Schody 4> Teatr =— Kolej 11 Kino -4 Wodospad ?? Klub muzyczny ?????ii? skarpa |*/l Galeria sztuki —— Kolejka linowa [ffl Księgarnia biblioteka »-** Rzeka X Pijalnia wód mineralnych VP Jezioro <& Plaża ZZZ Grobla ? Aąuapark — Trasy ROZDZIAŁ I ¦ PRZYGOTOWANIA DO PODROŻY I PRZEJAZD PRZYGOTOWANIA DO PODRÓŻY Przewodniki Przewodnik Krym. Półwysep rozmaitości jest jedną z trzech publikacji tego typu dostępnych w języku polskim. W 1972 r. ukazał się przewodnik Krym Doroty Łubieńskiej, który zawiera opis regionu z licznymi czarno-białymi zdjęciami. Nie spełnia on już jednak wymagań współczesnego turysty - drażnić może propagandowy komunistyczny żargon. W książce tej Górom Krymskim poświęcono zaledwie kilka stron, skupiając się przede wszystkim na opisie miast i pasma wybrzeża. W 2003 roku w ramach serii „Praktyczny przewodnik" wydawnictwa Pascal ukazał się Krym Adama Dylewskiego, przystępnym językiem wyczerpująco informujący o atrakcjach regionu. Obejmuje on również niezbyt atrakcyjne z punktu widzenia turysty miejsca na północy półwyspu, zdawkowo za to traktuje Góry Krymskie. Wiele informacji na temat Ukrainy i Krymu znajdziemy w Internecie - warto zajrzeć do internetowego przewodnika http://suputnyk.site.pl, a także do archiwum grupy dyskusyjnej alt.pl.ukraina, gdzie znajdziemy aktualne relacje z pierwszej ręki. Tym, którzy chcą się zapoznać ze sposobem pisania przewodników na wschodzie, poleca się książki rosyj-skojęzyczne (najtaniej można je nabyć bądź zamówić na targu księgarskim, który odbywa się w każdy weekend naprzeciw dworca w Symferopolu). Progułka po Krymu i. Fieriencewa (Kijów, 2003) (www.baltia.com.ua) to zdecydowanie najładniejsza, wydana w stylu „Wiedzy i Życia" (kolorowa, okraszona licznymi zdjęciami i stosunkowo droga) pozycja spośród dostępnych na rynku tytułów. Wydana została w wersji rosyjskiej, angielskiej i niemieckiej, podobnie jak wydana rok wcześniej Progułka po Kijewu. Dostępna jest również, ale już tylko po rosyjsku, Progułka po Odiessie. Inne dostępne pozycje, to: Wołko-wa T., Garagulia W.: Krym. Pierso-nalnyj gid, Symferopol 2004; Czikin A.: Krymskij putieszestwiennik, Moskwa 2004; Krym: Kto? Gdie? Kog-da?, Symferopol 2002. Walor praktyczny powyższych wydawnictw jest jednak niewielki - znajdziemy w nich pewną liczbę adresów hoteli czy restauracji oraz mapki ważniejszych miast. Pomija się w nich natomiast zupełnie wycieczki górskie. Należy mieć także ograniczone zaufanie do podawanych w nich numerów telefonów oraz innych praktycznych informacji. Szczególną ostrożność należy też zachować, jeśli ? zdecydujemy się zadzwonić pod numer ^^ telefonu, znaleziony w Internecie, często | jest to bowiem numer nie do konkretnego >. miej sca noclegowego czy instytucj i kulturalnej, a do agencji turystycznej, czyli pośrednika, o Z bardziej specjalistycznych opra- .32 cowań polecić można: serię Nowyj Krymskij Putiewoditiel Q Wydawnictwa Sonat z Symferopola ?? - jest to seria ciekawych przewodników, dotyczących głównie przyrody półwyspu, np. przewodnik geologiczny Krym - Muzjej pod odkrytym niebom. Kopalnia wiedzy. Serię poznać można po żółtym grzbiecie; Fadiejewa T.: Tajny gornowo Kry-ma, Symferopol 2003 - legendy i ciekawostki dotyczące Gór Krymskich; Korostieliewa P., Owczinnikowa G., SawczukL: Putiewoditiel po Tarchan-kutu, Symferopol 2004 - kompendium wiedzy o Półwyspie Tarchankut. Mało informacji praktycznych; Szestopałow L: Turistskie marszruty Gornowo Kryma, Kijów 2002 - 100 wycieczek po Górach Krymskich. Dokładne opisy, niedokładne mapki, niemniej jednak najlepszy, bo jedyny na rynku. Mapy Jedyną mapą regionu, dostępną obecnie na polskim rynku jest mapa Krym, wydawnictwa Eurocart. Niestety, jest >. to mapa w skali 1:300 000, stosunkowo 14 duża i nieporęczna, nadająca się głównie — dla kierowców, ewentualnie dla rowerzystów. Już choćby dlatego, aby móc kupo- wać sobie wydane na wschodzie mapy, warto nauczyć się rosyjskich literek. Trzeba jednak przyznać, że do dokładności i solidności tych map należy podchodzić z dużą rezerwą, a to przede wszystkim dlatego, że często rysowane są one na podkładzie ukraińskich map wojskowych (a te z kolei kopiują błędy rosyjskich map z czasów ZSRR). Nie bądźmy też zdziwieni, gdy w górach, zamiast miejsca opisanego niewinnie na mapie jako np. „uzdrowisko dziecięce", natkniemy się na regularną bazę wojskową. Trzeba lat, aby tamtejsi autorzy oduczyli się takich zagrywek. Map samochodowych jest dużo i są mniej więcej podobnej jakości - przyjrzyjmy się, czy sana nich wypisane znane nam atrakcje oraz sprawdźmy rok wydania. Zarówno w górach, j ak i na krymskich drogach, może nam służyć Krym w skali 1:100 000 - duża mapa, z ciemnoniebieską okładką, wydana w 2004 roku przez wydawnictwo Sojuzkarta. Obejmuje ona obszar od Eupatorii do Kerczu, bez północnego i zachodniego Krymu. Ściśle górskąpropozycjąjest mapa Po gomomu Krymu w skali 1:50 000, wydana w 2002 r. przez wydawnictwo Sojuz- i karta. Są na niej zaznaczone propono- | wane trasy przejścia, miejsca noclegów | (głównie z czasów radzieckich) i nie-1 które atrakcje. Jest również informacja o przydatnych w razie kłopotów nume- j rach telefonów. Mapa obejmuje obszar j od Sewastopola do Przełęczy Kok-Asan za Karabi-Jajłą. W 2005 roku planowane jest jej wznowienie. Twórcy tej mapy nie ustrzegli się błędów, szczególnie je- śli chodzi o położenie źródeł i bieg potoków (autorów mapy można spotkać na szlaku cały rok, a latem połowa źródeł, bijących np. w kwietniu, wysycha), niemniej trasy są sukcesywnie sprawdzane w terenie, co widać także na czterech mniejszych mapach w skali 1:50 000, wydanych w 2003 roku przez tę samą firmę: Aj-Petri, Czatyrdah i Demerdży, Karabi-Jajla i Po pieszcziernym goro-dam sriedniewiekowoj Tawriki (Skalne miasta). Mapki te stanowią kopie konkretnych obszarów z mapy Po górnemu Krymu, z nielicznymi poprawkami. Przede wszystkim są one jednak bardzo poręczne, a na ich odwrocie znajdziemy informacje krajoznawcze o danym terenie. Na terenie, którego dotyczy rozdział V niniejszego przewodnika, nie będzie nam raczej potrzebne nic ponadto. Wszystkie wymienione wyżej mapy dostępne są w księgarni wydawnictwa Bezdroża (www.bezdroza.com). Słowniki i rozmówki Nie ulegajmy złudzeniu, że Krym przynależy do Ukrainy - Krym to nie Ukraina, Krym to „prawie Rosja". Język rosyjski jest tu wszechobecny, a ewentualna znajomość ukraińskiego może nam się przydać tylko po drodze. Rozmówek i słowników rosyjsko-polskich i polsko-rosyjskich jest na polskim rynku dość dużo. Na końcu tego przewodnika również zamieszczono minirozmów-ki, zawierające najpotrzebniejsze zwroty. Warto nauczyć się choćby rosyjskiego alfabetu, może nam to pomóc w wielu sytuacjach. Ludzi znających któryś z języ- ków zachodnich raczej nie znajdziemy, ale naród jest tu miły i zwykle stara się pomóc, szczególnie jeśli chce nam coś sprzedać. Zabezpieczenia medyczne Aby wjechać na Ukrainę nie potrzeba żadnych obowiązkowych szczepień. W zasadzie nie ma tu większych zagrożeń epidemiologiczno-sanitarnych, rozsądnie jest jednak zaszczepić się przeciw kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych. Kleszcze w ciepłym klimacie Krymu rozwijają się bardzo dobrze, a niebezpieczeństwo zwiększa się jeszcze, gdy śpi się pod gołym niebem (a latem, w wyjątkowo ciepłe noce, może się to zdarzać często). O skali zagrożenia świadczyć mogą rozstawione w lasach tabliczki, ostrzegające przed kleszczami. Żeby nabyć długotrwałą odporność, należy przyjąć szczepionkę kilkukrotnie w różnych odstępach czasowych (od kilku tygodni do 1-3 lat). Dawki podaje się zwykle w miesiącach zimowych. Jeśli do wyjazdu zostało niewiele czasu, a nie zdążyliśmy przeprowadzić całego cyklu, warto przyjąć szczepionkę przynajmniej dwukrotnie, co znacznie zwiększy odporność. Jeżeli w ogóle nie poddaliśmy się szczepieniom, a wybieramy się w góry, to konieczne jest podczas wyprawy systematyczne, codzienne sprawdzanie, czy nie zostaliśmy ukąszeni. Szybkie usunięcie pasożyta pozwoli nam uniknąć choroby, bowiem przekazanie zakażającej dawki bakterii następuje dopiero po ok. 36-48 godzinach pobytu kleszcza w skórze. "O o Ol O T3 'c ra 5 o -4-» O Borelioza Przyczyną boreliozy, choroby przenoszonej przez kleszcze, jest krętek (typ bakterii) Borrelia bur-godorferi. Podczas żerowania kleszcza drobnoustroje te mnożą się w jego jelicie cienkim, następnie przenikają do krwi i z nią przenoszą się do gruczołów ślinowych. Stamtąd wraz ze śliną kleszcza dostają się do skóry żywiciela (myszy, jelenia, a także człowieka). Charakterystycznymi objawami zakażenia są: rumieńce z blednącym środkiem w miejscu ukąszenia (tzw. oko byka), samoistne porażenie nerwów twarzowych, obrzęk stawów, najczęściej kolanowych (zwykle niesymetryczny), a także objawy typowe dla grypy: dreszcze, gorączka, bóle mięśni i stawów oraz brak apetytu. 16 Poleca się także wykonanie szczepień przeciw żółtaczce czy durowi brzusznemu, co jest zrozumiałe ze względu na niski stopień higieny w wielu krymskich placówkach gastronomicznych. Sprzęt turystyczny, materiały fotograficzne Ze względu na bardzo ciepły klimat i niewielką ilość opadów nie jestkoniecz-ne zabieranie ze sobą na letni wyjazd zbyt wielu ubrań. Jedynie na płaskich szczytach najwyższych masywów temperatura nocą w lecie może spaść do kilku stopni Celsjusza i jeśli nie ma się wtedy namiotu czy odpowiedniego śpiwora i ciepłego swetra, można odczuwać chłód. Warto więc wziąć ze sobą lekki namiot, trochę ubrań i palnik gazowy. Obowiązkowy w górach jest kompas. Otwarty ogień, w związku z zagrożeniem pożarowym podczas letnich susz, może okazać się niebezpieczny, z tego więc powodu w lasach i na płaskowyżach obowiązuje zakaz rozpalania ognisk poza wyznaczonymi miejscami. Dym z ogniska sprowadzić na nas może niezadowolonego leśnika, a wraz z nim kło- poty. Kartusze do palników typu „Epi-gaz" i inne elementy ekwipunku są na Krymie trudno dostępne, ale osiągalne - w centrum Symferopola, przy ul. Karla Marksa 6, jest sklep turystyczny Ex-Tre-me (w podwórku; na chodniku przed bramą stoi tablica) - co ciekawe, większość sprzętu pochodzi w nim z Polski. Kartusze o pojemnościach 220 g i 440 g kosztują odpowiednio 25 i 38 UAH. Z powodu bardzo dużego nasłonecznienia, chcąc fotografować należy zabrać ze sobąfiltry UV i polaryzacyjne oraz negatywy o niskiej światłoczułości. Wybór negatywów na Krymie jest dość duży - można je bez trudu kupić w większych miastach czy w nadmorskich miejscowościach (ceny zbliżone do naszych). Trudno natomiast spotkać diapozytywy. Zdjęcia cyfrowe wywołamy lub nagramy na CD w każdym większym kurorcie. Inne przydatne rzeczy Przede wszystkim trzeba zabrać ze sobą nakrycie głowy, chroniące przed upalnym słońcem, okulary przeciwsłoneczne, sandały, kremy z filtrem UV itp. Warto też mieć przynajmniej jed- ną Pare. długich spodni, ze względu na kolczastą roślinność, przez którą przyjdzie nam się być może przedzierać podczas górskich wędrówek. Trzeba liczyć się też z tym, że do niektórych świątyń i zabytków nie zostaniemy wpuszczeni z odkrytymi ramionami i w krótkich spodenkach, zaś kobiety bez nakrycia głowy. Jeśli czegoś zapomnimy, to bez problemu kupimy to na miejscu. Jedzenie ściśle wegetariańskie na Krymie kupić raczej trudno, wegetarianie powinni więc zabrać je sobą-jedyne miejsce z przetworami sojowymi, jakie udało się znaleźć autorowi, to hipermarket Rainford w Symferopolu (zob. Rozdział IV, Trasa 1). Warto zabrać też kaszki do szybkiego przygotowania lub płatki kukurydziane. Można spożywać je wraz z zagęszczonym mlekiem w puszce, które dostępne jest absolutnie wszędzie na Ukrainie. Formalności wizowo-paszportowe Na Ukrainę wjeżdżamy bez wiz, zaś wizy dla Ukraińców do Polski są bezpłatne. Przy wjeździe wypełniamy jedynie „kartę migracyjną" (formularze po ukraińsku, rosyjsku i angielsku). Warto ją zabrać do uzupełnienia od razu po przybyciu na granicę, aby potem nie zostać odesłanym na koniec kolejki. Wypełniamy japo polsku - w rubryce cel wjazdu możemy wpisać „turystyczny", przy adresie strony przyjmującej możemy wpisać „Ukraina" bądź puścić wodze fantazji, bo i tak nikt tego nie sprawdza. Dzieci wpisujemy tylko wtedy, jeśli sąz nami. W rubryce „sex" (płeć) są aż trzy kratki, w związku z czym niektórzy wpisują „bdb" - bezpieczniej będzie wpisać „M" lub „K". Wypełniamy 2 odcinki karty, drugi zachowujemy do momentu wyjazdu (będziemy o niego pytani, ale nie ma żadnych sankcji za zgubienie). Obowiązek meldowania się na policji został zniesiony w roku 2001 - nie dajmy się omamić nadgorliwym przedstawicielom władzy, którzy twierdziliby inaczej. Czym innym natomiast są opłaty miejscowe na rozwój turystyki na Krymie, do uiszczania których służą kioski rozstawione w centrach różnych miejscowości. Opłata wynosi ok. 5 UAH i jest jednorazowa, jeśli zachowamy kwit. Jeśli wynajmujemy kwaterę prywatną, to wydatek ten nas zapewne ominie. Możemy zostać poproszeni o wypełnienie deklaracji celnej, choć zdarza się to bardzo rzadko. Do deklaracji należy wpisać swoje dane: imię i nazwisko, obywatelstwo, kraj, z którego się przyjechało i do którego się zmierza, numer i serię paszportu oraz ilość bagaży. Trzeba także zaznaczyć fakt posiadania rzeczy podlegających ocleniu lub wymagających osobnego zezwolenia, tj. antyków, broni, kruszców czy kamieni szlachetnych itp. Należy też podać i wycenić wartościowsze przedmioty, takie jak kamera wideo czy aparat fotograficzny (dzięki temu unikniemy potencjalnych nieprzyjemności podczas wyjazdu), oraz określić ilość posiadanej waluty (dokładnie!). O wypisanie podobnej deklaracji możemy zostać także poproszeni podczas opuszczania terytorium Placówki dyplomatyczne Ambasada Ukraińska w Polsce al. Jana Chrystiana Szucha 7 00-580 Warszawa Kancelaria teł.: (0-22) 625 01 27, faks: (0-22) 629 8103 Wydział konsularny tel./faks:(0-22)629 95 76 Biuro handlowe tel./faks: (0-22) 622 47 43 e-mail: embjl@mfa.gov.ua www.ukraine-emb.pl Konsulaty i Przedstawicielstwa Ukrainy w Polsce: Kraków, ul. Krakowska 41, tel.: (0-12) 429 60 66, gc_kra@mfa.gov.ua Gdańsk, ul. Jaśkowa Dolina 44, tel.: (0-58) 346 06 90 Lublin, ul. Kunickiego 24, tel: (0-81) 53188 89 Wrocław, ul. Ruska 46, tel.: (0-71) 344 23 40 Ambasada RP na Ukrainie ul. Jarosławiw Wał 12,01034 Kijów tel.: (0-038044) 230 07 00 faks: (0-038044) 270 63 36 e-mail: ambasada@polska.com.ua www.polska.com.ua Konsulat Generalny RP w Kijowie ul. B. Chmielnickiego 60,01034 Kijów tel.: (0-038044) 234 92 36,234 66 78, 2345184 faks: (0-038044) 234 99 89 email: konsulat@polska.com.ua www.polska.com.ua Konsulat Generalny RP we Lwowie ul. Kociubińskiego 11a m.3,79005 Lwów (Konsul Generalny, sprawy prawne i opieki konsularnej) tel.: (0-0380322) 729 301 faks: (0-0380322) 987 938 e-mail: konsulat2@mail.lviv.ua ul. I. Franka 110,79011 Lwów (sprawy wizowo-paszportowe) tel.: (0-038032) 297 08 61 do 64 faks: (0-038032) 276 09 74 e-mail: konsulat@mail.lviv.ua www.konsulat.lviv.ua Konsulat RP w Charkowie ul. Artioma 16,61002 Charków tel.: (0-03857) 757 88 01 faks: (0-03857) 757 88 04 e-mail: kgrp@kharkov.ukrtel.net www.kgrp.kharkov.ua Konsulat RP w Łucku ul. Katedralna 7,43-016 tuck tel.: (0-0380332) 770 610,770 613 faks: (0-0380332) 770 615 tel. dyżurny: (0-0380332) 770 610 e-mail: konsulluck@utel.net.ua Konsulat RP w Odessie ul. Uspienska 2/1,65-014 Odessa tel.: (0-0380048) 729 39 36 faks: (0-0380048) 729 43 88 Ukrainy. Kierowcy samochodów prywatnych muszą podpisać deklarację, że nie sprzedadzą swojego samochodu na terenie Ukrainy (zob. Rozdziali, Podróż samochodem). Ubezpieczenie Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów Ukrainy z 21.06.2001 r. zniesiono obowiązkowe sprawdzanie ubezpieczenia na granicy wjeżdżającym na Ukrainę cudzoziemcom. Niemniej jednak wszyscy zagraniczni goście nadal powinni je posiadać, choć poza granicą nikt go już nie sprawdza, a w razie problemów wystarcza wykupiona w Polsce polisa ubezpieczeniowa. Można jednak rozważyć wykupienie ukraińskiego ubezpieczenia: będziemy mogli dzięki temu skorzystać z bezpłatnej pomocy w nagłych przypad- kach, ograniczając do minimum formalności - bez dzwonienia do kraju, zbierania rachunków i późniejszego wykłócania się z ubezpieczycielem. Będzie nas to kosztowało co najmniej 12 UAH za 5 dni - tańszego ubezpieczenia raczej nie znajdziemy. Pamiętajmy jednak, że za leczenie szpitalne i dalsze zabiegi trzeba będzie zapłacić, bądź skorzystać w takich przypadkach z polisy krajowej, choć można oczywiście wykupić także odpowiednią opcję w UkrainMedStrach. Jeśli jednak chcemy zaoszczędzić, to nikt nas do kupna, ,strachowki'' nie zmusi. Owe przepisy mówiąbowiem wyraźnie, iż straż graniczna nie może kontrolować oraz dystrybuować polis na przejściach granicznych, stąd na większości z nich ich sprzedaż została zawieszona. Jednym z nielicznych wyjątków jest przejście Medyka - Szeginie: panie z budki wciąż skutecznie wyłapują Polaków, wciskając im jakiś papier i upierając się przy obowiązkowym ubezpieczeniu. Często pomagają im w tym procederze umundurowani funkcjonariusze, przekazując nasze paszporty. Panie nie mają jednak prawa nas legitymować i jeśli są już w posiadaniu naszych dokumentów, zwykle wystarczy blokować okienko przez kilka minut, powtarzając „mam ubezpieczenie i kupię jeszcze jedno we Lwowie" i „proszę dzwonić do konsulatu", aby paszport odzyskać. Wybór czasu podróży Dogodnym okresem na zwiedzanie Krymu jest oczywiście lato. Są tam wtedy najkorzystniejsze warunki pogodowe (najwyższe temperatury i najmniej opadów). Niestety jest to również czas najbardziej wzmożonego ruchu turystycznego. Jeśli nie lubimy tłumów ludzi i letnich upałów, warto wybrać się na Krym wiosną lub jesienią. Wiosna to okres wspaniałego rozwoju roślinności - wyschnięte latem wzgórza pokryte są kwitnącymi łąkami. W jednym czasie można się wtedy natknąć na opady śniegu w górach i kwitnące drzewa owocowe w dolinach. Jesień na Krymie to czas wielkich zbiorów owoców i warzyw, które można kupić za przysłowiowe grosze. Poza sezonem ceny noclegów spadają kilkukrotnie, warto jednak pamiętać, że spada też wtedy ilość atrakcji, a środki transportu kursują dużo rzadziej, aby niemal zaniknąć w zimie. Najbardziej optymalnym okresem do podróży wydaje się być pierwsza połowa września -jest już wtedy nieco taniej i luźniej, ale jeszcze ciepło, zaś bazary zapełniają się tanimi owocami. PRZEJAZD Przejścia graniczne Głównym przejściem granicznym łączącym Polskę i Ukrainę jest przejście w Medyce. Jest to przejście samochodowe, kolejowe i piesze, to ostatnie od niedawna jest całodobowe. Powrót przejściem pieszym możemy zapamiętać na długo - wielu miejscowych zarabia jako „mrówki", przenosząc papierosy i alkohol do Polski. Tworzą oni, szczególnie popołudniami, duży tłok na przejściu - można wtedy Polsko-ukraińskie przejścia graniczne (z północy na południe) Przejście graniczne Rodzaj Rodzaj ruchu granicznego Dorohusk -Jagodzin drogowe osobowy, towarowy Dorohusk - Jagodzin kolejowe osobowy, towarowy Zosin - Uściług drogowe osobowy Hrubieszów - Włodzimierz Wołyński kolejowe osobowy, towarowy Hrebenne - Rawa Ruska drogowe osobowy, towarowy Hrebenne-Rawa Ruska kolejowe osobowy Werchrata - Rawa Ruska kolejowe towarowy Korczowa - Krakowiec drogowe osobowy, towarowy Przemyśl - Mościska kolejowe osobowy, towarowy Medyka-Szeginie drogowe osobowy, towarowy Krościenko - Smolnica drogowe osobowy, towarowy (o masie całkowitej do 3,51) Krościenko - Chyrów kolejowe osobowy (obywatele RP i Ukrainy) utknąć tam na kilka godzin bądź zostać mocno ściśniętym w tłumie. Strażnicy rozdzielają oczekujących na grupy, warto ich wtedy poprosić o przepuszczenie (przepustkąjest duży plecak i historyjka o uciekającym pociągu). Mimo nieprzyjemności związanych z powrotem, przejście piesze pozostaje najtańsząi najszybszą opcją przekroczenia granicy. Przy przekraczaniu granicy polsko-ukraińskiej należy pamiętać o zmianie czasu - do czasu środkowoeuropejskiego dodaje się na terenie Ukrainy godzinę. Dojazd bezpośredni z Polski Jeśli koszty mają dla nas drugorzędne znaczenie, do dyspozycji mamy bezpośrednie pociągi i samolot. Samolot. Podróżowanie samolotem jest oczywiście dość kosztowne, ale zarazem najszybsze i najwygodniejsze. Zawsze można dojechać do Kijowa po- ciągiem międzynarodowym, a dopiero tam skorzystać z usług przewoźników lotniczych lub odwrotnie - przylecieć np. do Odessy i przenocować w pociągu do Symferopola. Na tych trasach zdarza się nadkomplet chętnych, szczególnie w piątki. W przypadku lotów do Kijowa dotyczy to całego roku. Do Symferopola dostaniemy się liniami Aerosvit (www.aerosvit.ua), z przesiadką w Kijowie. Cena biletu lotniczego na całą trasę w klasie ekonomicznej to 350-600 USD, w zależności od tego, jak wcześnie i w jakiej taryfie kupimy bilet. Do Odessy dolecimy LOT-em (www.lot.com) za ok. 900-1200 zł. Pociąg międzynarodowy. Na trasie Polska - Symferopol kursują dwa składy: z Warszawy (odjazd ok. 22.00; 38 godz. jazdy, 4-godzinny postój w Kijowie; przyjazd do Symferopola ok. 13.00) oraz z Berlina (odjazd z Poznania ok. 2.00, z Warszawy ok. 5.30; przyjazd do Symferopola po 17.00 następnego dnia). Koszt przejazdu to ok. 320 zł w jedną stronę. Na trasie Przemyśl - Odessa codziennie kursuje pociąg (latem w dni parzyste są dwa kursy), prowadzący również wagony z Krakowa, Warszawy i Gdyni (odjazd z Przemyśla ok. 17.00, przyjazd do Odessy ok. 10.00). Koszt przejazdu w jedną stronę to ok. 200 zł. Do Kijowa kursuje z Polski kilka pociągów, w tym jeden skład z Krakowa w systemie SUW-2000, dzięki któremu nie będziemy czekać na zmianę kół. Przejazd w nowiutkim wagonie tego pociągu kosztuje od 200 zł w górę. Jeśli jedziemy co najmniej w 6 osób, to możemy dostać 40% zniżkę na kurs tam i z powrotem. Podróż z przesiadkami Taki sposób dotarcia na Krym jest zdecydowanie tańszy - omij amy taryfy międzynarodowe. Czeka nas jednak „batalia o bilety" oraz spotkanie oko w oko z dyskretnym urokiem ukraińskiej rzeczywistości kolejowej, czy też szerzej: z systemem kolei w ZSRR. Autobus. Do Lwowa dostaniemy się autobusami z wielu miast w Polsce, m.in. z Łodzi, Warszawy (75 zł), Katowic (70 zł), Krakowa (50 zł), Rzeszowa, Lublina i Tomaszowa Lubelskiego. Najpopularniejsze są autobusy z Przemyśla. Kursu-jąco godzinę, kosztują 15 zł (z powrotem nieco drożej) i w ok. 3,5 godziny dowożą nas do Lwowa. Jeśli jedziemy na Ukrainę autobusem, przejście powinniśmy przekroczyć bez problemów, za to wracając do Polski możemy być świadkami roz- 1 bierania autokaru na części pierwsze, co wygląda efektownie, ale zajmuje też mnó- | stwo czasu. Jedyny minus tego środka ko- -o mumkacji jest taki, że Dworzec Stryjski .31 (Centralny) we Lwowie, gdzie kończą tra- tf sę autobusy z Polski, jest po drugiej stronie miasta w stosunku do dworca kolejowego. Łączy je autobus nr 18. Pociąg. Przede wszystkim należy zminimalizować odcinek w taryfie międzynarodowej, dlatego na pociąg z Warszawy do Rawy Ruskiej (wyjazd codziennie o 6.00) warto kupić 2 bilety: do Hrebennego (niecałe 30 zł) i na odcinku Hrebenne - Rawa Ruska (10 zł). Z Rawy Ruskiej dojedziemy do Lwowa marszrutką (czyli busem - 1,5-2 godz.) lub elektriczką (pociągiem podmiejskim: 2,5-3 godz., ale za jedyne 3 UAH - kursy o 14.40 i 16.00). Bilet kolejowy z Przemyśla do Lwowa kosztuje ok. 40 zł. Pieszo. Z dworca PKS w Przemyślu (obok PKP) jedziemy busem za 1 lub 2 zł do Medyki. Wysiadamy na końcu trasy i idziemy po betonowych płytach do przejścia pieszego. Po przekroczeniu granicy albo łapiemy stopa do Lwowa, albo idziemy dalej, na przystanek busa nr 297 (7 UAH). Taksówka z granicy to koszt ok. 50 UAH. Najtaniej jednak będzie dojechać busem do stacji Mostys'ka II (2 UAH) i stamtąd pojechać elektriczką (2-3 godz. jazdy, 3 UAH, 6 kursów, ostatni po ?" 20.00). Droga powrotna może być jesz- ( 21 cze tańsza, jeśli dojedziemy pociągiem ^^ lokalnym do stacji Derżawnyj Kordon i Ukraińskie koleje (www.uz.gov.ua) W ukraińskich pociągach dalekobieżnych wszystkie miejsca są leżące, a do wyboru mamy 4 klasy: Zahalnyj (ros. obszczij) - bardzo tani, wygląda zwykle jak płackarta, ale kupuje się bilet bez miejscówki - kto pierwszy ten lepszy, a wpuszcza się, ile wlezie.Tylko dla doświadczonych ekstremistów. Na Krym takie pociągi nie kursują, ale amatorzy klimatu bimbru w słoiku mogą się przejechać takim wagonem np. ze Lwowa do Kijowa i z Kijowa do Odessy. Płackartnyj(pfactorta)-tani wagon bezprzedziałowy, spotykany tylko na wschodzie: 50 osób w odkrytych boksach, zaduch, swojski smrodek, pełna integracja.Trzeba przeżyć, choć niektórym wystarcza tylko raz. Preferowane miejsca dolne (niżne), bo wtedy można schować bagaż do bezpiecznej skrzyni pod łóżkiem (numery nieparzyste do 29). Miejsca z numerem powyżej 30 to bokowi / bo-kowyje, położone wzdłuż przejścia - unikać. Kupejnyj (kupę) - czteroosobowe, zamykane przedziały. Optymalny wybór, szczególnie dla rodzin z dziećmi. Spalnyj [kiks) - dwuosobowe przedziały w cenach porównywalnych z naszą kuszetką. Dla wybrednych. Szefem wagonu jest prawodnik / prawódnica (właśc. ukr. prowidnyk / prowidnycja), który roznosi pościel oraz „dba o komfort podróżujących i zapewnia ogólny porządek". Uruchamia on też piec węglowy, dzięki czemu mamy bezpłatny wrzątek i tanią herbatę czy kawę. Sprzedaje również drobne łakocie. Pościel jest płatna (6/7 UAH), ale nieobowiązkowa, pod warunkiem, że nie korzystamy z kołdry i poduszki (kierownik ma często inne zdanie, lecz prawo jest po naszej stronie). Przy wejściu sprawdzany jest bilet (zawsze) i paszport (niekiedy), następnie bilet jest zabierany (dzięki temu jesteśmy budzeni przed przyjazdem) i oddawany dopiero na wyraźnie życzenie. W przedziałach można pić wszystko, oprócz wódki - ta jest podawana w wagonie restauracyjnym, do którego emigrują zwykle na samym początku podróży Polacy jadący niższym klasami. Pociągi zatrzymują się na niektórych stacjach na kilkanaście-kilkadziesiąt minut (w każdym wagonie jest rozkład jazdy pociągu). W tym czasie na perony wylęgają podróżni, a miejscowi znoszą owoce, słodycze i różne smaczne wyroby domowe, nie ma więc potrzeby zabierania na podróż większych zapasów, nie licząc wody niegazowanej. Toalety są różne - od takich, na myśl o których mija apetyt, do całkiem przyzwoitych, jak na pociąg. Zawsze są one zamykane przed stacjami i otwierane po opuszczeniu miejscowości. i przejdziemy ok. 30 min. piechotą do piękna, powodem dla odwiedzenia Kijo- przejścia drogowego. Dworzec pod- wa lub Odessy. Poniższe informacje kole- miejski we Lwowie mieści się kilkaset jowepochodząze strony www.uz.gov.ua metrów od dworca głównego. - niestety rozkład zmienia się w czerwcu, a to może pociągnąć za sobą zmian) Dojazd Z Ukrainy w kursowaniu niżej wymienionych po- Trudności z zakupem biletów kolejo- ciągów (mają one zwykle kosmetyczn) wych ze Lwowa do Symferopola są do- charakter). Informacje nt. kursowania au- datkowym, oprócz ich niewątpliwego tobusów zgodne są z www.bus.com.ua. Lwów — Symferopol. Z Miasta Lwa kursują 2 pociągi na Krym: jeden całoroczny (wyjazd: 10.10, przyjazd: 10.45, nr 86?), a dragi kursujący od polowy czerwca do połowy września (wyjazd: 13.45, przyjazd: 15.45, nr 256?). W 2004 r. latem w dni parzyste jeździł też bezpośredni wagon do Teodozji, który zastąpił kursuj ący wcześniej wagon do Kerczu (nr 655?). Bilet: 45-50 UAH za płackartę i 70-80 UAH za kupę. Z Symferopola do Lwowa pociąg całoroczny odjeżdża o 13.36 (przyjazd o 14.51,??86?), zaś sezonowyo20.18 (przyjazd o 22.15, nr 256?). Kowel / Łuck - Symferopol. Nieco mniej obciążony jest pociąg z Wołynia, można więc też rozpocząć podróż pociągiem (nr 88?) z miast, do których docierają autobusy z Polski: wyjazd z Kowla o 8.00, z Łucka o 10.13, z Równego o 11.43, przyjazd do Kupowanie biletu Uwaga! Bilety powrotne należy kupić od razu po wjeździe na Ukrainę! Możemy spróbować je kupić we Lwowie lub już na Krymie. Po bilety na Krym możemy się wybrać do Lwowa wcześniej, bądź też zwrócić się do pośredników, np. do: Biura „Polres" w Warszawie, ul. Grójecka 17; tel. (022) 823 33 43, (022) 823 33 47, czy też znanego serwisu internetowego o Lwowie: http://lwow.wschod.info/krym. Najtaniej będzie jednak pojechać samemu i kupić bilety dla całej grupy - potrzebne będą wszystkie paszporty, bo bilety są imienne. Bilet na każdy odcinek kupujemy osobno. Najlepiej wypisać sobie na kartce i podać kasjerce następujące dane: trasa, numer (numery) pociągu (pociągów), data (daty) wyjazdu, ilość osób. Obsługę przy kasie przyspiesza również wypisanie na karteczce wszystkich nazwisk w cyrylicy (nie musi być zbyt dokładnie). Kasy przedsprzedaży: ul. Hnatiuka 20/22, Lwów. Serwis-Centr, czyli specjalne biuro usług dodatkowych, znajduje się na peronie pierwszym -1 piętro, od recepcji w prawo, kasa numer 20. Kolejki są tu znacznie mniejsze, ale każdy bilet kosztuje dodatkowo 10 UAH więcej. Możemy spróbować zarezerwować bilety telefonicznie, jednak będziemy musieli je też wcześniej odebrać. Bilety na pociągi dalekobieżne można kupić do 45 dni wcześniej i często 44 dni przed datą wyjazdu biletów już nie ma. Jeśli usłyszymy z ust kasjerki taką informację, nie znaczy to, że biletów nie ma w innej kasie, czasem można też kupić bilet od konika, ale zachowując najwyższą ostrożność. Można też liczyć na zwroty (których jest bardzo dużo), a w ostateczności udać się do kierownika pociągu (naczalnyka) i spytać o możliwość przejazdu (cena na odcinku Lwów - Symferopol to 50-90 UAH, zależnie od tego, czy śpimy na półce na bagaże w płackarcie, czy w służbowym przedziale u kierownika wagonu). Informacja kolejowa we Lwowie, tel.: 005,7482068,7485276. Rezerwacje, tel.: 390051 do 53. Numer kierunkowy do Lwowa - 32, a jeśli numer telefonu jest 6-cyf rowy - 322. CD 23 Symferopola o 10.06. Koszty zbliżone do podróży ze Lwowa. Niestety, autobusy PKS z Warszawy przyjeżdżają do Kowla o 21.00 i 22.00 - może sponsoruje je jakiś tamtejszy klub nocny? Wyjazd z powrotem z Symferopola o 13.44, w Kowlu będziemy o 15.44 następnego dnia. O 19.30 z Kowla odjeżdża PKS do Warszawy (50 zł). Chmielnicki - Symferopol. Latem pociąg nr 302 relacji Chmielnicki - Symferopol kursuje codziennie (od 1.09 w dni parzyste) i wyjeżdża w samo południe, by dotrzeć na Krym następnego dnia o 9.21. Dotrzemy tu ze Lwowa pociągiem dalekobieżnym, ale czeka nas wtedy nieuchronnie zarwanie przynajmniej części nocy (podróż ze Lwowa do Chmielnickiego trwa ok. 4,5 godz.). Relacja ta jest jednak przede wszystkim interesująca z punktu widzenia powrotu z Krymu (latem codziennie, od 1.09 w dni nieparzyste, nr 302?). Z Symferopola wyjeżdżamy o 13.36 i w Chmielnickim jesteśmy o 11.55. Następnie wychodzimy z dworca, idziemy prosto i w prawo, po czym łapiemy marszrutkę do dworca autobusowego (z napisem „??????????" [awto-wokzał]), skąd o 13.00 odjeżdża autobus do Przemyśla (58 UAH). Nie warto się fatygować do kasy, tylko od razu trzeba iść do kierowcy. Aby uniknąć wysokiej ceny, można zapłacić za kurs tylko do granicy bądź do Lwowa (17 UAH). We Lwowie zostaniemy wysadzeni przy ul. Horodeckiej, przy rondzie z posterunkiem DAI, na drodze do granicy (auto- bus nie zajeżdża do miasta). Stąd bezB problemu dojedziemy marszrutką doi centrum (1 UAH). W ten sposób tra-B sę Symferopol - Lwów pokonamy za I niewiele większe pieniądze, niż bez-? pośrednim kursem, bowiem pociąg do I Chmielnickiego jest dużo tańszy od tych I do Lwowa. Z Chmielnickiego jeździ też I jeden autobus w kierunku Jałty. Lwów - Odessa - Symferopol. 1 Ze Lwowa do Odessy kursuje 6 pocią-1 gów, ale nie każdy codziennie. Podróż 1 trwa 12 godzin i problemy z biletami są również częste, ale na pewno nie jest aż tak tragicznie, jak z biletami na Krym. Płackarta kosztuje ok. 28 UAH, kupę ok. 50 UAH. Z Odessy do Symferopola jeżdżą la-1 tem 3 pociągi: całoroczny o 18.25 (na miejscu o 6.22, nr 650?), kursujący w dni parzyste skład z Kiszyniowa o 2.45 (przyjazd o 14.32, nr 410) oraz pociąg nr 564? - ten ostatni kursuje tylko w określone dni lata. Koszt podobny jak ze Lwowa do Odessy. Lwów — Kijów - Symferopol. Kursów ze Lwowa do Kijowa jest dużo, choć tuż przed odjazdem również mogą występować braki biletowe (szczególnie ] w piątki i niedziele). Ciekawostką tej trasy jest czerwony „Grand Hotel" -wagon | klasy liuks, należący do hotelu o tej nazwie we Lwowie i kursujący w składzie ekspresu nr 92? (odjazd o 22.55, w Kijowie o 7.33). Z „zupełnie innej beczki". jest z kolei pociąg nr 660?, który wlecze | się od 19.40 do 10.45 przez cały Wołyń, ] umożliwiając jednocześnie dotarcie do stolicy za 13 UAH (wagon zahalnyj). W Kijowie, mimo że kursów do Symferopola jest bardzo dużo, trudno jednak leupić w sezonie bilet na ten sam dzień. Jeśli jednak zadbamy o to już we Lwowie, to mamy duże szanse na sukces. Koszt podróży zależy od pociągów i klas, jakimi będziemy podróżowali - przebycie tej całej trasy w płackarcie kosztuje ok. 60 UAH, zaś w kupę ok. 105 UAH. Z Kijowa podróżować można też nielicznymi, ale komfortowymi jak na tamte warunki autobusami: przejazd Kijów - Symferopol kosztuje 100 UAH, zaś kurs Kijów - Odessa to koszt 57 UAH. Ceny i rozkłady znajdziemy na: www.autolux.com.ua, www.gun-sel.com.ua i www.bus.com.ua. Podróż samochodem Kierowcy nie mają obowiązku posiadania międzynarodowego prawa jazdy. Jeśli nie chcemy wykupywać na przejściu granicznym obowiązującego na Ukrainie ubezpieczenia komunikacyjnego (podstawowy pakiet kosztuje kilkadziesiąt UAH), to powinniśmy mieć Zieloną Kartę. Tuż za przejściem zapłacić trzeba też opłatę ekologiczną (kilka USD, zachować kwit!) - to w sumie jedyna oficjalna opłata. Kierowcy, którzy wjeżdżają na teren Ukrainy nie swoim samochodem, muszą mieć oświadczenie właściciela o prawie do korzystania z pojazdu, poświadczone notarialnie w języku ukraińskim. Jeśli planujemy być na Ukrainie dłużej, to może zajść potrzeba przerejestrowania numerów na tymczasowe ukraińskie. Przy wyjeździe oficjalnie nie powinno być żadnych opłat, jednak często zdarza się, że w niedługiej z pozoru kolejce stać można długie godziny. To zasadniczo największy problem w podróżowaniu samochodem po Ukrainie. Po przejściu krążą wtedy osobnicy, proponujący przekroczenie granicy w kilkanaście minut za 20-50 USD. Aby się tego ustrzec, warto przekraczać granicę ok. godz. 2.00-3.00 w nocy, kiedy ruch jest najmniejszy. Polecane jest przejście Krościenko - Kor-czowa, za to nie polecamy wracać przez przejście Medyka- Szeginie. Trzeba też wspomnieć, że od czasu przystąpienia Polski do UE sprawa kolejek się poprawiła, poza tym nie stoimy już w kolejce dla Ukraińców przed polską kontrolą. Historie o strasznych drogach i bandytach, grasujących po ulicach, można włożyć między bajki. Ruch jest mniejszy niż u nas, za to kierowcy mają więcej fantazji (nie mylić z wyobraźnią), nie lubią też włączać świateł (ew. postojowe, jak już jest zupełnie ciemno), a głębokość bieżnika na oponach często oscyluje na poziomie tej w Formule 1. Od 1 kwietnia 2005 r. OC jest na Ukrainie obowiązkowe, więc jeśli jakiś miejscowy zaszarżu-je ze szkodą dla nas, to należy go pytać o polisę, choć najczęściej kierowcy rozliczają się na miejscu. Część polskich polis AC działa również na Ukrainie. Żadna z nich jednak nie obejmuje kradzieży, a dokupienie tej opcji kosztuje stanowczo za dużo. Ceny jednak spadają i miejmy nadzieję, że wkrótce osiągną rozsądny poziom. Ilość kradzieży jest na podobnym pozio- mie co w Polsce, a luksusowych aut jeździ chyba więcej, niż u nas, warto jednak nie zostawiać nic na wierzchu i stawiać nasze pojazdy na strzeżonych parkingach, które nie kosztują dużo. Milicjanci (ukr. DAI, ros. GAI; popularnie: „gajiszniki") są zwykle mili, acz skrupulatni. Najeżdżających kołem na linię ciągłą czujni stróże porządku wyłapują nawet na zupełnych pustkowiach, posługując się lornetkami. Drugą kategorią częstych kar są kary za przekroczenie prędkości. Najczęściej milicję spotkamy na obrzeżach miast, gdzie ma ona stałe posterunki. Bardzo powszechne jest ostrzeganie się światłami, dobrze jest też jechać za miejscowym, jednak nie liczmy, że funkcjonariusz zatrzyma Zaporożca, jeśli za nim jedzie obcokrajowiec w Audi. Gdy nas już jednak zatrzymają za coś konkretnego, to płaćmy na miejscu i nie więcej niż 20 UAH, niezależnie od wykroczenia i sumy, jaką zaśpiewa nam na początku milicjant. Rachunku nie dostaniemy, za to możemy dostać rady na dalszą podróż. Oficjalna droga płacenia mandatu oznacza podróż do banku i z powrotem, zaś opłaty według taryfikatora nie przekraczając UAH. Możemy spotkać kontrolę ekologiczną, która za pomocą ciekawego urządzenia wykryje w spalinach naszego cudu techniki z katalizatorem więcej szkodliwych związków, niż we wszystkich, przemykających obok, kopcących UAZ-ach razem wziętych. Kupujemy „talonczik" za ok. 30 UAH, umieszczamy za szybą i zapominamy o sprawie. Nawierzchnie są porównywalnej jakości do naszych - im dalej od granicy tym lepiej. Drogi są szersze, choć z nieco rozmytym poboczem. Oznakowanie raczej słabe, głównie dlatego lepiej nie podróżować w nocy. W nocy nie widać też zdarzających się dziur w jezdniach, no i trudno o ewentualną pomoc. Benzyna kosztuje ok. 2,90 UAH, gaz - ok. 1,90 UAH (2004). Tankujmy nieduże ilości i tylko na dużych stacjach, broń Boże z kanistra! Optymalna trasa przejazdu to: Lwów (???i? / Lviv) - Tarnopol (??????i?? / TernopiT) - Chmielnicki (???????????? / Khmelnytskyi) - Winnica (?i????? / Vmrtytsya) - Humań (????? / Umari) - Pierwomajsk (??????????? / Peryomaysk) - Mikołajów (???????? / Mykolaw) - Chersoń (?????? / Khersoń) - Krasnopiere-kopsk (???????????????? / Krasnope-rekopsk) - Symferopol (?i????????? / Simferopol). Część drogowskazów podaje też nazwy w oficjalnej transkrypcji (jw. w nawiasach). Jeśli zmierzamy do Odessy, to w Humaniu wjeżdżamy na autostradę i mkniemy nowiutką drogą do samego miasta (póki co bezpłatnie). Droga na samej Ukrainie zajmie nam min. 18 godzin. Lepiej nie jeździć nocą, więc konieczny będzie nocleg - po drodze jest trochę przydrożnych moteli. Przed wjazdem na Krym czeka nas opłata 10-15 UAH za samochód. Jest tam również znak STOP, przed którym koniecznie trzeba się zatrzymać (obserwacja lornetkowa). ROZDZIAŁ II INFORMACJE KRAJOZNAWCZE O REGIONIE CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA Położenie Półwysep Krymski leży w południowej części Ukrainy, między 44°23' i 46°21' szerokości geograficznej północnej oraz między 32°32' i 36°35' długości geograficznej wschodniej - jest to największy półwysep Morza Czarnego. Od południa i zachodu otacza go Morze Czarne, natomiast od północnego wschodu Morze Azowskie. Obydwa morza są połączone Cieśniną Kerczeńską, która oddziela Półwysep Kerczeński (najbardziej na wschód wysuniętą część Krymu) od Półwyspu Tamańskiego, należącego już do Rosji. Półwysep Krymski z lądem łączy wąski, 8 kilometrowej szerokości Przesmyk Perekopski, a także sztucznie usypane groble, po których biegnie droga i linia kolejowa. Nasypy te przebiegają przez Morze Gnilne (tzw. Siwasz). Siwasz to płytki zbiornik morski, odcięty przez Mierzeję Arabacką (Strzałka Arabac-ka, długości ok. 115 km) od Morza Azowskiego. Oba akweny łączy jedynie wąska cieśnina leżąca na północy półwyspu, w pobliżu miejscowości Gienicziesk. Siwasz silnie roz-członkowuje północną linię brzegową Krymu, tworząc wiele malowni- czych zatoczek, półwyspów i wysepek. Rozciągłość półwyspu z południa na północ (od przylądka Sarycz do Przesmyku Perekopskiego) wynosi ok. 207 km, natomiast ze wschodu na zachód (od Cieśniny Kerczeńskiej do przylądka Tarchankut) ok. 324 km. Krym zajmuje powierzchnię ponad 26 tys. km. Największe zatoki półwyspu należące do Morza Czarnego, to na zachodzie Zatoka Karkinicka i Zatoka Kalamicka, a na wschodzie Zatoka Teodozyjska. Główne zatoki półwyspu należące do Morza Azowskiego, to Zatoka Arabacką i Zatoka Kazantypska. Geomorfologia i geologia W południowej części Krymu na obszarze 7 tys. km rozciągają się, zgodnie z kształtem wybrzeża, góry. Resztę półwyspu (19 tys. km) zajmują nizinne stepy. Największe półwyspy Krymu (Półwysep Kerczeński i Tarchankut) są lekko pagórkowate, ze wzniesieniami, które nie przekraczają 200 m n.p.m. Podążając z północy na południe przez płaskie, monotonne stepy, można zauważyć stopniowy wzrost wysokości, aż do wybrzeża, przy którym znajdują się najwyższe masywy górskie (powyżej 1000 m n.p.m.), zwieńczone płaskimi szczytami (tzw. jajła-mi, co w języku tatarskim oznacza po prostu letnie pastwiska). Morza oblewające Krym - Czarne i Azowskie Morze Czarne to śródlądowy zbiornik morski między południowo-wschodnią Europą i Azją Mniejszą. Jego przeciętna głębokość wynosi 1315 m, a głębokość maksymalna sięga 2258 m. Akwen ten o długości 1150 km (rozciągłość równoleżnikowa) i szerokości 580 km (rozciągłość południkowa) oraz o powierzchni wynoszącej ok. 422 tys. km2 zawiera przeszło 555 tys. km3 wody morskiej. Morze Czarne połączone jest z Morzem Śródziemnym przez cieśniny Bosfor i Dardanele oraz przez morze Marmara. Linia brzegowa jest tu słabo urozmaicona; jednie na północnym zachodzie zatopione doliny rzeczne utworzyły wiele limanów. Klimat panujący nad morzem, dzięki otoczeniu go ze wszystkich stron dużymi obszarami lądowymi, ma charakter bardziej kontynentalny, niz morski. W okresie zimowym panują tu porywiste wiatry południowo-wschodnie, powodując spadki temperatury nawet do -25"C, w lecie zaś temperatura utrzymuje się w granicach 22-23°C. Temperatura wód powierzchniowych wynosi w zimie 3-7°C, latem zaś zwiększa się do 22, a nawet do 25°C Czasami temperatury w zimie w części północno-zachodniej spadają poniżej zera, powodując zamarznięcie limanów i niewielkich obszarów w tym rejonie. Największymi rzekami uchodzącymi do Morza Czarnego są: Dunaj, Dniestr, Bug i Dniepr. Za ich sprawą morze wyrównuje swój bilans wodny - ogromne parowanie w lecie kompensowane jest wodami dostarczanymi przez te ogromne rzeki. Ciekawym zjawiskiem, spowodowanym mieszaniem się wód rzecznych i morskich, jest zmniejszenie się zasolenia wody przy ujściach rzecznych. Przy średnim zasoleniu wód powierzchniowych wynoszącym 18,2 promila następuje wysłodzenie wód w części północno-zachodniej zbiornika (rejon delt rzecznych) i zasolenie obniża się do 14 promili, a w strefie przybrzeżnej tego rejonu nawet do 5 promili. W Morzu Czarnym żyje ok. 180 gatunków ryb, jednak gospodarcze wykorzystanie tych zasobów jest niewielkie. Ogółem odławia się nieco ponad 0,1 min ton ryb rocznie, są to głównie sardele, ostroboki, makrele i ryby jesiotrowate. Morze Czarne jest basenem, w którym następuje stagnacja wód. Oznacza to, że poniżej warstwy wody powierzchniowej, w której normalnie żyją organizmy, wody głębsze są silniej zasolone i brak tam tlenu. Są to tzw. wody anoksyczne (pozbawione tlenu), w których nie żyje nic prócz bakterii. Resztki organizmów opadających na dno w małym stopniu ulegają rozkładowi. Podczas tego procesu wydziela się siarkowodór, który zatruwa wody przydenne. Morze Czarne kojarzy się ze spokojnymi, niczym nie wzburzonymi ciepłymi wodami, po których sielankowo pływają statki iłódeczki, ale istnieje również i inne, ciemniejsze jego oblicze. Na morzu tym bowiem zdarzają się wielkie sztormy, o czym najlepiej świadczą potężne betonowe trójnogi-falochrony, które zabezpieczają wybrzeże przed sztormowymi falami. Znany malarz marynista Iwan Ajwazowski przedstawł na swoich obrazach potęgę zniszczenia tego spokojnego morza. Drugim zbiornikiem wodnym regionu jest Morze Azowskie. Cechuje go niewielka głębokość - średnio 7 m, a głębokość maksymalna wynosi jedynie 13,5 m. Powierzchnia tego morza to 38 tys. km2. Temperatura wód powierzchniowych wynosi w zimie ok. -??, natomiast latem dochodzi do 25-27'C. Średnie zasolenie wód to ok. 13 promili. Rozwinięty jest tu połów sardeli, sandaczy i ryb śledziowatych. Stepy zajmująblisko 75% powierzchni Krymu. Są to płaskie, suche obszary których jedynym urozmaiceniem są zapadliska, płytkie wąwozy, źródła i koryta okresowych rzek. W rejonach stepowych, szczególnie niedaleko wybrzeża, występuje też wiele słonych jezior i bagien. Góry Krymskie osiągają długość 150 km, ciągnąc się z południowego zachodu od Bałakławy na północny wschód do Teodozji. Wykazują one specyficzną budowę morfologiczną. Na przedgórzu wyróżnia się tzw. pasmo zewnętrzne i wewnętrzne, a główne, najwyższe pasmo górskie, położone nad samym wybrzeżem, albo schodzi bezpośrednio do morza, albo tworzy kilkusetmetrowe urwiska nad przybrzeżną niziną. Pasmo zewnętrzne, najniższe, rozciąga się od Sewastopola do Starego Krymu. Wznosi się ono na maksymalną wysokość 342 m., tworząc rodzaj „kurtyny" wyrastającej wprost ze stepu. Kolejne pasmo (wewnętrzne) zaczyna się od przylądka Fiolent, a kończy także w Starym Krymie. Jego maksymalna wysokość to 723 m n.p.m. i podobnie jak cały łańcuch Gór Krymskich wygina się ono łukowato w kierunku północnym. Pasma zewnętrzne i wewnętrzne nie uległy sfałdowaniu, a zostały jedynie wychylone pod niewielkim kątem w stronę stepu. Tworzą one coś na kształt połamanej tafli lodu, którą przekształciły uskoki i erozja. W efekcie stoki północne tych łańcuchów są nachylone pod niewielkim kątem, południowe zaś opadają bardzo stromo, tworząc urwiska i obrywy, tak charakterystyczne dla rzeźby terenu tego regionu. Główne i najwyższe pasmo, składające się z wysoko podniesionych, płaskich masywów (jajły), ciągnie się od rejonu Bałakławy na zachodzie do przylądka Ilji w okolicach Teodozji na wschodzie. Szczyty tych masywów są płaskie, najczęściej z kilkoma kulminacjami, co powoduje, że czasami trudno Jajły i ich najwyższe szczyty Jajła (masyw) Nazwa szczytu tysaja Wysokość w m n.p.m. Bajdarska 738 Aj-Petrińska Aj-Petri 1234 Jałtańska tapata 1406 Nikitska Demir-Kapu 1539 Babugańska Roman-Kosz 1545 Czatyrdah Eklizi-Burun 1527 Demerdżyńska DemerdżyPn. 1356 Tirkieńska Tyrke 1283 Dołgorukowska - 1003 Karabiańska Taj-Koba 1259 znaleźć najwyższy wierzchołek. Najwyższym szczytem jest Roman-Kosz (1545 m n.p.m.), choć najbardziej znany w Polsce jest niewątpliwie masyw Czatyrdah z kulminacjąEklizi-Buran na wysokości 1525 m n.p.m. Najwyższe pasmo oddziela od morza wąska przybrzeżna nizina, choć w wielu miejscach (Sudak, Kara-Dag, Ajudah) góry schodzą wprost do Morza Czarnego. Poza wybrzeżem obrywy skalne (klify) występują też w południowej części Półwyspu Tarchankut, w okolicach Sewastopola oraz we wschodnich krańcach Zatok Teodozyjskiej i Arabackiej. Formy krasowe -jaskinie i kotły Krym obfituje w pieczary, groty, jaskinie i inne formy krasowe, rozwijające się w podatnych na procesy wietrzenia skałach węglanowych. Na półwyspie naliczono ok. 870 jaskiń naturalnych, a większość z nich znajduje się w masywach górskich. Najbardziej znane z dużej ilości jaskiń są masywy Kara-Dag (zob. Rozdział IV, Trasa 6), Aj-Petri i Czatyrdah. Masyw Karabi-Jajła (na północny zachód od Jałty) słynie z „szacht" - niemal pionowych skalnych studni. Najgłębsze z nich to: Sołdatskaja - 500 m i Mołodieżnaja - 260 m głębokości. Na Dołgorukowskiej Jajle (zob. Rozdział V, Trasa 8) najsłynniejsza jest Czerwona Jaskinia (Krasnaja Pie-cziera) o długości ponad 17 km. Na Czatyrdahu (zob. Rozdział V, Trasa 6) jaskinie znajdują się zarówno w niższych, jak i w wyższych częściach plateau. W niższej części łatwo dostępne są jaskinie Chłodna (Chołodnaja albo Suuk-Koba) oraz Tysiąca Głów (Tysacziegołowaja albo Binbasz - Koba). Najbardziej znane jaskinie to Jaskinia Bezdenna, o głębokości 161 m, oraz 220-metrowa j askinia Chód Konem. Na niższym plateau przystosowano do ruchu turystycznego jaskinie: Marmurową (Mramorna-ja) i Emine-Bair-Chosar. Na Aj-Petri najsłynniejsza jest szachta Kaskadowa (Kaskadnaja) o głębokości 400 metrów. Łatwo do-1 stępne są także jaskinie Skielskaja, Sjundurliu, Danilcza, Partizanskaja i Dubowaja. Z Eupatorii można dostać się do wsi Olieniowka, a kilka kilometrów od niej położone są skalne wzniesienia: Wielki i Mały Atliesz (zob. RozdziałIV, Tra-\ sa 1), w których znajduje się dużo pieczar, osiągających do 12 m głębokości. Część z jaskiń położonych na wybrzeżu jest na wpół zatopiona. Ich długość I sięga od 35 do 150 m, szerokość od 7 do 35 m, a głębokości wody - do 4 m. Umożliwia to wpływanie do i nich łódką lub motorówką. Przykładem innych form erozyjnych mogą być kotły w Wielkim Kanionie (zob. Rozdział V). Najsłynniejszy kocioł; to tak zwana Wanna Młodości, w której' kąpią się tylko najodważniejsi, bowiem woda w niej ma przez cały rok 9-11 °?. W całym kanionie mnóstwo jest ma- lowniczych zagłębień, które bezustannie są rzeźbione przez zimne wody potoku- Drążenie skał przez wodę nie zawsze jest jednak ciche i długotrwałe. Po wiosennych roztopach i deszczach wiele strumieni zamienia się w rwące rzeki, które z impetem huraganu niszczą koryto. Lepiej wtedy nie znajdować się na ich drodze. Innym, chyba najważniejszym czynnikiem kształtującym morfologię gór, jest insolacja, czyli oddziaływanie słońca na skały. Podczas gorącego dnia skały nagrzewają się do bardzo wysokich temperatur, a podczas nocy temperatura spada. Taki duży gradient temperatury, notowany przede wszystkim w najwyższych partiach gór, powoduje dezintegrację i niszczenie skał. Budowa geologiczna Na półwyspie mamy do czynienia z dwoma regionami o zróżnicowanej budowie geologicznej. Na południu znajdują się Góry Krymskie, których historia sięga orogenezy alpejskiej, a na północy część stepowa Krymu, która związana jest z Zapadliskiem Przyczarnomorskim. Na powierzchni znajdują się wychodnie skał permskich, mezozo-icznych i kenozoicznych. Dokładne analizy składu otoczaków w konglomeratach i zlepieńcach mezozo-icznych wykazały, że pod pasmami mezozoicznymi gór znajdują się utwory permskokarbońskie, wykształcone jako wapienie, granity, dioryty, fylli-ty i kwarcyty. W Górach Krymskich i na ich przedgórzu znajdują się także dość liczne wychodnie skał magmowych i wulkanicznych o różnym składzie i formach (lakolity, małe intruzje, dajki, potoki i pokrywy). Na trasie od Ałuszty do Jałty znajdują się lakolitopodob-ne masywy, jak np.: Kastel, Aj-Tobą, Czumni-Burun, Urąga, Szarka i najłatwiej rozpoznawalny Ajudah (zob. Rozdział IV, Trasa 5). Duża ilość małych intruzji środkowojurajskich znajduje się między Ałupką i Gurzuf. Mimo że skały magmowe i wulkaniczne dość wyraźnie kontrastują z osadowymi, brak jest praktycznie na granicach między nimi skał metamorficznych (przeobrażonych). W południowo-zachodniej części Krymu mamy do czynienia z tektoniką uskokowo-blokową. Pod względem wielkości wyróżnia się wyraźnie blok Gór Krymskich o długości ok. 100 km i szerokości 45 km. Wokół niego znajdują się liczne, dużo mniejsze bloki. Region jest pocięty siecią uskoków diagonalnych i ortogonalnych systemów, przy czym przeważają te ostatnie (płaszczyzny uskokowe zbiegają się pod mniej więcej kątem prostym). Największe uskoki (strefy rozłamów) to: Krymski, Południowo-brzegowy, Odessko-Synopski i Cen-tralnokrymski. Na południowo-zachodnim skraju półwyspu krzyżują się uskoki: Krymski i Chersoneski. W miejscu tym znajduje się środkowojurajska struktura pochodzenia wulkanicz- Ciekawostki geologiczne Zainteresowani geologią powinni zwrócić uwagę na posadzki, np. w Bakczysaraju, czy w Su-daku. Wyłożone są one piaskowcem, w którym znajduje się szereg struktur sedymentacyjnych, czyli powstałych w czasie tworzenia się tych skał. Inną ciekawostką są bardzo specyficzne wapienie, zbudowane z dużych ilości muszli różnego typu organizmów. Wyglądają one jak porowate, żółtawe pustaki i, co ciekawe, wykorzystuje się je właśnie jako kamień budowlany. Budowle z tych „naturalnych pustaków" bardzo często można spotkać na całym Krymie. Kolejną ciekawostką jest fakt, że od Półwyspu Kerczeńskiego nazwę swą wywodziła pewna substancja, którą na początku XX w. nazwano właśnie kerczenitem. Jest to koloidalny produkt wietrzenia minerału wiwianitu (uwodniony fosforan żelaza dwuwartościo-wego). Nazwa kerczenit została jednak później zdyskredytowana z powodu ujednolicenia nazw minerałów. no-tektonicznego. Rozłam Krymski to także miejsce pogrążania się płyty scytyjskiej, co powoduje podnoszenie się gór Krymu z prędkością 5-7 mm/rok. Wszystkie rozłamy „żyją", co przyczynia się do aktywności sejsmicznej regionu. Na morfologię stepowej części Krymu nie ma wpływu sieć rzeczna, gdyż niemal zupełnie brak tu rzek. Bardzo pięknym przykładem erozji gór jest Demerdży, wspaniałe dzieło natury. Zobaczyć tu można, jak wielki wpływ na kształtowanie się krajobrazu ma erozja, oddziaływująca długotrwale (przez miliony lat) i powoli, w sposób niezauważalny dla człowieka (zob. Rozdział V, Trasa 7). Klimat Klimat Półwyspu Krymskiego nierozłącznie związany jest z oddziaływaniem na siebie morza i lądu. Nie można pominąć również Gór Krymskich, to one bowiem sprawiają, że klimat w tym regionie jest tak zróżnicowany. Tutejszy klimat jest niejako dwojakiego rodzaju. Większa część półwyspu, a konkretnie jego wnętrze (stepy), znajduje się pod działaniem suchych mas powietrza znad lądu. Kształtuje się tu latem suchy i gorący klimat kontynentalny, spotęgowany jeszcze barierą górską na południu. Zima w tych rejonach jest chłodniejsza (średnia temperatura w styczniu wynosi ok. 1°C), a sumy opadów w miesiącach zimowych i letnich są bardzo wyrównane. Natomiast na południowym wybrzeżu ta sama bariera gór powoduje panowanie ciepłego, Temperatury Krymu Miejscowość Średnia temperatura powietrza w °? Styczeń Lipiec Eupatoria 0 23 Kercz -0,5 23 Symferopol -0,5 22 Teodozja 1 22 Sewastopol 1 21,5 Aj-Petri -3,7 15,5 Jałta 3,5 22,5 łagodniejszego (za sprawą morza), klimatu śródziemnomorskiego (w styczniu średnia temperatura wynosi aż 4°C). Wilgotne masy powietrza znad Morza Czarnego przechodząc przez łańcuchy górskie oddają prawie całą wilgoć, zaś jej resztę - na wybrzeżu. Ilość opadów w tych regionach zwiększa się szczególnie w miesiącach zimowych i wiosennych, choć i tak jest stosunkowo mała -jedynie w rejonach górskich przekracza czasami 1000 mm na rok. Regiony najwyższych masywów (główne pasmo górskie) w zimie są narażone na schodzenie lawin śnieżnych. Z opadami związany jest obszar występowania lasów, ograniczający się w głównej mierze jedynie do terenu Gór Krymskich (zob. Rozdział U, Przyroda). Brak obszarów leśnych w innych regionach spowodowany jest właśnie brakiem wystarczającej ilości wody. Na półwyspie wiatry osiągają największe prędkości w rejonach górskich. Na szczycie Aj-Petri zarejestrowano niebezpiecznie szybkie wiatry o prędkości 20 m/s (72 km/godz.), a w porywach do 40 m/s (144 km/godz.!). Średnia roczna szybkość wiatrów w rejonach górskich wynosi 6-7 m/s (21,6-25,2 km/godz.). Na stepach i przedgórzu wiatry wieją już ze znacznie mniej szymi prędkościami - ok. 3 m/s (10,8 km/godz.). Na wybrzeżu morskim wieją bryzy. Są to okresowe wiatry, tworzące się na skutek niejednorodnego nagrzewania się i oziębiania wody morskiej i lądu, co powoduje powstawanie lokalnych Opady Krymu Miejscowość Średn a roczna suma opadów w mm Symferopol 460 Teodozja 360 Aj-Petri 1030 Jałta 520 Kercz 410 Eupatoria 370 niżów i wyżów. W dzień wieją one z morza ku lądowi (bryza morska), nocą natomiast kierunek się zmienia na przeciwny (bryzy lądowe). Wieczorem, przy zmianie bryzy morskiej na lądową, następuje bezwietrzna pogoda, która trwa 2-3 godziny. W upalne dni bryzy morskie przynoszą nad ląd chłodniejsze masy powietrza. W górach wieją wiatry dolinne. Podobnie jak w przypadku bryz ich ruch jest dobowo zmienny. W ciągu dnia wieją w górę, natomiast nocą masy powietrza przemieszczają się w dół. Wiatry te przenoszą z gór chłodne powietrze ku dolinom, dzięki czemu południowe wybrzeże i przedgórze są dobrze przewiewane i noce nie są tu tak duszne, jak wewnątrz półwyspu. Maksymalne średnie temperatury powietrza w lecie (lipiec) występują w Eupatorii i Symferopolu i dochodzą do 40°C. W Eupatorii (miasto na wybrzeżu) jest to związane są z największym nasłonecznieniem zachodniego wybrzeża. W lecie średnie temperatury są stosunkowo wyrównane, poza rejonami górskimi, gdzie są one z wiadomych względów niższe. N ob o .OL. 'E ro 141 <_> O L= O 'oo Ol cc 113 ? ? ? '?? ?> ?? 114 - Bracie, ratuj! - wołał młodzieniec. - Niech Bóg cię ratuje - odparł tamten. Rozwścieczyło falę tchórzostwo starszego brata. Rozpędziła się, zakipiała, zmyła go ze skały i pochłonęła. Młodszego brata zabrała natomiast na dno, gdzie przyjęła go morska królowa. Jego łzy przemieniła w lśniące perły, a włosy w korale. Ciało starszego brata rozszarpały ryby i raki, tylko tchórzliwego serca nikt nie chciał tknąć. Leżało na dnie morza, śliskie i zimne. Od palącego wstydu zaczęło blednąc i blednąc, aż w końcu stało się całkiem przezroczyste. Leży tam do dziś, tylko od czasu do czasu morze wyrzuca je na brzeg. Tam serce wysycha i ginie bez śladu. O rusałce i fontannie z Mischoru Dawno temu we wsi Mischor żył skromny człowiek. Miał on piękną córkę Arze. Zgrabna i wiotka była jej postać, niczym łodyga winogrona, usta podobne wiśniom, a policzki aksamitne jak dojrzałe brzoskwinie. Wszyscy mężczyźni z zachwytem patrzyli na dorastającą dziewczynę, ale najbardziej przyglądał się jej starzec o złych oczach - Ali-Baba. Krążyły o nim plotki, jakoby porywał dziewczęta i sprzedawał je na targu niewolników. Mijały lata, a Arza piękniała z każdym dniem. Lubiła przychodzić do fontanny i przysiadłszy na brzegu, rozmyślać o chłopcu, którego kiedyś spotkała. W końcu któregoś dnia chło- piec przysłał swatów. Rozradowała się dziewczyna, rozradował się jej stary ojciec i cała wieś na wieść o nadchodzącym weselu. Ostatniego dnia, kiedy już wszystko było przygotowane, Arza pobiegła do fontanny, aby podzielić się szczęściem ze swą niemą powierniczką. Nie zauważyła śledzących ją oczu, złych oczu. Nagle czyjeś ręce pochwyciły ją, związały, zarzuciły płaszcz na głowę i poniosły do łodzi. Wielka była rozpacz narzeczonego, wielka była rozpacz ojca i wszystkich mieszkańców wioski. Wylewała łzy fontanna, ale najbardziej płakała Arza. Trafiła do haremu samego sułtana, ale nie przyniosło jej to radości. I mimo że po roku urodziła syna, nie zaznała spokoju. Któregoś dnia wzięła dziecko na ręce, wyszła na wysoką basztę i rzuciła się do morza. Tego samego dnia u brzegów Mischoru z fal wyłoniła się rusałka i młodzieniec. Podeszli do fontanny i przysiedli na jej kraju. Nikt nie wie, o czym szeptali. Potem młodzi wrócili do morza... aby powrócić następnego roku. Nie każdy może zobaczyć rusałkę. Wszyscy natomiast mogą obejrzeć Arze, uwiecznioną w brązie przez estońskiego rzeźbiarza A. Adamsona. Jej pomnik stoi wciąż przy źródle w Mi-schorze. Kopalnia złota pod Czatyrdahem Całe życie spędził w siodle wielki chan Giren. Niestrudzony i nienasycony był w krwawych bojach. Minęło dwadzieścia lat jego panowania. Chan miał wszystko, czego może życzyć sobie człowiek. Nie miał tylko jednego - potomka. Brak syna spędzał sen z oczu możnowładcy. Nieraz widywano, jak rwał włosy z brody, nieraz mordował bez litości tych spośród swoich poddanych, którzy mieli dzieci. Nieraz w pałacowych basenach topił swoje żony lub padał na twarz przed Allahem. Syna jednak nie zyskał. Pewnego dnia, kiedy chan wychodził z meczetu, podszedł do niego starzec o wyglądzie derwisza i powiedział: - Panie, chcę ci pomóc i chyba potrafię to zrobić. Chan zawrzał gniewem nad śmiałością starca, lecz ten nie przestraszył się wzroku władcy. Polecił tedy derwiszowi przyjść do pałacu o zmierzchu. Nikt nie wie, o czym chan Giren rozmawiał z derwiszem, dość że równo o północy obaj wsiedli na konie i pognali w kierunku góry Czatyrdah. Dojechali do wąwozu zwanego Ciemnym i dalej poszli już piechotą. Kiedy zagłębiali się w czerń, derwisz powiedział: - Panie, masz jeszcze czas się rozmyślić i zawrócić. Giren jednak nie zawrócił. Nie wiadomo, co działo się w Ciemnym Wąwozie. Wiadomo tylko, że po jakimś czasie wybiegł stamtąd zupełnie blady chan, wskoczył na konia i pognał w kierunku miasta. Za nim, z wąwozu, powiało ostrym zapachem siarki. Po dziewięciu miesiącach przyszedł na świat syn. Na policzku chłopca było czerwone znamię, jakby od przypale- nia ogniem. Chłopiec rósł zdrowo, lecz od najmłodszych lat przejawiał zły charakter. Nie przerażały go kaźnie i egzekucje. Lubił oglądać ból i cierpienie. Nawet na polowaniach uganiał się głównie za ranną zwierzyną. Chan patrzył na syna i radował się. Chłopiec był przecież taki, jak tego oczekiwał ojciec. Był człowiekiem bez serca. Minęły lata i chan poczuł, że nadszedł jego czas. Wezwał więc syna i rzekł: - Po mojej śmierci ty obejmiesz królestwo. Ale pamiętaj, musisz pojechać do Ciemnego Wąwozu, gdzie spotkasz starego derwisza. Złożysz derwiszowi pokłon i podziękujesz za wszystko, co dla nas zrobił. Starzec spełni też jedno twoje życzenie. Po śmierci ojca młody władca wyruszył z wizytą do derwisza. Po drodze spotkał staruszka, który niósł chrust z lasu. - Precz mi z drogi! - krzyknął młody chan i smagnął starca batem tak, że aż krew trysnęła mu na rękaw. Kiedy dojechał do derwisza, ten spojrzał na zaschniętą krew na ubraniu i rzekł: - Znam twoje życzenie. Chcesz, aby wszyscy ludzie drżeli przed tobą. Chcesz siać strach, rozpacz i pożogę. Spełnię twoje marzenie. Dam ci tyle złota, że będziesz mógł uzbroić największą armię świata. Za sprawą tej armii ginąć będą narody, a żyzne ziemie obrócą się w jałowe pustynie. Zgodnie ze wskazówkami derwisza, młodzieniec znalazł szczelinę u stóp Czatyrdahu, a w niej żyłę złota. Uzbroił chan wielką armię. Zawo- ") jował liczne kraje. Gdziekolwiek się pojawiał, słychać było krzyk i łkanie. | Gdziekolwiek przejechał, zostawiał po sobie śmierć i zgliszcza. Wyruszył też chan na północ. Rabował tam doby- J2 tek, ludzi pędził w niewolę. Pośród jeń- ffi ców znalazł się śmiały człowiek, któ- ? ry krzyknął: oo - Poczekaj okrutniku! Przyjdzie czas, kiedy przepełni się czara wylanej przez f° ciebie krwi. o Roześmiał się chan. Rozkazał zabić o śmiałka. Nie wiedział jednak, że klą-ai twa wkrótce się spełni. Pośród tłumu jeńców była kobieta, która cały czas wypłakiwała oczy. Podczas najazdu Tatarów jej dwunastoletnia córka uciekła do lasu. Teraz matka zamartwiała się, czy dziecko nie głoduje, czy nie rozszarpały go dzikie zwierzęta. Córka jednak cały czas szła za pojmanymi w jasyr. Żywiąc się padłymi końmi, podążała za najeźdźcami w nadziei, że odnajdzie matkę. Kiedy doszła na Krym, błąkała się pośród lasów, aż doszła w okolice Czatyrdahu. W tym czasie chan wiózł złoto ze swojej złotodajnej szczeliny. Ukryta w krzakach dziewczynka zobaczyła, jak jedna grudka złota wypada. Pomyślała, że taki zamożny pan może pomóc jej odnaleźć matkę. Wyszła więc z ukrycia i podała chanowi zgubioną grudkę. Jednak zły człowiek tylko """"N. rozwścieczył się zuchwałością dziec-116 ) kai wysmagał ją batogiem. Niewinna —' krew spłynęła na złoto. Któraś z kropli krwi przepełniła czarę. Odbił się od nieba krzyk dziewczynki. Wzruszyła się góra Czatyrdah na widok łez dziecka. Zadrżała, widząc niewinną krew. Rzuciła kamieniami i przysypała okrutnego chana. Nie ma już odtąd złota na Krymie. Nie ma też strasznych najeźdźców, a ciała chana nikt nigdy nie znalazł i nie znajdzie. O sprytnym Kozaku i chciwym Turku z Mangupskiej Cytadeli Opowiadają starzy ludzie, że w czasach panowania Turków na Krymie żył na Mangupie pasza, naczelnik straży zamkowej. Był on niezmiernie chciwy. Niczego tak nie kochał jak złota. Na podwładnych nakładał wielkie podatki i grabił ze swoimi żołnierzami okoliczne wsie. Kiedy przyprowadzano jeńców, pasza zabierał im wszystko, co mieli. Raz w lochu zamkowym zamknięto sprytnego Kozaka. Kozak szybko poznał słabość paszy i postanowił to wykorzystać. Całymi wieczorami pozyskiwał jego sympatię, opowiadając historie o bogactwach dalekich krajów, które widywał podczas swych licznych podróży. Pewnego dnia, kiedy pasza jak zwykle przyszedł posłuchać Kozaka, ten powiedział: - Postanowiłem wyjawić ci tajemnicę. Dotychczas zwlekałem, gdyż musiałem się przekonać czy jesteś dobrym człowiekiem. Pasza zabrał Kozaka do swojej komnaty, a ten zaczął opowiadać. Mówił o wielkim skarbie, który kiedyś przynieśli na Krym Kozacy i ukryli w jaskini właśnie w pobliżu twierdzy Mangup. Bajał o złocie, srebrze, drogich kamieniach. Opisywał perły i rubiny na ciężkich od złota naszyjnikach, diamenty na drogocennych pierścieniach. Zasłuchanemu paszy oczy zaszły mgłą. Wyobrażając sobie wszystkie te bogactwa, pogrążył się we śnie. Śniło mu się, że poświęca całe dnie na szukanie skarbu. Przetrząsa okolicę, zagląda do każdej dziury, pod każdy krzak. Kiedy jest już bliski rozpaczy, nagle pośród kamieni dostrzega coś błyszczącego. Podbiega, odgarnia kamienie i widzi złote monety. Nagle ukazuje mu się piękna dziewica i odzywa się tymi słowy: - Te pieniądze należą do mnie. Nie pozwolę odebrać sobie posagu, chyba, że zostaniesz moim mężem. Kiedy już chciał powiedzieć „tak" - obudził się. W komnacie było pusto, a na podłodze leżały pęta Kozaka. Nie miał jednak pasza czasu, by ruszać w pościg za zbiegiem. Od razu zaczął poszukiwania skarbu. Przemierzył wszystkie lochy i piwnice pałacu, rozkopał okolice, zaglądał do każdej jaskini, każdej dziury. Nurkował w najgłębszych jeziorach i wspinał się na najwyższe góry. Raz postanowił wspiąć się na stromą skałę Mangup-Kale, ale skała okazała się zbyt stroma. Chciwość zgubiła paszę. Mówią, że dusza paszy wciąż błąka się w pobliżu twierdzy, starając się odnaleźć wejście do jaskini pełnej złota. Będzie tak chodziła, dopóki czas nie zatrze jej śladów. Mówią też, że od czasu do czasu w zamku słychać śmiech. To dusza sprytnego Kozaka śmieje się z naiwności paszy. Kyzył — owoc szatana Kiedy Allah ukończył dzieło stworzenia świata, położył się na murawie, aby odpocząć. Świat był piękny. Zieleniły się drzewa, rozkwitły pąki i kwiaty. Nastała wiosna. Ale oto ludzie i zwierzęta przybiegli do ogrodu i każdy chciał wziąć jak najwięcej roślin. Wyrywali je, targali, mocowali się ze sobą, aż powstał taki rwetes, że usłyszał go sam Allah. Widząc, co się dzieje, rzekł: - Dam każdemu z was po jednej roślinie. Zastanówcie się dobrze i powiedzcie, co wybraliście. Ludzie i zwierzęta podchodzili po kolei do Allaha, a ten dawał im to wiśnię, to jabłko, to brzoskwinię. Na końcu podszedł także Szatan. Zażyczył sobie kyzył (dereń), gdyż pomyślał, że skoro roślina pierwsza wypuściła kwiaty, to również pierwsza wyda owoce, które będzie mógł sprzedać drogo na bazarze. Mijało lato, a owoce kyzyłu wciąż były twarde i zielone. Szatan szalał z wściekłości i wstydu. Ludzie przyszli naśmiewać się z niego, a Szatan krzyknął: - Nie chcę takiej rośliny! Weźcie ją sobie! Kiedy nadeszła jesień i wszystkie owoce z sadów były już wyzbierane, ludzie poszli do lasu zbierać czarne i słodkie owoce kyzyłu. Szatan, widząc to, wpadł w jeszcze większą złość. Długo myślał, jak odegrać się na ludziach i w końcu wymyślił. Sprawił, że kolejnej jesieni kyzył obrodził dwa razy obficiej. Ucieszyli się ludzie, lecz nie "O O oo 'E (T5 fsj U O o '00 ? i 117 wiedzieli, że słońce musiało dać dwa razy więcej ciepła, aby owoce dojrzały. Tuż po zbiorach nadeszła więc długa i mroźna zima. Od tej pory za każdym razem, kiedy kyzył ma dużo owoców, ludzie muszą cierpieć ostrą zimę. Przysłowia karaimskie Dusza człowieka na tym grzesznym padole jest jak drzewo w ogniu: widzi swoją zgubę, a uciec nie może. Od ziemi do nieba niedaleko: odległość jednego westchnienia. Wiara bez dobrych uczynków to korona bez głowy. Prorocy sobie nogi nadwerężali, a drogi człowiekowi nie utorowali. Poeci niekrymscy o Krymie Jako uzupełnienie tego podrozdziału chciałbym przytoczyć kilka fragmentów z twórczości poetów pochodzących spoza Półwyspu Krymskiego. Będzie to więc ukazanie regionu oczami jego gości. Widok gór ze Stepów Kozłowa Pielgrzym Tam! - czy Allah postawił ścianą morze lodu? Czy aniołom tron odlał z zamrożonej chmury? Czy Diwy z ćwierci lądu dźwignęli te mury, Aby gwiazd karawaną nie puszczać ze wschodu? Na szczycie, jaka łuna! pożar Carogrodu! Czy Allah, gdy noc chylad rozciągnęła bury, Dla światów żeglujących po morzu natury, Tę latarnią zawiesił śród niebios obwodu? Mirza Tam? - Byłem; zima siedzi, tam dzioby potoków, I gardła rzek widziałem pijące z jej gniazda; Tchnąłem, z ust mych śnieg leciał; pomykałem kroków, Gdzie orły dróg nie wiedzą, kończy się chmur jazda, Minąłem grom drzemiący w kolebce z obłoków Aż tam, gdzie nad mój turban była tylko gwiazda. To Czatyrdah! Pielgrzym Aa!! Adam Mickiewicz Droga nad przepaścią Czufut-Kale Mirza i Pielgrzym Mirza Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica, Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza; Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza, Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwycą, I zawisnął. - Tam nie patrz! tam spadła źrenica, Jak w studni Ał-Kahiru, o dno nie uderza. I ręką tam nie wskazuj - nie masz u rąk pierza; I myśli tam nie puszczaj, bo myśl jak kotwica, Z lodzi drobnej ciśniona w niezmierność głębiny, Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci, l łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu. Pielgrzym Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny Tam widziałem - com widział, opowiem — po śmierci. Bo w żyjących języku nie ma na to głosu. Adam Mickiewicz Do Fontanny w Bakczysaraju Wodo miłości, wodo żywa! W darze przyniosłem ci dwie róże. Kocham twój szum, co wciąż upływa, I łzy poezji w kropel chmurze. Twój mi srebrzysty pyl szeleści I rosą skroń ochładza moją. Ach, płyń, ach, płyń, radosny zdroju! I szum mi, szum twe opowieści... Wodo miłości, wodo smętna! Fontanno, marmur twój błagałem, Krainie tej oddałem chwałę. O Marii milczysz obojętna. Gwiazdo haremu blada, niema! Czyliśjuż w mroku zapomnienia Albo też Maria i Zarema To li szczęśliwe urojenia? Sny może tylko fantastyczne W pustynnej mgle namalowały Swoje widzenia błyskawiczne, Duszy niejasne ideały? Aleksander Puszkin przełożył Mieczysław Jastrun Muzyka Krymu Wybierając się na Krym, warto przewidzieć w budżecie środki na zakup płyt, kaset i biletów na koncerty muzyki - ale nie atakującej nas z każdego kąta rosyjskiej popsy, ale muzyki i tańców ludowych. Właściwie wszystko, co tu usłyszymy, jest godne zainteresowania - splątane wątki kultury Krymu są ciekawe i muzyka z nich wynikająca może stanowić cenną pamiątkę z podróży lub atrakcyjną ścieżkę dźwiękową dla domowych prezentacji przeźroczy, czy fotografii z wakacyjnych wypraw. Obok starannie wydanych, oficjalnych płyt z folklorem Krymu polecam wydawnictwa bardziej popularne, które można kupić na bazarze czy u ulicznego sprzedawcy. W stosach z pop-folko-wymi produkcjami trafiają się perełki. Każdy może być odkrywcą ciekawych brzmień i intrygujących nieraz mariaży muzycznych. Muzyka Krymu jest konglomeratem wielu różnych wpływów, które uległy przetworzeniu i stanowią dzisiaj osobną jakość. Głównymi jej składnikami są: muzyka turecka Tatarów krymskich, muzyka różnych grup Żydów osiedla-O jących się na Krymie oraz wpływy kul-^^ tury Chazarów i nowoczesne elementy | przywiezione przez Rosjan. 5 Specyficzny, orientalny koloryt mu- il zyce półwyspu nadaj e kultura Tatarów -2 krymskich, ludności pochodzenia tu- . Baza turystyczna PRIWAŁ Itl BarCZIEBURlEKI ? Pałac chanów krymskich chanów krymskich. Ulica ta prowadzi przez stare miasto (Starosjelie) i mija miejskie parki - mimo że nazwę zmieniła już ładnych parę lat temu, nadal obwieszona jest tabliczkami z nazwiskiem Wodza Rewolucji. Z lewej strony (patrząc na północ) widzimy skarpy skalne. Pod nimi ciągną się stare domy z balkonami. W drodze z pałacu do skalnego miasta Czufut-Kale (to obszar zwany dawniej Sałaczik) po lewej stronie zauważymy kilka głazów w kształcie ludzkich głów, zwanych „Sfinksami". Z prawej strony znajdują się współczesne domy, jednak mało które z nich są nowe lub wyremontowane. Bakczysaraj leży w wąwozie między zewnętrznym a wewnętrznym łańcuchem Gór Krymskich, na wysokości około 150-340 m n.p.m., a okoliczne szczyty sięgają 500-600 m. Brzeg morza znajduje się w linii prostej w odległości niewiele ponad 20 km, dlatego też przenikają się tu masy wilgotnego, morskiego powietrza z powietrzem suchym, stepowym. Dzięki temu klimat jest łagodny i ciepły. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca (lipiec) wynosi 21,7°C, a najzimniejszego (luty) około 0,8°C. Warunki sprzyjają uprawie owoców i warzyw, co powoduje, że wokół Bak-czysaraju pełno jest dużych sadów. Historia miasta Historia Bakczysaraju nierozerwalnie wiąże się z dziejami tutejszego pałacu chanów krymskich. Pierwotnie siedziba władcy chanatu znajdowa- ła się w dolinie Aszłama-Depe, jednak z czasem, gdy dolina ta stała się zbyt ciasna dla dworu, wojska i czeladzi, przeniesiono ją na brzeg rzeczki Czuruk-Su. Syn Mengli Gereja, Adil-Sachib Gerej do roku 1551 rozbudowywał nowy pałac. Powierzchnia, na której stoi obecnie budowla, zajmuje ponad 4 ha, ale za panowania Adil-Sachiba Gereja była dużo większa. Do ogrodzenia i zachodnich wrót pałacu przylegały sady, za nimi znajdowały się łąki, a u podnóża niewielkiego wzgórza - duży cmentarz miejski. Pożar, który wybuchł w 1736 r. zniszczył większą część pałacu. Odbudowę rozpoczął chan Selamet Gerej (1737-43). Dalszy rozwój miasto zawdzięcza chanowi Krym Gere-jowi (1758-69). W efekcie takiej kilkustopniowej rozbudowy powstała pewna całość architektoniczna, która stanowi mieszankę dekoracyjnych elementów różnych stylów. W mieście, w czasach jego największej prosperity, znajdowały się 32 meczety, cerkiew grecka i ormiańska, prawosławny sobór Świętego Mikołaja, synagoga i karaimska kenesa. Miejsca, które warto zobaczyć Kompleks pałacowy chanów krymskich (ros. ??????? ?????? [chanskij dwariec], kr.-tatar. Chan-Saraj; ul. Riecz-naja 133, www.hansaray.iatp.org.ua) to niewątpliwie jeden z najważniejszych zabytków, jakie ocalały na Krymie. Dojedziemy tu marszrutkami nr 2 z napisem „??????????", które co chwilę odjeżdżają z placu przed dworcem (0,70 UAH; należy zgłosić kierowcy, że jedziemy w dwariec) lub przedpotopowym autobusem zwanym Ekspri-es, który kursuje co godzinę na trasie: dworzec - następny plac za pałacem chanów (0,5 UAH). OD Legenda o powstaniu Bakczysaraju Pewnego razu syn chana Mengli Gereja wybrał się na polowanie. Dzień okazał się wyjątkowo udany i młodzieniec wracał z bogatym trofeum. Zadowolony z siebie, odprawił do twierdzy sługi i udał się w gęstwinę leśną. Nad brzegiem Czuruk-Su zszedłzkonia i usiadł na pniu. Nagle usłyszał cichy szelest i ujrzał wypełzającą z krzaków żmiję. Za nią pojawiła się druga i na polanie wywiązała się śmiertelna walka. Syn chana nie spuszczał oka z pokonanego zwierzęcia. Myślał o swoim ojcu i o swojej rodzinie. Jego ród w tym czasie przypominał mu to pótmartwe zwierzę - z każdą bitwą trudniej mu było się odrodzić i powstać. Młodego chana z zamyślenia wyrwał widok pobitej żmii, która nagle poruszyła się i z trudem pełzła w kierunku wody. Półżywe zwierzę w rzece ożywiło się nagle, zaczęło się szybciej poruszać i kiedy wypełzło na brzeg, nie było na nim ani śladu ran. Młody chan zrozumiał, że jego ród podniesie się jak ta żmija. Wskoczył na konia i pognał do twierdzy. Opowiedział ojcu, co widział nad brzegiem rzeki. Czekali z niecierpliwością na wieści z pola bitwy. I przyszła oczekiwana wieść - wojska chana Achmeda, który zmusił Mengli Gereja do zamknięcia się w twierdzy na skale, zostały pokonane. Zwycięski chan postanowił wtedy wybudować w miejscu gdzie walczyły żmije pałac, a one same znalazły się w pałacowym herbie. Tak powstał Bakczysaraj. 169 170 - główny dziedziniec (sale reprezentacyjne chana, Sala Dywanu, Dziedziniec Fontann, mały pałacowy meczet) - dziedziniec gospodarczy >! N U _i^ ?? ca 1 - Wielki Meczet Chan-Dżami 2 - cmentarz chanów 3-łaźnie Sary-Gjozel 4 - harem 5 - Sokola Baszta 6 - pałacyk Katarzyny II 7 - mauzoleum Dilary Bikecz 8 - chańskie sady Pałac chanów przyciąga Tatarów z całego półwyspu -jest dla nich symbolem ich dawnej potęgi i świetności. Czynny jest w godz. 9.00-16.30, w sezonie zwykle przez cały tydzień, poza sezonem we wtorek i środę jest zamknięty. Wstęp kosztuje 14 UAH, a w cenie jest przewodnik, który rozpoczyna wycieczkę, gdy zbierze się odpowiednia liczba chętnych. Przechodząc most na rzece Czuruk-Su Pałac w Bakczysaraju, rys. W. Kwiecień-Janikowski i wieżę bramną znajdziemy się na dawnym dziedzińcu gospodarczym pałacu. Tutaj znajdowały się stajnie, spichlerze, a także komnaty dla gości. W tej części pałacu stacjonowała chańska gwardia. Obecnie w jednym ze skrzydeł (przylegającym do bramy) urządzona jest dość ciekawa galeria malarstwa. Można tam zobaczyć piękne akwarele przedstawiające Bakczysaraj sprzed 50-80 lat pędzla takich malarzy jak: K. F. Bogajewskij, W. K. Janowskij, P. A. Szyillinowskij, A. P. Mogiliewskij. Patrząc na południe, zobaczymy natomiast błyszczącego na cokole czarnego T-34. Dominantą architektoniczną dziedzińca jest Wielki Meczet Chan-Dżami. Dla Tatarów krymskich jest to najważniejsza świątynia na całym półwyspie. Warto zwrócić uwagę, jak masywna bryła świątyni kontrastuje z dwoma wysmukłymi minaretami, zbudowanymi z kamiennych płytek. Od początku lat 90. ponownie rozbrzmiewa tu pięć razy dziennie modlitwa muezi-na (puszczana z magnetofonu). Obecny wygląd świątynia zawdzięcza chanowi Selametowi Gerejowi, który dokonał dzieła jej odbudowy po wielkim pożarze (1736 r.). Wewnętrzna struktura meczetu wzorowana jest na bazylikach, w których dwie nawy boczne przylega-jądo nawy głównej. Zgodnie z tradycją Koranu brak tu jakichkolwiek obrazów, rzeźb i innych elementów zdobniczych, tak powszechnych w kościołach chrześcijańskich. Jedynymi ozdobami są ornamenty geometryczne. W głównej części świątyni znajduje się mihrab oraz piękna drewniana kazalnica. Warto również zwrócić uwagę na bogato zdobioną lożę, przeznaczoną wyłącznie dla chanów. Przed wejściem do meczetu należy, na znak poszanowania tego miejsca, ściągnąć obuwie. Jeśli świątynia jest zamknięta, to trzeba kogoś poprosić o otwarcie („co łaska"). Za meczetem kamienna furta wiedzie nas jakby do innego świata. Znajdujemy się na cmentarzu chanów. Wśród bujnej roślinności leży tu m.in. szesnastu władców Chanatu Krymskiego (XVI-XVIII w.). Warto zwrócić uwagę na prawdziwie mistrzowski kunszt rzeźbiarzy, którzy wykonali znajdujące się na cmentarzu grobowce. Szczególnie pięknie rzeźbione są sarkofagi, postumenty zaś zapisano cytatami z Koranu. Na wierzchołku prawie każdego nagrobka znajduje się kamienny turban, przypominający czaszę kielicha. Turbany te różnią się w zależności od tego, czy w grobowcu spoczywa kobieta czy mężczyzna. Te „kobiece" mają w środku niewielkie zagłębienia, aby zbierała się w nich woda deszczowa, do której przylatują ptaki. To one modlą się do Allacha o zbawienie duszy kobiety (według Koranu bowiem niewieście nie wolno się samej modlić). Najpiękniejszy i najbardziej dojrzały w swej formie jest grobowiec ostatniego władcy chanatu, Krym Gereja. Do najbardziej charakterystycznych grobowców, położonych na chańskim cmentarzu, należy otoczone wspaniałą arkadową rotundą, pochodzące z 1739 r., mauzoleum chana Mengli II Gereja. Wychodząc z cmentarza boczną furtą, możemy przedostać się na tyły Wielkiego Meczetu. Znajdziemy się wtedy na dawnym dziedzińcu wewnętrznym świątyni, a za następnym murem ukażą się nam charakterystyczne kopuły łaźni Sary-Gjozel. Architektura tej budowli nawiązuje bezpośrednio do wpływów tureckich. Zbudował ją chan Adił-Sa-chyb Gerej w 1532 r. jako łaźnię miejską. Była pewnego rodzaju elitarnym klubem, do którego schodzili się mu-rzowie i bejowie chana. Istniało również osobne pomieszczenie dla kobiet. Łaźnia spełniała swoją funkcję do 1924 r. Pora wejść do głównej części chań-skiego pałacu. Przechodzimy przez bramę, za którą znajduje się „przedsionek" ogrodów chańskich. Przed nami jeden z najcenniejszych zabytków, jakie ocalały po pożogach wojennych w pałacu - Poselskie Wrota. Zbudował je architekt włoski Alevize Novi dla chana Mengli Gereja w 1503 r. Portal zadziwia wielkim kunsztem, ujawniając przy tym mocne wpływy europejskiego renesansu. Wyszukany profil wrót i doskonałość formy świadczą o wysokiej kulturze materialnej czasów pierwszych Gerejów. Do tej pory wśród historyków zajmujących się historiąchańskiego pałacu trwająspo-ry, gdzie pierwotnie były umieszczone te wspaniałe wrota. Prawdopodobnie pochodzą one z pierwszego pałacu chańskiego w Bakczysaraju, zbudowanego przez pierwszych Gerejów na terenie obecnego przedmieścia Aszłama. Bocznym wejściem wchodzimy do Sali Dywanu. To tu w obecności chana odbywały się narady wojenne, tutaj też swe posiedzenia odbywał chań-ski sąd. Obecny wygląd sali pochodzi z końca XVIII w. Z Sali Dywanu przechodzimy na Dziedziniec Fontann. Wśród zachowanych do dzisiejszego dnia wyróżniają się: Złota Fontanna oraz Fontan- na Łez. Ta ostatnia wyciosana została z jednego kawałka marmuru w drugiej połowie XVIII w. Pierwotnie znajdowała się przy mauzoleum Dilary Bikecz, lecz na rozkaz Potiomkina przeniesiono jąw obecne miejsce. Fontanna stanowi wzruszającą pamiątkę po wielkiej żałobie chana Krym Gereja, spowodowanej śmierciąjego żony Dilary Bikecz. Władca pragnął, aby pamięć po jego ukochanej przetrwała wieki, dlatego też polecił swemu nadwornemu artyście rodem z Persji, Omerowi, stworzyć fontannę, która zachwycałaby swym pięknem, ale równocześnie potrafiłaby oddać jego ból po stracie żony. Mistrz Omer stworzył rzecz niezwykłą. Kiedy uważnie i w skupieniu popatrzymy na całą marmurową kompozycję, odniesiemy wrażenie, jakby fontanna rzeczywiście cichutko płakała. Prośba chana została spełniona. Wielu poetów i malarzy szukało w tym miejscu natchnienia. Znalazł je choćby Adam Mickiewicz, który opisał fontannę w sonecie Bakczysaraj. Jednym z pomieszczeń, które zachowało swój pierwotny klimat, jest altana letnia z piękną i bardzo delikatną w swej formie fontanną, zbudowaną na środku pokoju. Dookoła niej ułożone są wygodne kapy, na których w pozycji półleżącej odpoczywali goście i dwór chana. Kolorowe okna po trzech stronach sali oraz dyskretny szum wody tworzą niezapomniany nastrój. Innym pomieszczeniem, do którego można wejść od strony Dziedzińca Fontann jest mały pałacowy meczet, przeznaczony kiedyś jedynie dla chana i jego rodziny. Świątynia ta została zbudowana na przełomie XVII i XVIII w. Warto również wspomnieć, że na pierwszym piętrze pałacu znajdują się sale reprezentacyjne chana (m.in. przepiękny Złoty Gabinet z XVIII w.). Osobnym kompleksem pałacowym jest dawny harem. Jego obecny wygląd jest efektem dość gruntownej przebudowy dokonanej w XIX w. Pierwotnie zespół haremowy obejmował o wiele większą powierzchnię i składał się z wielu pawilonów zbudowanych w otoczeniu bujnych ogrodów o pięknych kaskadach, fontannach i altankach. Do dziś zachował się tylko jeden drewniany budynek z okratowany-mi oknami i bawialnią na piętrze. Z ogrodów haremowych dość dobrze widać Sokolą Basztę, która strzegła haremu przed niepowołanymi gośćmi. Jej kwadratowa podstawa jest kamienna, zaś ośmioboczną wieżę zbudowano z drewna. Między zespołem haremowym a główną częścią pałacu położone są dawne chańskie sady. Do XIX w. w tym miejscu istniał system basenów i fontann. Cała powierzchnia sadów tonie w zieleni bluszczy i barwach kwiatów. Ciszę panującą w tym miejscu rozprasza jedynie śpiew ptaków. Wracając na dziedziniec gospodarczy, możemy udać się w górę niewielkiego parku, aby dojść do małego pałacyku Katarzyny II. Budowla ta została przebudowana specjalnie z okazji przyjazdu do Bakczysaraju carycy Katarzy- ny II, gdyż pałac chański wydawał się zbyt barbarzyński dla monarchini Rosji. Obecnie w salach pałacyku urządzone jest skromne muzeum wnętrz. Idąc dalej, dochodzimy do bocznej bramy kompleksu pałacowego. Już za jej wrotami znajduje się mauzoleum Dilary Bikecz. Jest to budowla powstała na planie ośmiokąta. Jej położenie poza ogrodami haremowymi spowodowane jest faktem, iż żona chana nie była muzuł-manką. Jej imię wyryte na mauzoleum brzmiało Dilara Bikecz, nie ma jednak pewności, kim naprawdę była. Istnieją dwa podania związane z historią małżonki władcy Krymu. Jedno mówi, że była to Maria Potocka, która została porwana do haremu przez oddziały tureckie w XVIII w. Zakochany chan Krym Gerej nie mógł niestety cieszyć się swojąmiło-ścią, ponieważ Polka odrzucała jego adoracje. Działała z taką determinacją że postanowił się nad nią ulitować i uwolnić. Maria jednak, wzruszona jego wielką miłością, odwzajemniła uczucie i została z chanem aż do swojej śmierci. Inna legenda opowiada o Gruzin-ce Zerfi. Zamieszkiwała ona wraz ze swoją bogatą rodziną na Kaukazie i miała adoratora Seida. Niestety był on człowiekiem ubogim i mimo miło- Grób Potockiej Atak pisze o Marii Adam Mickiewicz: W kraju wiosny, pomiędzy rozkosznymi sady, Uwiędłaś, młoda różo! bo przeszłości chwile, Ulatując od ciebie jak złote motyle, Rzuciły w głębi serca pamiątek owady. ści, jaką pałała do niego Zerfi, jej rodzina nie wyraziła zgody na ślub. Seid był jednak bardzo cierpliwy i codziennie przynosił swojej ukochanej gałązkę oliwną. W końcu uznano go za narzeczonego Zerfi. Wtedy jednak dziewczyna nieoczekiwanie została porwana do haremu chana Hadżi-Selima Gere-ja. Seid szukał swojej ukochanej przez wiele lat, aż w końcu dowiedział się o umierającej żonie chana. W przebraniu lekarza dostał się do pałacu. Zobaczył się z nią wtedy ostatni raz, bo nic już nie mogło jej pomóc. Zerfi umarła, a Seid w rozpaczy się otruł. Gdy wieści o tym dotarły do chana, wzruszył się bardzo i nakazał wybudować swojej małżonce wspaniały grobowiec. Zabronił też wówczas wprowadzać do haremu niewiasty wbrew ich woli. Sam władca poszukiwał ukojenia w religii, wcześniej odrzuciwszy tron sułtański i w końcu został uznany za świętego. Dojazd Dworzec autobusowy, ul. Simfierópolskaja 45, obok dworca kolejowego, tel.: 42764. Co 20-40 min kursują stąd autobusy do Symferopola, Sewastopola (lub stacji Sjewiernaja) i do Piesczanoje, gdzie miejscowi udają się, aby zażywać morskich kąpieli. Poza tym kursy do wielu innych miast na Krymie. Dworzec kolejowy, tel.: 32937. Zatrzymują się tu pociągi dalekobieżne zdążające do Sewastopola i pociągi podmiejskie, czyli elektriczki, którymi można dojechać do Symferopola (1 godz.) lub Sewastopola (1,40 godz.)za2UAH. Po przyjeździe na stację kolejową najlepiej udać się do starej części Bakczysaraju w okolicach Pałacu Chana - jest tam znacznie ładniej, orientalnie i mamy blisko w góry. Z dworca kolejowego do starej części Bakczysaraju jest około 2-3 km - warto podjechać marszrut-kq lub autobusem (przejazd 0,60-1 UAH). Noclegi Baza turystyczna Priwał, ul. Szmidta 43, tel./ faks: 47846, 43963, tel.: 42205, 43763, www.pri-val.crimea.com. Baza składa się z hotelu, drewnianych letnich domków (kotedży) i pola namiotowego. Dostępna jest ciepła i zimna woda, jest stołówka, dyskoteka, boisko, przechowalnia bagażu, bilard, sauna i basen. Cena, w zależności od standardu i terminu, waha się od 15 do 100 UAH za osobę. Można tu także wynająć przewodnika. Kompleks ten położony jest 500 m na południe od Pałacu Chanów (dojście zaznaczone znakami, po drodze kran z wodą). Prywatny pensjonat przy Domu-Muzeum E. Na-gajewskoj i A. Romma, ul.Wostócznaja 11, tel.: 27740. 10 miejsc - przyjemnie i niedrogo. Samo muzeum również warte obejrzenia - czynne od 10.00 do 20.00 Hotel Bachczisaraj, ul Simfierópolskaja3, tel: 42598. Pokoje 2-3-osobowe. Cena za osobę 20-30 UAH. Za 20 UAH będziemy mieli pokój z umywalką, zaś w droższych pokojach jest także toaleta, niemniej standard pozostaje sowiecki. Zimny prysznic na korytarzu - bezpłatny. Przy hotelu znajduje się restauracja, bar, kantor i fryzjer. Hotel Awtomobilfst, ul. Krymskaja 12, tel: 26872. Standard niski, za to niedrogo. Oba ostatnie hotele doradzamy raczej w ostateczności. Najtaniej w Bakczysaraju przenocujemy na kwaterze prywatnej, o którą trzeba popytać w okolicach dworca. Czasem pojawiają się tam osoby, które same nam zaoferują możliwość przenocowania - głównie w nowej części miasta - ceny od 10 UAH za osobę. Warto polecić nocleg w starym domu przy drodze do bazy turystycznej Priwał, w klimatycznej uliczce Starego Bakczysaraju, (ul. Kom. Podpolszczikow 12/3, tel.: 44 114). Jest to coś na kształt małego youth hostelu, do którego dociera mnóstwo Polaków, a właściciele zrobili nawet kierunkowskaz wjęzyku polskim. Przytulne dormi-torium położone jest u stóp starego mauzoleum muzułmańskiego - Eski Diurbe z XV w. Jest tu kilka skromnych pokoi, 2 rustykalne prysznice z zimną wodą i 2 toalety. Pośrodku ładne ukwiecone podwórze z ławkami i stolikami do siedzenia i spożywania posłków i z kuchnią polową. Właściciele, muzułmanie, są przyjaźni, choć nastawieni nieco komercyjnie do turystów. Pani domu dobrze gotuje i można u niej zamówić śniadanie (naleśniki z dżemem po 1 UAH za szt.), obiadokolację za 6 UAH (wersja wegetariańska 4 UAH.), albo zupę za 3 UAH. Gospodyni proponuje np. płow z wołowiną (można poprosić o płow wegetariański). Potrawy przyrządzane są ze świeżych warzyw i własnego ogródka. Cena noclegu: ok. 10 UAH za osobę. Nocleg można sobie również zaplanować pod gołym niebem - na jakimś płaskim szczycie, których wiele znajduje się po drodze z pałacu do Czufut-Kale Jeśli znajdzie się dogodne miejsce, można w nocy podziwiać światła dalekich miast przy rozgwieżdżonym niebie. Wyżywienie i gastronomia Przy dworcu kolejowym znajduje się najlepiej zaopatrzony sklep spożywczy. Tutaj też można usiąść przy stoliku i napić się piwa (piwo Krym za niecałe 2 UAH) lub kwasu chlebowego. Koło dworca znajdziemy także: kiosk, bar, piekarnię, kantor, dwie apteki i pocztę. Kilkadziesiąt metrów dalej w stronę centrum jest główny bazar miejski. Wiele różnych sklepów znajduje się też przy trasie prowadzącej do pałacu, zresztą przy samym pałacu też kupimy coś do zjedzenia (bar Cziebu-tieki). Sklepy spożywcze otwarte są średnio do godz. 22.00. Wokół parkingu przed Uspieńskim Monastyrem znajduje się kilka lokali, których specjalnością jest płow (ryż z warzywami i z tym, co kucharzowi podpowie jego fantazja) oraz szaszłyki baranie, w cenie ok. 10 UAH. Jest tu też restauracja z mini-hotelem. Restauracje w starym Bakczysaraju Kafe-bar ?????? [efssanie] z restauracją - w stylu muzułmańskim, z kilkoma łóżkami do siedzenia i orientalną muzyką. Kelnerzy i kelnerki ubrani w elementy strojów tatarskich. Zielona i czarna herbata parzona w czajniczkach, duży wybór win krymskich (od 15-40 UAH za butelkę), piwo np. Krym od 2 UAH za 0,5 litra. Dużo dań mięsnych kuchni tatarskiej i ukraińskiej. Bardzo długo czeka się na obsługę. Karawan-saraj Sałaczik - gustowna restauracja w ogrodzie, z patio, położona pośród skał przy drodze do Uspieńskiego Monastyru. Jest tu także kilka zadaszonych łóżek do siedzenia. Często brakuje miejsca ze względu na rezerwacje dla zagranicznych grup turystów. Reklamuje się jako „wostocznaja kuchnia". Kaf e Czuf ut-kale - restauracja obok parkingu pod Uspieńskim Monastyrem z przyjemnym drewnianym balkonem i drewnianymi stołami. W sklepach i winotekach Bakczysaraju jest duży wybór win krymskich oraz z regionu Odessy: warto zakosztować lokalnego wina. Poczta i Internet Poczta położona jest przy dworcu kolejowym. Można na niej zamówić rozmowę telefoniczną albo skorzystać z Internetu (czynna do 22.00: sieć często nie działa). Internet jest też dostępny przy ul. Frun-ze (w pawilonie na prawo od pi. Dworcowego, po drugiej stronie ulicy). Numer kierunkowy do Bakczysaraju: 6554. Pamiątki Przy Pałacu Chanów, atakże w jego wnętrzu, znajduje się wiele straganów i sklepików z pamiątkami. Można tu kupić ceramikę, pamiątki związane z pałacem, które w większości nie są zbyt interesujące, a dość drogie. Jedną z większych atrakcji jest możliwość sfotografowania się w strojach dawnych władców Krymu lub ich oblubienic. Oprócz „zwykłych" pamiątek można też kupić charakterystyczne tatarskie nakrycia głowy, olejki eteryczne o wielu zapachach (15-20 UAH za komplet dwudziestu rożnych aromatów, sprzedawanych w niewielkich ampułkach, różnorodne zioła i ich mieszanki (pyłek sosny, lawenda, dziewanna, mięta, melisa, bławatek, szałwia, płatki róży i wiele innych). Wielu sprzedawców oferuje swe produkty także przy drodze do Czufut-Kale.Tam są one trochę tańsze niz w Bakczysaraju. Okolice Po zwiedzeniu siedziby chanów krymskich proponujemy wsiąść w mar-szrutkę (ten sam nr 2, którym przyjechaliśmy do pałacu) i dojechać do końca, aby zwiedzić skalne miasto i klasztor (po drodze po lewej stronie, w górze, bakczysarajskie „Sfinksy" - osobliwe formy skalne). Jeśli poruszamy się samochodem, to trzeba go będzie tu zostawić. Uwaga, nawet jeśli nie zdecydujemy się na skorzystanie z płatnego parkingu, to i tak możemy zostać zmuszeni do zapłacenia za postój (do 5 UAH). Od parkingu asfaltowa droga prowadzi przez 5 min w górę do klasztoru, wzdłuż doliny Mariam-Dere. Zaraz na jej początku mijamy stragany z pamiątkami oraz budkę przewodników po Czufut-Kale, gdzie można przy odrobinie szczęścia spotkać przewodnika polskojęzycznego (który prywatnie uważa Polaków za naiwniaków i idiotów, ale po polsku mówi bardzo ładnie; 35 UAH, grupy powyżej 20 osób bezpłatnie). Uspienski] Monastyr (????????? ???????i??, Klasztor Zaśnięcia NMP) jest jednym z najstarszych tego typu obiektów na Krymie. Choć nie ma pewnych danych o jego początkach, najprawdopodobniej powstał na przełomie VIII i IX w. - wtedy na Krymie pojawiły się większe grapy chrześcijańskich mnichów z Bizancjum. Co ciekawe, po wkroczeniu na Krym Tatarów, kiedy wiele klasztorów przestało funkcjonować, ten przetrwał. W XV w. stał się on centrum prawosławia na półwyspie (był rezydencjąmetropolity). Działał do roku 1778, do momentu, kiedy to jeszcze przed ostatecznym i oficjalnym zagarnięciem Krymu przez Rosję władze rosyjskie przesiedliły chrześcijańską ludność półwyspu na tereny położone na północ od Morza Azowskiego. Od połowy XIX w. w czasie odrodzenia chrześcijaństwa na Krymie, klasztor znowu zaczął działać. Wzniesiono wówczas trzy nowe cerkwie, wykuto kolejne cele i wyremontowano już istniejące. Ściany nad oknami zostały ozdobione wizerunkami świętych. W początkach XX w. nastąpił rozkwit klasztoru - wówczas kompleks składał się już z pięciu cerkwi i licznych zabudowań. Drugi raz kres życiu klasztoru położyli w 1921 r. „ludzie radzieccy". Zamknięty i opuszczony popadał w ru- inę. Główna cerkiew klasztoru została częściowo odrestaurowana, a w 1993 r. ponownie otwarto tu męski klasztor. W monastyrze znajduje się małe stoisko, na którym można kupić, m.in. kasety magnetofonowe. Godne polecenia są nagrania pieśni w wykonaniu miejscowych mnichów. Przy klasztorze znajduje się też kranik ze świętą wodą (patrząc na objuczone plastikowymi butelkami panie można odnieść wrażenie, że to główny cel pielgrzymek do tego miejsca), więc jeśli zamierzamy dalej wędrować, warto z niego skorzystać. Droga od klasztoru zmienia się w drogę gruntową, mijamy najpierw radziecki cmentarzyk, potem pozostałości tekie klasztoru derwiszów i muzułmańskiego cmentarza, aż po ok. 15 min docieramy pod znajdujące się na górze po lewej stronie ruiny Czu-fut-Kale. Przed wejściem można zejść do odkrytej całkiem niedawno głębokiej studni (płatne osobno). Czufut-Kale (?????-???? [czu-fut-kalie]; bilet wstępu: 8 UAH, szkolny - 4 UAH, wystarczy polska legitymacja studencka lub uczniowska) jest najlepiej zachowanym i najłatwiej dostępnym z krymskich skalnych miast. Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstało. Istnieją co do tego olbrzymie rozbieżności - jedni powstanie miasta datują na wiek VI (mieliby je wtedy założyć Goto-Alanowie), inni na wiek ?-?II. Nieznana jest również pierwotna nazwa. Niewątpliwie jednak miasto było ważnym centrum rze- Czufut-Kale ____' 15 — - Bakczysaraj 1 Wrota Południowe (wejście i kasa) 9 Wrota Wschodnie (Bijuk-Kapu) 2 Monastyr, od XIV w. kompleks obronny 10 Łaźnia 3 Meczet, XIV w. 11 Więzienie 4 Mauzoleum Dżanike-Chanym 12 Studnia 5 Bogata rezydencja (Czausz-Kobasy) 13 Jaskinie Chamam-Koba i Sakyz-Koba 6 Mennica 14 Kenesy, restauracja 7 Wrota Środkowe (Orta-Kapu) 15 Studnia-Wiadro(Kopka-Kuju) 8 Dom A. C Firkowicza, XIX w. 16 Zbiornik wody ?5 mieślniczo-handlowym. W 1299 r., podczas najazdu wojsk Nogaja, najeźdźcom udało się za pomocą machin oblężni-czych rozbić część mura, wedrzeć się do środka i wybić prawie wszystkich mieszkańców. W czasach chanatu miasto stało się twierdzą tatarską i otrzymało nazwę Kirk-Er (lub Kirk-Or). W tutejszych podziemiach przetrzymywano ważnych więźniów chana, a samo miasto pełniło funkcję stolicy Chanatu Krymskiego (XV w.). Mieszkali w niej pierwsi chanowie - Hadżi Gerej i Mengli Gerej. Ranga stolicy skłaniała przedstawicieli różnych nacji i religii do osiedlania się w tym miejscu i wkrótce ludność miasta tworzyli muzułmanie, chrześcijanie i Karaimi. Osiedleni po wschodniej stronie murów, wznieśli oni w XV w. nową obronną ścianę wschodnią oraz trzy wieże, powiększa- jąc w ten sposób twierdzę. Karaimi pozostali w niej również po przeniesieniu się Tatarów do Bakczysaraju (XVI w.). Wówczas miasto otrzymało nazwę Czufut-Kale, co się tłumaczy jako „Żydowska Twierdza". Karaimi mieszkali tu aż do lat 70. ubiegłego stulecia, osiedlając się następnie także w innych miastach Krymu. Obecnie pozostałości miasta, choć bardzo zrujnowane, nadal robią duże wrażenie. Zachowało się mauzoleum Dżanike-Chanym (córki chana Tochtamysza, matki Hadżi Gereja) z 1437 r. Zobaczyć można także ruiny meczetu z połowy XIV w. Z zabytków kultury karaimów zachowały się dwa domy modlitewne - kenesy (z XIV i XVIII w.) oraz dom, w którym mieszkał karaimski uczony, A. Firkowicz (1786-1874), badacz 2 177 dawnych rękopisów. Działa tu również restauracja, w której można spróbować specjałów karaimskiej kuchni. Ponadto można tu obejrzeć pozostałości po murach obronnych: Burunczak-skij Mur oraz środkowe i wschodnie mury obronne, a także Kiczik-Kapu - małe (południowe) wrota. Jest także studnia Kopka-Kuju, ruiny łaźni, pozostałości domów karaimskich oraz kompleks pieczar Czausz-Kobasy. W górnej części znajdującej się u podnóża miasta skalnego Doliny Jozafata (ok. 800 m od skrętu w kierunku miasta skalnego Czufut-Kale) znajdziemy największą na świecie nekropolię karaimską. Jest to miejsce pielgrzymek Karaimów z całego świata. Warto też polecić zwiedzenie Ka-czy-Kalonu (zob. s. 287) i wejście na Tepe-Kermen, gdzie zobaczymy pozostałości skalnego miasta (zob. s. 286) i Mangup-Kale. Można wziąć taksówkę z Bakczysaraju, która zawiezie nas do miejsca wypadowego na Tepe-Kermen (od strony wsi Maszyno), a po drodze zatrzyma się na godzinę pod Kaczy-Kalonem. Taki kurs z godzinnym postojem kosztuje 40 UAH. Taksówkarze oferują też całodniową wycieczkę z Bakczysaraju z 3-godzin-nym postojem w Wielkim Kanionie i 2-3-godzinnym w Mangup-kale. Taka wycieczka kosztuje 150 UAH za cały kurs z postojami, w biurach podróży ok. 50 UAH. Taksówki łapiemy na parkingu pod dworcem kolejowym w Bakczysaraju. Po wyjeździe z Bakczysaraju kierujemy się na południe. Mijamy miejscowość Źelieznodorożnoje i skracamy na zachód; zbliżając się do wapiennych wzniesień. W okolicach wsi Wierchnie Sadowoje jajty są bardzo zwietrzałe i tworzą ciekawe formy. Tu także występują ogromne, bardzo malownicze obrywy skalne. Ich niezwykły wygląd może nasunąć myśl, że ich ustawienie wcale nie jest przypadkowe, że ktoś zaprojektował tę kompozycję, wszystko jest jednak skutkiem działalności samej natury. Jeszcze kilkanaście kilometrów i dojeżdżamy do Inkermanu (możemy go też ominąć nową obwodnicą i dojechać bezpośrednio do Sewastopola. Inkerman (???????? [inkiermAn]) Inkerman (in - pieczara, kerman - twierdza) to niewielka miejscowość u ujścia rzeki Czernej do Zatoki Sewa-stopolskiej. Już w VI w. pojawiły się na Monastyrskiej Skale pierwsze umocnienia wzniesione przez mieszkańców Bizancjum. W epoce wczesnego średniowiecza (VIII-IX w.) powstał tutaj duży zespół religijny, na wzór podobnych, do dziś istniejących, w Grecji. W wydrążonych skałach zamieszkali mnisi - twórcy ikon, którzy zbiegli z Bizancjum w okresie ikonoklazmu (tj. obra-zoburstwa - walk religijnych państwa z bogatymi klasztorami, których ofiarą padały głównie ikony i ich czciciele). Nazwa twierdzy, Kalamita, pojawia się po raz pierwszy na morskich mapach Genueńczyków w XTV-XV w. Wówczas ochraniała ona handlowy port księstwa Mangupskiego - Awlitu, który wkrótce przejął nazwę od twierdzy. W XV w. na miejscu starych umocnień wzniesiono nowe. Podwładni despotatu Teodoro prowadzili w tych czasach ożywiony handel, z portu korzystał też Chanat Krymski. Przywożono tu niewolników zdobytych przez Tatarów na ziemiach polskich, rosyjskich i ukraińskich. Kalamita stała się poważnym konkurentem Kaffy. W 1433 r. twierdzę zdobyli Genueńczycy, którzy rozgrabili i spalili miasto. Odbudowana, przeszła w 1475 r. w ręce Turków i to właśnie oni nadali jej nazwę Inkerman. Jeden z dyplomatów moskiewskich w 1635 r. pisał o Inkermanie: Mieszkają tu Turcy, Grecy, Ormianie. Dlatego, że do miasteczka morzem przypływają statki z różnych stron. W XVI-XVII w. Turcy przebudowali twierdzę, przystosowując ją do nowych zadań - aby móc wykorzystywać broń palną. Władali Inkermanem doXVIIIw. Dziś można tu obejrzeć wyłącznie ruiny - jedyne świadectwo świetności dawnej twierdzy. Aby dotrzeć do twierdzy z pociągu trzeba wysiąść na przystanku „Inkerman I", przejść przez most, minąć przystanek autobusowy i stację benzynową, po czym, gdy ulica skręca w lewo, nie wspinając się pod górkę, skręcić w prawo ku przepustowi pod torami (zmotoryzowani zostawiają samochód przed nim). Miejsca, które warto zobaczyć Kompleks klasztorny (VIII-IX w.) znajduje się u stóp Monastyrskiej Skały. W skład klasztoru wchodziło 8 cerkwi, zarówno naziemnych, jak i podziemnych. Wśród nich była także największa na Krymie cerkiew św. Zofii. Świątynie łączyły ze sobą oraz z leżącą powyżej twierdzą tunele i schody wykute w skale. Pięknie wyglądają małe wieżyczki z zielonymi dachami wyrastające wprost ze skały. Jedna z nich pełni funkcję dzwonnicy. Tutejsza biała skała co najmniej od I w. wykorzystywana była jako budulec. Wciąż czynne kamieniołomy znajdują się za ruinami twierdzy genueńskiej. W powstałych pieczarach mieszkali nie tylko mnisi. Tutaj urządzano także leżakownie dla inkermańskich, wysokogatunkowych win, głównie wytrawnych. Dzisiejsze wina Inkerman nie dorównują jednak legendarnym wzorcom. Cerkiew św. Klemensa (Klimen-ta) ma formę bazyliki wykutej w skale. Z dwóch rzędów kolumn dzielących wnętrze na trzy nawy zachowały się tylko niektóre. Widoczne są fragmenty malowideł, odnawianych w połowie XIX w. Legenda wiąże powstanie cerkwi z działalnością św. Klemensa (II w.), chociaż klasztor został zbudowany w wieku XI. Tu znajdują się relikwie św. Klemensa przywiezione z Kij o-wa. Cerkiew jest teraz przebudowywana, a efekty nie wszystkim się podobają. Twierdza Kalamita położona jest na szczycie Monastyrskiej Skały. Można dostać się tam schodami wiodącymi od Święty Klemens (Kliment) Byłtrzecim biskupem Rzymu. W roku 98 n.e. razem ze swoimi uczniami Korniłem i Fiwem zesłany został do kamieniołomu niedaleko ChersonezuTaurydzkiego. Legenda mówi, że przepowiednie, a także towarzyszące im cuda zjednywały mu wielu ludzi, którzy przyjmowali chrześcijaństwo. Działalność misjonarska Klemensa nie spodobała się jednak władcom Chersonezu i został on utopiony w zatoce w pobliżu miasta. monastyru (od czasu rozpoczęcia remontu cerkwi przejście jest zamknięte) lub ścieżką idącą dookoła wzgórza od strony cmentarza. Twierdza jest filią Chersoneskie-go Rezerwatu Historyczno-Archeolo-gicznego w Sewastopolu. Kiedyś zajmowała ok. 2 ha powierzchni i ochraniały ją mury obronne z pięcioma basztami. Obecnie widoczne są jedynie ślady dawnej świetności budowli. Znajdują się tu schody prowadzące do wieży z głównymi wrotami, która stoi niedaleko skarpy. Na wschód od niej - baszta druga, a następnie ruiny baszty piątej. Przy pracach archeologicznych wokół niej odsłonięto ślady starych ogromnych wrót, wykutych w skale. Mury i wieże miały zębate zwieńczenia, za którymi, na drewnianych podestach, stali żołnierze. Turcy po zdobyciu twierdzy zwiększyli dwukrotnie grubość murów, a między trzecią a piątą basztą stworzyli strzelnicę i stanowiska dla dział. Wybudowali także czwartą okrągłą basztę, strzegącą wejścia do twierdzy. W system obrony twierdzy na początku jej istnienia wchodziły również wysoko położone pieczary. Liczba znajdujących się na kilku poziomach pieczar w Monastyrskiej Skale przekracza dwieście. Najwyżej położone groty dostępne były jedynie z terenu twierdzy. Dziś doskonale widać, jak dawno wykuto pieczary: procesy erozyjne sprawiły, że z wielu z nich pozostały już tylko pojedyncze ściany - resztę zniszczyła woda i wiatr. Jeśli zdecydowaliśmy się wysiąść w Inkermanie, aby obejrzeć monastyr i twierdzą, do Sewastopola dojedziemy marszrutką nr 103 (l UAH). Mar-szrutka ta w ciągu 1/2 godz. dojeżdża do centrum komunikacyjnego zwanego „5 km" (chodzi o odległość od centrum). Wiele miast w postsowiec-kim świecie ma takie miejsca na swych obrzeżach (np. w Odessie takie miejsce nazywa się „ 7 km "), często zlokalizowane są tu wielkie bazary. Stąd możemy pojechać do centrum Sewastopola, na dworzec kolejowy, bądź do Balakla-wy, czy Fiolentu. SEWASTOPOL (???????????) Sewastopol położony jest malowniczo nad wdzierającą się 7 km w głąb lądu Zatoką Sewastopolską i jej licznymi odnogami. Miasto otaczają amfiteatralnie wzniesienia: od półno- Inkerman V ? ? ? \ H~ O . «=- = \/ >• ?? -^ O iw astop 500 m 5? (CUM) 1 Hotel 2 Hotel Cerkiew Baszta r Rezerw; s $ O +«oo ł/l -o •: «• o •: ^?????? janowa) -<. Ocrpoewo* | ?7/7/?$\ '"?????i? 68 „Szperacze" Pod każdym strategicznym miastem Związku Radzieckiego powstawało zwykle drugie miasto - podziemne. Penetracją tych miejsc zajmują się dziś kluby, zrzeszające ludzi, zwanych „digge-rami", tworzone na wzór podobnych, działających na całym świecie (www.infiltration.org). Najbardziej znany ośrodek diggerów w byłym ZSRR to oczywiście Moskwa, ale również na Krymie jest co oglądać. Wielbiciele zwiedzania tajnych obiektów wojskowych powinni zainteresować się projektem „Podziemny Sewastopol" (www.sevdig.h1.ru, sevdig@mail.ru). Jego organizatorzy proponują turystom Ekstrim-Tur, w ramach którego można zwiedzić m.in. podziemną bazę łodzi podwodnych w Bałakławie („Objekt 825"), podziemne sztaby Floty Czarnomorskiej i baterie nadbrzeżne nr ?? i 35. ?? Wzgórza Mekenzijewskie (Mie-kienzijewy Góry), od południowego wschodu góra Sapun i wzniesienia Fiediuniny. Rozległe miasto przyjęło się dzielić potocznie na trzy części: tereny na północ od Zatoki Sewastopolskiej zwane są Stroną Północną (???????? ??????? [sjewiernaja starano]), Wzgórze Centralne oraz dzielnice na południe i zachód od niego - to Strona Południowa (????? ??????? [jńżna-ja starano]), zaś dzielnica położona na wschód od Zatoki Południowej, przy krańcu której leży dworzec kolejowy - to Strona Okrętowa (??????????? ??????? [karabielnaja starano]). Historia miasta Pierwsze budynki nad Zatoką Ach-tiarską stanęły w czerwcu 1783 r., kilka miesięcy po przyłączeniu półwyspu do Rosji. Jej brzegi były wówczas prawie bezludne, istniała tu jedynie niewielka tatarska wieś Ak-Jar (Biała Skała). Budową zajmowali sie ukraińscy i rosyjscy marynarze, spełniając rozkaz carycy Katarzyny II, która posta- nowiła, że w tym właśnie miejscu powstanie baza Floty Czarnomorskiej, a więc siedziba admiralicji, stocznia, twierdza i koszary. Miasto znacznie zyskało na znaczeniu w pierwszych latach XIX w., kiedy to przeniesiono tutaj bazę Floty, dotychczas znajdującą się w Chersonie, a jednocześnie uruchomiono port handlowy. W połowie XIX w. miasto stało się jednym z większych ośrodków Krymu - liczyło wówczas 50 tys. mieszkańców. W czasie wojny krymskiej Sewastopol bronił się przed atakami sojuszniczych wojsk: francuskich, angielskich i tureckich przez 349 dni (od 13 października 1854 r. do 28 sierpnia 1855 r.). W wyniku wojny miasto popadło jednak w ruinę, a odbudowa zajęła ponad 50 lat. To tutaj właśnie 14 czerwca 1905 r. miało miejsce powstanie załogi pancernika „Potiomkin" - pierwsze w Rosji wystąpienie, stanowiące zapowiedź nadchodzących zmian w tej części świata. Potem w mieście wybuchło sewa-stopolskie powstanie listopadowe, w którym uczestniczyły załogi kilku statków. Powstanie upadło, a przywódców rozstrzelano. II wojna światowa to czas ponownej bohaterskiej obrony miasta. Od 30 października 1941 r. do 30 czerwca 1942 r. miasto broniło się przed 200-tysięcz-ną armią niemiecką i rumuńską. Atakowane z morza, powietrza i lądu ostatecznie poddało się po 250 dniach oblężenia. W 1944 r., kiedy losy wojny się odwróciły, Niemcy najpierw byli oblegani przez 28 dni, a następnie zaledwie przez kolejnych 8 - od 5 do 12 maja - zdołali stawić czoła szturmom Armii Czerwonej. Sewastopol, doszczętnie zniszczony podczas wojny, szybko podniósł się ze zgliszcz. Pieczołowicie odrestaurowano albo odbudowano zrujnowane budowle, wzniesiono też wiele nowych. Zachowano historyczny układ ulic Strony Południowej miasta, pochodzący jeszcze sprzed wojny krymskiej. Natomiast Stronę Północną i Stronę Okrętową zabudowano według nowych planów. Obecnie miasto rozwija się bardzo dynamicznie. Oprócz tego, że jest ściśle wojskowym ośrodkiem, stało się także jednym z większych centrów przemysłowych, naukowych i kulturalnych Krymu. Istnieje tu Instytut Biologii Mórz Południowych im. Kowalewskiego (założony już w roku 1871 przez rosyjskiego podróżnika i uczonego M. Mikłucho-Makłaja), Morski Instytut Hydrofizyczny (przeniesiony z Moskwy w 1963 r.), Instytut Wojen- no-Morski (szkolący oficerów Floty) oraz Sewastopolski Instytut Maszyn Precyzyjnych. W mieście działa Rosyjski Teatr Dramatyczny im. Łuna-czarskiego, Teatr Dramatyczny im. Ławrientiewa oraz Teatr Tańca. Sewastopol jest miastem wydzielonym, co oznacza, że nie podlega administracji obwodowej w Symferopolu, lecz bezpośrednio Kijowowi. Duża część mieszkańców ma rosyjskie paszporty, Rosji tradycyjnie sprzyjają też lokalne władze. Mówiąc o historii miasta, warto poświęcić kilka słów konfliktowi o Flotę Czarnomorską. Flota Czarnomorska to symbol rosyjskiej potęgi i tradycji morskiej. Mimo iż zaliczano ją do grona mniejszych flot byłego ZSRR, miała jednak bardzo duże znaczenie strategiczne, dlatego po rozpadzie Związku Radzieckiego zarówno Ukraina, jak i Rosja chciały mieć ją wśród swoich sił zbrojnych. W 1991 r. wartość Floty Czarnomorskiej szacowano na ok. 60-80 miliardów USD. Jej siłę militarną stanowiło 28 okrętów podwodnych, lotniskowiec, 5 krążowników, 10 niszczycieli, 30 fregat i 300 innych jednostek obrony wybrzeża, patrolowych, desantowych i pomocniczych, 125 samolotów bombowych, 85 śmigłowców do zwalczania okrętów podwodnych i ponad 50 o innym przeznaczeniu. W jej skład wchodziły również 810. Brygada Piechoty Morskiej i 126. Dywizja Obrony Wybrzeża. Na początku stycznia 1992 r. strona ukraińska ogłosiła, że ?? ?5 (O O Q-O on i Ol 183 przejmuje pod swoje zwierzchnictwo wszystkie wojska, znajdujące się na terytorium Ukrainy, łącznie z Flotą Czarnomorską. Zażądano jednocześnie, by żołnierze Floty złożyli przysięgę na wierność Ukrainie. Spotkało się to ze znacznym sprzeciwem żołnierzy Floty, cechującej się złożonym składem narodowościowym (ponad 40 narodowości, z czego Ukraińcy stanowili jedynie około 30%). W kwietniu 1992 r. przejęcie Floty Czarnomorskiej pod własne zwierzchnictwo ogłosili równocześnie ówcześni prezydenci Ukrainy i Rosji Leonid Krawczuk i Borys Jelcyn, co spowodowało wzrost napięcia w stosunkach rosyjsko-ukraińskich. W czerwcu, podczas spotkania w Da-gomyśle, obie strony doszły do przekonania, że najlepszym rozwiązaniem będzie podział Floty (przewidziany za trzy lata), a do tego czasu będzie ona wspólną własnością obu państw. Dowódca, powoływany przez działających w porozumieniu prezydentów, miał im bezpośrednio podlegać. Postanowiono też, że marynarze złożą przysięgę temu państwu, którego są obywatelami. Podczas rozmów w lutym 1995 r. zadecydowano, że Ukrainie przypadnie część okrętów, a Sewastopol będzie jedyną bazą rosyjską na Krymie, lecz prawo do stacjonowania w nim będą miały również okręty ukraińskie. W czerwcu zaś uzgodniono, że Flota podzielona zostanie na dwie równe części. W praktyce stało się jednak inaczej - Rosji przypadło 81,7%, a Ukrainie 18,3% okrętów. Za resztę jednostek strona rosyjska zapłaciła umorzeniem części ukraińskiego długu. Główną bazą rosyjskiej części Floty i jej sztabu był Sewastopol, jednocześnie Rosjanie zyskiwali też prawo do korzystania z innych miejsc bazowania, obiektów zabezpieczenia operacyjnego, bojowego i technicznego na Krymie. Niestety w czasie kilku lat sporów o Flotę Czarnomorską nie była ona właściwie zarządzana, a przeznaczane środki finansowe pokrywały tylko niewielką część potrzeb. Na początku 1996 r. nie miała już więc dawnego znaczenia militarnego, większość jednostek wymagała przeglądów technicznych i remontów. Pozostały 3 okręty podwodne, 3 krążowniki, 2 niszczyciele, 22 fregaty i ponad 150 okrętów obrony wybrzeża (desantowych i pomocniczych), 40 samolotów bombowych, 75 śmigłowców zwalczania okrętów podwodnych i 50 o innym przeznaczeniu, Brygada Piechoty Morskiej i Dywizja Obrony Wybrzeża. 28 maja 1997 r. podpisano ostateczne porozumienie. Na jego mocy Rosja wydzierżawiła od Ukrainy część portu w Sewastopolu na okres 20 lat z możliwością przedłużenia o kolejne 5 lat. Oprócz bazy morskiej Rosjanie uzyskali także możliwość korzystania z lotniska i stanowisk łączności. Jednocześnie zobowiązali się utrzymywać w Sewastopolu nie więcej niż 132 pojazdy opancerzone, 24 działa artyleryjskie o kalibrze powyżej 100 mm i 22 samoloty bojo- Sewastopol CjG] centrum i i j 0 400 m ¦i, 5 Przystań Grafska 7 Dworzec Morski H 12 Awtostancja CENTRALNYJ RYNOK 15 Pętla trolejbusów w kierunku Chersonezu 1?? 9 Hotel SEWASTOPOL 22 Hotel UKRAINA III 13 McDonald 17 RestauracjaTRAKTIR1854 20 Restauracja DIALOG 21 Restauracja LIETNIJ SAD 10 Muzeum Sztuk Pięknych ? 11 Muzeum Floty Czarnomorskiej 16 Sobór Władimirski 24 Panorama Obrona Sewastopola 1854-55 3 Akwarium ? 8 Oceanarium 18 Sobór św. św. Piotra i Pawła ? 19 Sobór Opieki Przeświętej Bogarodzicy Meczet C* Baszta Wiatrów H 1 Pomnik A Zatopionych Okrętów 2 Obelisk ku chwale Miasta Bohatera Sewastopola 4 Pomnik Nachimowa 6 Pomnik Załogi Brygu „Merkury" (z 1839 r.) 14 Pomnik Lenina 23 Pomnik Heroicznej Obrony Sewastopola 1854-55 we. Skład osobowy miał nie przekraczać 25 tys. osób. Do sierpnia 1997 r. Rosjanie przekazali Wojskowo-Mor-skim Siłom Ukrainy ok. 50 okrętów bo- jowych, w tym 3 fregaty i kilkadziesiąt różnego rodzaju okrętów i statków pomocniczych (z czego część nie nadawała się do eksploatacji). Obecnie w Sewastopolu stacjonują obok siebie okręty Wojskowo-Mor-skich Sił Ukrainy (jedynie w zatoce Strielieckaja) i Flota Czarnomorska Federacji Rosyjskiej (we wszystkich innych). W 2004 roku przedłużono okres stacjonowania rosyjskiej floty i przeniesiono część ukraińskich jednostek do bazy na jeziorze Donuzław. Niejsca, które warto zobaczyć Większość obiektów zabytkowych znajduje się w centrum miasta, niedaleko placu Nachimowa. Z dworca autobusowego i kolejowego można do niego dojechać trolejbusami nr 3 i 7 (oraz nieco dookoła numerami 1 i 9). Zaczynając zwiedzanie od dworca kolejowego, można przejść nad torami do przystanku komunikacji miejskiej i podjechać 2 przystanki trolejbusem nr 1 lub 9 do pi. Uszakowa. Tu rozpo-czynająsię Bulwar Historyczny [istori-czeskij bulwar] i ul. Bolszaja Morskaja. Do Panoramy i na wzgórze 4. Bastionu z Bulwarem Historycznym można dojść bezpośrednio z dworca - idąc od przystanku przechodzimy przez ulicę, skręcamy w lewo i pokonujemy schody, które są w opłakanym stanie. Z pi. Uszakowa warto się przejść w dół ulicą Bolszaja Morskaja, aż do soboru Opieki Przeświętej Bogarodzicy [Pokrowslcij sobór] z 1905 r. (ul. Bolszaja Morska 36, po lewej stronie). Łączy on w sobie dwie świątynie oraz pięć kaplic. W czasie wojny bomba zniszczyła południowe skrzydło. Sobór został odbudowany po wojnie, ninkcjonował jako świątynia do 1962 r., po czym budynek przejęło miejskie archiwum. Od 1992 r. znów zarządza nim duchowieństwo i jest nieustannie remontowany. Za soborem możemy skręcić w lewo i wspiąć się do meczetu przy ul. Ku-łakowa 31 (tel.: 544061; wstęp „co łaska" - trzeba poprosić portiera; w piątek nie wejdziemy) lub minąć pocztę i skręcić w prawo, aby wspiąć się po schodach do cichej i przyjemnej dzielnicy oficerskiej. Gdy przejdziemy się chwilę ulicą Liudmiły Pawliczenko, dotrzemy do małego skwerku po lewej stronie, gdzie w weekendy przed południem odbywa się minigiełda staroci (to najlepsze miejsce na półwyspie do kupienia starego medalu, czapki żołnierskiej, itp.). Przy skwerze stoi sobór Piotra i Pawła, z którego wciąż wyprowadza się dom kultury, więc w środku nie ma co zwiedzać. Od soboru można pójść na północ, ulicą Łunaczarskowo do końca i w lewo, by dotrzeć do soboru Władimir-skiego (pi. Lienina) - soboru świętego, równego Apostołom, Wielkiego Księcia Włodzimierza. Zbudowany został w latach 1854-88, jako pamiątka obrony Sewastopola w czasie wojny krymskiej 1854-55, w stylu bizantyjskim, podobnie jak sobór Władimirski w Kijowie. Stanowi jeden z oddziałów Muzeum Bohaterskiej Obrony i Wyzwolenia Sewastopola (zob. niżej). Zanim dojdziemy do widocznego doskonale sprzed soboru pomnika Wodza Rewolucji, zwróćmy uwagę na ukrytą w podwórku po prawej Basztę Wia- trów (1844). To jedyna ocalała z pożogi wojennej część Biblioteki Morskiej, powstałej w 1822 r. ze składek oficerów marynarki. Baszta przypomina wyglądem Świątynię Wiatrów z Aten, powstałą w II w. p.n.e. Okrągła, około dziesięciometrowa wieża z kolumienkami służyła do wentylacji księgozbioru. Spod pomnika Lenina schodzimy szerokimi schodami na prospekt Nachimowa. Po prawej stronie znajduje się Muzeum Sztuki (zob. niżej), po drugiej stronie ulicy Teatr Dramatyczny, zaś po lewej - Hotel Sewastopol. Możemy skręcić w prawo i przejść przez ulicę na Primorskij Bulwar, który kończy się przy Akwarium (zob. niżej), lub w lewo, by minąć MacDo-nalda i dojść, ukosem w prawo przez park, do Centralnego Rynku, skąd dojedziemy w okolice Chersonezu Tau-rydzkiego. Jeśli skręcimy od schodów w lewo i za hotelem w prawo, na ulicę Aj-wazowskowo, to zejdziemy do Zatoki Artyleryjskiej (Artbuchtd), ponad którą wznosi się monument ku pamięci Miasta-Bohatera. Idąc stąd w prawo ul. Nabierieżnaja Komiłowa, dojdziemy do Oceanarium Strana Delfina, odwiedzanego chętnie przez turystów z dziećmi. Delfiny i fokiprezentująpubliczno-ści zabawy z piłką, skoki przez obręcze i inne akrobacje. Przedstawienia odbywają się latem codziennie oprócz poniedziałku o 11.00,14.00 i 17.00 i trwająpo 40-45 min. Bilety kosztują20 UAH, zaś dzieci do 16 lat zapłacą 10 UAH. Rezerwacja-tel.: 559955. Basen Oceana- rium znajduje się przy ul. Nabierieżnaja Komiłowa 2, za Pałacem Pionierów przy prospekcie Nachimowa. Idąc dalej nadbrzeżem miniemy knajpę Italianskij Dworik (jedna z najdroższych w mieście; na tyłach Akwarium) i dojdziemy do pomnika Zatopionych Okrętów [pamiat-nik zatópliennym karabliam]. Znajduje się on na skalnej wysepce, 10 m od brzegu. Samotna kolumna z orłem na szczycie powstała w 1905 r., w 50. rocznicę obrony Sewastopola. „Na pamiątkę statków, zatopionych w latach 1854-1855, by zagrodzić wejście na redę" - napisano na tablicy pamiątkowej. Autorami pomnika są estoński rzeźbiarz A. Adamson i architekt W. Feldman. Z nabrzeża wychodzimy przez mostek z płaskorzeźbami przedstawiającymi smoki lub pod nim i po przekroczeniu Bulwaru Nadmorskiego [primorskij bulwar] z tłumem sprzedawców pamiątek docieramy do prospektu Nachimowa. Po drugiej stronie ulicy pnie się w górę Matrosskij Bulwar, z najstarszym pomnikiem w mieście (1834 r.), zaś po lewej stronie widać pomnik admirała Nachimowa, stojący na placu jego imienia. Za placem znajduje się najstarszy obiekt w mieście: Przystań Grafska. Jej nazwa pochodzi od tytułu hrabiego Wojnowicza, kontradmirała Floty Czarnomorskiej w 1840 r. Początkowo była to drewniana przystań dla łodzi, którą w roku 1787, przed przyjazdem Katarzyny II, ozdobiono kamień- Nikołaj Pirogow Był lekarzem, który jako ochotnik przybył do oblężonego w 1854 r. Sewastopola, aby pomagać obrońcom. Po raz pierwszy na świecie, w tak trudnych warunkach, stosował on masowo znieczulenie przy operacjach, jemu także zawdzięczamy skonstruowanie maski anestezjologicznej. Zatrudnił również kobiety jako pielęgniarki. Poświęcono mu nieco miejsca w Muzeum Floty Czarnomorskiej. nymi schodami. W 1843 r. dodano marmurowe lwy i antyczne rzeźby (w niszach) autorstwa włoskiego rzeźbiarza Fernando Pelliciego. Obecny wygląd przystań przybrała w 1846 r. dzięki projektowi angielskiego architekta Johna Uptona. Najstarszym zaś budynkiem w Sewastopolu jest cerkiew Wszystkich Świętych [cerków' wsiech swiatych] z 1822 r., stojąca w północnej części cmentarza przy ul. Pożarowej 9a. Inną ciekawą nekropolią jest cmentarz „Braterski" [bratskoje kładbisz-czie] w północnej części miasta (dojazd: promem do pi. Zacharowa i dalej autobusami nr 16, 22), z cerkwią św. Mikołaja w kształcie piramidy zwieńczonej 16-tonowym krzyżem (1870 r.). W połowie drogi z promu na cmentarz (skrzyżowanie ul. Czie-liuskincew i Bogdanowa, początek parku „Uczkujewka") stoi słupek graniczny z 1786 roku, zwany Jeka-teryńską Milą. Muzeum Historii Floty Czarnomorskiej Federacji Rosyjskiej [muzjej cziernomórskowo flota], ul. Lieni-na 11, teł.: 520392, czynne codziennie oprócz wtorku i ostatniego piątku miesiąca w godzinach 10.00-18.00. Cena biletu - 10 UAH (obywatele Wspólnoty Niepodległych Państw - 5 UAH). Placówka powstała z inicjatywy uczestników pierwszej obrony Sewastopola i została otwarta 14 września 1869 r. Obecny budynek powstał w 1895 r. z myślą o przeniesieniu tu zbiorów, znajdujących się wcześniej w domu generała Totlebena. Eksponaty, zebrane w siedmiu salach, obrazują powstanie i rozwój Floty Czarnomorskiej, czasy wojny krymskiej, powstania 1905 roku i Rewolucji roku 1917 oraz II wojny światowej. Wystawa podkreśla związek Floty Czarnomorskiej z macierzystym portem i miastem, na którego rozwój wywarła niewątpliwie ogromny wpływ. Obok znajduje się, osobno płatna (3 UAH), wystawa dotycząca powojennego okresu w rozwoju floty. Ekspozycja mieści się w cerkwi Świętego Michała Archanioła (sobór Michajłowski) z 1849 r. W czasie wojny krymskiej była to cerkiew garnizonowa. Muzeum Sztuk Pięknych [chudó-żestwiennyj muzjej], prospekt Nachimowa 9, tel: 543125, 540367, czynne codziennie oprócz wtorku w godzinach 11.00-18.00. Cena biletu -5 UAH. Muzeum powstało w 1927 r. jako Sewastopolska Galeria Obrazów, aw 1965 r. przemianowano jąna Muzeum Malarstwa. Zbiory liczą ok. 4 tys. płócien. Malarstwo zachodnioeuropejskie reprezentują liczne prace malarzy holenderskich, włoskich, francuskich i niemieckich z XVI-XIX w. (m.in. Rubens, Giorgione, Snyders, Vermeer), zaś XVIII i XIX-wiecz-ne malarstwo rosyjskie i ukraińskie - m.in. dzieła Wierieszczagina, Riepina, Makowskiego i Orłowskiego. Obok malarstwa i grafiki w muzeum obejrzeć można także rzeźby i ukraińskie rękodzieło ludowe. Akwarium Instytutu Biologii Mórz Południowych UAN, prospekt Nachimowa 2, tel: 544904, czynne codziennie oprócz poniedziałku w godzinach 9.00-19.00, dorośli - 15 UAH, dzieci do 16 lat - 7 UAH, fotografowanie - 5 UAH, wideofilmowanie - 10 UAH. W dwunastu akwariach i w basenie można podziwiać wielu egzotycznych przedstawicieli morskiej fauny, m.in. z mórz: Czarnego, Czerwonego i Śródziemnego. Wśród nich uwagę zwracają różnobarwne pielęgnice, a także piranie, koniki morskie, żółwie, jeżowce i rekiny. Zobaczymy tam także fragment wspaniałej rafy koralowej. Centralną część muzeum stanowi okrągły basen, którego największą atrakcją są ogromne jesiotry i płaszczka. Przy akwarium działa również egzotarium. Muzeum Bohaterskiej Obrony i Wyzwolenia Sewastopola ([muzjej gieroiczieskoj abarony i aswabaż- dienia sjewastópolia], tel.: 499738, 499786,520823), utworzone w 1960r., posiada ok. 100 tys. eksponatów. Składa się obecnie z pięciu oddziałów: Panorama Obrona Sewastopola 1854-55, Istoriczieskij Bulwar (Bulwar Historyczny), czynna codziennie w godzinach 9.30-18.00. Bilet 12 UAH, fotografowanie - 5 UAH, wideofilmowanie - 15 UAH. Przewodnik po angielsku lub niemiecku - 14 UAH. Diorama Szturm na Górę Sapun, 7 maja 1944 roku [szturm sapun gary], Góra Sapun na południowy wschód od centrum miasta, czynna codziennie w godzinach 9.30-17.00. Baszta Obronna na Małachowym Kurhanie [małachów kurgan], kompleks architektoniczny na wschód od centrum (dojazd z dworca trolejbusami nr 1, 7, 17), czynna codziennie w godzinach 9.30-17.00. Dom Pamięci Sewastopolskiego Podziemia 1942-1944 [dom-muzjej siewastópolskich padpółszczikow], ul. Rewiakina 4, czynny codziennie oprócz poniedziałku w godzinach 9.30-16.00. Sobór Władimirski (pi. Lienina) to miejsce spoczynku czterech admirałów, dowódców obrony Sewastopola w latach 1854-55: Nachimowa, Łaza-riewa, Korniłowa i Istomina. Zwiedzanie (od poniedziałku do piątku) podziemnych katakumb [niżnij chram] w grupach z przewodnikiem trwa 30 minut. Cena wstępu - 2 UAH, konieczne wcześniejsze zgłoszenie. Dojazd Miasto to ogromny moloch z wielkim portem statków wojskowych. Ważnym węzłem komunikacyjnym jest „5 km" (piatyj kitarnietr)- z dworca kolejowego można tu dojechać trolejbusem lub marszrutką nr 20117, a z centrum trolejbusem lub marszrutką nr 12. Stąd też marszrutką nr 9 można dojechać do Bała-kławy - trzeba stanąć tyłem do kierunku jazdy, tam gdzie jest końcowy przystanek z Bałakławy. „5 km" to nie tylko węzeł komunikacyjny, ale również bazar, na którym można zaopatrzyć się we wszelakiego rodzaju produkty. Transport miejski opiera się na sieci trolejbusów (schematy sieci są w każdym trolejbusie z przodu; dyspozytor - tel.: 552927, 451608), uzupełnianej mar-szrutkamiotsi - głównie na trasach podmiejskich -autobusami.Trolejbusy kosztują 0,40 UAH, marszrut-food 0,60 do 1 UAH. Pojazdy zmierzające do centrum mają napis „?????", zaś w kierunku dworca kolejowego i autobusowego - „????????". Taksówka zamówiona pod numerami tel.: 060 (ew 540300, 505632121), 052 (ew. 473060, 677350202), 055 (ew. 557555), 056 (ew. 557172), 057 (ew. 579157) nie powinna w mieście kosztować więcej niż 20 UAH. Taksówka z postoju kosztuje obcokrajowców średnio dwa razy więcej. Głęboko wrzynająca się w ląd Zatoka Sewasto-polska dzieli miasto na dwie części, między którymi od rana do wieczora kursują promy. Z Przystani Gra-f skiej odpływają co kilkanaście minut na Stronę Północną (pi. Zacharowa, czyli Buchta Sjewiernaja; 1 UAH) oraz co godzinę do Inkermanu przez przystań Hollan-dia(2UAH),zaśpromyz4/tou:hry(Zatoka Artyleryjska) na Stronę Północną (do pi. Zacharowa lub Radio-gorki; 1 UAH) płyną co pół godziny (te do pi. Zacharowa przewożą również samochody - 5 UAH). Poza tym mniejsze jednostki kursują do Uczkujewki oraz rzadziej - do Liubimowki, Kaczej i Bałakławy. Dyspozytor (całodobowo)-teł: 542465. DWORZEC AUTOBUSOWY Miasto docelowe godz. odjazdu pierwsza Bakczysaraj 8.00 19.30 Jałta 7.00 19.10 Symferopol 6.00 20.30 Dworzec kolejowy, pi. Wokzalnaja3, teł: 366074. Dojazd z centrum trolejbusami nr 3,7 i 9. Z Sewastopola można bezpośrednio dojechać koleją m.in. do Moskwy i Kijowa. Kasy sprzedaży biletów na elektriczkido Symferopola znajdują się w pobliżu wiaduktu dla pieszych. W ciągu dnia jest 7 kursów, średnio co dwie godziny, pierwszy po 5.00, a ostatni po 20.00 - to najtańszy sposób na dostanie się do Symferopola, bo bilet kosztuje niewiele ponad 3 UAH. Składy rzadko bywają zatłoczone. Bilet można kupić tylko w dniu odjazdu. Dworzec autobusowy (pi. Riewiakina 2, tel.: 524546, 366140) znajduje się obok dworca kolejowego - można przejść przez boczne tory, jednak gdy coś na nich stoi, lepiej obejść tory wiaduktem. Bilety na autobus najlepiej kupować z co najmniej jednodniowym (w sezonie nawet kilkudniowym) wyprzedzeniem. W ostatniej chwili zakup taki może się nie udać, a kierowcy - inaczej niż w Symferopolu - tylko w wyjątkowych przypadkach zabierają kogoś „nadliczbowo". Jeśli wybieramy się do Eupatorii, Kaczej lub Pies-czanoje, to lepiej się udać na dworzec Sjewiernaja po północnej stronie zatoki (pi. Zacharowa), dokąd dostaniemy się promem z Przystani Grafskiej lub Artbuchty. Autobusy w wyżej wymienionych kierunkach oraz w kierunku Bakczysaraju odjeżdżają z tego dworca mniej więcej co godzinę. Część autobusów przyjeżdżających do Sewastopola od strony Jałty (np. z Foros) kończy trasę w punkcie zwanym „5 km" (piatyj kitarnietr), skąd odjeżdża też większość autobusów podmiejskich. Kolejna pętla autobusowa jest przy Centralnym Uniwermagu, zwanym „CUM" (???), który położony jest przy ul. Wakulienczuka (za rondem 50-le-cia ZSRR). Dojedziemy tu trolejbusem nr 10 z Centralnego Rynku. Dworzec Morski, pi. Nachimowa 5, informacja, teł: 524082, kasy, tel.: 540522, biuro teł: 466417. Kasy ilość kursów czas jazdy cena biletu ostatnia 22 1 godz. 8 UAH 25 2 godz. 15 UAH 32 2 godz. 15 UAH pracują od niedzieli do czwartku w godz. 9.00-17.00. W piątek i sobotę są zamknięte, ale można dzwonić do biura. Na trasie Sewastopol - Stambuł- Sewastopol odbywają się regularne kursy jednostkami Gierój Sjewa-stópolia, Profiessor Wodniackij i Sewastopol-1. Do Stambułu dotrzemy po 24 godz., spędzimy tam 3 dni i wrócimy z powrotem. Ceny za osobę: 150-200 USD (wobie strony) lub 80-110 USD (w jedną stronę). W cenie biletu powrotnego jest 3-dniowy nocleg na statku. Można również kupić bilet powrotny otwarty w cenie od 120 USD. Od początku lipca do końca września kursuje również katamaran „Krymskaja strieła": w poniedziałki na trasie Odessa (11.00) -Sewastopol (17.20-18.00) -Jałta (19.50), zaś we wtorki na trasie Jałta (11.00) - Sewastopol (12.50-13.30) - Odessa (19.50). Informacja pod nr tel.: 555787,547120. Agencja połączeń lotniczych - ul. Kommunisticie-skaja 1 (teł: 522454) oraz w budynku dworca kolejowego. Na północ od Sewastopola znajduje się lotnisko ??????? [bielbiek] - kiedyś ściśle wojskowe, dziś przyjmujące samoloty typu „Jak-42" z Moskwy (ok. 150 USD) oraz „An-24" z Kijowa (z międzylądowaniem w Symferopolu; ok. 400 UAH). Informacja pod nrtel.: 735366,736036,736068. Noclegi W okolicach dworca kolejowego (na dworcu autobusowym lub przy schodach na dworcu kolejowym) przez cały dzień można spotkać osoby, oferujące turystom pojedyncze pokoje bądź całe kilkupokojowe mieszkania. Ceny są dość niskie - od 15 UAH za osobę, a wybór duży (być może dlatego, że większość stałych mieszkańców to emeryci). Zwolennicy spania na dziko często rozbijają namioty w pobliżu centrum - na wzgórzu na zachód od Artbuchtyi monumentalnego obelisku ku chwale Miasta-Bohatera (ul. Kapitanskaja). Kemping Uczkujewka, tel.: 716220, tel. kom.: 679161970, e-mail: sunbeach@yandex.ru, www.1crimeatour.com/beach.htm. Położony po północnej stronie zatoki, tuż przy plaży i koło przystani o tej samej nazwie. Dojazd z dworca: trolejbusami nr 3,7 do centrum (przystanek: „pi. Nachimowa"), następnie promem z Przystani Grafskiej do awtostancjiSjewiernajai stąd marszrutką. Można także dopłynąć statkiem z Zatoki Artyleryjskiej (Artbuch-ta) prosto na tutejszą plażę. Jeśli jedziemy z Symferopola samochodem, to na trasie można dojrzeć znak, kierujący w stronę kempingu. Ceny: 5 UAH za miejsce pod namiot i 20 UAH pod przyczepę, 20-150 UAH za miejsce w przeróżnej klasy domkach kempingowych, 250 UAH za miejsce w luksusowym domku z własną sauną i basenikiem. Restauracja, bar, sklep, masaże, sauna. Dla chętnych: wycieczki, nurkowanie, skoki ze spadochronem i loty awionetką! Kolejny autokemping(co oznacza zwykle domki kempingowe) położony jest kilka kilometrów na północ, we wsi Liubimowka, a następny - niedaleko plaży Omega ({buchta amiega], na zachodnim krańcu południowej części miasta). Hotel Atlantika, ul. Gierojew Stalingrada 22, tel.: 411231,411219. Hotel Sewastopol (prospekt Nachimowa 8, tel.: 466400, 466408, faks: 466409, e-mail: infoOho-tel-sevastopol.com, www.hotel-sevastopol.com, www.1crimeatour.com/hotSev_l.html, położony jest w samym centrum. Ma ponad 1001-6-os. pokoi w pięciu kategoriach. Cena za dobę w przedziale od 30 UAH (bez wygód) do 400 UAH (telefon, lodówka i łazienka z ciepłą wodą przez całą dobę) od osoby. W hotelu można skorzystać z restauracji, usług fryzjera, gabinetu masażu, parkingu strzeżonego, itp. Hotel Krym (ul. Szestaja Bastionnaja 46, tel.: 557154). Dojazd z dworca czymkolwiek w stronę centrum do pi. Suworowa (1 przystanek), potem trolejbusem nr 5 do przystanku „pi. Wostawszych". Tam już trudno nie zauważyć 14-piętrowego kolosa. Proponuje on 335 miejsc w pokojach 1-2-3-4-oso-bowych z prysznicem, telewizorem i lodówką, w cenie od 70 do 150 UAH. Cena obejmuje również śniadanie. W budynku poza tym znajduje się: restauracja, kawiarnia internetowa, bilard, fryzjer, dyskoteka, sala konferencyjna na 400 miejsc, itp. Hotel Ukraina (ul. Gogolia 2, teł: 542127, faks: 545378), znajduje się blisko centrum i Panoramy (dojazd z dworca trolejbusami nr 1, 9; przystanek „pi. Uszakowa") Pokoje 1-2-osobowe, ceny w przedziale 70-350 UAH za osobę. W każdym pokoju jest telefon iłazienka. Restauracja (śniadaniewformie szwedzkiego stołu - 25 UAH), parking strzeżony, fryzjer, masaż, siłownia, lekarz. Można płacić kartą. Hotel Jard, ul. Kesajewa 9, tel.: 429857, faks: 429852, e-mail: yard@optima.com.ua, www.1crimeatour.com/hotelyrd.html. Hotel Gostiewoj dom, ul Czercowa 22, tel.: 553228, e-mail: guest@ghkandt.com, www.ghkandt.com. Wyżywienie i gastronomia Największy w mieście ciąg handlowy znajduje się wzdłuż ulic Nachimowa i Bolszaja Morskaja - tę ostatnią niektórzy miejscowi zwą również „brodwe-jem" albo po prostu „beem" (slang sewastopolski to temat na dłuższe opowiadanie, więcej informacji na www.sevastopol.info/sleng) - przy niej też są najciekawsze knajpy.Tanie produkty spożywcze można kupić na bazarach, np. w centrum (Centralny] Rynók), naprzeciw dworca autobusowego czy obok centrum przesiadkowego „5 km". Warto tam poszukać kiosku z blinami i ponczikami. Bliny (naleśniki) podaje się z grzybami, serem, mlekiem skondensowanym, dżemem, rybą lub mięsem (2 UAH za sztukę). Poncziki to małe „pączki" z dziurką posypane cukrem pudrem. Latem Nabierieznaja, czyli nadmorski deptak, staje się zagłębiem przeróżnych kafejek i barów, podobnie jest w pobliżu większych plaż (szczególnie wieczorem przy plaży Omega, gdzie zjemy i wypijemy taniej niż w centrum). W Arłbuchdejest nieduży kryty bazar, a obok w czerwonej budce Russkije Bliny, których trzeba koniecznie spróbować. Przy prospekcie Nachimowa znajdują się stragany z muszlami, koralami, gąbkami, wypreparowanymi rybami, naszyjniki z muszelek, bursztynu i tym podobne wyroby, spotykane również nad polskim morzem. Ceny - podobne jak w Polsce. W tym samym miejscu stoją też liczni sprzedawcy obrazów, grafik, a nawet karykatur (spotkamy ich także w drodze na Centralny/Rynok). Wiele wiarygodnych informacji o se-wastopolskiej ofercie gastronomicznej znajdziemy na stronie www.bar.sevinfo.net (po rosyjsku). Traktir 1854 ?. (ul. Bolszaja Morskaja 8), to najlepsza jadłodajnia w mieście. Duży wybór dań typu bistro. Ceny od 15 UAH. Niestety nie ma tu zbyt dużo miejsca, więc w sezonie w porze obiadowej długa kolejka chętnych do stolika kończy się na ulicy. Dialog (ul. Bolszaja Morskaja 23), knajpa na terasie, na którą prowadzą schody. W lecie warto zasiąść tutaj wogródku. Ceny od 20 UAH za danie, piwo 4 UAH, kawa 3 UAH. Czynna od 10.00 do 24.00. Jedynym mankamentem jest dość leniwa obsługa. Lietnij Sad (ul. Bolszaja Morskaja 35) znajduje się w zaułku, kilka domów za Dialogiem (po lewej stronie idąc od morza).To mała, lecz przytulna restauracyjka z miłym letnim ogródkiem, czynna od 12.00 do 23.00. Godny polecenia jest tutaj ormiański kotlet. Inne lokale, raczej z wyższej półki: Gardiemarin, ul. Odiesskaja 19; Zołotoje jabłoko, ul. Nowikowa 10; Zołotoj jakor, ul. Lienina 50; Italianskij Dworik, ul. Na- chimowa 4; Kijewskaja Rus', plaża Omega; Rybackij stan, pi. 300 liet Rossijskowo Flota, www.rybatsky-stan.ukrcom.info. Poczta, telefon i Internet Centrum wyżej wymienionych usługmieścisięwjed-nym budynku - przy ul. Bolszaja Morskaja 21. Dostęp do Internetu jest także przy ul. Lienina 24, ul. Bolszaja Morskaja 33, ul. Nadieżdy Ostrowskoj 19 (po drodze na „tyły" Chersonezu), na prospekcie Nachimowa oraz obok „5 km". Średnia cena: 5 UAH/godz.. W mieście jest dużo budek telefonicznych i praktycznie z każdej można się dodzwonić do Polski. Numer kierunkowy do Sewastopola: 692. Informacja miejska - tel.: 544191. Plaże Plaż wokół „Miasta Chwały" jest wiele, więc wybór jest dość urozmaicony. Zasadniczo na południe od Zatoki Sewastopolskiej plaże są gliniasto-kamieniste (im dalej na południe, tym więcej kamieni), zaś na północ od niej—gliniasto - piaskowe (im bardziej na północ, tym mniej gliny). Wszystkie opisane niżej plaże są bezpłatne (choć trafiają się płatne sektory), przy każdej niemal jest przystań, więc można do nich dopłynąć wynajętym jachtem. Na północ od Sewastopola położone są kolejno plaże Uczkujewka (????????), Ljubimowka (?????????) i Kacza (????). Dostać się można do nich statkiem [na katierie] z Artbuchty (najłatwiej do Uczkujewki), bądź marszrutkg z przystani Sjewiema-ja (pi. Zacharowa). Wszystkie są szerokie i niezbyt zatłoczone, ale też ich pół-dziki charakter powoduje, że są nieco zaśmiecone (im dalej, tym lepiej) i z niezbyt rozbudowaną bazą gastronomiczno-rozrywkową (im dalej, tym gorzej). W centrum Sewastopola, na wschodnim krańcu Artbuchty (pod pomnikiem Miasta-Bohatera), znajduje się plaża Kryształowa (???????????? ???? [chrustal-nyjpliaż]), na przylądku o tej samej nazwie. Kryształowy może tu być niestety co najwyżej beton, bo wodzie daleko do kryształowej czystości. Następna, podążając na zachód, jest plaża na terenie rezerwatu Chersonez Taurydzki (zob. niżej). Są to właściwie dwie plaże: jedna schowana w zatoczce od strony zachodniej (błoto i brudna woda, ale z widokiem na rosyjską bazę w Zatoce Kwarantannowej [karantin-naja buchta]), a druga po stronie wschodniej, z czystszą wodą, ale i wielkimi głazami z klifem zamiast regularnej plaży. Wokół kilka dobrych miejsc do skakania do wody i nurkowania z maską. Za zachodnim ogrodzeniem rezerwatu, wZatoce Piaskowej (???????? ????? [piesócznaja buchta]) znajdują się niewielkie plaże Słoneczna i Piaskowa (??????????, ????????? ???? [sóniecznyj, piesocznyjpliaż]) - obie z drobnymi kamykami i nawożonym piaskiem, a z czystością wody bywa różnie (po południu jest gorzej). Następna plaża rozciąga się za parkiem Zwycięstwa (???? ??????i [parkpabiedy]) i tak też się nazywa. Dojazd z Centralnego Rynku trolejbusem nr 10, a z „5 km"trolejbusem nr 14 lub mareznjftcnr23. Busikiem nr 23 jedziemy do końca trasy, zaś z trolejbusików wysiadamy na przystanku „Park Pabiedy" i w obydwu przypadkach musimy iść ok. 20 min przez park. Odległość od przystanku komunikacji miejskiej i tłum ludzi to jedyne właściwie minusy tej plaży -jest czysto, piaszczy-śde, można wszystko wypożyczyć na miejscu, jest gdzie zjeść, a w parku można odpocząć w cieniu drzew. Popularne miejsce wśród rodzin z dziećmi. Jeśli wysiądziemy na następnym przystanku (???? „?????" [pliaż amiega]; kończy tu trasę trolejbus nr 14) i podążymy za skąpo odzianym tłumem z ręcznikami, to po kilku minutach dotrzemy do plaży Omega - najpopularniejszej plaży w Sewastopolu, położonej w Zatoce Okrągłej (??????? ????? [krugła-ja buchta]), potocznie zwanej jednak Zatoką Omega [buchta amiega]. Regularnie dowożony jest tu piasek, morze jest ciepłe i płytkie, choć niezbyt czyste, a w licznych przybytkach gastronomiczno-rozrywko-wych balować można do samego rana. Od 2004 roku działa tu Aquapark. Plaża ta tłumnie odwiedzana jest też w maju i czerwcu, bo woda nagrzewa się tu wcześniej, niż gdzie indziej. Wiele osób preferujących ciszę i przestrzeń jeździ do Kozackiej Zatoki, Fiolentu i Bałakławy (zob. niżej). We Fiolencie jest też plaża dla nudystów. Wycieczki W wielu punktach w centrum spotkamy stoliki sprzedawców wycieczek, którzy zorganizują nam wyjazd w każde miejsce na Krymie, czy nocną dyskotekę na statku. Można także polatać na spadochronie za motorówką ([paliót na paraszutie za katierom], tel. kom.: 505932661). Żelaznym punktem programu zwiedzania Sewastopola jest mini-rejs po zatokach z oglądaniem okrętów obu flot. Kosztuje to od 10 do 20 UAH (za 60 UAH można już wynająć 6-os. łódkę z przewodnikiem). Wrażenia zwykle raczej przygnębiające (szczególnie po zobaczeniu stanu jednostek pod ukraińską banderą), ale i tak warto. Chrzest Księcia Włodzimierza To właśnie w Chersonezie (rosyjskim Korsu-niu) w roku 988, po zdobyciu miasta, kijowski Wielki Książę Włodzimierz przyjął wiarę chrześcijańską, tym samym chrzcząc Ruś Kijowską. Poślubił też córkę cesarza bizantyjskiego - księżną Annę. W miejscu, gdzie prawdopodobnie miała miejsce ta ceremonia, stoi dziś mała kaplica - rotunda. Obrzeża Sewastopola Absolutnie godna polecenia jest wycieczka do starożytnego miasta Chersonez Taurydzki (???????? ??????????? [chiersonies tawriczie-skij]), znajdującego się obecnie na skutek rozwoju Sewastopola w jego granicach (na zachód od centrum). Same ruiny mogą wydać się niezbyt interesujące, gdzieniegdzie widać też ślady prób częściowej rekonstrukcji (w postaci zaprawy murarskiej). Wrażenie robi jednak rozmach starożytnego miasta oraz odremontowany, dzięki wydatnej pomocy Kijowa, Sobór św. Włodzimierza. Poza tym jest to po prostu przyjemne miejsce do spędzenia słonecznego dnia. Warto zabrać ze sobą strój kąpielowy. Państwowy Historyczno-Archeolo-giczny Rezerwat-Muzeum - Chersonez Taurydzki, ul. Driewniaja 1, tel.: 241301 lub 231561, faks: 550278, e-mail: info-@chersonesos.org, www.chersone-sos.org. Rezerwat czynny codziennie oprócz poniedziałku w godz. 8.00-21.00. Cena biletu dla cudzoziemców -14 UAH obejmuje również filmowanie (indywidualny bilet dla miejscowych bez filmo- wania - 7 UAH, w grapie z przewodnikiem - 10 UAH). Jeśli chcemy kupić bilet ulgowy (5 UAH) trzeba liczyć się z koniecznością pokazania międzynarodowej legitymacji studenckiej. Dojazd trolejbusami nr 2, 6 i 10 z przystanku „Centralnyj Rynók" (lub busami nr 4, 77, 107, 109, 110 z dworca kolejowego) do przystanku „ul. Dmitrija Uljanowa", następnie trzeba wejść pod górę po szerokich schodach i zejść w dół ulicą Dmitrija Uljanowa, mijając pomnik Włodzimierza Wielkiego. Z Centralnego Rynku odjeżdża również marszrutka nr 22, docierająca pod samą bramę rezerwatu, ale kursuje ona dość rzadko. Można też jechać marszrutka nr 2 i zapytać ludzi, gdzie najlepiej wysiąść (osiedle bloków z widokiem na morze i ruiny Chersonezu) - stąd jest 10 min piechotą do strefy (zony) archeologicznej. W samej strefie archeologicznej, przy ruinach, są dwie przyjemne kamieniste plaże, gdzie można popływać z widokiem na antyczne zabytki. Jeśli zaś nie chcemy narażać się na wydatki lub nie interesują nas ekspozycje znalezisk z terenu starożytnego Chersonezu (nie da się wejść bez biletu do wnętrz muzealnych), to możemy wsiąść w trolejbus nr 2 lub 6 i wysiąść nie na ul. Uljanowa, a dwa przystanki dalej - na przystanku „Kinoteatr Rossija", po czym skręcić w ulicę Nadieżdy Ostrowskoj, która poprowadzi nas do samego morza (po drodze kawiarenka internetowa w szkole). Na końcu ulicy znajdziemy bezpłatnąpla- żę Słoneczną, na której nocą konkurują w zakresie ilości decybeli dwie dyskoteki oraz z której można po niebieskich schodkach przez mur wejść na teren rezerwatu. Po prawej stronie na wzgórzu jest również „oficjalne" wejście, przy którym można kupić bilety. Rezerwat powstał w 1978 r., ale istniejące tu muzeum działało już od 1817 r. Ogrodzony wysokim płotem teren obejmuje terytorium antycznego miasta Chersonez Taurydzki, założonego przez Greków w VI w. p.n.e. Było to państwo-miasto o ustroju republiki, stanowiące ważne polityczne i kulturalne centrum rejonu Morza Czarnego. Chronione było przez wspaniałe fortyfikacje zbudowane przez Greków, a następnie odbudowane przez Rzymian. Do dnia dzisiejszego zachowały się ślady wielu dawnych budowli i założeń architektonicznych: rozkład ulic z akropolem i agorą, ruiny teatru (III-II w. p.n.e.) -jedynego antycznego teatru znalezionego na terenie Ukrainy, rzymska cytadela, mennica (III w. p.n.e.) i groby. W południowo-wschodniej części miasta dobrze zachowały się fragmenty murów obronnych, baszty i wrota (IV—III w. p.n.e.). Liczne są ruiny świątyń chrześcijańskich, będących pamiątką dwukrotnego wprowadzania na tym terenie chrześcijaństwa. Wśród nich warto obejrzeć: Cerkiew św. Zofii - obecnie przyjęto utożsamiać z nią tzw. bazylikę Uwarowską, ogromną trzynawową budowlę pełniącą funkcję katedry (powierzchnia: 50x20 m). Odsłonię- ?? CO Chersonez Taurydzki |i I 196 ? ??? ara ed ? rys. W. Kwiecień-Janikowski I.Wrota Zachodnie, 2. Czteroapsydowa cerkiew, VI-VII w., 3. Bazylika Zachodnia, 4. Bazylika na Wzgórzu, Vl/X w., 5. Bazylika w Bazylice, Vl/X w. 6. Amfiteatr, IV w. p.n.e.-lll w., 7. Ekspozycja „Antyczny Chersonez", 8. Brama Główna, 9. Brama miejska starożytnego Chersonezu, IV w. p.n.e.-ll w., 10. Ściana zewnętrzna, I-II w., 11. Baszta Zenona, 12. Koszary rzymskie, 13. Bazylika 1935, VI-XI w., 14. Dom Winiarza, ll-IV w._, 15. Dzwonnica, 1778 r., 16. Bogata rezydencja, zwana „Mennicą", III w. p.n.e., 17. Ekspozycja „Średniowieczny Chersonez", 18. Bazylika Północna, VI/XI w., 19. Sobór św. Włodzimierza,20. Cerkiew św. Zofii, VI-VII w., 21. Chrzcielnica, VI w„ 22. Nasyp baterii artyleryjskiej, 2. poł. XIX w., 23. Bazylika Kruze, V-VI w. ta została w 1853 r. podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez grafa Uwarowa. Jej ściany są pokryte freskami, w nawach znajduje się mozaikowa podłoga. Obok świątyni znajdują się resztki baptysterium (chrzcielnicy), z którym wielu uczo- nych wiąże uroczystość chrztu księcia Włodzimierza. W 1997 r. postawiono tu na pamiątkę tego wydarzenia małą kaplicę - rotundę. Bazylika 1935 - została tak nazwana od daty jej odkrycia w czasie wykopalisk. Początkowo była to niewielka Legenda o pięknej Hikei Konstantyn VII Porfirogeneta (cesarz bizantyjski w latach 306-37 n.e.), uczony i opiekun nauki, który zajmował się również kronikarstwem, przekazał nam ciekawą legendę o Hikei - patronce Chersonezu, obrazującą konflikt między republiką Chersonezu a Królestwem Bosporańskim. Swego czasu republiką chersoneską władał pierwszy archont Lamach. Ten stary już mędrzec miał piękną córkę Hikeę, mądrą i oddaną swojemu miastu. Położoną po przeciwległej stronie półwyspu osadą Pantikapajon, będącą stolicą grecko-scytyjskiego Królestwa Bosporańskiego, władał wówczas król Asandr. Obydwa miasta rywalizowały ze sobą, każde z zazdrością patrzyło na bogactwa rywala. Król Asandr zaproponował Hikei ślub z jego synem, mając nadzieję, że po śmierci Lamacha władza w republice przypadnie jego synowi. Ślub się odbył, a Hikea gorąco pokochała swojego małżonka i młodzi żyli szczęśliwie. Wkrótce zmarł Lamach, obywatele Chersonezu jednak zamiast królewicza wybrali na nowego ar-chonta Zif a - światłego mędrca. Niezadowolony Asandr postanowił winny sposób przejąć władzę w republice. Przez dwa lata przysyłał do Chersonezu łodzie z darami, a w każdej z nich przypływało dziesięciu żołnierzy. Syn Asandra, w tajemnicy przed mieszkańcami, ukrywał ich w piwnicach domu Hikei, a łodzie, już puste, wracały do Pantikapajonu. Atak planowano na zbliżającą się rocznicę śmierci Lamacha, obchodzoną hucznie przez mieszkańców. Kilka dni przed tą datą służąca Hikei przez przypadek odkryła w piwnicy żołnierzy i natychmiast powiadomła swoją panią. Hikea szybko obmyśliła plan. Zwołała najmędrszych obywateli i opowiedziała im o zdradzie męża. Rozkazała, aby każdy przygotował w domu kilka wiązek chrustu i pochodnie, jednocześnie zachowując się tak jak zwykle w rocznicę śmierci jej ojca - niech dzień minie na zabawie, by jej mąż niczego nie podejrzewał.Tak też się stało. Wieczorem, gdy królewicz położył się już spać, Hikea ostrożnie wyszła i zamknęła bramę domu. Zwołała mieszkańców, którzy pomogli jej obłożyć dom chrustem i podpalić. Wszyscy spiskowcy spłonęli. Hikea poprosiła, aby za uratowanie republiki złamano zasadę chowania zmarłych poza miejskimi murami i pozwolono jej spocząć w granicach ukochanego grodu. Obywatele spełnili prośbę bohaterki, a na jej grobie postawili popiersie z pozłacanego brązu, uczynili ją ponadto patronką miasta. Uczcili też jej pamięć dwoma pomnikami, które stanęły na głównym placu Chersonezu. pogańska świątynia, na miejscu której w końcu VI w. postawiono bazylikę. Przetrwała ona X w., a na jej ruinach wybudowano kaplicę grobową. Bazylika w bazylice - powstała w VI w. Obok niej znajduje się chrzcielnica z mozaikową podłogą z wyobrażeniem pawia - symbolu zmartwychwstania i nieśmiertelności, pucharu - symbolu nauk Chrystusa oraz gołębia - symbolu Ducha Świętego. Klasztor i sobór św. Włodzimierza - wybudowany w 1850 r. w granicach starożytnego Chersonezu. Powstał na pamiątkę chrztu księcia Włodzimierza, według projektu D. I. Grimma. Budynek dwupiętrowy, w stylu starych świątyń bizantyjskich, miał symbolizować historyczną, kulturalną i polityczną sukcesję Bizancjum i Rosji. Został bardzo zniszczony w czasie II wojny światowej, obecnie zaś odrestaurowano go z wielkim przepychem. I to IM ii Chersonez Taurydzki o CL O 196 rys. W. Kwiecień-Janikowski I.Wrota Zachodnie, 2. Czteroapsydowa cerkiew, VI-VII w., 3. Bazylika Zachodnia, 4. Bazylika na Wzgórzu, Vl/X w., 5. Bazylika w Bazylice, Vl/X w. 6. Amfiteatr, IV w. p.n.e.-lll w., 7. Ekspozycja „Antyczny Chersonez", 8. Brama Główna, 9. Brama miejska starożytnego Chersonezu, IV w. p.n.e.-ll w., 10. Ściana zewnętrzna, I-II w., 11. Baszta Zenona, 12. Koszary rzymskie, 13. Bazylika 1935, VI-XI w., 14. Dom Winiarza, ll-IV w., 15. Dzwonnica, 1778 r., 16. Bogata rezydencja, zwana „Mennicą", III w. p.n.e., 17. Ekspozycja „Średniowieczny Chersonez", 18. Bazylika Północna, VI/XI w., 19. Sobór św.Włodzimierza,20. Cerkiew św. Zofii, VI—VII w., 21. Chrzcielnica, VI w., 22. Nasyp baterii artyleryjskiej, 2. poł. XIX w., 23. Bazylika Kruze, V-VI w. ta została w 1853 r. podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przez grafa Uwarowa. Jej ściany są pokryte freskami, w nawach znajduje się mozaikowa podłoga. Obok świątyni znajdują się resztki baptysterium (chrzcielnicy), z którym wielu uczo- nych wiąże uroczystość chrztu księcia Włodzimierza. W 1997 r. postawiono tu na pamiątkę tego wydarzenia małą kaplicę - rotundę. Bazylika 1935 - została tak nazwana od daty jej odkrycia w czasie wykopalisk. Początkowo była to niewielka Legenda o pięknej Hikei Konstantyn VII Porfirogeneta (cesarz bizantyjski w latach 306-37 n.e.), uczony i opiekun nauki, który zajmował się również kronikarstwem, przekazał nam ciekawą legendę o Hikei - patronce Chersonezu, obrazującą konflikt między republiką Chersonezu a Królestwem Bosporańskim. Swego czasu republiką chersoneską władał pierwszy archont Lamach.Ten stary już mędrzec miał piękną córkę Hikeę, mądrą i oddaną swojemu miastu. Położoną po przeciwległej stronie półwyspu osadą Pantikapajon, będącą stolicą grecko-scytyjskiego Królestwa Bosporańskiego, władał wówczas król Asandr. Obydwa miasta rywalizowały ze sobą, każde z zazdrością patrzyło na bogactwa rywala. Król Asandr zaproponował Hikei ślub z jego synem, mając nadzieję, ze po śmierci Lamacha władza w republice przypadnie jego synowi. Ślub się odbył, a Hikea gorąco pokochała swojego małżonka i młodzi żyli szczęśliwie. Wkrótce zmarł Lamach, obywatele Chersonezu jednak zamiast królewicza wybrali na nowego ar-chonta Zifa- światłego mędrca. Niezadowolony Asandr postanowił w inny sposób przejąć władzę w republice. Przez dwa lata przysyłał do Chersonezu łodzie z darami, a w każdej z nich przypływało dziesięciu żołnierzy. Syn Asandra, w tajemnicy przed mieszkańcami, ukrywał ich w piwnicach domu Hikei, a łodzie, już puste, wracały do Pantikapajonu. Atak planowano na zbliżającą się rocznicę śmierci Lamacha, obchodzoną hucznie przez mieszkańców. Kilka dni przed tą datą służąca Hikei przez przypadek odkryła w piwnicy żołnierzy i natychmiast powiadomiła swoją panią. Hikea szybko obmyśliła plan. Zwołała najmędrszych obywateli i opowiedziała im o zdradzie męża. Rozkazała, aby każdy przygotował w domu kilka wiązek chrustu i pochodnie, jednocześnie zachowując się tak jak zwykle w rocznicę śmierci jej ojca - niech dzień minie na zabawie, by jej mąż niczego nie podejrzewał. Tak też się stało. Wieczorem, gdy królewicz położył się już spać, Hikea ostrożnie wyszła i zamknęła bramę domu. Zwołała mieszkańców, którzy pomogli jej obłożyć dom chrustem i podpalić. Wszyscy spiskowcy spłonęli. Hikea poprosiła, aby za uratowanie republiki złamano zasadę chowania zmarłych poza miejskimi murami i pozwolono jej spocząć w granicach ukochanego grodu. Obywatele spełnili prośbę bohaterki, a na jej grobie postawili popiersie z pozłacanego brązu, uczynili ją ponadto patronką miasta. Uczcili też jej pamięć dwoma pomnikami, które stanęły na głównym placu Chersonezu. pogańska świątynia, na miejscu której w końcu VI w. postawiono bazylikę. Przetrwała ona X w., a na jej ruinach wybudowano kaplicę grobową. Bazylika w bazylice - powstała w VI w. Obok niej znajduje się chrzcielnica z mozaikową podłogą z wyobrażeniem pawia - symbolu zmartwychwstania i nieśmiertelności, pucharu - symbolu nauk Chrystusa oraz gołębia - symbolu Ducha Świętego. Klasztor i sobór św. Włodzimierza - wybudowany w 1850 r. w granicach starożytnego Chersonezu. Powstał na pamiątkę chrztu księcia Włodzimierza, według projektu D. I. Grimma. Budynek dwupiętrowy, w stylu starych świątyń bizantyjskich, miał symbolizować historyczną, kulturalną i polityczną sukcesję Bizancjum i Rosji. Został bardzo zniszczony w czasie II wojny światowej, obecnie zaś odrestaurowano go z wielkim przepychem. 197 ? Cl ? 1 Oj ^-1 Rezerwat to także muzeum, które istnieje od 1817 r. W dwóch budynkach o łącznej powierzchni ok. 200 tys. m2 przedstawione zostały eksponaty znalezione podczas wykopalisk, z podziałem na dwie epoki: „Chersonez antyczny" i „Chersonez średniowieczny". Wśród nich jest wiele unikalnych zabytków, jak np. marmurowa płyta z tekstem przysięgi obrońców Chersonezu z III w. p.n.e., fragmenty fresków, mozaiki, reliefy, kamienne inskrypcje, liczne przedmioty domowego użytku, a także ozdoby i monety. Zebrana ogromna kolekcja greckich i rzymskich inskrypcji pozwoliła na dość dokładne odtworzenie historii tego centrum starożytnej cywilizacji na Krymie. W skład rezerwatu wchodzą także: Genueńska twierdza Czembalo w Ba-łakławie (zob. Rozdział IV, Bałakława), ruiny twierdzy Kalamita w Inkermanie (zob. Rozdział IV, Inkermari). Zatoka Kozacka (??????? ????? [kazaczja buchta], druga nazwa: ??????? ????? [dwajnaja buchta]). Przysiółek Kazaczje (???????) leży w południowo-wschodnim krańcu Sewastopola. Dojedziemy tu w 30 min marszrutkami ra 95 (z Centralnego Rynku) i 105 (z pi. Nachimowa i dworca). Można tu spędzić cały dzień, opalając się na gliniasto-kamienistych plażach, kąpiąc się w czyściutkiej wodzie, wspinając się na urokliwe klify i spacerując w kierunku przylądka Chersonez - najbardziej wysuniętego na zachód punktu na południowym wybrzeżu, ozdobionego latarnią morską. To z tego miejsca ewakuowali się najpierw Rosjanie, a potem Niemcy, dzięki czemu dziś mają tu co robić miłośnicy nurkowania - dostępne do penetrowania są ruiny „35. Baterii" i średniowiecznej twierdzy. Można też odwiedzić tutejsze Oce-anarium (ul. Epronowskaja 7, tel.: 243379, 240187, e-mail oceanar@ oceanarium.com.ua, www.oceana-rium.com.ua), zwane potocznie Del-finarium, gdyż jest to znany ośrodek delfinoterapii. Organizowane są tutaj również pokazy zabaw z delfinami, a program jest zupełnie inny, niż w centrum Sewastopola. W zatoce nie ma tłumów, choć staje się ona coraz bardziej modna. Zjeść można tanio i smacznie w kilku lokalach, jest bankomat, poczta i kawiarenka internetowa. Nocleg i inne informacje (po rosyjsku): www.volna39.narod.ru, volna39@narod.ru, tel.: 469927. Przylądek Fiolent (???????) znajduje się 10 km na zachód od Ba-łakławy, na południe od Sewastopola. Na wschód od przylądka widać skałę Kriest (Krzyż) - stumetrowe, wulkaniczne wzniesienie, wyrastające z morza, na którym, według Homera, składano ofiary tauryjskiej, krwawej bogini Diewie (Pannie). Tu miał też rozegrać się dramat Ifigenii i jej brata Oresta, stąd też dawna nazwa skały: skała Ifigenii (i przylądka: „Partenium", czyli „Dziewiczy"). Kolejna nazwa - Gieorgijew-ska Skała - pochodzi od ulokowanych naprzeciw niej ruin klasztoru św. Męczennika Gieorgija [gieórgijewskij monastyr], prawdopodobnie pochodzącego z XIV-XV w. i mieszczącego się w jaskiniach. Uważany on jest przez wielu badaczy za najstarszy tego typu obiekt na Krymie. Obok niego znajduje się dziś rosyjska baza wojskowa. Wielu turystów zatrzymuje się tu, by nacieszyć oko wspaniałymi widokami z wysokich skał i wypocząć na wąskiej, kamienistej plaży - woda jest tu dość chłodna, ale czysta, a słońce przepięknie zachodzi w morzu. Po lewej stronie (patrząc na morze) znajduje się plaża nudystów. Największy problem z plażowaniem na Fiolencie jest taki, że o ile od przystanku do morza jest 200 m, to pierwsze 100 m prowadzi płasko po stepie, a drugie 100 m - pionowo w dół, dlatego lepiej wziąć dobre buty. Na Jaspisowej Plaży \jaszmowyj pliaż] naprzeciw skały Krzyż można wynająć sprzęt do nurkowania, zaś w aeroklubie, oddalonym 2 km od przylądka można załatwić skoki ze spadochronem lub wycieczkę samolotem po Krymie. Ceny noclegów i wyżej wymienionych atrakcji są dostępne na stronie: www.fiolent.org.ua/dosug/prices.html, na której znajdziemy również wiele innych cennych i aktualnych informacji o tym urokliwym miejscu. Noclegu „na daczy" można poszukać również na miejscu. Z Sewastopola na przylądek Fiolent można dojechać autobusem nr 19 lub 72 z przystanku „CUM", bądź autobusem nr 2 lub 72 z pętli „5 km" (0,50 UAH), najlepiej zaś marszmtką nr 2a (1 UAH), kursującą średnio co 10 min na trasie „CUM" - Fiolent - „5 km". Bałakława (?????????) Bałakława to niewielki port na urwistym, południowym krańcu Półwyspu Heraklejskiego (linia Inkerman - Bałakława), znajdujący się 12 km na południe od Sewastopola. Położony jest w niewielkiej, ponadkilometrowej, malowniczej zatoce. Jej wylot ma zaledwie 40 m szerokości, co sprawia, że nawet podczas silnego sztormu morze w zatoce pozostaje spokojne, a poza tym nie widać jej z morza. Do 1996 r. miejsce to było niedostępne dla przybyszów z zewnątrz, gdyż stacjonowały tu radzieckie okręty podwodne. Obecnie miasteczko zamienia się w plac budowy i znów staje się miejscowością letniskową, przyciągającą rzesze turystów. Serce Bała-kławy stanowi zatoka z małym portem i z deptakiem po obu jej stronach. W IV i na początku III w. p.n.e. tutejszy port należał do Greków, pochodzących ze znajdującej się kilkanaście Rejs na Złotą Plażę Tym, którzy zamiast forsownej pieszej wędrówki na wzgórze z twierdzą genueńską chcą odpocząć w inny sposób, polecamy rejs na „Złotą" Plażę. Twierdzę, a właściwie to, co po niej zostało, widać znakomicie z burty statku. Podczas tego rejsu można także zobaczyć dawną bazę dla okrętów podwodnych („Obiekt 825"). Statek minie z lewej strony nieczynną stocznię, a przy wyjściu z portu po prawej stronie, nad linią wody widoczna będzie przez dłuższy czas wykuta w skale brama do podwodnej bazy. 200 Bałakława u Homera Znalazty tam wyborną przystań nawy nasze: Skał niebotycznych ściana przystań tę zamyka I tylko wąskim wnijściem okręt się przemyka, Gdzie dwie skaty ogromne z dwóch stron w morze wbiegły. Tam zawinęły nawy i przystań zaległy, Jedna tuż obok drugiej linami do lądu Przywiązane: gdyż nigdy nie bywa tam prądu Wełn wielkich albo małych, wody gładko stoją. kilometrów na północny zachód kolonii Chersonez Taurydzki. Wysyłane przez nich do Grecji amfory z winem adresowano stemplami z napisem Taurikon lub Emporion („port"). U geografa Strabona ten sam port nosił nazwę Symbolon. Niedaleko portu, być może na wzgórzu Kastron, mieli od VII w. p.n.e. swoją osadę Taurowie. Jej nazwa brzmiała po grecku Palakion, a po łacinie Placia. Według wszelkich przesłanek to właśnie Zatokę Bałakławską opisał Homer w pieśni dziesiątej „Odysei". Według przekazów Herodota (z V w. p.n.e.), a później Strabona (z przełomu er), żyjący z wojny i grabieży okrutni Taurowie składali swej bogini Ifi-genii ofiary z pojmanych na morzu Greków. Tak było do końca I w. n.e. W II i III stuleciu na wzgórzu zwanym dziś Kadykowka, na terenie obecnego przedmieścia Bałakławy, rozlokował się rzymski oddział, nadzorujący nadgraniczną strefę wiejskiego terytorium Chersonezu. Wojsko, liczące zaledwie kilkuset żołnierzy, ale sprawne organizacyjnie, dobrze wyszkolone i uzbrojone, skutecznie powstrzymywało ataki Taurów i Scytów. W połowie XIV w. Symbolon zajęli Genueńczycy, którzy nazwali to miejsce Czembalo. Na wzgórzu Kastron wybudowali oni potężną twierdzę. W 1475 r. miasto zdobyli Turcy, dając mu nazwę Bałyk-Jowe („Rybie Gniazdo"), zmienioną następnie na nazwę Bałakława. Miejsca, które warto zobaczyć Twierdza genueńska Czembalo (???????) stanowi dziś filię rezerwatu chersoneskiego. Pozostały po niej mury obronne i baszty. Trudno do niej nie trafić, wystarczy spojrzeć w górę. Ruiny świątyni Jowisza Dolicheń-skiego pochodzącej z II w. n.e. odsłonięto tu w 1997 r. Została ona odkryta przez grupę archeologów z Warszawy i Sewastopola i było to wydarzenie dość sensacyjne, gdyż jest to jedyna znana dotąd budowla kultowa, jaką wznieśli Rzymianie poza granicami cesarstwa. Budynek świątynny z prostokątnym wnętrzem kultowym, przedsionkiem wspartym na dwóch kolumnach joń-skich i dziedzińcem wybrukowanym małymi kamykami uległ ostatecznemu zniszczeniu w latach 30. III w. Dziś pozostały po nim resztki ścian, kolumny, ołtarz i posągi. Więcej informacji na www.provinces.uw.edu.pl/ index2 l.html. ?? (? ? ?? ~?? CO 202 Cerkiew Dwunastu Apostołów (ul. Rubcowa 43) zbudowana została w 1357 r. przez Genueńczyka Simona del Orto. W 1794 r. dobudowano do niej frontową kolumnadę. Muzeum Marynarki Wojennej (??????-??????? ???????? ???????? [wojenno-morskoj muziejnyj komplieks]), filia Muzeum Morskiego w Kijowie, otwarta od godz. 10.00 do 17.00, wejście z grupą kosztuje 10 UAH, studenci - 5 UAH. Pierwsza grupa rusza zwykle ok. godz. 10.30, gdy uzbiera się 5-? osób. Ekskursja trwa ok. 1 godz. Idea stworzenia bazy dla łodzi podwodnych powstała w 1945 r. po ataku atomowym na Hiroszimę i Nagasaki. Stalin podpisał zgodę na budowę bazy w 1952 r., a potem wizytował to miejsce Chruszczow. Budowa rozpoczęła się od połowy lat 50. Pracowano na 4 zmiany. Do budowy używano najlepszej jakości betonu (jak zapewnia pani przewodnik - był to samyj łudszyj beton). Pierwszy okręt podwodny wpłynął tu w 1961 r. Wycieczka obejmuje zwiedzanie zawodu (miejsca schronienia i naprawy łodzi) oraz arsenału (gdzie przechowywano m.in. torpedy i głowice). W pierwszej części przechodzi się przez żelazne tunele z kilkoma drzwiami o grubości 40 cm i wysokości 3 m. Tu pracowali robotnicy z miasta i żołnierze (także odbywający służbę wojskową). Na terenie Bałakła-wy obowiązywało specjalne zezwolenie (do Sewastopola tylko przepustka), a na teren bazy wchodziło się ze specjalnymi przepustkami. Ludność miejscowa pracująca w bazie miała dodatkowo osob- ne przepustki do terenu zamieszkania. Pracownicy używali kombinezonów i obowiązywała ich pełna tajemnica - nie wiedzieli, kto pracował w innych częściach bazy. W pewnym miejscu korytarze prowadzą pod 250-metro-wą warstwę skały. Beton i skały miały chronić przed atakiem bombowym, silniejszym niż w Hiroszimie. W arsenale pracowali tylko oficerowie i służba zawodowa. Korytarze przedzielone były żelaznymi bramami o grubości 60 cm tworzącymi śluzy (równocześnie nie otwierano nigdy dwóch bram). Na końcu Zatoki Bałakławskiej znajduje się brama wylotowa, którą wypływały łodzie. Wszystkie wloty i wyloty z bazy były przykryte siatkąmaskującą, a łodzie wpływały i wypływały z bazy pod wodą, tak aby nie było wiadomo ile ich jest na jej terenie w danym momencie. W bazie stały jedynie małe i średnie jednostki i gdy pod koniec lat 80. zaczęto produkować duże łodzie, stacjonowały one w zatoce i tym samym tajemnica przestała być tajemnicą. Bazę zaczęto likwidować w 1992 r., a w 1995 r. wywieziono stąd ostatnią łódź podwodną. W 2002 r. były prezydent Ukrainy Leonid Kuczma podpisał zgodę na utworzenie tu filii Muzeum Morskiego w Kijowie. Działa ono od roku 2003. Dojazd Z Sewastopola, z Centralnego Rynku dojedziemy autobusem nr 94, zaś z pętli „5 km" autobusami nr 9 i 94 (0,50 UAH), bądź marszrutkąnr 9 (1 UAH). Pętla autobusowa w Bałakławie mieści się na pi. 1 Maja, zaś stare miasto, defiladowe nabrzeże oraz twierdza Czembalo znajdują się na południe od przystanku. Nocleg Kwatery w Bałakławie kosztują od 15 do 30 UAH za osobę, w zależności od lokalizacji i liczby osób. Za maleńką 4-osobową „klitkę" w samej zatoce przyjdzie nam zapłacić 20-25 USD za całość. Jak wszędzie są problemy z wynajmowaniem pokoi na 1-2 dni. Wyżywienie i gastronomia Przy pasażu (bulwar ???. ???????? [nab. nazuki-na]) po wschodniej stronie zatoki ulokowało się kilka knajpek i barów, w których można się czegoś napić i coś zjeść - w menu dominują dania rybne i z owoców morza (8-20 UAH): Utes - sklep z barem piwnym, Żemcużnina, Kiefało-wriszcz, tawerna Makriel , tawerna Tawań, restauracja Bałakława. Jest też pizzeria Nasza Pizza, gdzie pizza podstawowa kosztuje 6,50 UAH + 2,50 UAH za każdy dodatek. Plaże W mieście są dwie plaże: plaża miejska - mała, z betonową platformą, po wschodniej stronie zatoki, oraz mała plaża piaskowo-żwirowa - przy końcu zachodniej strony zatoki (są tam też dwa bary na świeżym powietrzu; w jednym z nich od godz. 22.00 odbywają się plażowe dyskoteki). Betonowa plaża miejska obok przystani (ul. Na-zukina, czyli Nabierieznaja), zwana potocznie „brodzikiem" (?????????? [liaguszatnik]), to obraz nędzy i rozpaczy - w brudnej wodzie w zatoce kąpią się tylko jej nieprzejednani entuzjaści i o dziwo, przy dobrej pogodzie zawsze się tacy znajdują. Na wschód od Zatoki Bałakławskiej - po tej samej stronie co twierdza genueńska (trzeba trawersować zbocze góry nad brzegiem morza) - znajdziemy kolejno Bliską Plażę (??????? ???? [bliźnijpliaż]), Złotą Plażę (??????? ???? [zatatójpliaż]). Srebrną Plażę (??????????? ???? [serebrianyj pliaż]), a dalej Inżyr i niewielkie urokliwe plaże w małych zatoczkach, nazwanych lub nie. Woda jest czysta i dość chłodna, szczególnie po sztormie (a wieje tu bardzo często). Jest to spowodowane jest obecnością przylądka Aj-ja, który chroni wybrzeże pod Bałakława przed brudami z Jałty, ale też głębina pod przylądkiem jest źródłem zimnej wody. Na Bliską Plażę można dojść w 20 min, a na wszystkie inne można popłynąć jedną z licznych jednostek pływających, które czekają na klientów przy ul. Nazukina. Cena zależy od wielkości jednostki i odległości do plaży (od 3 do 50 UAH). ^ĘĘĘgf Trasa 3 Symferopol (???????????) - Ałusz-ta (??????) Trasa liczy 45 km. Wiedzie lewym brzegiem rzeki Salgir i jej dopływu - Angary, przecinając główne pasmo Gór Krymskich na Przełęczy Angar-skiej (752 m n.p.m.). Odległość tę można pokonać w ciągu 1,5 godziny trolejbusem nr 52 (6,50 UAH), nieco krócej autobusem (9 UAH) lub marszrut-ką (10 UAH), a najszybciej taksówką (25 UAH) lub autostopem (10-15 UAH/os.). Droga jest dobrej jakości. Większość turystów zmierza prosto do Ałuszty, bez przystanków po drodze, jednak warto zboczyć z trasy, szczególnie do niezwykłej urody jaskiń: Marmurowej i Emine-Bair-Chosar, położonych ponad wioską Mramornoje (można również wykupić wycieczkę do jaskiń w każdym z kurortów na południowym wybrzeżu). Po wyjeździe z Symferopola mijamy symferopolski zbiornik zaporowy, wioskę Łozowoje (???????) z pomnikiem Lwa Tołstoja (służył on w stacjonującym tu oddziale podczas wojny krymskiej) i osadą Fersnanowo (??????????). Nazwano ją tak na cześć mineraloga, geochemika i geografa Aleksandra Fersmana, który tu się urodził i spędził dzieciństwo. 12 km od Symferopola znajduje się miejscowość PlONIERSKOJE (?I?????????), w której znajdują się ruiny meczetu i mennicy z XIV-XV w. oraz scytyjskiego miasta Dżalman z I—IV w. Dolina Sałgi)~u stopniowo rozszerza się. Na wschodzie pojawiają się skłony Do-Igorukowskiej Jajfy, napołudniu wyrastają grzbiety masywu Czatyrdah. W wiosce Dobroje (??????) zobaczyć można późnoscytyjskie grodzisko Mamut-Sułtan (III w. p.n.e. - III w. n.e.), a w sąsiedniej wiosce Zariecz-NOJE (????????) znajduje się duży Zalew Ajanski. W jego okolicach, na terasach rzecznych, archeolodzy odkryli wiele kurhanów z epoki brązu i stanowiska człowieka epoki kultury ky-zył-kobiańskiej. OdZariecznoje boczna droga wiedzie ku malutkiej osadzie Mramornoje (?????????), niedaleko której znajduje się słynna Jaskinia Marmurowa (????????? [mramor-naja]) oraz mniej słynna, lecz równie ujmująca Emine-Bair-Chosar. Nazwa tej pierwszej pochodzi od pięknego, przypominającego marmur różowego wapienia, wydobywanego w miejscowym kamieniołomie. Kamieniołom obejrzeć można na powierzchni, ale warto także zwiedzić podziemną twierdzę, bowiem do zwiedzania udostępniono część blisko 6-ki-lometrowej trasy w podziemnych kamieniołomach. Liczy ona około 450 m długości, a zwiedzanie z przewodnikiem odbywa siew grupach. Zobaczyć tu można mury obronne z czasów II wojny światowej, traktor „Stalingrad", który generował prąd dla katakumb, zasieki, sztab grupy party- zanckiej i rowy, w których pochowano 3 tys. żołnierzy. Do Mramornoje autobus kursuje dość rzadko, można jednak zabrać się stopem ze skrzyżowania (opis jaskini i dojazdu do Mramornoje: zob. Rozdział V, Trasa 6). Następna miejscowość na trasie do Ałuszty to Pieriewalnoje (??????-?????), skąd najlepiej wybrać się do tzw. Czerwonej Jaskinii (??????? ??????i [krasnaja pieściera], Kyzył-Koba), położonej ok. 6 km od głównej drogi (zob. Rozdział V, Trasa 8). Do Pieriewalnoje dojedziemy trolejbusem nr I (1 UAH) lub marszrutką sprzed dworca kolejowego w Symferopolu (1,5 UAH, zob. Rozdział IV, Trasa 1). Z Pieriewalnoje do Mramornoje mniej więcej co 2 godz. kursuje autobus - w ten sposób, przy dużym samozaparciu, można zwiedzić trzy najciekawsze i najłatwiej dostępne jaskinie Krymu jednego dnia. Dalej kursują już tylko środki transportu w kierunku Ałuszty. Droga wiedzie doliną Angary w stronę Przełęczy Angarskiej (????????? ??????? [??-garskij pieriewał]). Dolina zwęża się, po prawej góruje masyw Czatyrdah, a po lewej Demerdży-Jajła. Na przełęczy, po prawej stronie, znajduje się baza turystyczna. Stąd też najłatwiej jest wejść na szczyty Czatyrdahu: na jego najwyższą kulminacją, Eklizi-Burim (1527 m n.p.m.), lub niższą, Angar-Bu-run (1453 m n.p.m.) oraz na Demerdży (zob. Rozdział V, Trasy 5 i 6). Po przekroczeniu przełęczy droga wiedzie cały czas w dół. Las, coraz rzadszy, stopniowo ustępuje, mijamy miejsco- wości Wierchniąja i Niżnaja Kutuzow-Ica, a na horyzoncie pojawia się morze. Chwilę później dostrzeżemy też leżącą H' dole Ałusztę. Za kilkanaście minut będziemy w mieście. AŁUSZTA (??????) Już góra z piersi mgliste otrząsa chylaty, Konnym szumi namazem niwa złotokłosa, Kłania się las i sypie z majowego włosa, Jak z różańca kalifów, rubin i granaty. Tak pisał o tym mieście Adam Mickiewicz. Ałuszta to niewielkie, liczące 40 tys. mieszkańców miasto, położone na południowym wybrzeżu w dolinie rzek Ułu-Uzeń i Demerdży. Nadbrzeżną dolinę zamykają na północy masywy Czatyrdahu i Demerdży, górujące ponad miastem, na zachodzie natomiast rozciąga się masyw Babugan-Jajły z przedłużeniem na wybrzeżu w postaci góry Kastiel' (???????; 439 m n.p.m.). Łańcuchy górskie chronią miasto przed wpływem zimnych, suchych stepowych wiatrów, co sprawia, że klimat jest tu ciepły, odpowiedni dla lecznictwa sanatoryjnego. Chłodniejsze masy powietrza, spływające z Czatyrdahu, powodują jednak dość dobrą wentylację doliny, co sprawia, że lato w Ałusz-cie nie jest tak upalne, jak w Jałcie czy innych miejscowościach południowego wybrzeża, a zima jest tu chłodniejsza. Średnie temperatury najzimniejszych miesięcy wahają się od +2,8°C (luty) do +5°C (grudzień), natomiast średnie temperatury najcieplejszych miesięcy oscylują w granicach od +19,6 °? (czerwiec) do +23,9°C (lipiec). Dzisiejsza Ałuszta to drugi na Krymie (po Jałcie), ważny ośrodek rekreacyjny, turystyczny i sanatoryjny. Stanowi też centrum administracyjne okręgu zwanego Wielką Ałuszta, który rozciąga się od góry Ajudah na południowym zachodzie do wsi Priwie-tnoje na północnym wschodzie. Wiele miejscowości należących do tego okręgu to także znane sanatoria lub kurorty. Obecnie w omawianym regionie leczy się schorzenia układu oddechowego, krwionośnego i nerwowego. Jeśli jednak szukalibyśmy tutaj takiego klimatu, jak w Krynicy, albo w Davos z Czarodziejskiej Góry Tomasza Manna, to spotkałoby nas wielkie rozczarowanie - dziś już niewiele pozostało po atmosferze dawnego, spokojnego, uroczego prowincjonalnego miasteczka z przechadzającymi się pośród lecznic kuracjuszami. Dyskretny urok Ałuszty gubi się gdzieś w szczycie sezonu, gdy miasto ma charakter zatłoczonego do granic możliwości ku-rortu-molocha z dominującymi w krajobrazie blokowiskami. Latem jest tu drożej i tłoczniej niż gdzie indziej na Krymie, a nieliczne zabytki nie są warte osobnej wyprawy. Ałuszta może być dobrym miejscem dla wielbicieli dyskotek do rana lub dla turystów zakładających codzienne wycieczki. ?? skowo eum Biekietow joznawcze AJA Cen Muz -Kra z ?? „¦ o 1 l 3 N O Q "O .Si, , _ rski KUR ZTA CHC ?? zyro 11 oj E istor titata cMo MIR AtUS wos TAW! al E urn Si umS; X ?? 3 ? g. oj iz ?? N l/, M ? el O' OJ ? ^ wor wto jrba o X o x O X 5 3 =3 2 S || 3 2l qj cr O < 1= ??] -*f Ifi m u-> r-» U < -5E<« ? ?»? tazurnoje Dla osób chodzących po górach jest to dobry punkt wypadowy na jednodniowe wyprawy w pobliskie masywy górskie: łatwo i szybko można stąd się dostać publicznym transportem na Przełęcz Angarską, skąd można ruszyć na Czatyrdah lub Demerdży (zob. Rozdział V, Trasy 4 i 5). Warto również odwiedzić Dolinę Przywidzeń (zob. Rozdział V, Trasa 7) oraz wykupić wycieczkę do wodospadu Dżur-Dżur. Historia miasta Ałuszta to jedna z najstarszych miejscowości na wybrzeżu, jej historia sięga VI w n.e., kiedy to Krym był pod panowaniem Imperium Bizantyjskiego. Na północną część półwyspu nadciągały liczne koczownicze plemiona i aby się przed nimi ustrzec, władcy ówczesnego Krymu wybudowali w tym rejonie twierdzę (V-VI w.). Obecne jej szczątki można znaleźć w starej części miasta. W latach 50. XX w. odkryto tu resztki średniowiecznych budowli: cerkwi i cmentarza. Mieszkańcami średniowiecznej Ałuszty byli rolnicy, pasterze, kowale, cieśle, murarze, jubilerzy. Zbiory ozdób i rozmaite narzędzia pracy można zobaczyć w muzeum krajoznawczym. Bogate wyposażenie cerkwi i mogił średniowiecznych datuje się na ?-?II w. i jest ono niemym świadectwem rozkwitu średniowiecznej Ałuszty. Arabski uczony i podróżnik Al-Idrisi opisuje w połowie XII w. krymskie miasta, nazywając Szałusztę (Ałusztę) „ważnym mor- skim portem". Miasto leżało na przecięciu głównych szlaków handlowych ze wschodu i zachodu na północne, równinne połacie półwyspu. W 1239 r. kolejny najazd Mongołów na ziemie krymskie całkowicie zniszczył miasto. Mongołowie ustąpili następnie miejsca Genueńczykom, a ci z kolei oddali ziemie pod panowanie Tatarów. Ałuszta była w tym okresie niewielką osadą i taką pozostała do końca XVIII w. W drugiej połowie XIX wieku zbudowano szosę z Symferopola do Jałty, co spowodowało powtórny rozkwit miasta. W końcu tego stulecia Ałuszta była już ważnym kurortem, w którym odpoczywali ci, których nie było stać na drogą Jałtę. Nie zmieniając swojego wiejskiego charakteru w 1902 r. Ałuszta stała się miastem. Podczas II wojny światowej w znacznej części uległa zniszczeniu, co miało decydujące znaczenie dla dzisiejszego wyglądu miasta. Na kolumnadzie, na której dziś widnieje skromny napis „Ałuszta Kurort" (?????? ??????), kiedyś napisane było: „Obywatele ZSRR mają prawo do wypoczynku". Miejsca, które warto zobaczyć Ałusztańskie Muzeum Historycz-no-Krajoznawcze (??????????? ???????????-????????????? ????? [alusztinskij istoriciesko-krajewied-cieskij muzjej]), ul. Lienina 8, tel.: 35509, czynne codziennie oprócz wtorku w godzinach 10.00-17.00. Bilet wstępu kosztuje 4 UAH. Wystawa podzielona jest na kilka ekspozycji. Można tu zobaczyć m.in. obrazy N. I. Smirnowa, znaleziska archeologiczne, okazy mineralogiczne, wyroby rękodzieła czy wystawę dotyczącą historii Ałuszty od VI w. Latem zwykle prezentowana jest także wystawa figur woskowych. Muzeum Przyrody Krymskiego Parku Narodowego (????? ??????? [muzjej prirody]), ul. Partizanskaja 42, tel.: 35033. Czynne codziennie oprócz poniedziałku od 9.00 do 18.00, z prze-rwąwgodz. 13.00-14.00. Przy muzeum działa park dendro-logiczno-zoologiczny („dendrozoo"), w którym zobaczyć można jelenie, muflony, samy, orły i inne zwierzęta Krymu. Muzeum proponuje także dwie wycieczki ekologiczno-turystyczne mikrobusami po Krymskim Parku Narodowym: 1. Ałuszta - Kosmo-Damianowskij Monastyr (50 UAH), 2. Ałuszta - źródło Uzeń-Basz - Kosmo-Damianowskij Monastyr - Przełęcz Nikitska - Massandra (80 UAH). Te same wycieczki znajdziemy także w ofercie wielu prywatnych biur, jednak sama organizacja wyjazdów należy wyłącznie do pracowników parku narodowego. Opcja druga to jedyny legalny sposób, aby zwiedzić najczystsze ekologicznie rejony Krymu: źródła rzeki Kacza i okolice góry Roman-Kosz, najwyższego szczytu Krymu. Muzeum pisarza S. N. Siergieje-wa-Censkowo, ul. Siergiejewa-Cen-skowo5,tel.:30664. Muzeum pisarza I. C. Szmieliewa, ul. Komsomolskaja 4, tel.: 30570. Dom-muzeum architekta A. N. Biekietowa, ul. Komsomolskaja 4, tel.: 35043. Te trzy muzea czynne są codziennie, oprócz niedzieli i poniedziałku, w godzinach 9.00-17.00. Cerkiew Fieodora Stratilata i Wszystkich Świętych Krymskich (??????? ???? ?????i? [cerków' wsiech swiatych], ul. Władimira Chromych 14. Wzniesiona została w 1842 r., w nietypowym dla cerkwi, neogotyckim stylu. W 1962 r. świątynię zamknięto i oddano we władanie Klubowi Budowlańca - dzwonnicę zburzono, za to dobudowano salę taneczną. W 1988 r. budynek zwrócono wiernym. Twierdza Ałuston (???????? ??????? [kriepasf ałuston]) — ul. 15 Aprielia, niedaleko cerkwi. Zobaczyć tu można basztę z XIV w. i rekonstrukcję murów, które po zabiegach upiększających przypominają raczej stylizowany ogródek. Koniecznie trzeba udać się na zachód od centrum w rejon o nazwie Profiessor-skij Ugolok (????????????? ?????? [prafiessarskij ugałók]), potocznie zwany jeszcze z radzieckich czasów Rabo-czij Ugolok, Ta druga nazwa powstała w 1926 r., po znacjonalizowaniu profesorskich willi z przełomu XIX i XX w. Najciekawsze z nich:, Anna", „Marina", „Dacza Lindena" - to dziś obiekty należące do sanatorium Morskij Ugołok. Jest to cichy i zielony rejon z ładniej- szymi niż w centrum plażami. Dojazd trolejbusem nr 2 (0,70 UAH) lub mar-szrutką z napisem ???????? [łazurno-je] (1 UAH). Można też dotrzeć tu piechotą nadmorskim deptakiem (ul. Nabie-rieżnaja) albo kursującymi wzdłuż wybrzeża rikszami. Aquapark rozciąga się przy ul. Nabierieżnaja 4a. Wstęp 12 UAH. Akwarium z okazami ryb tropikalnych mieści się przy ul. Gorkowo 4, tuż przy dworcu trolejbusowym. Czynne codziennie od 9.00 do 21.00, wstęp 8 UAH. Amatorzy sportów motoryzacyjnych mogą skorzystać z oferty proponowanej przez biuro przy ul. Lieni-na 8a. zawierającej m.in. jazdę jeepem z pilotem po Górach Krymskich. Dojazd Dworzec autobusowy- ul. Simferópolskaja 1, teł: 32296, 30417.150 kursów dziennie do Symferopola (1,15 godz.; 9 UAH), 10 kursów do Sewastopola (2,5 godz.; 20 UAH), 30 do Jałty (40 min.: 6 UAH), 6 do Sudaku (3 godz.; 18 UAH), 50 do Rybaczje (1 godz.; 7 UAH), 20 do Gurzuf (35 min.; 5 UAH). Przechowalnia bagażu kosztuje 2 UAH i jest otwarta od 8.00 do 20.00. W szczycie sezonu trudno kupić bilety na ten sam dzień w jakimkolwiek kierunku, m.in. dlatego, że zdecydowana większość kursów to autobusy przelotowe. Do miast położonych we wschodniej części Krymu najwięcej połączeń jest z Symferopola. Można też z Ałuszty jechać do stolicy Krymu i stamtąd dotrzeć autobusem lub marszrutkqdo Sudaku czy Teodozji. Bilet Ałuszta - Sudak kosztuje 16 UAH, Ałuszta - Koktiebiel - 24 UAH, Ałuszta - Teodozja - 28 UAH. Spod dworca w Ałuszcie odjeżdżają też marszrutki, głównie do Symferopola (10 UAH). Kierowcy namawiają podróżnych na kurs już w holu dworca, można też zabrać się marszrutkqz przystanku trolejbusowego w kierunku Symferopola, który położony jest po drugiej stronie ulicy Simferópolskiej. Jest to też najlepsze miejsce na łapanie stopa do stolicy regionu (10-15 UAH). Część autobusów rozpoczyna swój kurs lub zajeżdża specjalnie na awtostancję Kurortnaja, położoną przy ul. Gorkowo, niedaleko dworca trolejbusowego. Dworzec trolejbusowy - ul. Gorkowo 4, tel.: 31214. Trolejbusy do Symferopola (nr 51; 1,5 godz ; 6,50 UAH) kursują co ok. 15 min od 5.00 do 21.00, podobnie do Jałty (nr 53; 1 godz.; 4 UAH) i Profies-sorskowo Ugołka (przystanek nazywa się „??????? ??????" [raboczij ugatók]; nr 2; 0,70 UAH). Podmiejskie trolejbusy do wsi Wierchniaja Kutuzow-ka (??????? ?????????; nr 1; w stronę Symferopola) i Zaprudnoje (?????????; nr 59; w stronę Jałty) kursują mniej więcej co godzinę, zaś przejazd kosztuje 0,70 UAH (po mieście - 0,50 UAH). Port morski - ul. Lienina 6, tel.: 30450. 4 kursy dziennie do Ałupki z przystankami wzdłuż brzegu. Poza tym wycieczki w przeróżne zakątki południowego wybrzeża - jednak wybór mniejszy niż w Jałcie, czy w Sewastopolu. Można wypłynąć jachtem, aby zażywać kąpieli np. pod Ajudachem, częste są tez kursy do delfinarium w Partenicie. Kasy kolejowe - ul. 15 Aprielia 39, tel.: 30332, 30748. W środy i czwartki działa również kasa kolejowa na dworcu autobusowym. Agencja linii lotniczych - ul. Gorkowo 9a, tel.: 33455,31510. Czynna w godzinach 8.15-16.45 z przerwą w godz. 12.00-13.00. Zamknięta w piątki, soboty i niedziele. Noclegi Ceny w Ałuszcie są dość wysokie. W sezonie trudno będzie znaleźć nocleg w hotelu poniżej 100 UAH. Zresztą hoteli w pełnym tego słowa znaczeniu do niedawna było tu stosunkowo niewiele- dominowały sanatoria i przeróżne ozdorowitielnoje komplieksy. Dziś wyrastają za to jak grzyby po deszczu nowe mini-ho-tele, obliczone głównie na zasobną kieszeń. Większość obiektów turystycznych ma w ofercie zabiegi lecznicze i posiada własne plaże. Najtaniej będzie, gdy zdecydujemy się na nocleg na kwaterze prywatnej, oferowany przez miejscowych, kręcących się przy dworcu autobusowym - ceny od 40 UAH za osobę. Drożej - jeśli skorzystamy z usług biur pośrednictwa kwater, znajdujących się przy ulicach: tienina 5 (teł: 33212), Lienina7 (teł: 30291), Lienina 44 (tel.: 33259), Oktiabrskaja 31 (tel.: 35278), Oktiabrskaja 50 (tel.: 50606). Miłośnicy nocowania na dziko mogą przejść się od dworca w stronę Symferopola i skręcić w lewo w pierwsza przecznicę (przy stacji benzynowej). Ulicą Winogradnaja dojdziemy do następnej stacji benzynowej, za którą odbijamy w lewo, w kierunku śmietników i garaży, po czym schodzimy na dół i idziemy w górę doliny. Wkrótce dojdziemy do potoku i polanek z miejscami na ogniska. Mnóstwo komarów i wielkie, białe robale w potoku, ale poza tym przyjemnie i tylko 20 min piechotą z dworca autobusowego. Można też nie schodzić do dolinki i zanocować na górce obok (za szlabanem) - tam komarów jest mniej. Turbaza Mir, ul. Głazkryckowo 3, tel.: 30256. Domki kempingowe, niezłe warunki. Ceny w sezonie od 60 do 100 UAH za miejsce. Hotel Woschod, ul. Oktiabrskaja 11, tel.: 31540. Pokoje 1-,2- i 3-osobowe. 10 min. piechotą do centrum, tyle samo do morza. Z powrotem dłużej, bo pod górę. Hotel Tawrida, ul. Lienina 22, tel.: 30453. Położony w centrum miasta, 100 m od morza. Ceny w sezonie od 100 UAH za osobę, ale wliczone są w nie trzy posiłki. Hotel Ałuszta, ul. Oktjabrskaja 50, tel.: 55062, 55049, 55278, 55213, e-mail: alushtahotel@mail.ru, www.gostinica-alushta.crimea.ua Luksusowy, jak na warunki krymskie, hotel tuż przy dworcu autobusowym, w wysokim biało-brą-zowym bloku, dominującym nad okolicą. Pokoje 1-,2-os. Ceny w sezonie od 150 UAH za osobę, poza sezonem od 90 UAH. Poczta, telefon, Internet Poczta Główna mieści się przy ul. Lienina 15, zaś obok znajduje się Ukrtelekom z dostępem do Internetu. Z Internetu można też skorzystać przy ul. 15 Aprie-lia (8.00-23.00) oraz przy ul. Partizanskaja 17. Numer kierunkowy do Ałuszty: 6560. Biuro numerów - tel.: 09. Zamawianie rozmów - tel.: 077. Automat pogodowy - tel.: 31535. Taxi - tel.: 30417. Milicja - tel.: 02, 30438. Pogotowie - tel.: 03,30503. Zakupy i gastronomia Większość sklepów znajduje się w pobliżu bazaru i przy ul. Gorkowo. Najtaniej zakupy zrobimy na bazarze przy ul. Lienina, gdzie można także coś tanio przekąsić. Bazary znajdziemy też przy dworcu autobusowym i przy ul. Chromych. W porze obiadowej oblężenie przeżywają stołowyje (???????? [statówaja], czyli swojski bar mleczny) po obu stronach skrzyżowania ulic Lienina i Gorkowo oraz przy ul. Chromych 23. Najwięcej restauracji i barów usytuowanych jest wzdłuż przybrzeżnego bulwaru (można tu też kupić wino na rozliw) i w obrębie odchodzących od niego ulic - w tym ul. Lienina i 15 Aprielia (tam też znajduje się księgarnia i sporo kantorów). Plaże Plaże w Ałuszcie są piaskowo-gliniasto-kamie-niste, z akcentem na to ostatnie. Poza tym brudne, zatłoczone i poogradzane niczym więzienny wybieg, a przy tym płatne (2-4 UAH). Za to na wypoczywających czeka mnóstwo atrakcji w stylu konkursów kara-oke, jazdy na bananie, lotu paralotnią, przejażdżki na nartach wodnych, itp. ''Y Trasa 4 Symferopol (???????????) - Biała Skała (????? ?????) - Stary Krym (?????i? ???i?) - Teodozja (????????)_________________ Podążając tą trasą możemy zobaczyć Białą Skałę pod Biełogorskiem, Stary Krym - dawną stolicę Tatarów oraz przede wszystkim Teodozję - miasto o przeszło 2500-letniej historii. Stanowi ona wrota do wschodniego Krymu, choć można również z niej rozpocząć wycieczkę po południowym wybrzeżu półwyspu. Z Symferopola do Teodozji przez Stary Krym odjeżdżają autobusy z dworca Kurortnaja (przy dworcu kolejowym, co 20-30 min od 6.00 do 19.00) oraz z dworca Centralnyj (ul. Kijew-skaja 4, co 1 godz. od 6.00 do 20.00). Z tego ostatniego odjeżdżają również autobusy do Kerczu, przejeż- dżające przez Stary Krym i Teodozję (co 1 godz. od 6.00 do 19.00). Bilet do Teodozji kosztuje ok. 17 UAH, do Starego Krymu - 13 UAH. Z dworca autobusowego w Symferopolu wyjeżdżamy w kierunku północno-wschodnim. Połowa trasy jest stosunkowo nużąca. Krajobraz z niewielkimi pagórkami i bezleśne tereny dają odczuć usypiającą harmonią stepu. Droga przecina step prosto niczym strzała. Czasem łagodnie opada, to znów się wznosi. Widoki sadów, pół i winnic przesłaniają drzewa i krzewy posadzone wzdłuż szosy. Wszystkie miejscowości na tej trasie wydają się bardzo podobne. Dominuje niska zabudowa, a domy są przeważnie skonstruowane z żółtawych wapieni -,, naturalnych pustaków ". W okolicach wsi i miasteczek rozciągają się sady i winnice, dalej tylko pola i pola... Jedynymi elementami przyciągającymi wzrok w mijanych miasteczkach są meczety. Mniej więcej po 20 km dojeżdżamy do miasteczka Zuja (???), które wita nas białym meczetem o jednym minarecie. Omijamy miejscowość północną drogą, oddalając się od miejskich kominowi niskich zabudowań gospodarczych, i podążamy na wschód- do Biełogorska. Trasa niewiele się zmienia, poza tym, że w oddali napołudniu widać już pierwszy łańcuch górski. W miejscowości Cwie-tocznoje (?????????) znowu mijamy meczet, tym razem tylko ze srebrzystą kopulą. Po kilkunastu kilometrach przejeżdżamy przez szarożółty Biełogorsk, gdzie wita nas kolejny meczet. ?i??????(????????? [biełagórsk]) w czasach Chanatu Krymskiego nosił nazwę Karsu-Bazar i był centrum handlu niewolnikami pochodzącymi z jasyru. Do dziś zachowały się w zasadzie tylko resztki pałacu (Karawan-seraju) z XV w. Biała Skała (????? ????? [biełaja skała]) We wsi Biała Skała, 5 km na północ od Biełogorska, wznosi się ponad równiną imponująca, 100-metrowej wysokości, pionowa biała ściana, dla której warto tu zajrzeć. W ścianie wydrążona jest obszerna grota, można też wdrapać się na szczyt od południowej strony i podziwiać panoramę, ciągnącą się aż do Gór Krymskich. Dojazd Do Białej Skały z Biełogorska dojedziemy każdym autobusem w kierunku Niżniegorska (????????????) lub taksówką za maksymalnie 10 UAH. „Biełaja Skała Sow-chóz" to drugi przystanek od Biełogorska (pierwszy to „Kołchoz", obydwa na żądanie), bilet kosztuje 1 UAH. Do Biełogorska co 15 min odjeżdżają autobusy z dworca Wo-sfoczna/aw Symferopolu (oznaczanego też jako „Simfie-ropol4"; 5 UAH). Najlepiej jednak dojechać z „Simfieropo-la 4" bezpośrednio do Białej Skały kursem na Niżniegorsk (co 30 min od 7.00 do 18.00). Aby dojechać tu samochodem trzeba przed Biełogorskiem skręcić z M-17 w lewo na Niżniegorsk. Nocleg Na Białej Skale można rozbić namiot, wodę można wziąć od mieszkańców wsi, ale najbliższy sklep i knajpa są dopiero w Biełogorsku (tanio, szczególnie na bazarze obok dworca autobusowego). Hotel Bietaja Skata, Biełogorsk, ul. Czoban Zadie 24, tel.: (6559) 91038. Na północ od Biełogorska widać obrywy skalne. Podążamy dalej na wschód a góry są coraz bliżej. Po kolejnych kilkunastu kilometrach znajdujemy się w miejscowości Bogatoje (???????), gdzie droga omija zalesioną górę Kubalacz, tworząc wygięty luk biegnący na południe. W wsi Topoliowka (?????????), a konkretnie w przysiółku Ucziebnoje (???????), można zwiedzić Monastyr Topłowski (?????????? ???????i?? [topłowskij monastyr]), dziś prawosławny, ale działający w miejscu ormiańskiego klasztoru z XIV w. Można wykupić do niego wycieczkę w wielu miejscach na Krymie. W Topoliowce znajdziemy również ormiańską Cerkiew św. Paraskewii (??????? ??. ?????????i [cerków' swia-tój paraskiewy]) z 1702 r. Jest coraz więcej zieleni i trasa staje się bardziej urozmaicona. Mijamy kolejne, bardzo podobne do siebie wsie, a po prawie 25 km wita nas po prawej stronie, przy wyjeździe z lasu, nowo zbudowany meczet. Do dworca autobusowego w Starym Krymie jest jeszcze 2 km, ale jeśli chcemy zwiedzić najpierw klasztor Surb-Chacz, to powinniśmy za meczetem wysiąść i skierować się, zgodnie z drogowskazem, drogą na południe. STARY KRYM (?????i? ???i? [storyj krym]) Stary Krym jest cichym, spokojnym miasteczkiem, położonym malowniczo pośród pagórków, dębowo-grabowych lasów i źródełek. Liczy zaledwie 12 tys. mieszkańców, ale widać wyraźnie, że się rozbudowuje. Na północ od niego ciągną się sady i winnice, a dalej zaczyna się step. Na południu wyrasta góra Agarmysz. Zabytki Starego Krymu raczej nie przyciągają wielu turystów, za to odczuć tu można specyficzną atmosferę, przywodzącą na myśl owe czasy, kiedy roiło się tu od rozmaitych ludów i języków, przekrzykujących się na miejscowym bazarze. Nastrój ten oddają pozostałe po tamtych czasach budowle oraz liczni Tatarzy i Ormianie. Historia miasta Początków powstania osady należy szukać w drugiej połowie XI w. i wiązać je można z działalnością chrześcijańskich Greków, mieszkańców miast Italii oraz uchodźców z Armenii uciekających przed naporem Seldżuków. To głównie ci ostatni - Ormianie założyli tutaj gród, który do XIII w. stał się potężnym miastem, i nosił nazwę Sołchat (wybudował tu swój pałac sam wielki Batu-Chan). Jedna z wielu wersji o pochodzeniu tej nazwy mówi, iż wzięła się ona z języka ormiańskiego i ma znaczyć Święty Krzyż (orm. Surb Chacz). Z całą pewnością tak nazywał się ormiański klasztor założony w XIV w. nieopodal miasta (patrz niżej). Jeszcze przed utwierdzeniem władzy Tatarów na Krymie miasto zmieniło nazwę na Krym (Kyrym), tzn. „rów", od systemu fos i murów obronnych, jakim zostało otoczone w XIII w. Wtedy też stało się administracyjnym Stary Krym O 3 Dworzec autobusowy $ Czasownia i źródło św. Pantelejmona 7 Autobusy do Koktebel A 1 Ruiny meczetu Kurdżum-Dzami (w sezonie letnim) 2 Ruiny meczetu Bejbarsa ? 4 Muzeum Tatarów krymskich 8 Ruiny karawan-saraju 5 Muzeum Literatury i Sztuki X Pomnik Żołnierzy Armii Czerwonej 6 Muzeum Aleksandra Grina 'J>\ Klub muzyczny DIESEL C* Meczet Chana Uzbeka I i religijnym centrum półwyspu. Gdy stolica chanatu przeniosła się do Bak-czysaraju, miasto straciło na znaczeniu i odtąd nazywano je Starym Krymem (Eski-Kyrym). Miejsca, które warto zobaczyć Muzeum Historii i Kultury Tatarów Krymskich, ul Kalinina 29, teł.: 22255, czynne od 10.00 do 17.00, cena biletu 6 UAH (za 40-minutową wycieczkę, w cenie jest także poczęstunek: pachława i kawa). Prywatne muzeum, powstałe dzięki inicjatywie Tatara Nuri Jakubowa, kustosza muzeum, a następnie połączone z rodzinnym muzeum etnograficznym Siejtapłajewych. W niewielkim domku w stylu tatarskim można zapoznać się z bogatą ekspozycją naczyń, sprzętów domowych, książek i innych przedmiotów codziennego użytku. Osobna wystawa poświęcona jest tatarskiej sztuce haftu. Przewodniczka, Elwira Siejta-płajewa (rozumie trochę po polsku), 213 Drzwi do meczetu w Starym Krymie, rys. W. Kwiecień-Janikowski umila zwiedzającym czas, snując niezwykle barwne opowieści o dawnym i współczesnym życiu Tatarów na Krymie. W muzeum prezentowana jest także wystawa malarstwa Jakubowa o tematyce krymskiej. Jeśli jesteśmy z co najmniej 10-osobową grupą, możemy zadzwonić na podany powyżej numer telefonu i zamówić sobie posiłek w stylu tatarskim z pokazem tańców tatarskich wykonywanym przez dzieci z miejscowej szkoły. Do założenia zespołu zostali oni namówieni przez polskich nauczycieli podczas zjazdów nauczycielskich, które odbywały się na Ukrainie. Uczestnicząca w nich nauczycielka, a zarazem obecny pracownik muzeum, założyła zespół i na jego otwarcie zaprosiła polskich nauczycieli, którzy przy- wieźli dwa globusy. Przy wejściu do muzeum znajduje się piec -jest to mi-nipiekarnia do wypiekania lepioszek. W Starym Krymie można najprawdopodobniej zjeść najlepsze lepioszki na całym Krymie. Jeśli chcemy dokładniej zapoznać się z tatarską tradycją, muzeum proponuje również wizytę w domu rodziny Siejtapłajewych (ul. Mustafajewa 65), potomków starożytnego rodu szejchów Remidowych. Podczas specjalnie zorganizowanego wieczoru, bądź nawet kilkudniowego pobytu, poznać można narodowe obrzędy, tradycje, pieśni i tańce Tatarów krymskich. Zapoznać się można też z bogatym zbiorem przedmiotów domowego użytku, strojami, kuchnią (w programie degustacja potraw tatarskich i wschodnich słodyczy). Chętni mogą zażyć kąpieli w suwdołobanie - tatarskiej saunie. Atrakcje te wraz z noclegiem kosztują każdą osobę od 30 UAH za dzień, jeśli zbierze się co najmniej 8-osobo-wa grupa. Sam nocleg, bez dodatkowych atrakcji, wyniesie nas od 10 do 15 UAH. Meczet Chana Uzbeka, ul. Hałtu-rina 5, to jeden z najstarszych meczetów na Krymie. Jego budowę zainicjował nowy chan Ordy Uzbek, którego należy kojarzyć z gruntowną islami-zacją państwa mongolskiego. Meczet powstał w 1314 r. i jest zbudowany na planie kwadratu. Wyglądem przypomina bardzo meczety Seldżuckie z Anato-lii, co nie jest dziwne, ponieważ Seldżu-cy osiedlali się na terenie Złotej Ordy. Uzdrowicielka ze Starego Krymu Seniorką rodu Siejtapłajewych jest pani Bieraje-apa, prawdziwa skarbnica wiedzy o zwyczajach i tradycjach tatarskich. Cieszy się ona wielkim szacunkiem mieszkańców miasteczka, gdyż znana jest jako uzdrowicielka, lecząca ludzi modlitwami z Koranu. Nazywa to „minutką dla zdrowia". Według niej w Koranie jest ponad tysiąc leczniczych modlitw. Jej sława już dawno rozeszła się poza granice osady - co roku zjeżdżają do niej liczni mieszkańcy okolicznych wiosek, czy w ogóle całego półwyspu, a nawet zagraniczni turyści. Jako jedyna mieszkanka Starego Krymu była też na pielgrzymce w Mekce. Specyficzne jest zwłaszcza monumentalne wejście za rzeźbionymi, drewnianymi drzwiami. W ostatnich latach wnętrze meczetu odnowiono i dziś ponownie pełni on swoją funkcję. Ruiny średniowiecznej medresy (muzułmańskiej szkoły duchownej) znajdują się obok meczetu Chana Uzbeka. Niegdyś medresa przylegała do północnej ściany meczetu. Ufundowała ją córka Kilburun Bei, Inci Ha-tun w 1332 r. Muzeum Literatury i Sztuki [/;'-tieraturno-chudóżestwiennyj muzjej], ul. Swobody 17, tel. 21244. Czynne codziennie w godzinach 9.00-17.00. Cena biletu: 4 UAH. Filia muzeum w Koktebel. Można tu obejrzeć dokumenty, fotografie i rzeczy osobiste artystów, odwiedzających ten region. Muzeum Aleksandra Grina, ul. Liebkniechta 52, tel: 21244. Czynne codziennie od 9.00 do 16.00. Jest filią muzeum teodozyjskiego. Tutaj mieszkał i tworzył przez ostatnie lata swojego życia rosyjski pisarz Aleksander Grin. Jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu. Czasownia i źródło św. Pantelej mona znajdują się na południe od miasta. Meczet Bejbarsa - ruiny najstarszego meczetu wybudowanego na Półwyspie Krymskim. Wzniesiony on został w latach 1287-88 za 2 tys. denarów, przysłanych przez sułtana Aj-Meły-ka Bejbarsa z Egiptu. Władca ten zapragnął tym gestem odwdzięczyć się i zrobić coś dla wiary muzułmańskiej na ziemi, na której się urodził i skąd jeszcze w dzieciństwie został uprowadzony i sprzedany jako niewolnik. Resztki meczetu Kurdżum-Dzami z końca XIII w. Pozostałości karawan-saraju - wschodniego odpowiednika zajazdu (XIII-XIV). Grób Pietnikowa - na miejscowym cmentarzu znajduje się grób rosyjskiego poety i tłumacza, Grigorija Pietnikowa. Dojazd Dworzec autobusowy w Starym Krymie położony jest przy ul. Czapajewa, na północ od centrum, przy trasie M-17 (część map wskazuje nieprawidłowo, iż biegnie ona przez centrum miasta). Dużo jest kursów do Kirowskoje (stolica regionu administracyjnego i stacja kolejowa). Niemal wszystkie autobusy kursujące po drodze M-17 w linii Symferopol -Teodozja - Kercz są przelotowe, co może spowodować pewne problemy I 215 z wydostaniem się z miasta (kasjerka dzwoni na inne przystanki i pyta ile sprzedali biletów). Kursują również pojedyncze autobusy do innych miast na Krymie, oczywiście także przelotowe. Bilet do Symferopola kosztuje ok. 12 UAH, doTeodozji - 3 UAH. Z centrum miasta odjeżdżają codziennie autobusy do Koktebel i Teodozji: te w kierunku Teodozji trudno znaleźć, zaś te do Koktebel kursują 4 razy dziennie, jadą 0,5 godz. i kosztują 3 UAH (rozkład na drzwiach sklepu spożywczego niedaleko muzeumTatarów Krymskich). W Koktebel autobus odjeżdża z obrzeży miejscowości (nie z dworca autobusowego) -150 m za bazarem przy głównej drodze w stronęTeodozji. Noclegi O nocleg na kwaterze prywatnej można spytać w Muzeum Historii i Kultury Tatarów Krymskich (patrz wyżej). Wokół miasteczka są również świetne miejsca biwakowe, choćby na południe, za źródłem św. Pan-telejmona. Za niewielką opłatą można też zanocować w namiocie przy klasztorze Surb-Chacz, Gastronomia i inne Najtańsze zakupy zrobimy na bazarze przy ul. Swobody (po drodze z dworca autobusowego do centrum), przy czym działa on tylko do południa. Jed -nak również w sklepach jest bardzo tanio, jeśli porównać tutejsze cenyzcenamina wybrzeżu. Wszystko co potrzebne kupimy przy ul. Lienina, na odcinku między ul. Swobody i placem Czerwonym [krasnaja ptoszczod]. Przy ul. Lienina jest kilka sklepów, bank i kantor, całodobowa apteka, poczta i Ukrtelekom. Znajdziemy tu również kilka tanich kawiarni, z czego niektóre w stylu przypominającym te z Misia Stanisława Barei (pierwszą tego rodzaju spotkamy już przy dworcu). Niedrogo jest też w tatarskiej kawiarni Muskus przy Muzeum Historii i Kultury Tatarów Krymskich (patrz wyżej). Z Internetu można skorzystać przy ul. Lienina 139 (II p., 6 UAH), naprzeciw klubu nocnego Diesel. Numer kierunkowy do Starego Krymu: 6555. Okolice Ormiański klasztor Surb-Chacz (????-???, tzn. „Święty Krzyż"), położony jest 4 km od miasta (ale pod górę, dlatego to prawie godzina dro- gi). Wiedzie do niego szeroka, przyjemna droga przez las: od szosy przy nowym meczecie lub od zachodniego krańca ul. Lienina idziemy na południe, w stronę gór. Dalej droga skręca w prawo, przekracza potok Czu-rak-Su i wspina się z wolna pośród pastwisk, aby pod koniec, w lesie, biec szlakiem, wyłożonym płytami betonowymi. Można tu przenocować pod namiotem, nabrać wody w świętym źródle, zjeść coś w restauracji pod gołym niebem. Zwiedzanie odbywa się tylko z zakonnikiem, mieszkającym obok klasztoru i jest bezpłatne (choć, rzecz jasna, mile widziany jest datek do skrzynki przy wyjściu). Powstały w XIV-XVIII w. Surb--Chacz, zachował się jako jedyny z czterech ormiańskich klasztorów i kilku cerkwi funkcjonujących w owych czasach w okolicach Starego Krymu. Kompleks klasztorny składa się z kilku budynków min. z: cerkwi Świętego Krzyża (1358) - najstarszej pozostałości architektury ormiańskiej na Krymie; dwupiętrowego budynku mieszkalnego, zbudowanego w 1719 r. i zawierającego 16 cel oraz wewnętrzne podwórze, a także dwa duże, sklepione pomieszczenia z filarami w środku, oddzielone od cerkwi wewnętrznym podwórzem klasztoru. Klasztor zachowany jest wyjątkowo dobrze, a dodatkowo w ciągu ostatnich lat nieustannie prowadzone są prace renowacyjne. Opuszczamy miasto Tatarów, udając się dalej na wschód do Teodozji. Wyjeżdżając z Gór Krymskich podążamy w kierunku Zatoki Teodozyjskiej. Droga biegnie łagodnie, opadając coraz bardziej w kierunku morza. Po drodze mijamy wiele winnic i sadów, nieodłącznych elementów krajobrazu półwyspu. TEODOZJA (ros. ???????? [fieadosja], ukr. ??????i? [feodosja]) Teodozja - z greckiego „podarowana przez bogów" - położona jest 160 km od Jałty, w zachodniej części Zatoki Teodozyjskiej, u podnóża masywu Tepe-Oba. Od południa miasto ograniczone jest urwistym cyplem Ilja, od zachodu zbliża się do odosobnionego szczytu Łysej Góry. Okolica różni się znacznie od położonych bardziej na południe miejscowości wybrzeża. To tu nad morzem obszar stepu spotyka się z pierwszą wyniosłością Gór Krymskich-masywem Tepe-Oba. Brak więc w tym rejonie charakterystycznego dla południa bogactwa szaty roślinnej, a lato jest bardzo gorące i suche. Ale, jakby wynagradzając te niedostatki, począwszy od przylądka Ilja brzeg morza na długości 15 km staje się płaską i szeroką plażą (w centrum miasta kamienistą), tak różniącą się od wąskich, często urwistych plaż południowego wybrzeża. Swą popularność kurort zawdzięcza źródłom mineralnym, a także dogodnym warunkom do kąpieli błotnych - wykorzystywany jest do tego celu muł z położonego kilkanaście kilometrów na północ od Teodozji gorz-ko-słonego jeziora Adżigol. Muł ten zawiera wiele cennych składników mineralnych, a także bakterii pobudzających funkcjonowanie organizmu - sprzedaje się go w mieście w cenie 10 UAH za zaschnięty kawałek, ale równie dobrze można go sobie zebrać samemu. Dużym atutem miasta jest też zdrowy, gorący i suchy klimat, dzięki czemu stało się ono ośrodkiem leczenia wielu schorzeń. W kilku sanatoriach leczy się choroby układu trawiennego, nerwowego, krwionośnego, chroniczne bóle nerek, woreczka żółciowego oraz cukrzycę. Mimo to Teodozja nie zyskała miana miasta-uzdrowiska. Powstała tu za to duża dzielnica przemysłowa z zakładami specjalizującymi się w produkcji sprzętu wiertniczego i przenośnych laboratoriów badawczych. Historia miasta Miasto założone zostało w VI w. p.n.e. przez Greków z Miletu jako twierdza morska i centrum handlowe w rejonie Morza Czarnego. Kilkakrotnie było niszczone : w IV w. przez Hunów, a w V-VI w. przez Alanów. Następnie przeszło w ręce Złotej Ordy. W 1266 r. włodarzami miasta zostali Genueńczycy, którzy przemianowali je na Kaffę. Za rządów tych ostatnich miasto rozkwitło, stając się najważniejszą kolonią genueńską nad Morzem Czarnym, a jednocześnie jedną z najbardziej za- 218 ludnionych metropolii europejskich. W 1475 r. mieszkało tu ponad 70 tys. ludzi, podczas gdy obecnie miasto liczy ok. 85 tys. mieszkańców. W 1454 r. Kaffę podporządkowali sobie Turcy i Tatarzy krymscy, a w roku 1475 miasto wcielono do Turcji. Stało się ono stolicą nowo powstałego ejaletu Kaffy, zajmującego południowo-wschodnią część półwyspu, a także jednym z największych w Turcji rynków niewolników. Kan, czyli wielki targ niewolników, znajdował się w miejscu dzisiejszego głównego skweru miasta. Za wysokim ogrodzeniem, w ciasnych wilgotnych pomieszczeniach trzymano mężczyzn przeznaczonych do pracy na galerach lub do służby wojskowej, a także kobiety wzięte do haremów. Niewolników sprowadzano z terenów Rosji i Rzeczypospolitej. Wędrowali pieszo przez półwysep, skuci po dziesięciu łańcuchami za szyję. Kaffa pozostawała w rę- kach tureckich przez 300 lat, a więc aż do roku 1783, gdy wraz z resztą Krymu przyłączono ją do Rosji. Przywrócono jej wtedy antyczną nazwę - Teodozja. W końcu XIX w. Teodozja stała się modnym kurortem; odwiedzało ją wielu milionerów, którzy lokalizowali tu swe letnie rezydencje. Powstał wówczas reprezentacyjny bulwar nadmorski z pełnymi przepychu willami w różnorodnych stylach. Miejsca, które warto zobaczyć Twierdza Genueńska mieści się w południowej części miasta, na końcu ulicy Gorkowo. Kompleks, zbudowany w XIV w. i przez lata modernizowany, składał się z pałacu konsula, więzienia, rezydencji biskupów katolickich, gmachu sądu, a także kwarantanny i magazynów cennych towarów (kamieni szlachetnych, jedwabiu, futer). Budynki zostały jednak w większości rozebrane po przejęciu miasta przez Rosjan. Zachowały się: mury obronne cytadeli z pylonami wielkich wrót, baszta papieża Klemensa (1348), baszta Krisko, baszta Dokowa, most Genueński, a także cztery niewielkie cerkwie ormiańskie z XIV w.: cerkiew św. Jana Chrzciciela (1348) -jedna z najstarszych w Europie oraz cerkwie św. Stefana, Św. Grzegorza i św. Jana Nauczyciela. Forteca miejska (XIV w.) w starej części miasta. Pozostały po niej: baszta Konstantyna (1382-1448) z tureckim bastionem z XVII w. w Parku Nadmorskim, która była jedną z kluczowych baszt w systemie obronnym Kaffy oraz baszta Fomy (1373) i baszta Giovanni'ego di Scaffa (1342), obie przy ul. Nowokartinnaja. Cerkiew Wwiedienskaja, ul. Kra-snoarmiejskaja 11. Najstarszy ze znanych zabytków architektury w Teodozji. Cerkiew powstała najprawdopodobniej między VII a IX w. Po rewolucji została zamknięta, ale obecnie przywrócono jej funkcję sakralną. Sobór ormiański św. Sergiusza (Sarkisa), na starym cmentarzu ormiańskim, ul. Timirjazjewa 11. Świątynia powstała w 1363 r., a jej architektem był włoski rzeźbiarz Bio-giolli. Budynek zachował formę średniowiecznych cerkwi ormiańskich. Mocno zniszczony na skutek pożaru w 1888 r., odbudowany został ze środków malarza Iwana Aj wazowskie-go. Obok znajduje się średniowieczna dzwonnica, powstała w XV w. Na cmentarzu godna uwagi jest mogiła Ajwazowskiego. Na marmurowym sarkofagu napis w języku ormiańskim: „Urodzony śmiertelnym, pozostawił po sobie nieśmiertelną pamięć". Obok lapidarium: zbiór kamiennych płyt nagrobnych - genueńskich, ormiańskich, tureckich. Cerkiew ormiańska Archaniołów Michała i Gabriela (1408), ul. Timirjazjewa 9. W stylu ormiańskiej architektury cerkiewnej. Odrestaurowana wiatach 1967-70. Meczet Mufti-Dżami (1623), ul. Lie-nina 6. Pomnik tureckiej architektury, wielokrotnie przebudowywany. ? Awtostancja Centralny] Rynok 4? Biuro pośrednictwa kwater ći 3 Hotel U SJESTRY 6 Hotel ASTORIA 7 Hotel LIDIA 11 Turbaza ? 1 Muzeum Sportów Szybowcowych 2 Dom-Muzeum Grina 4 Galeria Ajwazowskiego 5 Muzeum Krajoznawcze S13 Wrota cytadeli 19 Most Genueński 10 Cerkiew Wwiedienskaja 12 Sobór św. Sergiusza 17 Cerkiew Archaniołów Michała i Gabriela 5 Meczet Mufti-Dżami I 8 Baszta Konstantyna 14 Baszta papieża Klemensa 15 Baszta Krisko 16 Baszta Dokowa 20 Baszta Fomy 21 Baszta Giovanni'ego di Scaffa A 9 Fontanna Ajwazowskiego 18 Fontanna Ormiańska Jeśli pokręcimy chwilę wokół świątyni, to na pewno ktoś się zjawi, aby nas oprowadzić. Fontanna Ajwazowskiego (1888), w Parku Nadmorskim. Dar malarza dla miasta. Zbudowana według jego projektu i z jego środków. Fontanna ormiańska (1586) u podnóża góry Mitrydat, u zbiegu ulic: Morskaja i Ajwazowskowo. W kompleksie przedrewolucyjnych pałacyków wielkich fabrykantów przy prospekcie Lienina warto zwrócić uwagę na willę Stambolijskiego (1909-14), nr 47. Autorem tej przepięknej budowli w stylu mauretańskim był O. Wegener. Wyróżniająjąliczne wieżyczki, kopuły, tarasy. Kolejnymi ciekawymi budynkami są dacza „Millos" (1909-11), nr 6, z charakterystycznym tarasem z kolum- nami - kariatydami oraz dacza „Otrada" (1914), nr 29, w stylu mauretańskim. Architektem był N. Krasnow, autor pałacu w Liwadii. Obecnie w obu budynkach mieści się sanatorium Woschod. Galeria malarstwa im. Iwana Konstantynowicza Ajwazowskiego [kartinnaja galierieja imieni ajwazowskowo], ul. Galieriejnaja 2, teł.: 30279, czynna w godzinach 9.30-20.00, we wtorek 9.30-13.00, w środę nieczynna. Bilet wstępu 10 UAH, po 18.00 - 9 UAH, fotografowanie - 15 UAH, wideofilmowanie - 35 UAH. Galeria mieści się w willi, którą zaprojektował i w której mieszkał od 1848 r. do swojej śmierci Iwan Konstan-tynowicz Ajwazowski (1817-1900), jeden z najwybitniejszych światowych malarzy marynistów. W budynku w stylu włoskiego renesansu można obejrzeć ponad 400 prac malarza ze wszystkich okresów jego twórczości: z pobytu w Petersburgu, we Włoszech, z okresu batalistycznego, romantycznego i realistycznego. Do obejrzenia jest też gabinet, w którym pracował, a także prace jego uczniów (m.in. A. Fesslera, K. Bo-gajewskiego, M. Wołoszyna). Muzeum Krajoznawcze [krajewi-edczieskij muzjej], prospekt Lienina 11, tel.: 34355, czynne w godzinach 10.00-17.00. Wstęp - 6 UAH. Muzeum powstało już w 1811 r. jako muzeum starożytności. Ma ono charakter archeologiczno-etnograficzny i posiada bardzo bogatą kolekcję z zakresu historii społeczeństw pierwotnych oraz dziejów antycznych (ceramika, biżuteria, amfory, a nawet resztki antycznego mola), a także z wieków późniejszych (m.in. kolekcja ikon). Zbiory są sukcesywnie uzupełniane dzięki prowadzonym w Teodozji i okolicach badaniom archeologicznym. Oddzielna wystawa prezentuje przyrodę południowo-wschodniej części Krymu. Dom-Muzeum Aleksandra Grina [litieraturno-miemorialnyj muzjej alieksandra grina], ul. Galieriejnaja 10, czynne w godzinach 10.00-20.00, codziennie oprócz poniedziałku. Wstęp - 5 UAH. Latem gości tu też zwykle wystawa „Świat Owadów". Muzeum Sportów Szybowcowych [muzjej dieltaplanierizma iparaplanie-rizma], ul. Kujbyszewa 12, tel.: 32028, czynne codziennie oprócz soboty i niedzieli w godzinach 9.00-16.00. To unikalne muzeum otwarto w 1990 r. Trzy niewielkie salki zapoznają nas z historią powstania i rozwoju paralotniarstwa na terenie Krymu. Dojazd Dworzec autobusowy, ul. Engelsa 28, czynny w godzinach 5.00-21.00, tel: 71052,73400. Dużo kursów do Kerczu (2,5 godz., 14 UAH), Ki-rowskoje (7 UAH) i Symferopola (2,5 godz., ok. 17 UAH). Po 8 kursów dziennie do Sudaku (2 godz., 11 UAH) i Szcziołkino (1,5 godz., 11 UAH). Naprzeciwko znajduje się stacja kolejowa Ajwazowskaja. Dojazd do i z centrum mctrszrutkami nr 2 i 4. Awtostanica Centralny) Rynok lub po prostu Centr- centrum autobusów lokalnych przy skrzyżowaniu ul. Sowieckaja i Nazukina. Stąd również zaczynają kurs marszrutkido miejscowości Primorskij (nr 4, 4b; 1 UAH), Koktebel (2 UAH) i ftbstonc/(Kurortnoje), skąd wejdziemy na Kara-Dag (3,5 UAH). Dworzec kolejowy, ul. Gorkowo 1, czynne w godzinach 8.00-17.00, tel.: 005. Przedsprzedaż biletów -ul.Wojkowa5,tel.:32198. W miejscowości Władystawowka (???????????-??) linia kolejowa z Dżankoj (???????) się rozgałęzia - jeden tor podąża do Kerczu, drugi do Teodozji. Do Teodozji dociera kilka pociągów dalekobieżnych z Kijowa i Moskwy oraz pojedyncze z Charkowa, Dnie-propietrowska, Sankt-Petersburga i Ługańska, a także 6 lokalnych z Władysławowki i jeden ze stacji Wadim przez Dżankoj. Agencja połączeń lotniczych, ul. Wojkowa 5, tel.: 30122. Informacja lotnicza, tel.: 006,30132. Kasa przystani morskiej - tuż przy morzu, naprzeciw dworca kolejowego i Hotelu Astoria. Czynna tylko latem, tel.: 37054,393345. W ofercie przystani są całonocne dyskoteki na statku, wycieczki morzem po zatoce (1 godz.), do Delfina-rium w Kurortnoje (6 godz.), na Kara-Dag (5 godz., 40 UAH +15 UAH za wstęp do rezerwatu), do Sudaku / Nowego Świata (10 godz.) oraz do Jałty (14 godz.), wszystkie połączone ze zwiedzaniem wyżej wymienionych miejsc. Noclegi Na dworcu łatwo znaleźć oferty kwater prywatnych - właściciele zaczepią nas zapewne sami. Największy wybór pokoi do wynajęcia jest na dworcu kolejowym, w momencie gdy przyjeżdża pociąg dalekobieżny (pośrednicy wsiadają w pociągi już w Dżankoj). Biura pośrednictwa kwater, ul. Liebknechta 4, teł: 31393,31724. Nocleg, w nieco wyższej cenie niż na miejscu, można zamówić wcześniej na stronie: www.kafa-info.com.ua/kurort.php Hotel Astoria, prospekt Lienina 9, teł: 32343. Całkiem przyjemny, niedrogi hotel położony nad samym morzem. Oferuje pokoje 1-2-osobowe w czterech kategoriach. Ceny od 50 UAH za osobę. Hotel Lidia, ul. Liebknechta 13, tel.: 30901,21111, e-mail: ht_lidia@post.kafa.crimea.ua. Drogi, luksusowy hotel z basenem. Ceny za dwuosobowy pokój od 400 do 1000 UAH. Hotel Ujut, ul. Kalinina 33, tel.: 71131. Hotel U Sjestry, ul. Swierdłowa 2 (róg ul. Galieriej-naja), teł/faks: 30235. Pokój 2-os. -140 UAH, pałuli-uks-190 UAH, dwupokojowy liuks- 300 UAH. Baza turystyczna Zołotój Pliaż - 7 km za miastem, przy Szosie Kerczeńskiej, tel.: 47474. Turbaza, ul. Gorkowo 25, przy drodze do fortecy. Cena za pokój od 40 UAH. Gastronomia Różnego rodzaju knajpki i restauracje znajdują się przede wszystkim na ul. Galieriejnaja, ul. Lienina i w okolicach plaży. W sezonie wyrastają jak grzyby po deszczu. Niewielkie bistro oferujące menu typu fast-food mieści się też naprzeciw Muzeum A. Grina, na ul. Galieriejnaja. Natomiast na rogu ul. Marksa i Rewolu-cjónnaja znajduje się stołowaja - bardzo tania, ale jej wystrój, a szczególnie WC mogą zniechęcić do spożycia czegokolwiek. Poczta, telefon, Internet Poczta Główna znajduje się przy ul. Galieriejnaja 9 (czynna w godzinach 8.00-19.00, w sobotę do 18.00, w niedzielę do 15.00), znajdziemy tam też aparaty do międzynarodowych połączeń telefonicznych (czynne w godzinach 7.00-21.00). Podobne aparaty znajdziemy przy ul. Nazukina 3 (punkt całodobowy). Z kafejek internetowych skorzystamy także na ul. Galieriejnaja. ¦:-|l§r Trasa 5 Ałuszta (??????) - Ajudah (??-???) - Gurzuf (??????) - Massandra (?????????) - Jałta (????) - Gaspra (??????) - Koreiz (??????) - Mischor (??????) - Ałupka (??????) -Simeiz (??????) - Foros (?????) - Sewastopol (???????????) __ Trasa o długości 120 km wiedzie przez południowe wybrzeże Krymu - z całą pewnością najpopularniejszy i najbardziej zróżnicowany fragment półwyspu. Jedziemy szeroką, choć ruchliwą drogą zwaną Jui-nobierieżnoje szossje, po prawej mając góry, po lewej zaś, w dole, morze i miejscowości uzdrowiskowe. Większą część trasy zajmują miasta i wio- ski tworzące Wielką Jałtę - olbrzymi region administracyjny, ciągnący się od Ajudahu nieprzerwanie przez ponad 70 km wzdłuż wybrzeża. Bezpośredni kurs autobusem między Ałusztą i Sewastopolem kosztuje 16-20 UAH i trwa 2,45 godz. (cena zależy zwykle od tego, czy autobus zajeżdża gdzieś po drodze), przejazd można też podzielić na dwa odcinki: Aiuszta - Jałta i Jałta - Sewastopol. Pokonać je można autobusami i mikrobusami. Na pierwszym odcinku dodatkowo kursują trolejbusy nr 52 (Symferopol - Jałta) i 53 (Ałuszta - Jałta). Autobus Jałta - Sewastopol kosztuje 11-14 UAH, trolejbus Jałta - Ałuszta nieco ponad 3 UAH (1 godz.), zaś marszrutka na tym odcinku - 6-7 UAH (40 min). Wyjeżdżając z Aluszty, kierujemy się na południe, mijając kolejne miejscowości Wielkiej Ałuszty: Lazurno-je (????????), Mafyj Majak (?????? ????). Jeśli mamy czas to w wiosce Ki-parisnoje (??????????), zwanej kiedyś Kuczuk-Łambat, gdzie przed wiekami rozpalano ognie sygnalizacyjne dla greckich okrętów, możemy zejść w kierunku morza (bądź dojechać autobusem z Ałuszty) do letniskowej miejscowości - Uties (????). W miejscowości tej znajduje się warta zobaczenia rezydencja księżnej Gagarin (z 1904 r, wzniesiona w stylu szkockim) oraz rozległy park z najrozmaitszymi okazami dendrologicznymi, posadzonymi jeszcze przed rewolucją. W parku znajduje się Trasa Romanowska Między Jałtą a Ałusztą prowadzi także inna, wąska i niemal nieuczęszczana droga. Jest ona zamknięta i pilnie strzeżona przez umundurowanych funkcjonariuszy, biegnie bowiem przez serce Krymskiego Parku Narodowego. Przy niej także zlokalizowane są dacze ukraińskiej wierchuszki z domkami prezydentów Ukrainy i Rosji na czele. Droga warta jest wzmianki, jako że to właśnie z niej widoczny jest najwyższy szczyt Krymu -Roman-Kosz (1545 m n.p.m.) oraz Monastyr Kosmo-Damianowski (XIX w.) z tzw. źródłem Srebrnej Wody. Obiekty te znajdują się w ofercie biur wycieczek w różnych miejscach Krymu - Po miestam imperatorskich ochot lub RomanowskajaTropa (zobacz też Trasa 3, Rozdziat IV. Muzeum Przyrody Krymskiego Parku Narodowego w Ałuszcie). punkt sprzedaży produktów fabryki win „ Tawrida ". Zakład ten produkuje na potrzeby „Massandry", i sam swoich win nie butelkuje. Tak więc tylko tutaj można spróbować m.in. wyśmienitego Kagorapo 1 UAHza 100 ml lub kupić unikatowy napój do plastikowej butelki (11 kosztuje od 7 do 20 UAH w zależności od gatunku). W Uties koniecznie należy wejść na szczyt skały dominującej nad przylądkiem Płaka (??i? ????? [mys płaka]) i spojrzeć na imponujący stąd widok masywu Ajudah. Gdyby wypitego wina okazało się zbyt wiele, zawsze można przenocować w którymś z setek oferowanych tutaj pokoi - cała miejscowość jest jednym wielkim hotelem i żyje tylko z turystów - ceny w sezonie to około 120 UAH za pokój 2-osobowy. Następnie wjeżdżamy do PlISZKI- N0 (???????), miejscowości nazwanej tak na cześć wielkiego poety, który często i chętnie bywał na Krymie, zaś ostatnia miejscowość Wielkiej Ałusz-ty to Partenit (???????? [partie-nif\). Stąd też wiedzie droga na szczyt Ajudahu. Ajudah (??-??? [aju-dag]) Ten intrygujący, wulkaniczny, wyspowy masyw, wyraźnie oddzielony niską przełęczą od zboczy głównego grzbietu i wchodzący przylądkiem o tej samej nazwie w morze, z daleka przyciąga uwagę, co sprawia, że stał się jednym z symboli półwyspu. Ajudah („Święta Góra", 570 m n.p.m.) na części map zwany jest Miedwied' (???????), co tłumaczy się kształtem góry, wyglądającej rzeczywiście jak cielsko gigantycznego niedźwiedzia, usiłującego wypić wodę z morza. Odkryto tu m.in. ruiny średniowiecznego klasztoru (X-XV w.) oraz cerkwi świętych Konstantyna i Eleny (VIII-XVI w.), jednak góra kryje za- pewne jeszcze wiele tajemnic. Od czasu, kiedy Mickiewicz „wsparty na Ju-dahu skale" spoglądał na „spienione bałwany kołujące w milijonowych tęczach", masyw znacznie zarósł lasem. Pamiętajmy o dobrym obuwiu i nakryciu głowy oraz o wzięciu zapasu wody. Przejście na szczyt i z powrotem zajmie nam ok. 5 godz. Oficjalne wejście na szczyt jest od strony Partenitu, który jest zasadniczo ogromnym blokowiskiem z wielkim sanatorium. Docierają tu liczne autobusy i marszrutki z Symferopola (1,5 godz., 15-17 UAH) oraz z Ałuszty i Jałty (nr 46). Budka awto-stancji jest równocześnie biurem pośrednictwa kwater. Aby wejść na Ajudah z tej strony, trzeba zapłacić 5 UAH za przepustkę do sanatorium „Krym", którego brama jest zaraz za przystankiem autobusowym (kasa jest na tyłach portierni, a kwitek możemy komuś odsprzedać, jeśli będziemy tędy wracać). Na terenie wielkiego sanatorium jest wystawa pt. Cuda starożytności i przyrody (czynna 12.00-22.00), a także znane Delfinarium (przedsta- Legendy Ajudahu Ajudah - Góra-Niedźwiedź, była źródłem wielu legend, tłumaczących jej niezwykły kształt. Jedno z podań mówi o porzuconym na brzegu niemowlęciu, którym zaopiekowało się stado niedźwiedzi. Malutka dziewczynka wychowywana była pod troskliwą opieką zwiarząt i z biegiem lat stała się piękną panną, bawiącą śpiewem i tańcem swą przybraną rodzinę. Pewnego dnia przybył do nich przystojny młodzieniec. Wkrótce młodzi zakochali się w sobie i postanowili uciec za morze. Gdy odpłynęli, przewodnik stada, olbrzymi stary niedźwiedź, podbiegł do brzegu i próbował wypić morze, jednak dziewczyna śpiewem uprosiła zwierzę, by pozwoliło im odpłynąć. Niedźwiedź, już na zawsze skamieniały, pozostał zanurzony w wodzie i tęsknie spogląda na linię horyzontu, za którą zniknęła ukochana dziewczyna. Za poprzedniego systemu - pionierzy podAjudahem. wienia o 11.30 i 16.00, w niektóre dni również o 22.00; w poniedziałki nieczynne. Można się tu kąpać z delfinami i robić sobie z nimi wspólne zdjęcia. Koszt biletu: 50 UAH). Jeśli mamy bilet do Delfinarium, to nie trzeba kupować przepustki - przed główną bramą skręcamy w prawo, wzdłuż ogrodzenia i parkingu. Poza tym znajdziemy tu kilka kawiarni oraz całkiem niezłą, jak na południowe wybrzeże, plażę (niestety brudną, m.in. za sprawą spływających tu dwóch potoków), z charakterystycznym głazem wyrastającym z morza po lewej stronie. Teren sanatorium pokryty jest roślinnością, nasadzaną tu umiejętnie od 1956 roku - tablica informacyjna o rosnących tu gatunkach jest po drodze na górę. Aby dojść do wejścia na teren parku Ajudah, trzeba z plaży dotrzeć do Kinoteatru (od ławeczek pod nim co- dziennie o 10.00 wyruszają czterogodzinne wycieczki na górę z przewodnikiem) i przed nim skręcić w lewo. Po drodze miniemy bazylikę św. Apostołów Piotra i Pawła z grobem biskupa Joanna Gotskiego (zm. ok 790), gdzie możemy obejrzeć także plany wybudowania tu dużego kompleksu sakralnego. Wejście do parku o powierzchni 527 ha, na terenie którego działa muzeum „Ajudah - Święta Góra" (czynne od 8.00 do 18.00) kosztuje 3 UAH. W tej cenie dostajemy również pseu-do-mapkę z opisem przejścia po rosyjsku. Za dodatkowe 2 UAH możemy również kupić dużo lepszy przewodnik. Po wejściu możemy pójść w lewo - do Polany Aj-Konstant lub do góry, na polanę Widokową (????????? ??????, zwana też Klisury), do której dotrzemy w ok. 40 min. W dole po lewej stronie widoczna jest zatoka Panair. Idziemy w prawo do góry i po 20 min dochodzimy do rozwidlenia ścieżek - w lewo można zejść na przylądek Ajudah (zwany „Monastyr-skim"), zaś w prawo prowadzi droga na szczyt. Przed nim ścieżka się nieco gubi - zasadniczo należy trzymać się lewej strony góry i kierować się kopczykami z kamieni. Jeśli zaczną się pojawiać żółto-czerwone oznaczenia, to oznacza, że musimy odbić w lewo. Na płaski szczyt z kopcem z kamieni powinniśmy dotrzeć w 40-60 min od wspomnianego rozwidlenia. Pod szczytem znajduje się na tyle rzadki las z licznymi ostańcami skalnymi, że miejsce to stanowi dobry punkt widokowy. Uwaga! Nie należy schodzić ścieżką wiodącą stąd w dół, która pozornie wygląda jak szlak sprowadzający do zatoki, a w rzeczywistości prowadzi bardzo stromym zboczem i kończy się nad skalistym, eksponowanym żlebem. Za pomarańczowo-czerwony-mi znakami możemy zejść na północ, do lasu. Przed wejściem w porośnięty lasem obszar podszczytowy podziwiać można panoramę Parteni-tu. Ścieżka wkrótce stanie się bardzo stroma, a po deszczu wręcz niebezpieczna, gdyż wiedzie wśród rumowisk skalnych. Doprowadzi nas do tablicy ostrzegającej o zagrożeniu pożarowym - tu skręcamy z oznaczonej ścieżki (prowadzi ona do kompleksu Artek, omijając strażnicę) w prawo i w dół do szlabanu przy asfalcie. Na drodze skręcamy w lewo, by po 10 min dojść do kolejnego szlabanu. Po lewej stronie jest wejście do bazy Artek (za portiernią po lewej jest kranik z wodą i strażnik pozwala z niego korzystać). Droga prowadzi do głównej trasy na przełęczy pod Ajudahem i do przystanku trolejbusowego „Kra-snokamienka" (45 min). Można stąd dojechać za 1,5 UAH trolejbusem nr 60 do Jałty, bądź autobusem nr 2 do Gurzuf. Od przełęczy pod Ajudahem zaczyna się już Wielka Jałta - pierwszą jej miejscowością od wschodu jest Gurzuf. Niemal połowę jego powierzchni zajmuje Centrum Młodzieżowe Artek, w którym może wypoczywać latem 5000 dzieci. Gurzuf (?????? [gurzuf]) Nieduża miejscowość położona 15 km na wschód od Jałty. Bardzo łatwo rozpoznać Gurzuf od strony morza: od północnego wschodu czuwa nad nim bowiem bryła Ajudahu, opisywanego poetycko przez Mickiewicza, a niedaleko przystani Artek wyrastają z morza dwie ostańco-we skałki, tzw. Adalary, o wysokości 35 i 48 m. Gurzuf to modne i drogie letnisko z kamienistą, ale czystą plażą. Osobliwy, orientalny koloryt miasteczka, który zachował się do naszych czasów, przyciągał przez lata wielu artystów. Wąskie, kręte uliczki, zabudowane białymi domkami wspierającymi się na drewnianych słupach, z nieodłącznymi okiennicami i rzeźbionymi dekoracjami sprawiały, że bywali tu: Adam Mickiewicz (jest tu jego popiersie), Aleksander Puszkin, Maksym Gorki, Modest Musorgski, Fiodor Szałapin. Swoją daczę miał tu również Antoni Czechow. Ostatnimi czasy miasteczko znowu przyciąga „wielkich i bogatych". Malownicza jest zwłaszcza jego południowa część, gdyż górna, północna strona miasta jest niestety zeszpecona osiedlami blokowisk. Gurzuf jest też dobrym punktem wypadowym w masyw Roman-Kosz. Historia Gurzufu sięga VI w - bizantyjski historyk Prokop z Cezarei w traktacie O budowlach Justyniana już wtedy pisał o wybudowanej w tym miejscu twierdzy. Początkowo należała ona do Bizancjum, od VIII w. do królestwa Chazarów, a następnie do Tatarów. W XII w. arabski geograf Ibn-Idrisi określa ją jako kwitnące miasto nadmorskie. Taka była także później, gdy w XIV w. na mocy porozumienia przejęli ją Genueńczycy. Dziś z umocnień pozostało niewiele - na znajdującej się w centrum miasteczka Skale Genueńskiej natkniemy się jedynie na resztki murów obronnych. Twierdzę w XV w. zrujnowali Turcy, a dzieła zniszczenia dokończyli późniejsi mieszkańcy, wykorzystujący kamień z umocnień jako materiał budowlany. Miejsca, które warto zobaczyć Wąskie uliczki starego Gurzufu są ciasno otoczone wielkimi kompleksami sanatoryjnymi: sanatorium Gurzu-fskij oraz ośrodkiem młodzieżowym Artek (????? [artiek], wyremontowany za 600 min UAH) i zamkniętym dla postronnych ośrodkiem prezydenta Ukrainy. Park Gurzufskij, pomnik sztuki ogrodowej z XIX w., o powierzchni 12 ha, 280 gatunków roślin (wstęp płatny, wejście z centrum, wyjść można także na wybrzeże, zwane Ndbie-rieżna im. Puszkina). Dom Czechowa, mieszczący obecnie muzeum jego imienia (będące filią Jałtańskiego Muzeum Literatury), znajdziemy przy ul. Czechowa 4, na niewielkim przylądku u podnóża skały Dżenebes. Jest ono czynne codziennie w godzinach 10.00-18.00, bilet wstępu kosztuje 4 UAH, tel. 363005. Muzeum Puszkina mieści się w domu eks-gubernatora Krymu, księcia Richelieu. Poeta zamieszkiwał w tym budynku w latem i jesienią 1820 r. W mieście znajdziemy także park Puszkina (Puszkinskij Park) leżący naprzeciw pijalni wód mineralnych, na terenie należącym do sanatorium Puszkino. Jest tu również platan Puszkina oraz grota Puszkina (na przylądku Suuk-Su), do której poeta często pływał łódką. Latem w budynku muzeum otwarte jest też zwykle Muzeum Figur Woskowych. Muzeum Kosnionautyki - na terenie kompleksu Artek, wstęp 6 UAH. Nad samym morzem znajduje się klasyczny dla kurortów krymskich deptak z kramami, budkami z daniami na wynos, atrakcjami „wesołomiasteczkowy-mi" i dość drogimi restauracjami. Dojazd Z Symferopola do dworca autobusowego w Gurzuf jest ponad 20 kursów (1,45 godz., 16 UAH). Z Gurzuf odjeżdżają także prywatne busy, które dowożą ludzi pod wybrany adres w Symferopolu (zapisy w centrum i przy plaży, ok. 25 UAH). Do Jałty zaś dostaniemy się autobusem nr 31, który odjeżdża stąd 10 razy dziennie, bądź o wiele częściej kursującą marszrutką o tym samym numerze. Z głównej szosy (przystanek „Krasnokamienka") można również dostać się tu lokalnym autobusem nr 2, relacji Krasnokamienka-Gurzuf, Z Gurzuf kursują też promy w kierunku zachodnim na trasie: Ogród Botaniczny - Plaża I nturist - Jałta - Liwa-dia - Złota Plaża - Jaskółcze Gniazdo - Mischor - Ałupka oraz w kierunku wschodnim na trasie: Partenit - Profies-sorskij Ugołok - Ałuszta - Sołniecznogoraskoje - Mało-rieczienskoje - Rybacze. Warto przepłynąć się promem do Ałupki - przy dobrej pogodzie zobaczymy od strony morza wszystkie największe atrakcje wybrzeża, a także kilka ładnych roman -tycznych pałaców. Ciekawie z tej strony wygląda Jałta ze świecącymi w słońcu kopułami cerkwi i przyjemnym portem z charakterystyczną wieżą zegarową. Czeka nas także ładny widok na Jaskółcze Gniazdo i samą Ałupkę z Pałacem Woroncowa, ogromnym parkiem i górującym nad miastem masywem Aj-Petri. Prom do Ałupki kosztuje 16 UAH i kursuje kilka razy dziennie. Komunikacja W górnej części miasta znajduje się rinok (mały plac targowy), przy którym mieści się też końcowy przystanek au -tobusów i marszruteklulą również możnałapaćtaksówki (przykładowy kurs Gurzuf - Partenit kosztuje 20-30 UAH). Jest to też najlepsze miejsce do wymiany waluty. Noclegi W Gurzuf dominują drogie hotele, również kwatery są jednymi z najdroższych na Krymie - w sezonie trudno znaleźć coś poniżej 50 UAH za osobę. Za nocleg jednej osoby w kwaterach o różnym standardzie, niekiedy w bloku albo na działce przyjdzie zapłacić od 5-30 USD. Nierzadko za bardzo niską jakość przyjdzie nam słono zapłacić. Jak wszędzie, trudno jest znaleźć nocleg na 2-3 dni. Biuro pośrednictwa jest po drodze z przystanku autobusowego do centrum (ul. Lienin-gradskaja 15, teł: 363487). Hotel Marina, ul. Lieningradskaja 70a, teł: 524908, administrator@hotel-crimea.ua, www.hotel-marina.cri-mea.ua. Nowy, drogi i luksusowy hotel z basenem, położony przy drodze do bazy Artek. Ceny: 300-600 UAH za pokój 2-os., w zależności od tego, czy okna wychodzą na morze, czy na góry. Hotel Skalnyj Artek, ul. Lieningradskaja 29, tel. 363062. Nowy hotel w kompleksie rekreacyjnym pod tą samą nazwą. Hotel Bohema, ul. Lieningradskaja 9, teł: 363802, www.bogema.crimea.ua. Apartamenty 2-6-osobowe w cenach od 100 do 500 UAH. Gastronomia W porze obiadowej osoby chcące zjeść tanio i dobrze tworzą długą kolejkę w barze Stołowajo, przy ul. Lieningradskaja 30 (czynne od 8.00 do 20.00, sala „kompleksowych obiadów" od 11.30 do 15.00). Poza tym w centrum i wzdłuż wybrzeża znajdziemy mnóstwo barów i restauracji. Sklepy spożywcze oferują duży wybór krymskich win. Można też skorzystać z ofert „ulicznych" biur podróży i wybrać się na degustację wina (np. do Mas-sandry) - cena wycieczki kształtuje się w okolicach -32 UAH za os. Poczta, telefon, Internet Poczta i telefony są przy ul. Lieningradskaja 36, zaś Internet przy Podwojskowo 20 (czynne od 9.00 do 21.00) oraz w budynku Poczty Głównej. Numer kierunkowy: 654. Wiele dodatkowych informacji znajdziemy na stronie: www.gurzuf.ru. NIKITA (??????) To kolejna miejscowość Wielkiej Jałty to, zwana zresztą niegdyś Bo-taniczieskoje. Jej główną atrakcją jest ogromny ogród botaniczny. Nikitski Ogród Botaniczny (??-??????? ???????????? ??? [nikitskij bataniczieskij sad\). Dostaniemy się tu z Jałty trolejbusem nr 2 lub 3 (lepiej numerem 2, który tu ma pętlę: wysiadamy przy murowanym postumencie z napisem „Nikitskij Sad" po czym czeka nas ok. 1500-metrowy spacer) albo autobusem / marszrutką nr 34 do końca trasy, dzięki czemu podjedziemy pod samo wejście. Marszrutką zaczyna kurs w Jałcie przy budynku Dworca Morskiego (zwanego „Gruzowoj Port"). Ogród, a raczej arboretum, został założony w 1812 r. Jego powierzchnia obejmuje ok. 1 tys. ha, a kolekcja roślin liczy w przybliżeniu 15 tys. gatunków. Składa się on z trzech części: z parku górnego, dolnego i przymorskiego. Cena biletu wynosi 6 UAH, a zwiedzenie dodatkowych ekspozycji, np. wystawy drzewek bon-sai, jest płatne oddzielnie. Zaraz za wejściem można kupić olejki, balsamy i inne aromatyzowane kosmetyki. Lepiej zrobić to jednak troszkę dalej w sklepie Mir zdarowia (Świat zdrowia), gdzie ceny są niższe nawet o połowę. Dużą atrakcją ogrodu są bambusy Phyllostachys niger oraz bananowce Musa basjoo hodowane pod gołym niebem. Interesująca jest także kolekcja dendrologiczna, która obejmuje m.in.: cedry - atlantycki, libański, himalajski, a także cyprysy, wiecznie zieloną sekwoję, mamutowca olbrzymiego, sosnę pinię, dąb korkowy i omszony. Warto zwrócić uwagę na kilkuwiekowe okazy plątana, pistacji i oliwki. Warto zerknąć na www.nbg.crimea.ua Ostatnią miejscowością przed Jałtą jest Massandra. Massandra (?????????) Przy szosie znajduje się Górna Massandra, poniżej rozciąga się Park Mas-sandrowski, a nad samym morzem usytuowana jest Dolna Massandra. Miejsca, które warto zobaczyć Pałac cara Aleksandra III, tel.: 321728, czynny codziennie w godzinach 9.00-16.00, bilet kosztuje 10 UAH. Pałac położony jest w Górnej Massandrze, u podnóża gór, w sosnowym lesie (dojazd trolejbusem nr 2 i 3 z Jałty - przystanek „Wierchniaja Massandra", potem drogą na północ). Jego budowę rozpoczęto w 1881 r. z rozkazu właściciela tutejszych ziem - Siemiona Woroncowa (będącego spadkobiercą generalnego gubernatora kraju kniazia Michała Woroncowa). Francuski architekt M. Bouchard stworzył projekt pałacu w stylu romantycznym. Zapożyczył także wiele elementów ze stylu wczesnego renesansu, a dwie okrągłe baszty nadały pałacowi charakter średniowiecznych umocnień. Rok po rozpoczęciu budowę przerwano, gdyż umarł Siemion Woroncow. W 1889 r. ziemie massan-drowskie Woroncowych, razem z niedokończonym pałacem, stały się własnością cara Aleksandra III. W ciągu trzech lat budowlę ukończono, przeznaczając ją na pałacyk myśliwski. Nad pracami czuwał M. Mesmacher, który znacznie wzbogacił w dekoracje pierwotny projekt Boucharda - obok średniowiecznych detali pojawiło się wiele elementów barokowych. Ostatecznie budowla przybrała charakter architektury wczesnego baroku w styl Ludwika XIII. Aleksander III nie zdążył jednak w nim zamieszkać - umarł w Małym Pałacu w Liwadii. Przez wiele lat po II wojnie światowej budynek był zamknięty dla zwiedzających - do pałacu, zwanego wtedy „Stalinowskim", przyjeżdżali na wypoczynek prominenci byłego ZSRR. Dopiero w 1992 r. otwarto tu muzeum. Oprócz pięknych wnętrz zobaczyć tutaj można także unikalną kolekcję map geograficznych z XVI i XVII w. Park Massandrowski jest pomnikiem sztuki ogrodowo-parkowej. Mieści się poniżej pałacu Aleksandra III, w Dolnej Massandrze. Założony został w stylu angielskim w latach 40. XIX w. na ziemiach należących do hrabiego Michała Woroncowa. Zajmuje obecnie obszar 41,9 ha i spotkać tu można około 250 gatunków drzew i krzewów. W starannie zaprojektowanym parku obok gatunków miejscowych, jak np.: dąb omszony, pistacja, sosna krymska, rosną też liczne gatunki ro- Okręgi winiarskie W regionie Massandra znajduje się 9 okręgów winiarskich: Liwadia, Gurzuf, Tawrida, Ałuszta, Małorieczienskij, Priwietnyj, Mor-skoj, Wiesiełowskij, Sudak. ślin egzotycznych: cyprysy, mamutowiec olbrzymi, cedry - atlaski i himalajski, drzewo laurowe, magnolia wielkokwiatowa, kryptomeria japorh ska czy bambus. Polana Gruszewaja, wraz z niewielkim muzeum, prezentującym chronioną tu przyrodę, leży na granicy Krymskiego Parku Narodowego, powyżej sanatorium Dolossy. Obok znajdują się klatki z głównymi przedstawicielami fauny lasów górskich: jeleniami, sarnami, muflonami i in. Fabryka win Massandra w Dolnej Massandrze - to pierwsza i najsłynniejsza krymska fabryka win, założona jeszcze za czasów carskiej Rosji w 1894 r. przez księcia L. Golicyna (www.mas-sandra.crimea.com). Wino można kupić również na stronie www.maswin.com. W dziewięciu podziemnych tunelach, wybudowanych jeszcze przez Golicyna, w których można przechowywać milion butelek i 35 tys. hektolitrów wina, mieści się obecnie unikalne muzeum - winoteka, kolekcjonujące wina różnych marek i roczników. Zostało ono otwarte w 2003 r. W jego zbiorach jest obecnie około 100 tys. butelek wina, a do najcenniejszych należą egzemplarze hiszpanskiegojerezu de la Frontera z 1775 r., francuskiego muskatu z roku 1846 czy czerwonego portwajnu „Liwadia" z 1894 r. Obok muzeum, w Głównej Fabryce zaznajomić się można z ponadstuletnią historią fabryki, technologią produkcji wina, a także z ich smakiem - gdyż integralną częścią organizowanych gru- jak założono Jałtę Według legendy, dawno temu po Morzu Czarnym, z Konstantynopola, płynęli Grecy w poszukiwaniu urodzajnych terenów na założenie nowej kolonii. Rejs trwał długo, a brzegów wciąż nie było widać. Morze Czarne, nazywane wówczas Pontos Aksinos - Morze Niegościnne, i tym razem pokazało swoją siłę. Zerwał się silny sztorm, żeglarze stracili orientację i z wolna opadali z sił. Gdy w końcu burza ucichła, przez wiele dni unosiła się mgła. Wędrowcy powoli tracili nadzieję, że jeszcze kiedyś staną na brzegu. Pewnego dnia powiał jednak wiatr, rozwiał mgły, wyszło słońce i niedaleko od statku Grecy ujrzeli zielony brzeg i góry. - JałosIJałos! (Brzeg! Brzeg!) - krzyknął jeden z żeglarzy I wszyscy na statku z radością powitali ziemię. To była Tauryda... Na brzegu Grecy wraz z miejscową ludnością wybudowali osadę i nazwali ją tak ważnym dla nich słowem: Jałos - brzeg. powych wycieczek po Massandrze jest degustacja tutejszego wina, obejmująca 9 próbek. Można tu spróbować m.in.: wytrawnego Cabernet sortowo-je (??????? ????????), Chiries Massandra (????? ?????????) (wzmocnione), Madery krymskiej (?????? ???i?????) (wzmocnione), deserowego Portwajnu białego krymskiego (?????????? ?????? ????????), czarnego Muskatu deserowego Massandra (?????? ??????? „?????????"), Siódmego nieba kniazia Golicyna (?????? ???? ????? ????????) (kuraż wymyślony specjalnie dla ukochanej Golicyna), deserowego Alieatko Aju-Dah (??????? „??-???"), deserowego białego Muskatu Jużnoberieżnyj (?????? „?????????????" ??????) (deserowe) i również deserowego białego Muskatu Liwadija (?????? ?????? „???????"). Wycieczki po fabryce w Massandrze kosztują odpowiednio: wycieczka po muzeum - 15 UAH za os., wycieczka po muzeum z degustacją wina - 30 lub 40 UAH za os., wycieczka po muzeum z degustacją wina dla VIP-ów -600-1600 UAH za os. Kompleks degustacyjny znajduje się także w Jałcie przy ul. Mira 6. Wytwórnia win w Massandrze współpracuje z sąsiadującym z nią Instytutem Naukowo-Badawczym Maharacz. Warto wiedzieć, że 20 października na Krymie odbywa się wielkie święto wina. Minąwszy Massandra, dojeżdżamy do samej Jałty. JAŁTA (????) Miasto nad brzegiem Morza Czarnego, położone 79 km od Symferopola. Półkolistą zatokę otacza łańcuch wzniesień: od północnego wschodu Nikitskaja Jajła, schodząca ku przylądkowi Martjan, od zachodu góra Mogabi, ciągnąca się rzędem skalistych wzgórz w kierunku cypla Aj-To- Trasa 5 Oprać. A. Styrska UJ Jałta H Trasa 5 dor, a pomiędzy nimi - Jajtańska Jaj-ła. Wznoszące się w mieście wzgórze Darsan i odnogi grzbietu Iograf dzielą teren na dwie doliny rzeczne: Uczan-Su (Wodospadowa) i Dereka (Bystra). Nazwa miasta pochodzi z języka greckiego: ,jałos", tzn. brzeg. Jałta liczy 100 tys. mieszkańców i jest administracyjnym centrum całego regionu uzdrowiskowego, noszącego nazwę Wielka Jałta. Ma on długość 72 km i w jego skład wchodzą: od zachodu Foros, Gołuboj Zaliw, Simeiz, Ałupka, Mischor, Koreiz, Gaspra, Ore-anda, Liwadia, Jałta, Massandra, Nikita i Gurzuf, a także kilka mniejszych miejscowości. Mieści się tu 170 sanatoriów, w których leczy się ponad 470 tys. ludzi rocznie. Corocznie Jałtę odwiedza blisko 2 min turystów. Warto tu zajrzeć, mimo że z początkowo wielkie bloki i wysokie ceny nie robią dobrego wrażenia, a plaże są małe, bardzo zatłoczone i grubokamieniste. Historia miasta Pierwszymi mieszkańcami tego terenu byli, według źródeł archeologicznych, Taurowie. Później, w ciągu wieków, osada kolejno była pod panowaniem Rzymian, Bizantyjczy-ków, Chazarów, Połowców i Tatarów. Pierwsza wzmianka o Jałcie pochodzi z XII w. od arabskiego geografa Ibn-Idrisi, który pisze o osadzie Dżalita, będącej w rękach Połowców. W XIV i XV w. miasto wchodziło w skład de-spotatu Teodoro, następnie przeszło we władanie Genueńczyków. Na włoskich mapach z XIV w. nazywane jest Geali-ta lub Etalita. W 1475 roku władzę w Jałcie, jak i na całym południowym wybrzeżu, przejął sułtan turecki. Kilkadziesiąt lat ciągnęły się wojny rosyjsko-turec-kie m.in. o ziemie Chanatu Krymskiego, zakończone zwycięstwem państwa carów. Jałta mimo swojej długiej historii była wówczas malutką wioską rybacką z trzynastoma domami. W kwietniu 1838 r. rozporządzeniem senatu „Miasteczko Jałta" stało się miastem powiatowym nowopowstałego powiatu jałtańskiego. Jako kurort Jałta zaczęła funkcjonować po zakończeniu wojny domowej. Zaczęto wtedy budować sanatoria, domy wypoczynkowe, hotele, pałace i wille. Do wybuchu II wojny światowej w mieście i okolicy powstały 42 sanatoria. Miejsca, które warto zobaczyć Pałac emira Buchary, ul. Sewasto-polskaja, to jeden z najciekawszych obiektów świeckich w samej Jałcie. Wbudowany został dla władcy uzbeckiego w latach 1907-11 przez architekta Trasową, w stylu mauretańskim wedle wzorców środkowoazjatyckich. Sobór św. Joanny Złotoustej i dzwonnica św. Jana Chryzostoma (1832-37), mieści się na Polikurow-skim Wzgórzu (Chołm), dojście ulicami Roosevelta, Ignatienki, Tołstoja. Zbudowany został według projektu odeskiego architekta Toricellego z inicjatywy hrabiego Woroncowa. Dzień poświęcenia soboru zbiegł się w czasie z uzyskaniem przez Jałtę statusu miasta. Dzwonnica, oprócz swojego pierwotnego przeznaczenia, pełniła też doskonale funkcję punktu orientacyjnego dla przepływających statków. Sobór został zniszczony po rewolucji, ocalała tylko dzwonnica. Odbudowano go w roku 1997. Z małej platformy widokowej przed świątynią można podziwiać okolicę. Cerkiew św. Męczennika Teodora Tirona (1898), ul. Szełomiejewska 7. Sobór Aleksandro-Newski (1891 -1902), ul. Sadowąja2. Budowla w stylu staroruskim, wzniesiona dla uczczenia pamięci cara męczennika Aleksandra II. Posiada dwa ołtarze: wyższy - św. Aleksandra Newskiego, i niższy - św. Artemija. Ormiańska świątynia Ripsime (1905-1917), ul. Zagorodnaja 3. Projekt architekta Gabriela Ter-Mi-kaelowa, malowidła wewnętrzne autorstwa W. Surenianca. Monumentalny budynek położony na wysokim wzgórzu ku czci Ripsime - córki fundatora świątyni Ter-Gukasjana. Za wzorzec posłużyła średniowieczna cerkiew św. Ripsime w Eczmiadzaniu (zbudowana w 618 r.). Niższe piętro zajmują groby, wyższe - cerkiew. Od południowej strony ku świątyni prowadzą wysokie schody. Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP - ul. Puszkinskaja 25. Kościół katolicki w Jałcie jest jedynym kościołem z chórem i dzwonnicą na Krymie. Został wybudowany nad brzegiem rzeczki Uczan-Su, jeszcze przed rewolucją, w 1914 r.. Świątynia za czasów sowieckich zamieniona została na strzelnicę, a po II wojnie światowej, po jej odrestaurowaniu, otwarto tutaj muzeum kultur Krymu. Obecnie jest to czynna parafia i w sobotę oraz w niedzielę można tutaj wysłuchać mszy świętych po rosyjsku, ukraińsku i po polsku. Muzeum Czechowa, dzielnica Autka, ul. Kirowa 112, tel.: 394947. Czynne codziennie oprócz poniedziałku i wtorku w godzinach 10.00-17.00, cena wstępu: 4 UAH. Dojazd autobusem nr 8 do przystanku „Dom-Muziej Czechowa" lub trolejbusem nr 1 do przystanku „Pionierskoje" i dalej pieszo. Muzeum mieści się w dwupiętrowym domu, zwanym „Białym Domkiem", który zbudował Czechow w 1899 r. Pisarz przyjechał do Jałty, aby osiąść w niej na stałe i korzystając z leczniczego klimatu podreperować swoje zdrowie. Mieszkał tu wraz z matką i siostrą do roku 1904. Podczas pobytu Czechowa w Jałcie powstały między innymi sztuki Wiśniowy sad i Trzy siostry . Po śmierci pisarza jego siostra Maria Pawłowna rozpoczęła starania o stworzenie w tym miejscu muzeum. Powstało ono w roku 1921, a w latach 60. powiększono je o wzniesiony nieopodal budynek, który pomieścił ekspozycję utworów Czechowa, dary i bibliotekę. W domu udostępniono do zwiedzania pięć pokoi na pierwszym i drugim piętrze. Pokój jadalny oraz sypialnia pisarza, pełniąca % 236 ) jednocześnie rolę gabinetu, zachowały się w niezmienionym stanie. W jednym z pokoi prezentowane są materiały z życia i pracy Czechowa. Muzeum Twórczości Łesi Ukrainki (Literaturno-Miemorialnyj Muzjej Liesji Ukrainki), ul. Jekatierinin-skaja 8, czynne codziennie oprócz poniedziałku w godzinach 10.00-17.30. Cena: 4 UAH. Muzeum mieści się w budynku, w którym w 1897 r. mieszkała ukraińska pisarka. Można tutaj obejrzeć wystawę „Lesia Ukrainka i Krym w 120. rocznicę urodzin". Polana Bajek - Muzeum Narodowej Sztuki Dekoracyjnej (Polana Ska-zok - Muzjej Narodno-Diekoratiwno-wo Iskustwa) i minizoo. Położone dwa kilometry od muzeum Czechowa. Dojście ulicą Kirowa do lasku po drugiej stronie otaczającej miasto szosy, wzdłuż rzeczki Wodopadna-ja do podnóża góry Stawri-Kaja (Góra Krzyżowa), teł.: 395303. Muzeum czynne w godzinach 10.00-17.00. Bilet wstępu: Polana Bajek i ZOO (oddzielnie za każde) dorośli - 6 UAH, dzieci - 3 UAH. Na Polanie Bajek pod gołym niebem znajduje się ponad 200 rzeźb z drewna, dekoracyjnego kamienia, miedzi, aluminium, szkła, a nawet mchu. Przedstawiają one bohaterów bajek i legend, zarówno rosyjskich, ukraińskich, armeńskich czy gruzińskich, jak również postaci z bajek braci Grimm, Charlesa Perrault, z filmów Disney'a (np. Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków) czy Księgi Dżun- gli Rudyarda Kiplinga. Dzieci straszy żywa Baba Jaga w domku na kurzej nóżce. Można też odwiedzić gabinet krzywych luster i sąsiadujące z Polaną minizoo. Kilkadziesiąt klatek ze zwierzętami, oczka wodne z łabędziami i kamienne dinozaury zachwycą przede wszystkim dzieci. Na pamiątkę można sobie zrobić zdjęcie na jednym z osiołków (5 UAH). Zwierzęta do ZOO właściciel przeważnie kupował jako chore, po czym leczył je u siebie w ogrodzie. Jałtańskie Państwowe Muzeum Historii i Literatury (Jaltinskij gosu-darstwiennyj obiedinionnyj istoricze-sko-literaturnyj muzjej), ul. Puszkina 5a. Otwarte codziennie, prócz poniedziałku i wtorku w godz. 11.00-18.30. Znajdują się tu wystawy z zakresu archeologii, etnografii, historii i kultury. W sezonie nabrzeże w Jałcie-ul. Nabie-rieżnaja im. Lienina (od pomnika Lenina do pomnika Gogola) - zamienia się w istne wesołe miasteczko. Można tutaj nie tylko kupić bardzie lub mniej potrzebną pamiątkę, ale także postrzelać na strzelnicy, zjechać na zjeżdżalni do basenu, pośpiewać do telewizora (karaoke), zrobić sobie tatuaż, itd. Ci, którzy nie gustują w tego typu atrakcjach i po przebrnięciu przez ten jarmark dotrą pod pomnik Gogola, mogą przespacerować się jeszcze kawałek dalej parkiem wzdłuż morza do kręgielni. Dojazd Dworzec autobusowy, ul. Moskowskaja 8, tel.: 342065; Informacja o połączeniach podmiejskich, tel.: 342075; Informacja o połączeniech międzymiastowych, tel.: 342092. Połączenia niemal z każdym miejscem na Krymie i nje tylko. Mnóstwo kursów do Symferopola, dużo do Sewastopola. Dworzec trolejbusowy, ul. Moskowskaja 8. Informacja, tel.: 327994. Trolejbusy jeżdżą do Symferopola (nr 52,2,5 godz., 11 UAH), Atuszty (nr 53,1 godz., 3 UAH), Krasnoka-mienki (nr 60), Nikity (nr 2) i Massandry (nr 3). Nr 1 kursuje po Jałcie - od pętli za węzłem przesiadkowym „Spartak" do dworca autobusowego (0,50 UAH). Kasa kolejowa, ul. Swierdłowa 12; Informacja, tel.: 005. Agencja połączeń lotniczych, ul. Moskowskaja 37, teł: 320092; Kasa agencji, ul. Moskowskaja 8, teł: 323732; Informacja, teł: 006. Kasy statków żeglugi przybrzeżnej, ul Nabie rieżnaja im. Lienina. Latem statki do Ałuszty i miaste czek Wielkiej Jałty (od Forosu po Gurzuf) kursują dość często (kilkanaście kursów dziennie). Cena 5-17 UAH Można tez wybrać się na rejsy wycieczkowe statecz kami bądź wodolotami do atrakcyjnych turystycznie miejsc, np. Gurzuf, Ałupka, Jaskółcze Gniazdo, Zatoka taspi. Rejsy czasem połączone są ze zwiedzaniem, np. wycieczka do Jaskółczego Gniazda: 1,5-2 godz. (40 min na zwiedzanie), cena: 12 UAH. Taksówki miejskie, teł: 058; taksówki międzymiastowe, teł: 343333. Kolejka linowa na wzgórze Darsan - 50 m od ul. Nabierieżnaja im. Lienina, niedaleko kas morskich (są strzałki). Dwuosobowe koszyki jadą w spacero- wym tempie na wzgórze, z którego rozciąga się piękna panorama okolicy. Długość trasy - 600 metrów, czas jazdy 12 minut. Cena w jedną stronę: 4 UAH. Kolejka pędzi z zabójczą prędkością (3 km/godz.) - tylko dla odważnych! Noclegi Noclegi w Jałcie są raczej drogie, ale ich wybór jest duży. Na dworcu autobusowym wiele osób zaoferuje nam swoje usługi już przy wyjściu z autobusu. Jest tu też (od strony dworca trolejbusowego) biuro pośrednictwa kwater (tel. 342185 - według ulotki mówią po angielsku!). Brak jest natomiast w Jałcie legalnych pól namiotowych i nie ma możliwości rozbicia namiotu przy plaży. Całkiem niezłe miejsce biwakowe znajduje się niedaleko Polany Bajek (patrz wyżej - przy opisie dojścia do motelu). Od głównej szosy schodzimy ścieżką w dół na lewo w pobliżu zielonej, ułożonej na murku strzałki ze szkiełek: Poliana Skazok (Polana Bajek). Znajdziemy tam kawałek „płaskiej trawki" na kilka namiotów, wodę w strumyku, miejsce na ognisko. Jest to też dobra baza wypadowa w pobliskie góry, jedynie do morza jest kawałek, jakieś 30 minut pieszo. Biuro obsługi hotelowej - teł: 327873. Motel i kemping Poliana Skazok, ul. Kirowa 167, tel.: 395219, faks: 397439, (www.pskaz.crimea.com). Dojazd od dworca autobusowego mikrobusami nr 26, 27,28, na przystanek „Poliana Skazok" (przystanek ma charakterystyczny kształt grzybków na wysokich no- Narszrutki w Wielkiej Jałcie Po okolicy jeżdżą liczne marszrutki- mikrobusy dojeżdżające do miasteczek Wielkiej Jałty. Ich pętle znajdziemy zarówno przy dworcu autobusowym, jak i w centrum, w miejscu zwanym wieszcziewój rynók (czyli „bazar odzieżowy"). Zawsze warto się spytać, dokąd dokładnie dana marszrutka podąża. Kursują one co kilkanaście minut, do pół godziny, a najczęściej po prostu ruszają wtedy, gdy zgłosi się wystarczająca ilość chętnych [pazagruzkie]. Cena: maksimum 3 UAH. Punkt docelowy Numer Ałupka 27,27A,32,41 Kaciweli 36 Partenit 46 Aj-Petri 50 Punkt docelowy Numer Punkt docelowy Numer Foros 28,28A,39 Gurzuf 31.31A Kastropol 43 Nikita 29,34 Simeiz 26,26A,42 Wodospad 30 Massandra 14 (? gach). Stąd idziemy w prawo (północny zachód) asfaltową szosą jakiś kilometr, mijając po drodze Polanę Bajek i minizoo. Jeśli zarezerwujemy wcześniej nocleg - mikrobus przyjedzie po nas na dworzec. Jest to z pewnością propozycja dla osób, które pragną wypocząć z dala od tłumu wczasowiczów, w pięknym otoczeniu. Motel mieści się bowiem kilka kilometrów od centrum, za szosą Ałuszta - Sewastopol. Jest przepięknie położony - otaczają go zalesione zbocza głównego pasma Gór Krymskich, obok płynie rzeczka Uczan-Su, a z okien widać najwyższy na Krymie wodospad o tej samej nazwie. Ceny: od 100 UAH w górę. Hotel Awangard, ul. Pirogowskaja 2/4, tel.: 328343, 328777, całoroczny - przypomina bardzo nasze schroniska młodzieżowe. Pokoje 1-2-3-osobo-we z umywalką, ceny od 50 do 70 UAH za osobę. Hotel nad dworcem autobusowym - pokoje 2-3-osobowe. Koszt za jedną osobę w grupie wynosi około 20 UAH. Hotel o standardzie bardzo niskim, ale cena w porównaniu do innych hoteli - do przyjęcia. Hotel Krym, ul. Moskowskaja 1/6, tel.: 271701, 271702, email: director@hotelkrim.yalta.crimea.ua Hotel w samym centrum historycznej części miasta. Budynek zaprojektował twórca pałacu Liwadyj-skiego - architekt Krasnow dla grała A. Mordwino-wa. Na parterze budynku znajduje się apteka, sklepy i przedstawicielstwa sieci komórkowych. Pokoje z rozmaitymi udogodnieniami: wanna lub prysznic (bądź tylko umywalka), TV, telefon, lodówka. Ceny: od 200 UAH za osobę. Hotel Oreanda, ul. Nabierieżnaja im. Lienina35/2, teł: 328286, e-mail: oreanda@mail.yil.crimea.com.To jeden z najdroższych hoteli w całym postsowieckim świecie, położony nad samym morzem w centrum Jałty. W hotelu, mającym grubo ponad stuletniątrady-cję, znajduje się, oprócz luksusowej restauracji, siłownia, basen, sauna, bilard itp. Firma wykupiła także położony naprzeciw fragment plaży oraz stojący obok szkuner-restauracje Hispaniola. Cena apartamentu z widokiem na morze w sezonie: 850 USD. Najtaniej zjemy w barach typu stołówaja - kilka z nich znajdziemy między McDonaldem, a pętlą mar-szrutek w centrum (w porze obiadowej straszne kolejki). Sam McDonald's znajduje się przy placu Lienina, naprzeciw pomnika Wodza Rewolucji. Poza tym na nabrzeżu jest bardzo dużo knajpek czy kawiarni. Każdy może wybrać taką, która mu odpowiada muzyką, otoczeniem czy cenami. Warto odwiedzić nabrzeże zwłaszcza w nocy - wszędzie jest pełno świateł, ludzi i słychać szum niewidocznego morza. Restauracja Złote Runo, Nabierieżnaja im. Lienina. Widoczna z daleka, zlokalizowana na statku „Argo", wznoszącym się kilka metrów nad nabrzeżem. Bardzo egzotyczna lokalizacja, warto usiąść tak, by widzieć jedynie morze - ma się wówczas wrażenie, że rzeczywiście płynie się statkiem. Jest tu jednak dośćdrogo.a nocą rozbrzmiewają stąd dźwięki dyskotekowej muzyki. Szkuner-restauracja Hispaniola, wybrzeże u wylotu ul. Gogolia. Najoryginalniejsza knajpa w Jałcie, miesz cząca się w wyciągniętym na brzeg statku, zlokalizowa na naprzeciw hotelu Oreanda i do niego należąca. Żaglo wiec, grający niegdyś w kilku filmach, m.in. Dzieci Kapita na Granta czy Podróże Pana Kleksa jest dziś ekskluzyw ną kawiarnią - na kilku pokładach można napić się kawy czy piwa za 8 UAH, czy coś zjeść za 80 UAH. Poczta, telefon, Internet Poczta Główna mieści się przy ul. Lienina 1, tel.: 312073; punkty telefoniczne - przy ul. Moskowskaja 8, w budynku dworca autobusowego (na piętrze przy kasach, czynny codziennie oprócz niedzieli w godz. 9.00-17.00, przerwa 12.00-13.00,) oraz przy ul. Gogolia. W mieście jestteż dużo budek telefonicznych - automaty są na karty chipowe (do kupienia w punktach rozmów lub na poczcie). Z większości z nich można dodzwonić się do Polski. Numer kierunkowy do wszystkich miejscowości Wielkiej Jałty: 654. Z Internetu można skorzystać przy ul. Gogolia, ul. Jekatierininskaja 3 oraz przy ul. Morszaka 9 (punkt całodobowy -1 godz. kosztuje 5 UAH). Wiele informacji o Wielkiej Jałcie znajdziemy pod adresami: www.jalita.com, www.yalos.net, www.yalta.com.ua, www.bigyalta.net. 238 Wyżywienie i gastronomia Na każdym z osiedli jest minirynek, w centrum zaś, przy ul. Sadowaja, znajdziemy całodobowy supermarket. Na wybrzeżu, nieco na zachód od centrum, jest bazar z pamiątkami - niezbyt tani, ale ich wybór jest chyba największy na Krymie. Okolice Jałta jest dobrym punktem wypadowym w rejon Aj-Petrińskiej Jajły. Ci, którzy nie mają jednak ochoty na dłuższe wędrówki górskie, powinni zo- tusa = r- ZJ ?? 1 > ?5 _Q m ^ o M g zer ^ =>-L"L ? <-J -? ^? < ź r> o Wodospa Wodospa Pałac cara Pałac w Li Jaskółcze Pałac Wor uapark kiewWsk TO -- m fN ^ U") ? < & Ira f * LI-w 1 Ałuszta IF2.......: 4- f ?239 Sewastopol Sewastopol baczyć chociaż jeden z największych wodospadów na Krymie - Uczan-Su, przejechać się kolejką linową na Aj-Pe-tri, bądź wykupić wyjazd do Wielkiego Kanionu (patrz: Rozdział V). Wodospad Uczan-Su (??????? ????-??). Znajduje się 7 km na zachód od miasta. Można do niego dojechać z Jałty autobusem nr 8 (przystanek „Wodopad") lub dojść pieszo. Ścieżka, która zaprowadzi nas do wodospadu, zaczyna się przy końcowym przystanku autobusu, po prawej stronie Domu-Muzeum Czechowa. Stąd idziemy do starej Isarskiej szosy, którą dotrzemy aż do mostu przez rzekę Wo-dopadnaja. Na przeciwległym brzegu rzeki ścieżka prowadzi w górę, do sanatorium im. Kujbyszewa. Mijamy je i schodzimy ponownie do koryta rzeki. Po przejściu rzeki idziemy gruntową drogą w kierunku widocznych domków, będących oddziałem sanatorium Isary. Nad nimi góruje skała Isar-Tepe, na której szczycie zachowały się ruiny (pozostałości murów obronnych) grecko-bizantyjskiego zamku z X w. Na skałę można wejść obchodząc ją z lewej strony i następnie podchodząc ścieżką do góry. Ze szczytu rozciąga się wspaniały widok na Jałtę i niedaleki już wodospad Uczan-Su. Aby go obejrzeć będziemy musieli zapłacić ok. 4 UAH. Wodospad Uczan-Su to największy wodospad na Krymie (wys. 98 m). Jego nazwa pochodzi z języka krymsko-ta-tarskiego i oznacza: „padająca woda". Najlepsza pora na odwiedzenie wodo- spadu to wiosna, gdy topnieją śniegi, albo deszczowa jesień, gdyż w czasie upalnego lata zasilająca go rzeczka prawie wysycha. Liwadia (???????) to miejscowość położona 3 km na zachód od Jałty. Dojazd - stateczkiem lub autobusem nr 52 z dworca autobusowego w Jałcie. Na piechotę: uliczką od kolumn przy północnym wejściu w Parku Przymorskim, następnie obok sanatorium Orle Gniazdo, domu wypoczynkowego Zaria i sanatorium Rossija. Za tym ostatnim uliczka rozszerza się i skręca w prawo. Dalej trasa prowadzi prosto przez winnicę i doprowadza do centrum Liwadii. W dalekiej przeszłości na miejscu miasteczka, wśród gęstych lasów, znajdowały się duże polany. Stąd też pochodzi nazwa Liwadii (po grecku „libadion" znaczy łąka). W końcu X w. była tu grecka osada Aj-Jan (Święty Jan). Później Grecy przenieśli się w okolice Mariupo-la, a w 1834 r. tereny Liwadii kupił hrabia Potocki i wybudował tu swój dom. Na terenie blisko 40 ha założono piękny park. W 1860 r. Liwadia stała się własnością rodziny carskiej, w której posiadaniu była już też pobliska Oreanda. Pałac-muzeum w Liwadii (????-??????? ?????? [liwadijskij dwari-ec]). W latach 60. XIX w. pod nad- Liwadia Bogactwo Liwadii nie w skatach i przepaściach, a w soczystej zieleni traw i drzew... E. Marków zorem nadwornego architekta Hipolita Monigettiego przekształcono istniejący dom Potockich w pałac, a dodatkowo wybudowano Mały Pałac, baseny i oranżerie. W latach 1910-11 na miejscu rozebranego starego pałacu postawiono nowy, Biały Pałac, według projektu M. Krasnowa. Nie ustępował on ani rozmiarami, ani komfortem pałacowi Woroncowa w Ałupce. Po rewolucji w 1925 r. w pałacu stworzono największe w kraju sanatorium, a w lutym 1945 r. Liwadia gościła sygnatariuszy konferencji jałtańskiej: Stalina, Churchilla i Roosevelta - głowy trzech ówczesnych mocarstw: ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA. Pałac został udostępniony szerokiej publiczności w 1974 r. Kompleks muzealny składa się z 60 budowli i obejmuje Biały Pałac (zwany także Wielkim Pałacem, 1910-11, architekt Kra-sow), cerkiew Podwyższenia Krzyża (1864, architekt Hipolit Monigetti), pałac Frederiksa (1916, architekt Bibber) i leżący wokół park, stworzony przez botanika ??????i?'? i ogrodników De-lingera i Patera w 1895 r. Zwiedzanie pałacu z przewodnikiem kosztuje ok. 15 UAH. Wielki Pałac wybudowany został w stylu wczesnego renesansu z elementami sztuki bizantyjskiej, arabskiej i neogotyku. Główne wejście otaczają korynckie kolumny z błękitnobiałego marmuru, pokryte rzeźbami włoskich i rosyjskich artystów. Wejścia strzegą dwie ogromne wazy z uralskiego ja- spisu. W pałacu jest 58 komnat, każda w innym stylu. Uwagę przyciągają detale: delikatne ornamenty z kararyj-skiego marmuru, ręcznie kute bramy, zdobienia ścian. Sala audiencyjna jest kopią sali posiedzeń Rady Pięciuset z Pałacu Dożów w Wenecji. Największe pomieszczenie pałacu to Biała Sala z ogromnymi oknami i kunsztownymi dekoracjami. To właśnie tutaj obradowali uczestnicy konferencji jałtańskiej, a w przylegających do Białej Sali komnatach, na pierwszym piętrze, mieszkał Franklin Roosevelt. Na drugim piętrze znajduje się ekspozycja Romanowowie w Liwadii - tworzą ją zdjęcia i opisy, przypominające czasy, gdy w Liwadii mieszkali ostatni carowie Rosji. Przy schodach wiodących do wewnętrznych pomieszczeń pałacu stoi neogotycka studnia z wyobrażeniem chimery. Rzeźba łącząca lwią paszczę z kozim tułowiem naśladuje średniowieczne stwory umieszczane w kościołach Europy Zachodniej, mającej odganiać złe duchy. Cerkiew Podwyższenia Krzyża to przebudowana w stylu bizantyjskim przez Hipolita Monigettiego katolicka kaplica Potockich. W środku znajduje się ikonostas z białego marmuru i wrota carskie z brązu. Kaplica powstała co prawda wcześniej, ale znakomicie komponuje się z resztą budowli pałacowych. Naprzeciw niej widać niewielką wieżyczkę - dzwonnicę, marmurową fontannę w stylu wschodnim oraz kolumnę z napisami w języku turec- Muzyki Organowej. Koncerty odbywa- kim i arabskim. Tą ostatnią przywie- jąsię latem o godzinie 15.30, przyulicy ziono tutaj z Turcji dla upamiętnię- Baturina4, teł.: 312515, 315678. nia zwycięstwa Rosjan nad Turka- Do sąsiadującej z LiwadiąOreandy "2 mi w 1878 r. Wewnętrzny dworek najprzyjemniej dostać się pieszo, wę- J8 w stylu włoskich budowli pałaco- drując wspomnianą wcześniej Carską ^^ wy eh z XV-XVI w. otoczony jest Ścieżką. Rozpoczyna się ona w za- I galerią kolumn. Wejście do Włoskie- chodniej części parku Liwadyjskie- *± go Pałacyku zamykają ażurowe wro- go i stopniowo zagłębia się w dębo- ta z kutego żelaza, przywiezione jesz- wo-grabowy las. Poprowadzono ją cze w XVIII w. z Werony. idealnie na jednej wysokości, co po- Obok Wielkiego Pałacu widać mo- woduje, że nie sprawia trudności na- dernistyczny pałac ministra dworu, ba- wet niewprawnym turystom. Drzewa rona Frederiksa oraz dom dla carskiej tworzące nad nią zielony okap two- świty w stylu późnego odrodzenia. rzą cień, zapewniający chłód nawet Park w Liwadii obejmuje blisko w upalne letnie dni. 60 ha. Wśród licznych róż i egzo- Po przejściu 1400 m dochodzimy do tycznej zieleni poprowadzono wie- białej altany-rotundy. Została ona zbu- le ścieżek. Jedna z nich, tzw. Carska dowana w 1843 r. z rozporządzenia ów- Ścieżka, prowadzi w kierunku alta- czesnego generała-gubernatora Kraju ny-rotundy w Oreandzie. Ścieżkę Noworosyjskiego, Michała Woronco- stworzono w celu połączenia dwóch wa. Rozpościera się stąd piękny widok posiadłości należących do rodziny na porośniętą lasami okolicę. Od strony carskiej: Liwadii i Oreandy. morza widać skałę Macztowaja, rozcię- Dacza Kiczkine (1908-11). Zbudo- tana dwa szare bloki. W skale znajduje wana według projektu Tarasowa w sty- się naturalna grota. Według uczonych lu mauretańskim, z dekoracyjnymi ko- jest to pozostałość jaskini, w której pułami i wieżyczką w kształcie minare- znajdowało się stanowisko człowieka tu. Wewnątrz znajdują się piękne stiu- pierwotnego. Po lewej stronie od altany kowe dekoracje. Była ona posiadłością wznosi się ostaniec - skała Krestowaja. rodziny carskiej, a obecnie mieści się Archeolodzy znaleźli tu resztki umoc- tu baza turystyczna. Dookoła park nień średniowiecznych, a pod nimi śla- z egzotycznymi roślinami. dy osiedla Taurów z IV—III w. p.n.e. Na Salon Muzyki Organowej. W bu- sąsiedniej skale, położonej na zachód dynku byłej carskiej stacji energetycz- od Krestowej, zwanej skałą Białogło- ~"? nej zbudowano w 1998 r. największe wa(ChaczłaKajasy),znajdująsięruiny 242 J na terenie byłego ZSRR organy. Liczą- feudalnego zamku. Ścieżki prowadzą- -"^ ?? 4600 piszczałek instrument dał pod- cej do fortecy strzegła wieża obronna. stawę do stworzenia w Liwadii Salonu Na terenie zamku zachowały się resztki grobowca rodzinnego oraz ukryty w jaskini zbiorowy cmentarz z VII-V1II w. n.e. Obok znajdująsię stoki góry Aj-Ni-koła. Daleko w dole, u podnóża skał, wśród gęstej zieleni starego parku widoczne są białe ściany sanatorium Niż-niaja Oreanda. Oreandę (???????, „skalista"), podobnie jak Liwadię, Katarzyna II podarowała wyspiarskim Grekom służącym w batalionie w Bałakławie. Niebawem ziemie te przeszły w ręce ich komendanta - generała F. Reveliotiego, a następnie stały się własnościąjednego z przedstawicieli elity rosyjskiej. Od 1825 r. Oreanda należała do rodziny carskiej. W latach 1843-52 wybudowano tu według projektu rosyjskiego architekta A. Stackenschneidera pałac dla Wielkiego Księcia Konstantego. Odwiedził go m.in. Mark Twain. W 1882 r. pałac spalił się w niewyjaśnionych okolicznościach, a przesądni Romanowowie opuścili Oreandę. Trzy lata po pożarze z pałacowego kamienia budowlanego wzniesiono niewielką cerkiew. Cerkiew Opieki Matki Boskiej (Cerków Pokrowa Bożej Mdtieri) zbudowana jest w stylu gruzińskim. Ozdobiono ją piękną mozaiką autorstwa mistrza z Wenecji Antonio Salviattiego. W czasie II wojny światowej freski wewnątrz cerkwi uległy zniszczeniu, sama budowla jednak ocalała. Niżniaja Oreanda - elitarna lecznica wybudowana w 1948 r. na miejscu starego pałacu książęcego według projektu profesora M. Ginzburga. Wo- kół budynku rozciąga się park o tej samej co lecznica nazwie, który stanowi pomnik sztuki ogrodowo-parko-wej. Został on założony w połowie XIX w. i zajmuje obszar 42 ha. Uwagę przyciąga bajkowe nagromadzenie form skalnych. Na południe od Liwadii znajdują się trzy niewielkie miejscowości, praktycznie połączone ze sobą i tworzące jeden rejon uzdrowiskowy. Gaspra (największa z nich), Koreiz i Mischor ciągną się 7 km wzdłuż płazy na zachód od cypla Aj-Todor. Gaspra (??????) Jej nazwa (z greckiego „aspro" - biały) jest, według uczonych, epitetem określającym istniejącą tu kiedyś twierdzę czy umocnienia. Gaspra powstała w średniowieczu, ok. X w. W 1865 r., co wiadomo z oficjalnych zapisów, liczyła zaledwie 200 mieszkańców i skupiała na swoim terenie 37 domów i meczet. Obecnie mieszka tu ponad 10 tys. osbób. Warto obejrzeć tutejszy pałac. Pałac w Gasprze został wybudowany dla księcia A. N. Golicyna, przyjaciela cara Aleksandra I i ministra oświaty w latach 1816-24. „Romantyczna Aleksandria", jak nazwano pałac, powstała w okresie 1831-36. Autorem projektu był F. Elson, natomiast nad prawidłowym wykonaniem zamierzeń architekta czuwał William Hunt, który uczestni- czył też w budowie pałacu Woroncowa w niedalekiej Ałupce. Ostatecznie powstał zamek w stylu neogotyckim, ze strzelistymi oknami i dwiema ośmiokątnymi wieżami po bokach - jedna z pierwszych romantycznych budowli na Krymie. Całości dopełnił zaprojektowany wokół park. We wrześniu 1901 r. w pałacu przebywał Lew Tołstoj, leczący się po ciężkiej chorobie. Obecnie jest to sanatorium dla matki i dziecka Jasna Polana. Leczy się tu choroby górnych dróg oddechowych, nie mające gruźliczego charakteru. W byłym apartamencie Tołstoja otwarto stałą wystawę dokumentów i fotografii dotyczącą życia i działalności literackiej pisarza w czasie jego trzykrotnego pobytu na Krymie w latach 1854-55 i 1901-02. Przy wejściu do pałacu postawiono popiersie Tołstoja autorstwa D. Żurawliewa. Przylądek Aj-Todor (??-?????, „św. Teodor"), powielany na tysiącach pocztówek i folderów, to najbardziej znany fragment krajobrazu Ga-spry, niemal symbol Krymu. Wąski, urwisty cypel, nieporośnięty roślinnością, z wiszącym nad przepaścią zameczkiem Jaskółcze Gniazdo, stanowi bardzo malowniczy zakątek południowego wybrzeża. Warto obejrzeć go zarówno od strony morza, płynąc rejsowym stateczkiem czy wycieczkowym wodolotem, jak i z lądu, wchodząc na jego szczyt. Aj-Todor składa się z trzech skalistych, niedostępnych z morza odnóg. Pomiędzy nimi znajduje się niewielka zatoczka strzeżona przez skałę Parus, stanowiąca doskonałą przystań dla turystycznych statków. Na odnodze leżącej najbliżej Ałupki stoi obecnie latarnia morska -jej światło widoczne jest z odległości 27 mil morskich. Zbudowana została w 1835 r. z rozkazu komandora Floty Czarnomorskiej, wiceadmirała M. Łazariewa. Znajdujący się na niej napis „37 sążni" mówi ojej wysokości nad poziomem morza. W latarni można obejrzeć zbiór dzwonów. Obok latami zachował się do naszych czasów rzadki pomnik przyrody - 1000-letnie drzewo terpentynowe, zwane również dziką pistacją. W czasach starożytnych znajdowały się w tym miejscu umocnienia Taurów: piwnice i podziemia, a od strony drogi istniał masywny mur obronny, zbudowany z bloków kamienia o wadze dochodzącej do 16 ton. Resztki tego muru można oglądać do dziś. Na miejscu umocnień tauryjskich, w latach 70.1 w. n.e., Rzymianie wybudowali z rozkazu cesarza Wespazjana twierdzę Charaks (co w języku greckim oznacza „fort"). Rzymianie przebywali w twierdzy trzykrotnie: w końcu I w. stacjonował tu garnizon marynarzy z Rawenny, w II w. - żołnierze Legionu Italskiego, a od końca wieku II do 1 poł. III w. rzymski garnizon fortu stanowili żołnierze II Legionu Klaudiusza. O tych okresach wojennej okupacji Charaksu świadczą stemple na cegłach i dachówkach. Pierwszy krótki opis ruin twierdzy pojawił się w 1837 r., a pierwsze prace archeologiczne prowadzone były przez hrabiego Szuwałowa w roku 1849. Największe wykopaliska miały miejsce w latach 1931, 1932 i 1935 i były prowadzone pod kierownictwem rosyjskiego archeologa W. Bławackie-go. Odsłonięto wtedy resztki kamiennych i ceglanych domów oraz ozdobiony mozaiką wodociąg z glinianych rur. Na terenie twierdzy i poza jej murami, koło przydrożnego posterunku, odkryto świątynię z ołtarzami i marmurowymi płytami poświęconymi Jupiterowi, Dianie, Hekate i innym bogom rzymskim, trackiemu bohaterowi-jeźdźco-wi i perskiemu bogu słońca Mitrze. W 1961 r., w czasie robót ziemnych na terenie należącym do sanatorium Dniepr, wykopano nienaruszoną marmurową płytę z początku III w. z wyobrażeniem trackiego bohatera, dosiadającego dzikiego konia. Znaleziono też bardzo duży zbiór monet pochodzących z okresu od połowy I do połowy III w. Część znalezionych przedmiotów, jak np. pomnik z najwcześniejszymi z terenu twierdzy napisami łacińskimi (imionami dwóch rzymskich legionistów: Klaudiusza Rusa i Aureliusza Maksymiusza) eksponowana jest w Jałtańskim Muzeum Krajoznawczym, natomiast marmurowe posągi mówcy i bogini Diany znajdująsię w Muzeum Narodowym im. Puszkina w Moskwie. W Charaksie mieszkali nie tylko żołnierze. Znaleziono tutaj również sierpy, żarna i inne narzędzia świadczące o tym, że mieszkańcy zajmowali Cypel Aj-Todor Na długo przed powstaniem latarni cypel Aj-Todor, jako doskonały punkt orientacyjny, byt umieszczany na mapach. Widoczny jest mię- to dzy innymi na najstarszej ze znanych nauce, mapie - portolanie Genueńczyka Viscontie- 2 go z 1318 r. oraz na większości map później- ^^? szych, z XV i XVI w. JO się uprawą ziemi, myślistwem i rybo- M łówstwem. Zamieszkiwali tutaj również rzemieślnicy: kowale, złotnicy i garncarze. Gdy Rzymianie opuścili wybrzeże Krymu, życie na wzgórzu nie ustało. Twierdzę Charaks przez długi czas zamieszkiwała ludność miejscowa, o czym świadczy powstały w pierwszej połowie IV w. cmentarz za narożnym murem. We wczesnym średniowieczu w centralnej części płaskowyżu wybudowano klasztor bizantyjski św. Teodora Tirona i wówczas ta część cypla nazywała się Monastyr-Burun lub Wzgórze Monastyrskie. Jeszcze niedawno można było zobaczyć tutaj fundamenty ośmiokątnej budowli. Dziś znakiem rozpoznawczym przylądka jest Jaskółcze Gniazdo (?????????? ?????? [łastoczkino gniezdó]). Najpierw znajdowała się tu willa zbudowana na życzenie moskiewskiej milionerki Rachmanowej. W 1911 r. teren odkupił baron Ste-ingel, niemiecki przemysłowiec naftowy, po czym na miejscu zburzonej ?~ willi rozkazał zbudować w 1912 r. bu- ( 245 dowlę przypominająca średniowieczny ^-minizamek rycerski. Autorem projektu Jaskółcze Gniazdo, rys. W. Kwiecień-Janikowski był architekt A. W. Szerwud, syn znanego architekta W. O. Szerwuda, autora gmachu Muzeum Historycznego na Placu Czerwonym w Moskwie. Po dwóch latach od postawienia pałacyku jego właścicielem został moskiewski kupiec, który otworzył tu restaurację. Po rewolucji mieściło się w pałacu schronisko turystyczne, a następnie biblioteka. Miniaturowy zamek przetrzymał silne, ponad 6-stopniowe trzęsienie ziemi w 1927 r. - stracił jedynie spiczaste zakończenia wieżyczek. Oberwała się natomiast część skały znajdująca się pod dolnym tarasem i przez wiele lat miejsce to było z tego powodu niedostępne dla zwiedzających. Dzięki postępowi w nauce kilka lat temu możliwe było umocnienie naruszonej skały i dziś dostęp do pałacyku jest otwarty dla turystów, niemniej do środka nie wejdziemy, bo znowu jest tu restauracja - nie dosyć, że droga, to jeszcze z turystami, bezustannie zaglądającymi przez okna do talerza. Za 2 UAH można jedynie obejść zameczek dookoła, dlatego warto rozważyć oglądanie go tylko z morza, podczas wycieczki statkiem. U podnóża cypla znajduje się sanatorium Dniepr. W skład kompleksu wypoczynkowego wchodzi pałacyk w stylu alpejskim, należący kiedyś do jednego z wielkich książąt. Godny uwagi jest jednak przede wszystkim Park Charakski. Park Charakski jest pomnikiem sztuki ogrodowo-parkowej. Powstał on w 2 poł. XIX w. i zajmuje 17,5 ha. Znajduje się w jednym z najcieplejszych miejsc na wybrzeżu Krymu. W parku rośnie ponad 200 gatunków drzew i krzewów, a wśród nich: bukszpan, cyprys, laur szlachetny, formy ozdobne cisa zwyczajnego. Osobliwością parku jest oryginalna starożytna altana, sprowadzona z Aten na życzenie żony wielkiego księcia. KOREIZ (?????? [KOR/E/Z]) Koreiz oznacza „zasiedlone miejsce", „osadę". Jest najstarszą z trzech omawianych tu miejscowości - ma już bowiem ponad dwanaście stuleci. Pierwsze wzmianki o Koreizie pochodzą z końca VIII w., miejsce to nazywało się wówczas Kurasaitow. W XV w. wymieniane jest już jako Kiuriz. Po przyłączeniu Krymu do Rosji osada praktycznie nie istniała (nie wymieniająjej żadne spisy ludności). Dopiero z po- czątkiem XIX w. jej nazwa pojawiła się ponownie w oficjalnych dokumentach. W 1865 r. Na podstawie Spisów miejsc zaludnionych Imperium Rosyjskiego wioska Koreiz liczyła 25 domów, meczet i 130 mieszkańców. Dość szybko Koreiz zaczął pełnić funkcję swojego rodzaju centrum dla trzech sąsiadujących miasteczek. Obecnie zamieszkuje go ponad 7 tys. osób. Jedną z pierwszych w tym rejonie budowli był dom krewnej ówczesnego wielmoży A. N. Golicyna, księżnej A. S. Golicynowej. Powstał on w latach 20. XIX w., a następnie wszedł w skład ogromnej siedziby książąt Jusupowych. Pałac Jusupowa wybudowano w 1904 r. w stylu secesyjnym według projektu architekta Krasnowa. Ma on kształt podkowy, wypukłą częścią skierowanej w stronę morza. Po rewolucji został znacjonalizowany. W latach 20. i 30. XX w. stanowił on elitarny dom wypoczynkowy. Odpoczywali tu m.in. Feliks Dzierżyński i Józef Stalin. W lutym 1945 r., w czasie konferencji jałtańskiej, w pałacu Jusupowa w Koreizie mieszkała delegacja Związku Radzieckiego. Na terytorium pałacu mieściła się winiarnia stworzona przez Golicyna, zaś po wojnie była to dacza Komitetu Centralnego. Mischor (?????? [mischór]) Nazwa miejscowości, oznaczająca „środkową osadę", bardzo dobrze określa jej rzeczywiste położenie. Na wschodzie, powyżej przyląd- ka Aj-Todor, leży uzdrowiskowe miasteczko Gaspra, obok niego - Koreiz. Dalej, za zielonymi wzgórzami - Ałupka, a jeszcze bardziej na zachód - Simeiz. Park w Mischorze - stanowi pomnik sztuki ogrodowo-parkowej, a założony został jeszcze w końcu XVIII w. Na powierzchni 21,3 ha rośnie ok. 100 gatunków egzotycznych drzew i krzewów. Park obfituje w rzeźby i fontanny, powstałe na początku naszego wieku, autorstwa m.in. estońskiego rzeźbiarza Amandusa Adamsona. Wśród nich znajduje się rzeźba Rusałka wynurzająca się z morza na malutkiej skale, trzymająca na ręku dziecko. Jest także fontanna Dziewczyna Arza i rozbójnik Ali-Baba, związana z legendą o pięknej dziewczynie porwanej przez rozbójnika do haremu. Mała Ałupka (lub Sofijewka) - pałac powstały w XIX w. i stanowiący siedzibę hrabiego L. Naryszkina. Dziś tworzy on główny gmach sanatorium Kommunary, usytuowanego w parku, obok innych obiektów uzdrowiskowych i pensjonatów. Kolejka linowa na Aj-Petri (??-?????, czyli „św. Piotr"; 1234 m n.p.m.) - podróż nią może być jednym z ciekawszych doświadczeń na Krymie i polecana jest zwłaszcza tym, którzy mają zaufanie do radzieckiej techniki - poczucie bezbronności narasta z każdym metrem... Być może dlatego, mimo znacznej ceny, kolejki do kasy czasem są naprawdę długie. Przejazd kosztuje 18 UAH w jed- ną stronę i składa się z dwóch odcinków. Pani w wagoniku opowiada ciekawe historie, a my tymczasem wisimy nad przepaścią. Na górze jest dużo zimniej i mocno wieje, więc warto zabrać coś ciepłego. Rozgrzać się można namiotach, w których czekają na nas specjalności tatarskiej kuchni. Jest drogo, ale górskie powietrze wyostrza apetyt. Można tu pojeździć na koniach po jajle, sfotografować się z wielbłądem i podejść na sam szczyt góry, do sławnych „zębisk" Aj-Petri (Zubcy). Podejście w pobliże łacińskiego krzyża kosztuje 2 UAH. Za jego wniesienie zapłacili podobno włoscy filmowcy, po to, by Aj-Petri zagrał jeden ze szwajcarskich szczytów - „zapomnieli" jednak zapłacić za jego zdjęcie i dlatego stoi do dziś. Zimą szusują po jajle narciarze - to wspaniałe miejsce dla miłośników biegówek, ale znajdą się również stoki do zjazdów - pracuje tu 8 wyciągów. Po drodze do Jałty, tuż przed początkiem zjazdu z góry, ma swoją siedzibę Klub Narciarski, Aj-Petri" - można tu zanocować przez cały rok za 10-15 UAH w warunkach chatkowo-schroniskowych. Z Aj-Petri można zjechać marszrut-ką nr 50, zdążającą do dworca autobusowego w Jałcie (12 UAH). Dla cierpiących na chorobę lokomocyjną taki zjazd może być źródłem większych męk niż podróż kolejką- droga, wybudowana przez genialnego inżyniera w pionowej, 1000-metrowej wysokości skale, to jedna wielka serpentyna. Do dziś krążą tu legendy o grasujących na drodze na początku lat 90. reketie-rach: nie było dokąd uciec - wokół tylko kawałek asfaltu i przepaść. Taksówka z góry do Jałty to koszt 50 UAH. Do dolnej stacji kolejki dojedziemy marszrutkami nr 27 i 32 (2,5 UAH), które zmierzajądo Pałacu Ałup-kińskiego. Droga pieszo do jego bramy zajmie nam 15-20 minut. AŁUPKA (??????) Ałupka, ze starogreckiego „lis", jest niewielkim miastem położonym 17 km na południe od Jałty i administracyjnie podlega Jałcie. Morze tym miejscu tworzy kilka niewielkich zatok, poprzedzielanych „wyrastającymi" niemal z wody skałami. Samo miasto przypomina ogromne kamienne schody, prowadzące wprost do morza, na stopniach których rozsiadły się, tonące w zieleni, budynki. Panoramę uzupełniają bielejące w oddali skalne zęby szczytu Aj-Petri. Poniżej pałacu znajdziemy niewielką plażę nudystów. Ałupka pojawia się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 960 r., gdy cha-zarski urzędnik Josif w piśmie do ministra hiszpańskiego dworu, wymieniając podległe miejscowości Krymu, pisze o Ałubice. W XIV w. Ałupka władali Genueńczycy. Na ich mapach morskich zaznaczona jest ona jako nieduży port wojenny o nazwie Ljupiko. Gdy w 1475 r. genueńskie twierdze i kolo- PatacWoroncowa wAtupce, rys. W. Kwiecień-Janikowski nie padły pod naporem Turków, Ałupka znalazła się we władaniu tureckim aż do roku 1783. Wówczas to stała się częścią Rosji. W roku 1823 na Krymie pojawił się graf Michał Woroncow, nowy generał gubernator Kraju Noworosyjskie-go. Wybrał on Ałupkę jako swoją siedzibę i tu postanowił zbudować pałac. Pałac ten stanowi dziś, wraz z otaczającym go parkiem, największą atrakcję turystyczną miasta (zob. niżej). Wraz z wybudowaniem kolei łączącej centralne rejony Rosji z Symferopolem i Sewastopolem popularność Ałup-ki znacznie wzrosła. Coraz więcej ludzi zaczęło doceniać jej wspaniałe krajobrazy, łagodny klimat i czyste powietrze. Pojawiły się kolejne dacze i hotele. Z początkiem XX w. miasto zostało skanalizowane, poprowadzono wodociąg i prąd. W roku 1902 profesor Bobrów otworzył tu pierwsze sanatorium dla dzieci, w którym leczono gruźlicę kości. Później powstawały kolejne prywatne sanatoria. W roku 1929 Ałupka zyskała miano miejscowości-kurortu, a w 1938 r. otrzymała status miasta i stała się drugim, po Jałcie, miastem-kurortem o największym znaczeniu na południowym wybrzeżu Krymu. Obecnie jest to szeroko znane i uznawane klimatyczne uzdrowisko o profilu przeciwgruźliczym. Do tej pory działa założone przez Bobrowa sanatorium dla dzieci, a także 10 innych. Pałac hrabiego Woroncowa i park pałacowy (??????????? ?????? [atup-kinskij dwariec]), Dworcowoje Szossje 10, tel: 722951. Czynny w godzinach 9.00-17.00. Wstęp: 15 UAH, a z przewodnikiem angielskojęzycznym - drożej. Z Jałty dojechać tu można autobusem nr 27 (1,20 UAH) lub nieco drożej, ale szybciej, marszrutkami nr 27 i 32 (3 UAH). Końcowy przystanek znajduje się w zachodniej części parku, skąd asfaltowa ścieżka prowadzi ku bramie. Projekt pałacu jest dziełem angielskiego architekta Edwarda ?i???'?, nad dokładnym wykonaniem planu czuwał 249 250 natomiast architekt William Hunt. Pałac jest zróżnicowany stylowo. Każda część budowli przypomina inną epokę w angielskiej architekturze - począwszy od ostro zakończonych baszt XIV- i XV-wiecznego zamku feudalnego z obronnym, zębatym murem, a skończywszy na wyszukanym gmachu głównego korpusu, zbudowanego w stylu elżbietańskim. Neogotyk często łączy się z elementami orientalnymi, jak np. w południowej fasadzie, gdzie architekt wykorzystał jednocześnie linie z kaplicy Św. Jerzego w Windsorze i portalu Wielkiego Meczetu w Delhi. Przeniósł nawet dekoracyjny fryz wewnątrz portalu, sześciokrotnie powtarzający werset z Koranu „Nie ma boga nad Allaha". To zróżnicowanie stylów sprawia, że pałac wygląda jakby powstał nie w wieku XIX, lecz na przestrzeni co najmniej kilku stuleci. Prace budowlane rozpoczęto w 1828 r., a całość pałacu ukończono w roku 1848. Jako budulca użyto miejscowego zielonego diabazu, do dekoracji zaś wykorzystano różne, nawet przywożone z bardzo daleka materiały. Wszelkie kamienne elementy dekoracyjne wykonali ręcznie chłopi z dóbr Woroncowa, spędzeni na Krym. Pałac liczy 150 komnat, z czego zobaczymy jedynie kilka. Wnętrza, wykładane dębową boazerią z kunsztownymi ornamentami, zdobią stylo- we meble, kominki, świeczniki, zegary oraz rzeźby i malarstwo angielskie, francuskie, włoskie i rosyjskie. Zwiedzanie pałacu rozpoczyna się z szerokiego podwórca przed północną fasadą głównego korpusu. Paradny gabinet, mała i duża jadalnia, westybul, sala bilardowa, Chiński Gabinet czy Salon Błękitny to tylko niektóre z pomieszczeń utrzymanych w stylu angielskiego gotyku. Znajdowała się tutaj także jedna z większych w Rosji w tamtych czasach biblioteka. Hrabia zebrał w niej ponad 25 tys. wielojęzycznych woluminów o zróżnicowanej tematyce. Obok pałacowej jadalni natkniemy się na ogród zimowy z fontannami i galerią marmurowych rzeźb. Przed rewolucją w pałacu mieszkali potomkowie Woroncowa, a od 1920 r. istnieje tu muzeum. W czasie II wojny światowej przepadła część kolekcji: obrazy, meble, wazy, pałac jednak nie został zrujnowany. Adolf Hitler „podarował go na wieczne władanie" feldmarszałkowi Mansteinowi, co uchroniło go od rozgrabienia, a później, w czasie wycofywania się wojsk niemieckich z Krymu, nie zdążono go już zniszczyć. W czasie Konferencji Jałtańskiej mieszkał tu Winston Churchill. Był pod tak dużym wrażeniem wyglądu pałacu, że jak sam mówił, czuł się jak „w dalekiej Rosji, starej Anglii". Równolegle z budową pałacu rozpoczęto prace prowadzące do powstania blisko 40-hektarowego parku wokół posiadłości. Jego twórcą był nie- miecki ogrodnik Karl Kebach. W parku znajduje się ok. 200 egzotycznych gatunków roślin, pochodzących z różnych stron świata - z regionu Morza Śródziemnego, Północnej i Południowej Ameryki, zachodniej Azji. Szosa łącząca Jałtę z Simeizem dzieli park na górny i dolny. Do Parku Górnego można dojść zarówno z miasta, po szerokich, kamiennych schodach, jak i od strony pałacu, minąwszy wysoką skałę Izjum-Tasz (Kamień Rodzynkowy). Ścieżka idąca na wschód od skały doprowadzi nas do Małego Chaosu. Znajdziemy tu ciszę i chłód, liczne strumyki, wodospady, omszałe groty wśród skał. Dróżką idącą na północ obok trzech stawów o charakterze górskim dotrzemy do Wielkiego Chaosu - ogromnego sztucznego gołoborza, położonego pośród wszechobecnej zieleni. Park to także polany, każda równie piękna i niepowtarzalna: Polana Platanowa - wśród starych platanów spotkamy tu cedr libański, dwie gigantyczne sekwoje przywiezione z Ameryki Północnej, a także rzadkie, reliktowe drzewo - araukarię chilijską. Słoneczna Polana - pośród soczystej zieleni traw rosną tu ciemnozielone cyprysy, wraz z najstarszym na Krymie, pochodzącym z końca XVIII w. Polana Kontrastowa - wśród cyprysów rosną przedstawiciele flory Krymu: dwa gatunki Chróściny o charakterystycznych owocach, przypominających kształtem poziomki. Polana Kasztanowa - to połączenie kasztanowców, cyprysów i sosen. Park Dolny ma charakter francuskiego ogrodu -jest symetryczny, pełen kwiatów, przyciętych drzew i krzewów, altanek, marmurowych fontann i rzeźb. Możemy tu podziwiać roślinność śródziemnomorską: oleandry, oliwki, magnolie, cisy, palmy, drzewa laurowe, bukszpan. Park ograniczony jest brzegiem morza. Tu, podobnie jak w Górnym Parku, licznie występują głazy i skały zielonkawego diaba-zu, będące wspaniałymi punktami widokowymi. Jedna z nich to skała Aj-wazowskiego, upamiętniająca malarza często odwiedzającego Ałupkę. Niedaleko od niej stoi klasycystyczny Herbaciany Domek (1834) z galerią obrazów krymskich artystów. SlMElZ (?????? [si/H/E/z]) Simeiz (z języka greckiego „znak"), to niewielkie miasteczko o statusie uzdrowiska, położone na południe od Jałty. Dzięki łagodnemu klimatowi, dużej ilości słonecznych dni i niskiej wilgotności w kilku tutejszych sanatoriach z powodzeniem leczy się gruźlicę. Simeiz jest także najcieplejszym miejscem na południowym wybrzeżu - osłaniające go niemal ze wszystkich stron góry nie dopuszczają tu zimnych, północnych wiatrów. Nad miejscowością góruje szczyt At-Basz (Końska Głowa), na zachodnim krańcu widoczna jest góra Koszka (Kot), a do morza schodzi skała Lie- biedinoje Kryło (Łabędzie Skrzydło). Dwieście metrów na wschód od tego ostatniego widnieje 80-metrowa skała Panea, a poniżej 40-metrowa skała Diwa (Panna). Po wschodniej stronie Panny z morza wyłania się przylądek Aj-Panda. Niestety, obecnie można zobaczyć już tylko fragmenty skały Monach (Mnich), gdyż trzęsienie ziemi w 1927 r. naruszyło jej pierwotną formę, a późniejsze sztormy dokończyły dzieła zniszczenia. Na skale Panea znajdują się ruiny twierdzy oraz średniowiecznego obronnego klasztoru, a pozostałości na skale Koszka wiążą się z ludem Taurów. Podczas prac archeologicznych odsłonięto tutaj osadę dawnych Taurów. Zachowały się resztki wysokiego muru twierdzy, która zagradzała wejście na szczyt góry, a na północ od umocnień natrafiono na nekropolię Taurów, obejmującą około 70 kamiennych grobowców wyłożonych płaskimi płytami. Zmarłych chowano w pozycji siedzącej. Niedaleko umocnień znajduje się gród Taurów. W wyniku prac archeologicznych prowadzonych w latach 50. znaleziono tu topory, przedmioty do połowu ryb, kości domowych i dzikich zwierząt, a także domostwa - półziemianki z niewysokimi, kamiennymi ścianami i ziemnymi sufitami oraz pieczary pełniące funkcje mieszkalne. Według badaczy, w miejscu położonym na południe od grodu Taurowie rozpalali stosy sygnalizacyjne. Możli- Legenda o skałach Panna, Mnich i Kot w Simeiz Dawno temu, gdy większą część Półwyspu Krymskiego porastały lasy, a niewielkie osady były połączone jedynie ścieżkami, żył w tych stronach rozbójnik, który ogniem i mieczem pustoszył okolicę, palił wsie, zabijał starców, kobiety i dzieci, porywałdziewice i sprzedawał je do niewoli. W końcu, męczony wyrzutami sumienia, postanowił odpokutować swe winy. Wędrując przez półwysep, dotarł w końcu w okolice Simeizu i zamieszkał w odludnej pieczarze w skałach. Żywił się leśnymi owocami, czasem rybami, które złowił w morzu. Pościł i umartwiał się, aby nie mieć już sił na wspominanie swych dawnych czynów. Mijały lata, ludzie powoli zapominali, kim był ten samotnik z pieczary, a i on sam zapomniał, co przywiodło go w te strony. Sądził, że żyje tak od zawsze. Nowe pokolenie mieszkańców traktowało go jak mędrca, a pasterze, którzy go spotykali, opowiadali o widniejącej nad jego głową aureoli - znaku wielkiej prawości pustelnika. Taka sława starca nie spodobała się diabłu i złemu duchowi, którzy postanowili wydobyć na wierzch złe skłonności samotnika. Jak postanowili, tak zrobili. Diabeł przeistoczył się w kota i nocą podszedł do pieczary starca, miaucząc. Mędrzec ulitował się, wpuścił kota, który odtąd zamieszkał wraz z nim. Dniem spał, a wieczorem przy ognisku mruczał pustelnikowi pieśni. Pieśni o cichym, domowym ognisku w towarzystwie żony i dzieci - o chwilach, których nigdy nie było dane przeżyć rozbójnikowi. Starzec, rozzłoszczony na kota, wygonił go z jaskini. Uradował się więc diabeł - rozbójnik pokazał swą nienawistną duszę. Przyszła kolej na złego ducha, który przybrał postać pięknej dziewczyny. Gdy starzec wyciągnął zarzuconą na ryby sieć, znalazł w niej półnagą dziewczynę. Gdy otworzyła oczy, podszedł do niej, chcąc dowiedzieć się, w jaki sposób zaplątała się w sieci. Dziewczyna jednak zarzuciła mu ręce na szyi i pocałowała w policzki. W starcu odezwała się dawna natura: chwycił dziewczynę w pół i przyciągnął do siebie... Gromkim echem zabrzmiał złowieszczy śmiech diabła i złego ducha -znów zatriumfowali... Dobre duchy ziemi, widząc, co się dzieje, postanowiły ukarać starca i siły zła i zamieniły ich w kamień. Odtąd nad morzem stoi skała Panna, nie spuszcza z niej oczu skała Mnich, a za nimi szykuje się do skoku Kot. we, że właśnie dlatego dawni Grecy nazwali to miejsce Simeiz - Znak. Znakiem rozpoznawczym Simeizu jest także Obserwatorium Astrofizyczne Akademii Nauk Ukrainy, mieszczące się na zachodnim stoku góry Koszka. Założył je w 1900 r. M. Malcew, ówczesny właściciel miasteczka i miłośnik astronomii. W 1906 r. Malcew ofiarował całą placówkę obserwatorium w Pułkowie pod Petersburgiem. Małe zachmurzenie, suchość i przezroczystość powietrza sprzyjały obserwacjom, które prowadzono przez ponad 70 lat. W 1925 r. wybudowano w tym miejscu ogromny teleskop o średnicy zwierciadła 1 m, który przyczynił się do wielu odkryć. W roku 1974 przeniesiono centrum astrofizycznych obserwacji w rejon Bakczysaraju, do miejscowości Na-ucznyj (????????). IW 'l— o CL O 3_ ! Ol o 3 > Legenda o Panieńskiej Baszcie w Sudaku Na samym szczycie góry znajduje się samotna baszta. Wiedzie do niej wąska ścieżka, ze śladami schodów wyciosanych w skale. Dawne podanie głosi, że w baszcie tej żyła córka miejscowego pana, dziewczyna o wielkiej urodzie. Diofant - najlepszy dowódca cara pontyjskie-go, starał się o jej rękę. Nikt nie wiedział, że dziewczyna darzyła uczuciem prostego wiejskiego chłopaka. Obydwojgu było razem lekko i radośnie i nie zwracali uwagi, że ona jest córką pana, a on - pastuchem. Bo czy to ważne dla dwóch serc? Kiedy o ich związku dowiedział się pan, kazał pojmać chłopaka i zamknąć w kamiennej studni. Minęło parę dni, zanim dziewczyna odnalazła ukochanego. Błagała ojca, by oswobodził chłopaka, on jednak nie zamierzał zgodzić się na prośby córki, chciał bowiem parę rozdzielić. Jako że niedługo miał odpływać statek do Miletu, umieścił na jego pokładzie chłopaka z niby to ważnym zadaniem, które miał on wykonać w Grecji. Po cichu jednak przykazał zgładzić go po drodze, co też się stało. - Za rok - powiedział córce - statek powróci. Jeśli twój wybraniec będzie nadal chciał być z tobą, zobaczysz na maszcie białą flagę. Wtedy nie stanę na drodze waszemu szczęściu. Ale jeśli na maszcie nie będzie tego znaku, będziesz musiała się zgodzić, aby wyjść za mąż za Diofanta. Dla dziewczyny zaczęły się smutne i szare dni. Minął rok i wszyscy mieszkańcy grodu zgromadzili się na szczycie, wypatrując okrętu z Miletu. Niestety, białej flagi nie było na maszcie. Dziewczyna wspięła się na szczyt i ze słowami: „Marni ludzie, nie wiecie, co to takiego serce i miłość!" rzuciła się w dół. 267 Baza turystyczna Woschod, ul. Morskaja23,tel.: 21950. Od 60 do 150 UAH od osoby z pełnym (ale słabej jakości) wyżywieniem. Hotel Sudak, ul. Lienina 89, tel.: 21606; 21033. Cena za osobę ok. 150 UAH (wliczone 3 posiłki). Hotel Ujut, ul. Primorskaja 2, tel.: 22220, tel./ faks: 21965 Hotel Suroż, ul. Lienina 75, tel.: 21241,21137, faks: 21136. Przyjemny, 5-kondygnacyjny hotel, położony 250 m od brzegu morza. Pokoje w czterech kategoriach: 100-200 UAH za osobę oraz liuks w cenie 300 UAH. Hotel Olga, ul. Morskaja 8, tel.: 232127. Kompleks niedaleko twierdzy, ceny dość wysokie. Wyżywienie i gastronomia Sudak jest lepiej zaopatrzony, niż nam się wydaje bezpośrednio po przyjeździe. Jak każde miasto posiada zielony rynek (dość tanio, po drodze z dworca), ale zakupy trzeba robić na nim generalnie do godziny 16.00, ponieważ później handlarze zaczynają się pakować. Drugi bazar jest przy Aquapar-ku, kolejny w pasażu, prowadzącym z centrum do morza, niedaleko jest też ciekawy minirynek domowych wypieków. W godzinach wieczornych całe życie przenosi się nad prospekt wiodący na plażę (SudakskijArbat), gdzie jest bardzo dużo kafejek, restauracji i klubów - wśród nich znajdziemy miejsca, gdzie można niedrogo zjeść. Zabawa na deptaku przybrzeżnym trwa do rana. Poczta, telefon, Internet, waluta Na poczcie przy ul. Lienina 82 (tel.: 22787) skorzystamy zarówno z telefonu, jak i z Internetu (tylko jedno stanowisko, 4 UAH za godz., w dni wolne 1,5 UAH!). Książę Lew Golicyn Pochodził ze Starej Wsi pod Węgrowem i był dzieckiem Sergiusza Golicyna i Polki - Marii z Jezierskich. Jego marzeniem było stworzenie wina musującego, mogącego konkurować z najsłynniejszymi francuskimi szampanami. Chciał tez nakłonić Rosjan do zmiany obyczajów - wódkę miały zastąpić produkowane przez niego alkohole. (zob. Rozdziału, Wina krymskie). Podobny punkt jest przy ul. Nabiereżnaja, telefony są też na dworcu autobusowym. Kantorów jest dużo znajdziemy też kilka bankomatów. Numer kierunkowy: 6566. Informacja miejska: 09,22222. Nowy Świat (????i? ???? [nowy/ swiet]) Nowy Świat to miasteczko Lwa Golicyna i centrum produkcji słynnego szampana (słynny krymski winiarz żył tu ok. 30 lat). Miejsce to nazywane jest „nadmorskim amfiteatrem skalnym". Malownicze położenie w zatoce wśród skał szpeci kilka bloków, „kurortny" kicz i śmieci. Nowy Świat leży 7 km na zachód od Sudaku (zob. mapa Sudaku). Jeśli jedziemy od tej strony, to będziemy mieli okazję podziwiać niezwykle piękne widoki z górskiej drogi. Ukształtowanie terenu (zatoka morska ograniczona skałami) wpływa na swoisty mikroklimat miasteczka. Jak pisze Dolores Łubieńska, gdy na Krymie jeszcze hulają zimowe wiatry, to w Nowym Świecie kwitnąjuż migdałowce. Wiosna rozpoczyna się tu dużo wcześniej, niż w Sudaku. Morze wcina się w głąb lądu trzema zatokami: Zieloną (??????? [z 'eljóna-ja\), Siną (????? [sjiniaja]) i Błękitną (??????? [gaiubaja]). Nad miasteczkiem wznosi się majestatyczna góra Sokół, na którą można się wspiąć od północy. Najej stokach rośnie reliktowa sosna Stankiewicza, liczne są też endemity, za sprawą których pobrze-że Nowego Świata posiada status re- zerwatu botanicznego. Plaża w Zatoce Zielonej jest podobna jak w Sudaku, za to na całej długości bezpłatna. Jednak to, co ściąga tutaj turystów, to fabryka znanego szampana i „Tropa Golicyna" w rezerwacie. W Zatoce Zielonej znajduje się zakład produkujący wina musujące Nowy Świat, założony w 1878 r. przez kniazia Lwa Golicyna (zob. Rozdział II, Wina krymskie). Gmach administracyjny zakładu (Dom Golicyna) to architektoniczna wizytówka miejscowości (jest przy nim mała wystawa rękodzieła - wstęp bezpłatny). Neogotycką budowlę otaczają z czterech stron wieże z krenelażem. W zakładzie mieści się niewielkie Muzeum Winiarstwa - można obejrzeć podziemne magazyny z omszałymi butelkami z XIX w. i zakończyć zwiedzanie degustacją pięciu marek produkowanych tu alkoholi. Zapisy prowadzone są w portierni zakładu (tel.: 32891), wejście kosztuje 25 UAH i odbywa się od poniedziałku do piątku o 10.00, 13.00, 15.00 i 17.00 oraz w sobotę i niedzielę o 13.00, 15.00 i 17.00. Degustacje szampana zaczynają się od 17.30. Wyroby wytwórni win musujących można zakupić w sklepie firmowym przy ul. Golicyna 2la (czynny 8.00-20.00, z przerwą 13.00-14.00). Ceny szampanów zaczynają się od 20 UAH. Sklep znajduje się w samym centrum miasteczka, w pobliżu stacji marszrutek i podobnie jak do nich, ustawiają się do niego po po- łudniu długie kolejki plażowiczów. Obok w sprzedaży jest wino wytrawne na rozliw, po 4 UAH za litr. Warto wstąpić do Rezerwatu Botanicznego Nowy Świat (5 UAH), aby obejrzeć kolejno: Ścieżkę Golicyna (????? ???????? [trapd golicyna]), prowadzącą do Groty Golicyna, w której trzymał on wino i ugaszczał nim gości (można tu skoczyć do wody z kołowrotka lub na bungee), następnie przechodzimy przez Zatokę Siną (Rozbójniczą), skąd możemy wspiąć się na przylądek Kapczik lub zejść do Groty Przelotowej (???????? ???? [skwaznój grot]), do której wejście jest już od strony Zatoki Błękitnej, w której woda ma niezwykły kolor. Taka pętelka zajmie nam ok. 2-3 godz. Niestety jest tu bardzo dużo spacerowiczów, przez co ścieżka jest dość zatłoczona. Aby dojść do Carskiej Plaży, trzeba podejść prawie do samego wyjścia z rezerwatu, bo brzeg jest tu wyjątkowo urwisty (przejście wybrzeżem spod groty jest zabronione). Warto zabrać ze sobą na wycieczkę zapas wody, strój kąpielowy i jakiekolwiek obuwie lepsze od powszechnych tu w użyciu klapek. Plecak można zostawić na stoisku przy wejściu. Rezerwat to uroczy kawałek krymskiego skalistego wybrzeża - na Krymie ty na obszarach prawnie chronionych zastaniemy takie piękne krajobrazy. Dojazd Dojechać można tutaj tylko od strony Sudaku. Awto-stancja jest naprzeciw Domu Golicyna. Z Sudaku przez całe miasto kursują co 5-? min marszrutkido Nowe- go Świata, w cenie 1,5 UAH. Po południu do marszrutek tworzą się długie kolejki. Można też tutaj dojechać bezpośrednio z Symferopola (8 kursów dziennie). Z Nowego Świata do Sudaku jedzie się autobusem lub marszrutkąok. 0,5 godz za 2 UAH. Wieczorem trudno się stąd wydostać, gdyż niemal cała plaża wraca wtedy do Sudaku. Nocleg i gastronomia Kwatery są tu nieco droższe niż w Sudaku, bo konkurencja jest mniejsza. Najlepiej po wyjściu z autobusu pójść dalej główną drogą na zachód, w kierunku fabryki wina i bloków mieszkalnych, gdzie pod uroczą tabliczką „????? ?????" spotkamy siedzące w kółeczku panie w średnim wieku, które już się nami troskliwie zaopiekują. Niewielka piaszczysta plaża znajduje się w centrum, a po bokach są miejsca do plażowania na skałach. Znajdziemy tu dużo różnych barów i kawiarni, najtaniej zaś zjemy obiad w Stołowej (ul. Golicyna 20), niedaleko Awtostancji. Dalej trasa wije się bardzo malowniczo, cały czas wzdłuż wybrzeża. Do Ałuszty z Sudaku pozostaje około 85 km. Po drodze miniemy kilka niewielkich miejscowości z sanatoriami i kamienistymi plażami. Osobliwością są miasteczka namiotowe na plażach, czasem nawet na kilkaset osób, jak w Rybaczje, czy niedaleko Morsko-je. W Rybaczje (??i?????) wprost na plaży lub w lasku nieopodal stoją samochody z przyczepami, zaś las namiotów na plaży ciągnie się aż po horyzont (tel. na kemping: 6560-73565, 20 UAH za samochód+namiot). Do Norskoje (???????) można dojechać podmiejskim autobusem z Sudaku, zaś do Rybaczje bezpośrednim autobusem z Symferopola (40 kursów, 19 UAH) lub marszrutką z Ałuszty (co 15 min, 7 UAH). WS^ Trasa 7 Teodozja (????????) - Szcziołkino (???????) - Kercz (?????)______ Z miasta marynisty Iwana Aj wa-zowskiego wyruszamy w kierunku północno-wschodnim do portowego miasta Kercz. Nie jest to trasa dla wielbicieli zabytków - raczej dla tych, którzy lubią jeździć tam, gdzie mało kto zagląda. Opis ten dotyczy podróży autobusem - do Kerczu z Teodozji kursuje ich dość dużo, przejazd kosztuje ok. 14 UAH i trwa 2,5 godz. W tym czasie pokonamy 98 km trasą M-17, która na początku jest dosyć dobrej jakości, potem już nieco gorszej. Część wyżej wymienionych autobusów zajeżdża do Lenino - jeśli chcemy tam wysiąść, lepiej spytać o to przy kupowaniu biletów i upewnić się jeszcze u kierowcy, czy się tam zatrzymuje. Do Szcziołkino jest z Teodo- Koleją do Kerczu Fanatycy kolei mogą udać się podmiejskim pociągiem do Władysławowki (?????????????), z której kursuje po południu skład do Kerczu (wcześnie rano jedzie też pociąg z Dżankoj). Jazda z Władysławowki do Kerczu pociągiem dalekobieżnym nie ma zbytnio sensu, bo pociąg jest w drodze 2,5 godz., a miejscówka wyniesie dużo więcej niz bilet. Uwaga: stacja w Lenino nazywa się „7 Studni" (???? ????????? [sjem kołódiezjej]). zji łącznie 8 kursów, ale większość to kursy przelotowe (1,5 godz., 11 UAH). Początkowo trasa wiedzie wzdłuż piaszczystego wybrzeża, aż do miejscowości Primorskij (??????????) - nie ma tu nic szczególnego oprócz pięknej, piaszczystej plaży. Następnie wjeżdżamy w głąb Półwyspu Kerczeń-skiego. Widoki za oknem są mało urozmaicone, droga wiedzie płaskim terenem z niewielkimi wzniesieniami. Po przeszło 40 km zobaczymy kierunkowskaz w lewo na Lenino (?????? [lieni-no}) i Szcziołkino (??????? [szcziołkino]). Tutaj skręcamy, jeśli chcemy zwiedzić przylądek Kazantyp. Szcziołkino (??????? [szcziołkino]) Szcziołkino to miasto-ofiara socjalizmu. To najmłodsze krymskie miasto zostało założone w 1978 r. zupełnie od zera, z przeznaczeniem dla budowniczych i przyszłych pracowników powstającej w pobliżu wielkiej elektrowni atomowej. Nazwano je na cześć Kiriłła Szcziołkina (1911-68), ojca radzieckiej bomby wodorowej. Problem miasta od początku tkwi w tym, że wybudowano bloki, zasiedlono je ludźmi, wyłożono miliard dolarów na budowę elektrowni, a system socjalistyczny się rozsypywał i władze nie mogły już dłużej ignorować ogromnej kampanii sprzeciwu (a protesty były od samego początku), jaka była skierowana przeciw tej budowie, m.in. głodowali tutaj krymscy „zieloni". W efekcie budowę przerwano, a mieszkańcy miasteczka zostali zostawieni samym sobie. Dziś Szcziołkino liczy 16 tys. mieszkańców i wreszcie przestało się wyludniać. Niedrogie mieszkania w blokach powykupywali mieszkańcy Moskwy i Kijowa i wiele osób przyjeżdża tu już co roku. Miasto zyskuje rozgłos taniego i spokojnego miejsca do wypoczynku. Jest tu piękna, piaszczysta, bezpłatna plaża, z pasem pokruszonych muszelek na skraju wody. Morze jest wprawdzie mętne, ale ciepłe i płytkie - 100 m od brzegu nadal sięga do pasa. W dodatku latem w nocy fosforyzuje plankton - wystarczy poruszyć ręką w wodzie (najlepiej to niesamowite zjawisko jest widoczne na przełomie sierpnia i września). Widok nieco psuje platforma wiertnicza, choć dla niektórych jest to dodatkowa atrakcja. Dojazd Na tutejszy dworzec autobusowy dociera dziennie 5 kursów z Symferopola (4,5 godz., 23 UAH), 3 kursy z Teodozji (1,5 godz., 11 UAH), 4 kursy z Kerczu (1,45 godz., 13 UAH) i 12 kursów z Lenino (40 min, 3 UAH) oraz 1 autobus z Sudaka (2,45 godz., 18 UAH) i częste marszrutki kursujące na trasie Szcziołkino -Lenino. Poza tym przejeżdża tędy 5 autobusów relacji Lenino - Mysowoje. Do stacji kolejowej w Lenino dociera nocny pociąg Symferopol - Kercz, 2 lokalne składy do Kerczu z Władysławowki i Dżankoj oraz kilka pociągów dalekobieżnych: z Moskwy, Kijowa, Chersonu i Sum. Ze stacji „57 km" (2 przystanki w stronę Kerczu) jest niecałe 2 km do piaszczystej plaży przy Zalewie Kazan-typskim (sosny na wydmach!). Do dworca autobusowego w Lenino, który dzieli budynek ze stacją kolejową, zajeżdża część autobusów podążających do Kerczu i z powrotem w głąb Krymu (trzeba pytać) oraz wszystkie autobusy w stronę Szcziołkino i Mysowoje. W różne dni tygodnia odjeżdżają też stąd przedpotopowe busy do okolicznych wiosek (np. w środy do Piesocznoje). Noclegi Pierwszą osobliwością tego miejsca jest to, że ponad 40% mieszkańców ma wyższe lub średnie specjalistyczne wykształcenie. Jednak równie ciekawy jest kolejny fenomen: 97% mieszkańców wynajmuje turystom pokoje! Biuro pośrednictwa kwater jest tuż obok awtostancji, są też i pospolici naganiacze, czy raczę] na-ganiaczki. Ceny od 15 UAH w szczycie sezonu. Uwaga, w tym mieście nie ma ulic! Są tylko numery domów. Zakupy i gastronomia Bazar jest zaraz za dworcem. Po drodze na plażę jest też kilka barów i dyskotek, otwartych do późna, w których przesiadują podejrzane typy. Okolice Nieszczęsna elektrownia atomowa (A3C [atomelektrostancja]) za miliard dolarów znajduje się między Lenino i Szcziołkino, przy jeziorze Aktaszsko-je (przystanek „Strojbaza"). Ciekawy jest szczególnie szkielet wielkiego reaktora. Miejscowi szabrują masowo złom, więc ciekawe jest, ile jeszcze postoi. Na terenie elektrowni organizowano pierwsze (1995-98) edycje festiwalu „Republika Kazantyp" (aktualnie odbywa się on w Popowce pod Eupatorią). Na przylądek Kazantyp (mmc ???????? [mys kazantip]) dojedziemy autobusami (4 kursy dziennie) z Lenino przez Szcziołkino do Mysowoje (??i????? [mysowoje]), taksówką ze Szcziołkino za 5 UAH bądź doj- dziemy piechotą ze Szcziołkino po plaży w 40 min. Z pętli autobusu w Mysowoje skręcamy w lewo, na zachód, ponad portem. Niewielki półwysep na brzegu Morza Azowskiego to miejsce niezwykle malownicze. Ciągną się u jego wybrzeży skały o egzotycznych kształtach oraz zatoki z piaskowymi i usłanymi muszlami plażami w skalistych, wąskich zatoczkach, do których często dopłynąć można tylko łódką i w których często też opalają się naturyści. Tutaj również znajduje się objęte ochroną uroczysko, przywodzące na myśl rafę koralową. Trzeba jednak uważać w słoneczne dni - w tutejszym „zapowiedniku" jest pełno jadowitych żmij. Jest to rezerwat ścisły i teoretycznie jeśli chcemy po nim chodzić, powinniśmy mieć pozwolenie. W rzeczywistości jednak strażnicy są stanowczy tylko jeżeli ktoś próbuje rozbić namiot lub rozpalić ognisko, bądź też wjeżdża do rezerwatu samochodem i nie ma drobnych na papierosy dla stróżów porządku. Mimo „ścisłej" ochrony, wyrosło tu niedawno kilka próbnych wież wiertniczych. W miarę zbliżania się do Kerczu pagórki stają się coraz wyższe. Obrazu półwyspu dopełniają słone jeziora. Przed Gornostąjewką mijamy resztki „ Tureckiego Wału " - starego umocnienia, ciągnącego się z północy na południe przez cały Półwysep Kerczeński. Niemal cały teren na północ od naszej trasy był niegdyś poligonem - dziś to wielkie pastwi- sko, ale na południe od trasy dalej stacjonuje wojsko. Wkrótce docieramy do dworca autobusowego w Kerczu. KERCZ (ros. ????? [kierć], ukr. ???? [kercz]) Miasto portowe na wschodnim brzegu Półwyspu Kerczeńskiego, 179 tys. mieszkańców. Kercz znany był w starożytności jako grecka kolonia Pantikapajon, w V-IV w. p.n.e. był stolicą Królestwa Bosporańskiego i wielką faktorią handlową. W I w. p.n.e. miasto popadło w zależność od Rzymu. Kiedy weszło w skład Cesarstwa Bizantyjskiego, zyskało nową nazwę - Bosfor. Dwa wieki później cały półwysep zajęli Chaza-rowie. Dzięki nim Kercz znów zmienił nazwę na Karsza (Czarsza - od tur. „rynek"). W X w. miasto weszło w skład Rusi Kijowskiej, a pięć wieków później w obręb państwa Turków osmańskich. Kiedy w 1774 r. Kercz opanowali Rosjanie, rozpoczął się jego szybki rozwój, zwłaszcza że w okolicy znaleziono wtedy złoża rudy żelaza. W czasie II wojny światowej Kercz został doszczętnie zrujnowany, po wojnie zaś otrzymał miano Miasta-Bohatera. Dziś ma on charakter typowego socrealistycznego miasta przemysłowego, a pozostałe w nim zabytki nie są zbyt interesujące. Miasto jest wielkim ośrodkiem przemysłu stoczniowe- go i hutniczego (huty szkła). Sporo tu parków i skwerów, a starówka została niedawno odbudowana i odnowiona. Na południe od miasta, począwszy od przylądka Ak-Burun (??-?????), są dość ładne plaże i wiele ośrodków wypoczynkowych (dojazd autobusem nr ^ 10, a dalej do Eltigenu - nr 15). g Jakiś czas temu powstał plan, aby połączyć mostem brzegi Cieśniny I Kerczeńskiej, co umożliwiłoby mia- 2 stu dalszy rozwój. Taki most istniał ^ już w 1944 r., niestety, przetrwał tylko 150 dni. Na razie na drugi brzeg cieśniny można przeprawić się tylko promem lub kutrem. Kercz położony jest pośród kurhanów, w najbliższej okolicy jest ich ponad 200. Ich łagodne, pagórkowate Styl kerczeński Od miasta Kercz pochodzi nazwa jednego ze stylów greckiego malarstwa wazowego. W okolicach miasta archeolodzy odkryli ogromną ilość greckich naczyń z bardzo charakterystyczną dekoracją. Styl kerczeński rozwinął się w IV w. p.n.e. i charakteryzuje się wieloosobową kompozycją, spiętrzeniem i bogactwem postaci. Dekoracja często była odzwierciedleniem malarstwa monumentalnego. Wazy kerczeń-skie produkowano w dużych ilościach i wysyłano głównie do kolonii greckich nad Morzem Czarnym. Do ulubionych motywów dekoracyjnych należały sceny z życia kobiet, ama-zonomachii, gryfomachii oraz sceny mitologiczne. Jednym z najsłynniejszych malarzy te- S~ go stylu był tzw. Malarz Marsjasza. ( 273 Najwięcej waz w tym stylu jest przechowy- V_ wanych w Ermitażu w Sankt Petersburgu. kształty widoczne są w każdej dzielnicy -jeden jest nawet na środku dworca autobusowego. Większość kurhanów nie jest udostępniona turystom. Pod powierzchnią ziemi, pod siatką dróg i chodników istnieje także drugi świat - świat antycznych katakumb. Są one dostępne zwiedzającym niestety także tylko częściowo. Miejsca, które warto zobaczyć Muzeum Historyczno-Archeolo-giczne, ul. Swierdłowa 22, czynne codziennie oprócz poniedziałków od 9.00 do 17.00, cena biletu 4 UAH. Założone zostało w 1826 r. jako muzeum starożytności i jest jednym ze starszych tego typu obiektów na Ukrainie. Pierwotnie budynek muzeum miał kształt świątyni greckiej, jednak został zburzony podczas wojny. Większość eksponatów wywieziono wtedy do Ermitażu. Część z nich zaginęła w wojennej zawierusze, by potem odnaleźć się w muzeach Berlina i Londynu. Kerczeńskie muzeum obejmuje teraz jedynie część tej ekspozycji, jaką poszczycić się mogło przed wojną. W czasach powojennych muzeum rozszerzyło swój profil i wzbogaciło się o nowe eksponaty (ponad 130 tys.), nierzadko ogromnej wartości. Sama kolekcja steli i płyt nagrobnych przekracza 2 tys. sztuk. W 1988 r. muzeum weszło w skład Kerczeńskiego Parku Historyczno-Kulturowego, obok galerii malarstwa, Muzeum Historii Obro- ny Adżimuszkajskich Kamieniołomów i Muzeum Historii Jełtigenskie-go Desantu. Letni teatr. Park Kultury i Wypoczynku (park kultury i ótdycha - PKiO), ul. Swierdłowa 7. Carski Kurhan, w dzielnicy Adży-muszkaj (??????????), wzgórze na południe od kamieniołomów (dojazd autobusem miejskim lub marszrut-kąnr 4). Wejście z zabudowań obok. Cena biletu: 3 UAH, ale minimalna grupa to 15 osób (jeśli coś dopłacimy, problem zniknie). Jest to najlepiej zachowany, spośród licznie rozrzuconych po całym mieście, kurhan. Usypany przez jednego z bo-sporańskich władców w IV w. p.n.e., jest arcydziełem starożytnego budownictwa. Przy jego budowie wykorzystano naturalne wzniesienie terenu. Ma on 17 m wysokości. Do okrągłej komory grobowej o łukowym sklepieniu (tzw. pozornym), gdzie spoczywały szczątki władcy, wiedzie kamienny korytarz (dromos) o długości 37 m - dla wielu osób to właśnie przejście nim jest największą atrakcją kurhanu. Kurhan Melek-Czesmienski, ul. Gaidara, na środku dworca autobusowego, cena biletu 1,5 UAH. Jest on mniejszy od kurhanu Carskiego, który znajduje się w dzielnicy Adży-muszkaj. Komora grobowa zbudowana jest na planie kwadratu. Znaleziono w niej zwłoki znamienitego mieszkańca Bosforu, pochodzące z 2 poł. IV w. p.n.e. Jest tam niewielka ekspozycja ceramiki i płyty z antyczny- ? I ? s ? mi napisami. Kasjerka-przewodnicz-?? jest na tyle świadoma niskiej atrakcyjności tego obiektu, że nauczyła się paru słów po polsku. Kurhan Joz-Oba, tzn. „Sto Wzgórz" (południowa część miasta). Datowany na 2. poł. IV w. p.n.e. Antyczna świątynia Demeter (ul. Prodolna 2), pochodzi z 1. poł. I w. Interesujące są tu freski przedstawiające Demeter (grecką boginię płodności), Hermesa (patrona podróżników), Plutona (opiekuna królestwa umarłych) i nimfy Kalipso. Odnaleźć można też ornament w kształcie winogrona. Współczesna świątynia jest jedynie wierną rekonstrukcją antycznej budowli. 276 Góra Mitrydat, znajduje się w centrum miasta, a jej nazwa pochodzi od imienia pontyj skiego cesarza Mitry-datesa VI Eupatora. Od wielu lat prowadzone są na jej szczycie wykopaliska archeologiczne. Odsłonięto tu pozostałości zabudowy Pantikapąjo-nu. Na wierzchołku stała wtedy świątynia Apollona, podparta sześcioma białymi kolumnami. Na szczyt wzgórza wiedzie deptak, zaprojektowany przez włoskiego architekta w połowie XIX w. - ma on ponad 400 schodów. Dziś w miejscu antycznej świątyni stoi Pomnik Chwały z 1944 r., a obok, na tzw. Tronie Mitrydatesa, pali się wieczny ogień na cześć bohaterów wojny. " 0 " Carski Kurhan, rys. W. Kwiecień-Janikowski Cesarz Mitrydates Był on człowiekiem wielkiej mądrości i roztropności, ale też cechował się niezwykłą wytrzymałością i siłą fizyczną. Podczas całego swojego panowania toczył zwycięskie walki z Rzymem. Kiedy zrozumiał, że nadchodzi kres jego potęgi, na tej właśnie górze zdecydował się popełnić samobójstwo. Władca wypiłtruciznę, jednak jego organizm okazał się silniejszy, więc rozkazał słudze, aby dobił go mieczem. Pozostałości antycznego miasta Pantikapajon (w pobliżu góry Mitrydat), które istniało od VI w. p.n.e. do IV w. n.e. (dla laika: 2 kolumny i trochę kamieni). Cerkiew Jana Chrzciciela (pi. Lie-nina), to jeden z najstarszych zabytków wczesnochrześcijańskiego budownictwa na Krymie (VIII-X w.). Jej budowa wiąże się z istnieniem na Półwyspie Kerczeńskim staroruskiego Księstwa Tmutarakańskiego. Dobudówka od zachodniej strony pochodzi z wieku XIX. Rekonstrukcji dokonano w 1980 r. Cerkiew zbudowana jest w stylu bizantyjskim, na planie krzyża greckiego i zwieńczonajestjednąkopułą. Do czasów komunistycznych w świątyni znajdowały się rękopisy Ewangelii i listów apostolskich z ?I-?II w., a także stare ikony i przedmioty kultowe, wśród których znalazła się czara z IV w. Obecnie zobaczyć można tutaj fragmenty starych fresków, jest tu też płyta z odciskiem ludzkiej stopy, który, jak głosi podanie, należy do św. Jana Chrzciciela lub do św. Andrzeja Apostoła. Zabytek w dal- szym ciągu pełni funkcje cerkwi. W jej pobliżu można obejrzeć zbiór kamiennych płyt nagrobnych z okresu antycznego i średniowiecznego. Ruiny grodziska Mirmekii - przedmieście Pantikapajonu (VI w. p.n.e. do III w. n.e.), ul. Wancetti, niedaleko Parku Kultury i Wypoczynku. Grodzisko Tiritaka (VI w. p.n.e. - VII w. n.e. ), w pobliżu ul. Ordżo-nikidze. Galeria malarstwa, ul. Teatralna 33, czynna codziennie oprócz środy w godzinach 10.00-18.00, cena 4 UAH. Znajdziemy tu stałą wystawę malarstwa i rysunku laureatów ukraińskiej Nagrody im. Szewczenki i Buty, zawierającą ok. 100 płócien. Muzeum Ichtiologii Instytutu Oceanografii i Gospodarowania Zasobami Ryb Basenu Azowsko-Czarnomor-skiego, ul. Swierdłowa 2. Czynne od poniedziałku do piątku w godzinach 8.30-15.00, w soboty i niedziele w godz. 10.30-18.00. Cena biletu: 2 UAH. Synagoga przy ul. Cołkowskowo, to jedyna ocalała synagoga wmieście. W przeszłości było tu 7 tego typu świątyń: 5 żydowskich, 1 karaimska i 1 krymczacka. Przed rewolucją październikową w Kerczu było ok. 11 tys. Żydów, a w 1939 roku -już tylko 5 tys. Obecnie nie wiadomo jaki procent mieszkańców stanowią, a w synagodze ma siedzibę lokalna żydowska organizacja społeczna. Co roku w Kerczu latem dużym wydarzeniem jest Festiwal Teatrów Antycznych. \ SL 278 I Dojazd Dworzec autobusowy, ul. Marszała Jeriemienko 30, w centrum miasta, informacja: te).: 53572, autobusy miejskie, tel.: 53572 12 kursów dziennie do Symferopola, 7 do Krasno-daru w Rosji, po 4 kursy do Szcziołkino i Gornostajewki oraz pojedyncze kursy do większych miejscowości Krymu, południowej Ukrainy i pobliskich miast w Rosji. Dworzec kolejowy, pi. Priwokzalnyj, naobrzeżach miasta, tel.: 20029. Dojazd autobusami nr 6, 22,24. Kasa biletowa mieści się tez w pobliżu dworca autobusowego, tel.: 20424. Przedsprzedaż biletów, ul. Gaj-dara9,tel.:29071. Dojeżdżają tutaj pojedyncze pociągi lokalne z Dżankoj i Władysławowki oraz dalekobieżne z Kijowa, Charkowa/Sum i Moskwy. Cztery razy dziennie kursuje także lokalny pociąg do portu „Krym". Pomocny może też być nocny pociąg z/do Symferopola - wygodna opcja dla oszczędnych. Port Krym w podmiejskiej wsi Opasnoje, tel.: 49559, dojazd autobusem nr 1 i 18 z dworca lub z innych części miasta. Przeprawa promowa do Rosji: Z portu odpływają trzy statki: dwa promy lodołamacze Kerczeńskij 1 i Ker-czeńskij 2 oraz prom samochodowy Jejsk. Latem odbywają one 22 kursy dziennie, poza sezonem -18. Cena przeprawy: 35 UAH, samochód, w zależności od rodzaju - od 50 do 60 UAH. Oprócz przejazdów indywidualnych można też zabrać się jednym z rejsowych autobusów, wówczas prom wliczony jest w cenę biletu autobusowego. Uwaga, konieczna jest wiza - nie zdobędziemy jej na granicy! Przystań morska, ul. Kirowa 28. Kasy biletów lotniczych, agencja Aerofłotu, ul. Gajdara 9, tel.:23044. Taksówki, tel.: 42626,058. Noclegi Biuro pośrednictwa kwater mieści się przy dworcu autobusowym. Ceny kwater i hoteli w Kerczu należą do najniższych na Krymie, bo jest to miasto bardziej przemysłowe, niż turystyczne - można znaleźć tu nocleg za 20-30 UAH przez cały rok. Na południe od miasta rozciąga się jednak już w pełni kurórtnaja zona- bazy wypoczynkowe na różną kieszeń są położone wzdłuż wybrzeża (dojazd autobusem nr 10, a dalej do Gierojewskoje - nr 15). Hotel Kiercz, ul. Kirowa 11, tel.: 21155, 21204. Pokój 2-os. od 55 UAH. Hotel Moriak, ul. Marata 9, teł: 21493. Cena za osobę w pokoju 2-os.: 80 UAH bez umywalki, 100 UAH z umywalką. Hotel Lazurnyj, przy stadionie, tel. 52004. Pokoje z umywalkami.W hotelu można też skorzystać z prysznica za 4 UAH od osoby (nawet gdy się nie jest gościem hotelowym). Hotel Zaliw, ul. Kurórtnaja 6a, tel.: 34508. Hotel Meridian, ul. Swierdłowa 83, tel.: 20556. Wyżywienie i gastronomia We wszelkie artykuły spożywcze najlepiej zaopatrzyć się na targowisku, znajdującym się naprzeciw dworca autobusowego. Starówka obfituje natomiast w puby, kawiarenki i restauracje, serwujące dania tradycyjne i zagraniczną kuchnię. Warte uwagi są m.in.: restauracja Kerczanka, ul. Wojkowa 12; restauracja Orchidea, ul. Ordżonikidze 24; restauracja Pantikapej, ul. Kirowa 105; restauracja Premiera, ul. Dubinina 23; restauracja Tet-a-tet, ul. Wojkowa 6. Poczta, telefon, banki Pocztę i telefon znajdziemy przy ul. Kirowa 1. Informacja miejska, tel.: 21132. Wiele informacji o mieście znajdziemy również na stronie: www.kerch.com.ua. Kantorów jest dużo w całym mieście. Banki: Ukrsocbank, ul. Kirowa 9/27; Priwatbank, ul. Marata 9; Prominwest, ul. K. Marksa 36. (ostatni z bankomatem). Okolice Eltigen (????????), który niedawno powrócił do starej nazwy, w czasach ZSRR nazywał się Gierojewskoje. Dojazd marszrutką z dworca autobusowego lub miejskim autobusem nr 10 do wsi Arszyncewo (?????????), a stamtąd podmiejskim autobusem nr 15 relacji Arszyncewo - Gieroje-wo. W miejscowości tej w 1943 r. toczyły się zacięte walki z niemieckim okupantem. W 1985 r. otwarto tutaj Muzeum Historii Desantu Eltigen-skiego. Jest tu też pomnik, zbiorowa mogiła, polowy szpital i ślady okopów z tamtego okresu. Na wzniesieniu koło wsi można zobaczyć wykopaliska antycznego miasta Nimfej (VI w. p.n.e. do II w. n.e.). Twierdza Jenikale (???????), tzn. „Nowa Twierdza". Dojazd z Kerczu miejskimi autobusami nr 24 i 32 - kursy mniej więcej co godzinę, więc można też podjechać autobusami nr 1 lub 36 do przystanku „Strojgorodók" i przejść się ok. 1,5 km szosą wzdłuż morza. Twierdza została wzniesiona na początku XVIII w. przez Turków, z pomocą francuskich architektów. Był to majstersztyk fortyfikacyjnego budownictwa Europy Zachodniej. Po zajęciu Półwyspu Kerczeńskiego przez Rosję twierdza straciła swoje strategiczne znaczenie i zaczęła podupadać. Dzieła zniszczenia dopełniły toczące się w pobliżu walki z hitlerowcami. Adzymuszkańskie kamieniołomy znajdują się ok. 5 km od centrum Kerczu, w dzielnicy Adżymuszkaj, 500 m na północ od Carskiego Kurhanu. Dojazd autobusem miejskim lub marszrutką nr 4. Bilet kosztuje 5 UAH, dzieci - 3 UAH, fotografowanie - 3 UAH, wi-deofilmowanie - 10 UAH. Grupa wyrusza, gdy zbierze się za bilety równowartość 25 UAH. Kamieniołomy są czynne codziennie oprócz poniedziałków od 9.00 do 17.00. Warto wziąć coś ciepłego, bo w podziemiach jest bardzo chłodno. Od wielu stuleci wydobywano tu materiał do budowy domów i świątyń. Z czasem powstała cała sieć korytarzy, dzielących się na Mały i Duży Kamie- niołom. W obawie przed nadciągającymi Niemcami w czasie wojny schroniło się tu pod ziemiąponad 13 tys. osób. Hitlerowcy, chcąc ostatecznie rozprawić się z ruchem oporu, przystąpili do oblężenia kamieniołomów. Wbrew swoim oczekiwaniom natrafili na zacięty opór, o czym z wystudiowanym przejęciem opowiada przewodniczka. Kilkumiesięczne ataki bombowe i gazowe przeżyło 9 osób - po pierwszym ataku gazowym komendant rozkazał wyjść wszystkim pozostałym przy życiu cywilom (5000 osób). Brama wejściowa jest równocześnie pomnikiem ku czci poległych. Obok kamieniołomów jest też niewielkie muzeum poświęcone tej tematyce. Przed wejściem do podziemi zwykle można sobie zrobić za drobne pieniądze zdjęcie w mundurze partyzanta - lokalna inicjatywa mieszkańca wioski. Cypel Fon ar (?????? \fonar']). Cypel wraz z latarnią morską znajduje się 12 km na północny wschód od centrum Kerczu. Jest to najdalej na wschód wysunięty punkt Krymu. W samej wsi funkcjonuje kilka pensjonatów i ośrodków wypoczynkowych. Dojedziemy tu w 30 min podmiejskim autobusem nr 65 lub prywatnym busem o tymże numerze (po 6 kursów dziennie), a także miejskim autobusem nr 18. Na północ wsi BONDARIENKOWO (????????????) - możemy obejrzeć wzniesienia pochodzenia wulkanicznego, jakich w tej części Krymu jest dość dużo (dojazd jak do Adżymuszkaj, potem dłuższy spacer). Kurortnoje (?????????) to typowa nadmorska wieś uzdrowiskowa. Położona jest 19 km na północny zachód od Kerczu, dojedziemy tu często kursującymi marszrutkami lub autobusem nr 69 (8 kursów dziennie). Około 2,5 km od wsi leży duże, słone jezioro Czokrak. Oprócz bardzo interesującej fauny i flory jezioro ma jeszcze jedną zaletę - jego błota mają właściwości lecznicze. Co roku przyjeżdżają tu rzesze kuracjuszy, aby zażyć błotnych kąpieli. Na brzegach tryskają też siarkowodorowe źródełka mineralne. W okolicy znaj dują się pozostałości greckiej osady z IV w. p.n.e. Niestety jedyne obecne „badania archeologiczne" są prowadzone przez miejscowych i przyjezdnych wandali. ROZDZIAŁ V TRASY GÓRSKIE OGÓLNE UWAGI DO TRAS GÓRSKICH W niniejszym rozdziale przybliżono bliżej jedynie niewielką część Gór Krymskich: rejon „skalnych miast", Wielkiego Kanionu oraz masywy Cza-tyrdahu, Demerdży i Dołgorukowskiej Jajły. Wybór jest podyktowany tym, że w te obszary można wybrać się na jednodniową wycieczkę i w niezbyt szybkim tempie, bez plecaka, rozkoszować się pięknem tych stron. Każda z ośmiu tras prowadzi do jakiegoś obiektu typu must-see, po czym, dla chętnych, wycieczka jest kontynuowana tak, aby w możliwie ciekawy sposób dotrzeć do przystanku komunikacji publicznej lub miejsca noclegowego. Sposób dojazdu jest opisany przy każdej trasie z osobna. Część miejsc położonych w górach, do których można się wybrać na jeden dzień, jest opisana w Rozdziale IV: Czufut-Kale, Inkerman (Trasa 2), Roman-Kósz (Trasa 3), Surb-Chacz (Trasa 4) Ajudah, Uczan-Su, Aj-Pe-tri, Przełęcz Bajdarska (Trasa 5), rezerwat w Nowym Świecie, Kara-Dag (Trasa 6). Z uwagi na duże wysokości względne, niedobory wody i spore odległość od przystanków komunikacji publicznej, aby pochodzić po lasach środkowej części Gór Krymskich, płaskowy- żach południowego wybrzeża, czy jaskiniach Karabi-Jajły, trzeba zarezerwować więcej dni i wziąć ze sobą niezbędny ekwipunek. W przypadku tras jednodniowych plecaki można zostawić na każdym niemal dworcu autobusowym za 2 UAH od sztuki. Więcej informacji na temat Gór Krymskich znajdziemy w Rozdziale II. Co wziąć ze sobą Konieczny jest kompas i mapa (zob. Rozdział I), bo szlaki sąpoozna-czane bardzo chaotycznie, jeśli w ogóle znajdziemy jakieś oznaczenia. W większości sąto znaki z czasów ZSRR, gdy po górach można było chodzić tylko w organizowanych grapach i z eskortą miejscowego przewodnika. Zdarzają się jednak również nowe oznaczenia, najczęściej umiejscowione tam, gdzie są niepotrzebne (bo i tak idziemy po prostu za tłumem w klapkach). Na jajłach turyści i miejscowi często usypują dla orientacji kopczyki z kamieni (tury). Często niezbędne jest także zabranie ze sobą zapasu wody. Niekiedy źródła zaznaczone na mapach trudno znaleźć, bądź też okazują się one wysychającym błotem. Szczególnie należy o tym pamiętać, zapuszczając się podczas suchego, letniego dnia w bezwodne obszary krasowych płaskowyżów. Wzdłuż dawnych tras znakowanych źródła znajdują się z reguły co kilka godzin, choć i tutaj niekiedy występują problemy. Prawie każda z dawnych stajanek zlokalizowana jest obok źródła. W opisach tras podajemy lokalizację większych źródeł, a równocześnie sygnalizujemy, w których rejonach występuje niedobór wody. Warto wziąć latarkę - przyda się nam, nie tylko w wypadku noclegu, ale także przy zwiedzaniu grot, jaskiń i skalnych miast. Nie trzeba chyba przypominać o nakryciu głowy i okularach przeciwsłonecznych - latem spiekota na szlaku jest niemiłosierna. Pamiętajmy również, że na dużych wysokościach temperatura szybko spada i często mocno wieje, a także, że pogoda w górach zmienia się szybko. Warto rozważyć zabranie chociażby foliowego płaszcza przeciwdeszczowego, który można kupić w kiosku, czy to w kraju, czy już na Ukrainie. Noclegi Podane niżej trasy są zaplanowane jako jednodniowe, ale można je ze sobą dogodnie połączyć, dlatego przy każdej z nich podajemy możliwe opcje noclegu. Turyści zazwyczaj rozbijają namioty w miejscach dawnych stajanek Bezpieczeństwo Pogotowie ratunkowe - tek: 03. Zgłosić trasę, zasięgnąć informacji na temat pogody, zagrożenia pożarowego i innych ograniczeń w poruszaniu się po górach oraz poszukiwać pomocy w razie wypadku możemy w punktach Kontrolno-Spasatielnoj Służby, w skrócie „KSS" (??????????-???????????? ?????? - KCC). Funkcje kontrolne służba straciła wraz z upadkiem ZSRR, ale nazwa pozostała. Zgłoszenie trasy jest teoretycznie obowiązkowe i przydaje się przy dłuższych wycieczkach z noclegami na byłych stajankach - możemy wnieść wtedy w KSS opłatę w wysokości 2 UAH za osobodzień i kwitek, który dostaniemy, zwalnia nas od podobnej opłaty w poszczególnych le-śnictwach i stajankach (zob. Noclegi), bo na Krymie do niemal każdego leśnictwa wejście jest płatne (2 UAH za dzień). Krymscy ratownicy posiadają świetnie przygotowaną stronę internetową: www.kss.crimea.ua. Organizują oni również niedrogie wycieczki do każdego praktycznie zakątka Gór Krymskich. Symferopol, ul. Zoi Żylcowoj, teł: +380 652 253158, teł kom.: +380 677 041319 (całodobowo). Sewastopol, ul. Suworowa 20, teł: +380 692 543397 (całodobowo). Ałuszta, ul. Lienina 8a, tel.: +380 6560 35010 (całodobowo). Sudak, ul. Primorskaja 48a, teł: +380 6566 94380 (całodobowo), tel. kom.: +380 677 404124. Przełęcz Angarska, turbaza, +380 6560 35010 (trasy 5-7). Kyzył-Koba, Czerwona Jaskinia ponad Pieriewalnoje, tel. kom.: +380 677 404883 (trasy 6,8). Aj-Petri, turbaza u szczytu serpentyny, teł: +380 654 344272, tel. kom.: +380 676 254211. Karabi-Jajła, meteostancja, +380 652 253158. (ew. tur-stajanek), czyli niewielkich budowli, schronów czy po prostu obozowisk, jakie istniały przy trasach, którymi poruszały się wycieczki grupowe w czasach radzieckich. W innych miejscach na terenach leśnych biwakowanie może być niedozwolone - co w przypadku spotkania leśnika oznacza zwykle koszt ok. 5 UAH od osoby (bez paragonu, bo oficjalne kary to 20-50 UAH). Dozwolone miejsca noclegu: www.kss.crimea.ua/info/st_2004.htm. W niższych, cieplejszych partiach gór latem sypia się często pod gołym niebem (choć niewielkim problemem mogą być wówczas komary). Nie trzeba chyba przypominać tutaj o podstawowych zasadach ochrony przyrody, a więc o niebiwakowaniu i nieroz-palaniu ognia na terenach rezerwatów przyrody. Inne formy turystyki Bardzo popularna na Krymie jest wspinaczka skałkowa - miejsc, w których można się wspinać, jest mnóstwo. Niewiele jest tras łatwiejszych niż 6a, ale ilość ubezpieczonych dróg rośnie w błyskawicznym tempie. Niektóre miejsca dla wspinaczy: Stawri-Kąja (??????-???, na zachód od Jałty), góra Sokół (?????, na zachód od Sudaka), Rozpadlina Nikit-ska (????????? ????????? [nikitska-ja rassjelina], Nikita, na wschód od Jałty), Przylądek Sarycz (??? ????i? [mys sarycz], Foros), skały Skrzydło Łabędzia i Koszka (????????? ???i?? [liebiedinaje kryło] i ?????, Simeiz). Więcej informacji na stronach www.climber.org.ua/route/ region=425 (ukr.) i www.mountain.ru/ worldmounts/crimea (ros.). Sezon zimowy jest krótki, jednak na nartach pojeździć można na Przełęczy Angarskiej (1 wyciąg) oraz na Aj-Petri (8 wyciągów - od 150 do 1300 m). REJON SKALNYCH MIAST I KLASZTORÓW Teren ten stanowią głównie porośnięte sosnowymi i mieszanymi lasami wzniesienia o wysokości 400-600 m n.p.m. Występują tu zarówno pojedyncze masywy o charakterze wyspowym, jak i dłuższe grzbiety górskie. Spotykamy tutaj asymetrycznie nachylone formy terenu o charakterze kuest, ale również masywy o charakterze stołowym. Krajobraz w wielu miejscach pocięty jest dolinkami i wąwozami, które z kolei poodgradzane są od siebie skalistymi grzbietami. Przybywający tu turyści zwracają uwagę przede wszystkim na formy skalne. Są to m.in. najbardziej chyba dla tego terenu charakterystyczne pionowe ściany, ciągnące się nieraz na znacznej długości wzdłuż górskich zboczy. Ściany skalne otaczają górskie grzbiety, podcinają stoki stołowych masywów, zdają się zamykać szczelnie dookoła śródgórskie doliny. Czasem brzuchate skalne ściany przyjmuj apostacie „naturalnych sfinksów", czasem też z jednostajnego ciągu pionowych skał wyodrębniają się poje- dyncze fantazyjne kształty. W kilku miejscach doliny rzeczne przybierają charakter skalistych kanionów. Na terenie tym znajduje się wiele obiektów chronionych, rezerwatów i pomników przyrody, obejmujących zarówno wspomnianą przyrodę nieożywioną, jak i bogactwo przyrody żywej. Omawiany obszar kojarzony jest jednak przede wszystkim ze słynnymi skalnymi miastami. Pozostałości miast, fortec oraz klasztorów, zbudowanych w trudno dostępnych rejonach skalistych wzniesień, z wykorzystaniem skalnych ścian, grzbietów i grot, częściowo naturalnych, częściowo wykutych w skałach, stanowiąjedną z głównych historycznych pamiątek półwyspu. Od lat ściągają one na Krym historyków, archeologów i różnych miłośników ciekawostek. Początki tych budowli toną w mrokach historii. Źródła pisane wspominają o nich w ?-?III w., część badaczy natomiast datuje powstanie pierwszych z nich na VI-VII w. Niektóre ze skalnych miast były dużymi, jak na owe czasy, centrami handlu i rzemiosła. Równocześnie dzięki swemu położeniu stanowiły prawdziwe twierdze. Skalne miasta rozwinęły się przede wszystkim w czasie kształtowania się na półwyspie kilku feudalnych księstw. Jedno z nich nosiło nazwę Teodoro i posiadało centrum w dzisiejszym Mangup-Kale. Obiekty są zachowane w różnym stanie. Na przykład klasztor w Inkermanie oraz monastyr Uspienski koło Bakczysa- raju są obiektami wciąż czynnymi, skalne miasto Czufut-Kale stanowi w miarę dobrze zachowaną ruinę (wszystkie powyższe, zob. Rozdział IV, Trasa 2), zaś z niektórych zabytków nie pozostało prawie nic. Czasem jedynie ślady w postaci wnęk w skałach pozwalają się domyślać, że kiedyś dane miejsce mogło być wykorzystywane przez ludzi. ^??? Trasa 1 Czufut-Kale - Tepe-Kermen (2 godz.) - Maszyno (1 godz.) - Kyz-Kermen (1 godz.) - Bakczysaraj (1 godz.). Czas przejścia: 5 godz. (bez zwiedzania!) Trasa prowadzi z najlepiej zachowanego skalnego miasta Karaimów (zob. Rozdział IV, Trasa 2 Okolice Bakczysaraju), przez twierdzę Tepe-Kermen, do wioski Maszyno (??????). Powrót gruntową drogą przez las nie jest już tak atrakcyjny, więc można rozważyć albo przejście się asfaltem w kierunku Prieduszczielnoje (???????????? \prieduszczielnoje]), aby obejrzeć klasztor Kaczy-Kalon i kanion rzeki Kacza lub zakończenie wędrówki w Maszyno, przez który co godzinę (do 17.30) przejeżdża autobus z Sinapnoje (???????? [sindpnaje]), przez Maszyno i Prieduszczielnoje, do Bakczysaraju. O godziny odjazdów autobusów w Maszyno można pytać w sklepiku obok przystanku. W okolice Czufut-Kale dojedziemy spod dworca w Bakczysaraju marszrutką z napisem „??????????" (0,70 UAH). Po drodze jest mało źródeł - lepiej nabrać zapas wody przy monastyrze Uspieńskim. Obchodzimy miasto Czufut-Kale od południa, by wspiąć się do jego wschodniej bramy. Stąd idziemy drogą na południe, by po 20 min dojść do stojącej po lewej stronie tabliczki na zielono-bialym słupku, z napisem ????-??????. Za tabliczką skręcamy w lewo, na południowy wschód i schodzimy po śliskich skałkach do dolinki, a na skrzyżowaniu dróg idziemy prosto, czarną drogą, która wychodzi wkrótce na zbocze i zmienia kolor. Podchodzimy szlakiem w sosnowym lesie i docieramy do wału z punktem widokowym (czerwona tabliczka,, 89-3 " na drzewie) -jeszcze tu wrócimy, więc bez zwłoki skręcamy w prawo, na południe, by wpierw pośród dereniowych krzaków, a potem bardzo stromą ścieżką dojść po 20 min do Tepe-Kermen. Na szczyt dotrzemy, obchodząc z prawej pierwsze pieczary. Twierdza Tepe-Kermen (????-?????? [tiłpie-kiermien]) Pozostałości Tepe-Kermen znajdują się na samotnym wzniesieniu o stołowym charakterze (z tureckiego: tępe - wzgórze, kermen - twierdza), wyrastającym 250 m w górę ponad okolicę (540 m n.p.m.). Osada powstała najprawdopodobniej w VI w. jako rezydencja miejscowego pana feudalnego, stając się także lokalnym cen- trum gospodarczym i przede wszystkim fortecą, pozwalającą kontrolować szlak handlowy, biegnący doliną rzeki Kacza. Na wzgórzu zachowało się ok. 250 pieczar, umiejscowionych na kilku poziomach. Te, które znajdowały się najniżej, służyły do hodowli zwierząt. Pieczary położone wyżej - niejednokrotnie 2- lub 3-piętrowe, służyły jako mieszkania, miejsca kultu lub punkty obronne, z których łucznicy mogli strzelać do wroga. W Tepe-Kermen, tak jak i w innych skalnych miastach, istniało kilka cerkwi, zarówno naziemnych, jak i skalnych. W stosunkowo dobrym stanie znajdują się groty cerkwi wykutej w skale i datowanej na VIII-IX w. (po lewej stronie ścieżki, przed wejściem na szczyt). Cerkiew posiada oryginalny plan -jej pomieszczenia rozciągają się w obie strony od ołtarza. Zabudowania naziemne Tepe-Kermen nie przetrwały do naszych czasów. Twierdza została zniszczona w czasie najazdów mongolsko-tatar-skich w XIII w. Do dzisiaj kryje ona wiele tajemnic - nie wiadomo na przykład, skąd mieszkańcy czerpali wodę, bo na górze nie ma żadnego śladu po źródle czy studni. Z Tepe-Kermen do Kyz-Kermen nie przejdziemy bezpośrednio nie tylko z uwagi na pionowe ściany obu miast, ale również z powodu baz ukraińskiego MSW w dole. Wracamy więc do skrzyżowania ścieżek z tabliczką (te- ren dawnej stajanki Sarabiej) i skręcamy wprawo, w dół. Po 10 min na skrzyżowaniu skręcamy wprawo (czerwony znak na drzewie) i schodzimy do asfaltu, na którym skręcamy w prawo, by dojść do przystanku autobusowego w Maszyno. Z oznaczonego na mapach źródła na północ od wioski nie można nabrać wody. 4 km od Maszyno w stronę Bakczy-saraju zaczyna się Rezerwat Geologiczny Kaczynskij Kanion. Po prawej wznosi się tu skała Kaczy-Ka-lon, a przy niej skalny monastyr o tej samej nazwie. W skalnym klasztorze Kaczy-Ka-LON (????-?????? [kaczi-kalion]} znajduje się wiele wykutych w skałach pieczar i dwie wielkie, naturalne groty. Najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą z VI w. i niemal od początku zajmowano się tu wyrobem wina, czego ślady widać dziś gołym okiem. Klasztor powstał w VIII-IX w., a zakończył działalność, tak jak inne tego typu obiekty, w 1778 r., co wiązało się z przesiedleniem chrześcijan z półwyspu. W połowie XIX w. u podnóża skal zbudowano cerkiew św. Anastazji (ze źródłem św. Anastazji, które do dziś jest celem pielgrzymek), potem zaś wykuto w skale cerkiew pw. Mądrości, Wiary, Nadziei i Miłości. Kres działalności świątyń położyli „ludzie radzieccy" w 1921 r. W Maszyno idziemy dalej szosą, mijamy po prawej stronie pole, a za nim grupę domów. Za ostatnim z nich, przy słupie z niebieską skrzynką, skręcamy wprawo. Idziemy prosto w górę gruntową drogą, aby wejść szybko w las i po kilkudziesięciu minutach napotkać po prawej stronie czerwoną tabliczkę z napisem „ 88-3 " (przed lasem była jeszcze jedna, przy okreso- -o o +-> N m 2 o '5? I Widok z Tepe-Kermen, rys. W. Kwiecień-Janikowski j2 287 -o o N 2 'e t 288) wym źródełku). Obok na głazie jest również czerwony znak. Ścieżka, wspinająca się od tego miejsca na wschód, doprowadzi nas na płaskowyż z ruinami Kyz-Kermen. Twierdza Kyz-Kermen (??i?-?????? [kyz-kiermien]) - z tureckiego: „Dziewczęca Twierdza" - powstała w V w. i stanowiła centrum handlu i rzemiosła. Twierdza, leżąc na wydłużonym skalnym cyplu, posiadała naturalne zabezpieczenie od południa, zachodu i wschodu, natomiast od strony północnej chroniona była przez mur. Miasto legło w gruzach w IX wieku za sprawą Chazarów. W odróżnieniu od innych miast nie miało pieczar, a do dziś zachowały się jedynie nieliczne ruiny, więc za dużo tu nie pozwiedzamy. Prace archeologiczne jednak wciąż trwają. Drogą z Maszyno idziemy na północ, a na skrzyżowaniu, już na otwartej przestrzeni, dalej na północ, odwrotnie do kierunku wskazywanego przez zardzewiały drogowskaz. Wkrótce docieramy do terenu byłej stajanki Beszyk-Tau (miejsce na nocleg, źródło po prawej stronie przy drodze). W prawo biegnie droga do Czufut-Kale, my zaś skracamy w lewo, a za szlabanem w prawo. Przechodzimy przez pas lasu i skręcamy w lewo, główną drogą, od której po chwili odbija na lewo droga gruntowa. Tą właśnie drogą dojdziemy do Turbazy Priwał w Bakczysaraju, skąd już łatwo dotrzeć do Pałacu Chanów i do dworca. Trasa 2 Sadowoje - Twierdza Sjujreńska (1,15 godz.) - klasztor Czelter-Koba (45 min) - Zaliesnoje (2 godz.). Czas przejścia: 4 godz. (do Sadowoje: 2,45 godz).______________________ Szlak prowadzi ze wsi Bolszoje Sadowoje (??????? ??????? [balszoje sadowoje]) przez Twierdzę Sjujreńska i skalny klasztor Czelter-Koba do wioski Zaliesnoje. Przejście całej trasy poleca się jedynie tym, którzy zmierzają do Mangup-Kale (zob. Trasa 3) lub do Eski-Kermen (zob. Trasa 4), bowiem równie dobrze można ją skończyć w Sadowoje. Przez Małoje Sadowoje (????? ??????? [małoje sadowoje]) przejeżdża od 6.00 do 19.00 kilkanaście autobusów z Bakczysaraju w kierunku Sokolinoje i okolicznych wsi oraz busy z wycieczkami do Wielkiego Kanionu (nie zabierają raczej stopowiczów). W autobusie należy zakomunikować kierowcy, że j edzie-my do Bolszoje Sadowoje, które leży na południe od szosy. Ostatni autobus do Bakczysaraju odjeżdża z Małoje Sadowoje ok. 20.15. Dojazd do Zaliesnoje - zob. Trasa 3. Za 4 UAH można zanocować na stajance „Czelter-Koba" powyżej Sadowoje, bądź też na kempingu w Chodża-Sała (osada pod Mangup-Kale - zob. Trasa 3). Szlak w okolicach twierdzy i klasztoru oznaczony został czerwonymi kropkami, ale uczyniono to dość niekonsekwentnie. Z zakrętu na szosie idziemy na południowy zachód, przechodzimy przez rzekę i wieś, mijamy sklep i kilkadziesiąt metrów na południe od niego mamy rozstaje: wprawo wiedzie droga do Zaliesnoje, zaś w lewo do twierdzy i klasztoru. Mijamy szlaban i idziemy przez teren stajanki „ Czilter-Koba ". Droga przechodzi w ścieżkę i biegnie prawą stroną wąwozu, by potem przejść na jego lewą stronę. Wchodzimy po „schodkach " i skręcamy w lewo, a za polaną wprawo. Podchodzimy ścieżką na południowy wschód; by po chwili dojść do rozstajów: w lewo - do twierdzy („na baszniu"), wprawo - do klasztoru („wmonastyr"). Wrócimy tu jeszcze, więc póki co, idziemy w lewo. Po 15 min po lewej stronie w jamie znajdziemy małe źródełko, a ciut wyżej czerwono-niebiesko-pomarańczowy znak na skale. Za nim spotkamy wymalowaną na kamieniu strzałkę wskazującą na wprost, ale przy niej właśnie trzeba skręcić w lewo! Ułożono tu także kamienie, wskazujące właściwy kierunek do twierdzy. Podchodzimy dość stromą ścieżką na płaskowyż, aby wyjść na odsłoniętą skałę, na której robimy zwrot w lewo i idziemy skrajem urwiska na północny zachód, by dotrzeć do baszty. Od niej ścieżką prowadzącą na północny zachód dojdziemy do cypla, z którego rozciąga się wspaniały widok na okolicę. Tu wznosiła się TWIERDZA SjUJREN- ska (??????????? ???????? [sjuj-reńskaja kriepast']). Jej mur obronny z piętrową basztą zbudowany został ok. VIII w. na skalistym grzbiecie Kule-Burun (????-?????, z tureckiego: kule - wieża, bunin - przylądek), oddzielającym lesistą dolinkę od doliny rzeki Belbek (??????? [belbiek]). Forteca zniszczona została przez Turków pod koniec XIII w. Do dziś zachował się tylko kawałek muru z bramą i połową baszty oraz fragmenty drogi. Rejon ten był również miejscem zamieszkiwania człowieka w czasach paleolitu i mezolitu, o czym świadczą wykopaliska w tzw. Sjujreńskich Grotach, leżących między miejscowościami Sadowoje i Tankowoje. Spod baszty wracamy do skrzyżowania ze ścieżką do klasztoru, do którego dojdziemy po krótkim podejściu. Znajduje się tu skalny MONASTYR Czelter-Koba (??????-???? [czielti-er-koba]). Pozostałości tego niewielkiego klasztoru położone są u południowych podnóży skały Aj-Todor. Działał on od VIII do XV w. Można tu obejrzeć kilkajaskiń oraz cerkiew, umiejscowioną w naturalnej grocie. Mieszka tu od 2003 r. dwóch mnichów z Rosji, co nie wszystkim się podoba, ale przynajmniej toczy się tu życie i mamy okazję poznać atmosferę tego miejsca. Idziemy dalej podnóżem skały i dochodzimy do groty ze źródłem. Od niej idziemy w prawo, na zachód, aby oznaczoną na czerwono ścieżką dotrzeć do miejsca, zwanego „winodielie", z charakterystycznymi misami wydrążonymi w skale, służącymi do wyciskania soku z winogron, potrzebnego do wyrobu wina. Stąd idziemy na północny zachód ścieżką, trawersującą zbocze (pod prąd w stosunku do strzałek), aby po 15 min zejść do drogi gruntowej. Jeśli skręcimy wprawo, to w 20 min dojdziemy do szosy w Małoje Sadowoje. By dotrzeć do Zaliesnoje - skręcamy w lewo. Po 20 min na rozstajach z polaną po lewej stronie skręcamy w lewo, na południe, i dalej na południowy zachód, by tą drogą dotrzeć do podnóży góry Uzun-Tarła (????-????? [uzun-tarła]) z charakterystycznymi skałami o dziwnych kształtach, którą będziemy mijać z prawej strony. Tuż przed tym skręcamy w lewo, by iść skrajem lasu, z polem po prawej. Za zardzewiałym silosem, gdy ogrodzenie po prawej się kończy, skręcamy w lewo na drogę gruntową i schodzimy do asfaltu, obok przystanku autobusowego i sklepu Wstrieczia (???????). Możemy stąd pojechać do Bakczysaraju (w prawo) lub udać się przysiółka Chodża-Sała, położonego pod Mangup-Kale (w lewo, 2 km szosą na południe - zob. Trasa 3). Trasa 3 Zaliesnoje - Mangup-Kale (1 godz.) - klasztor Szułdan (1,5 godz.) - Pia-taja Bałka (0,5 godz.). Czas przejścia: 3 godz. (nie licząc 1-2 godz. na zwie-dzanie Mangup-Kale).______________ Trasa wiedzie z tatarskiej osady Chodża-Sała (?????-????, zwana też Chadży-Sała) przez skalne miasto Mangup-Kale i resztki skalnego klasztoru Szuldan do byłej staj unia Piata ja Bałka (????? ?????), znajdującej się w dolinie o tej samej nazwie. Przejście całej trasy to oferta dla tych, którzy zamierzają udać się w okolice skalnego miasta Eski-Kermen, Piataja Bałka stanowi bowiem wtedy doskonałe miejsce wypadowe. Do Mangup-Kale szlak nadaje się na wycieczkę dla niedzielnych turystów, jednak za nim biegnie już wąskimi, często stromymi ścieżkami. Wycieczkę można również przedłużyć do skalnego miasta Eski-Kermen (zob. Trasa 4). Indianie na Mangupie Mangup od zawsze ściągał artystów, dziwaków i odszczepieńców. Dziś góra stanowi centrum krymskich Indian. To nie pomyłka - tak właśnie (Indiejcy) mówią o sobie ludzie, głównie młodzi, którzy uciekli od zdobyczy cywilizacji w krymskie góry. Na Mangup-Kale żyją oni przez cały rok, choć oczywiście latem dołączają do nich „sezonowi buntownicy", jak mówią na nich stali mieszkańcy. Znany w okolicy jest chłopiec, zwany Mowgli (formalnie Ilia), który tu się urodził i tu mieszka - ma nawet wpisane „Mangup" jako miejsce urodzenia w metryce. Nie nosi on butów (jak większość osób tutaj) i nie wie, co to telewizor. Indiejcy utrzymują się z oprowadzania turystów (za co ściga ich milicja), sprzedaży mieszanek ziół leczniczych oraz z tego, co wieszają im na drzewach turyści. Mieszkańcy góry twierdzą, że wydziela ona pozytywną energię, w przeciwieństwie np. doTepe-Kermen, gdzie zbierają się podobno sataniści. Do Zaliesnoje (???????? [zaliesnoje]) kursuje 2 razy dziennie mikrobus z Bakczysaraju (7.30, 14.50) i 2 razy dziennie z Symferopola (dworzec Zapadnaja) przez Bakczysaraj (z Bakczysaraju: 11.10, 18.10), jednak wszystkie jadą 2 km dalej i kończą kurs w Chodża-Sała (przystanek „Mangup"). Przejeżdżają też tędy dziennie po 2 dwa busy relacji So-kolinoje - Sewastopol oraz Symferopol (dworzec Zapadnaja) - Rodnoje (przez Tiernowkę). Ostatni autobus w kierunku Bakczysaraju odjeżdża spod Mangup-Kale o 18.35. Istnieje możliwość noclegu w tur-stancji Mangup w Chodża-Sała (z wypisanym przy wejściu mottem: „Tylko leniwi używają prysznica, bo nie chce im się drapać"; 4 UAH we własnym namiocie, 6 UAH w ichnim baraku) lub na byłej stajance na końcu trasy (za darmo, choć czasem ktoś się przyplącze - wtedy 1-2 UAH). Taksówka spod Mangup-Kale do Symferopola - 40 UAH. Od przystanku idziemy na wschód po grobli, następnie w prawo wokół jeziora i dalej na wschód doliną Dian-Dere (????-????), wśród nowych domów osiedlających się tu Tatarów krymskich. W dolinie można kupić miód tutejszej produkcji (25 UAH za litr), jest też Czaj chana, czyli bar - można tu zjeść coś z dań lokalnej kuchni i kupić mapę Mangup-Kale. Zwykle zostajemy też poproszeni o wykupienie biletu wstępu do skalnego miasta (4 UAH) -jeśli chcemy tego uniknąć, to można pójść od jeziora nieco wyżej, wzdłuż potoku i obok kempingu, a potem lewą stroną doliny. Niemniej do dna doliny i tak trzeba zejść, by dotrzeć do początku ścieżki na Mangup-Kale, która odchodzi w prawo przy słupie z biało-czerwono-białym znakiem (nieco dalej stoisko gastronomiczne i drogowskaz ?? „??????-????"). Mangup-Kale (??????-???? [mangOp-kaue]) Skalne miasto Mangup-Kale (kr.-tat: zdobyta twierdza) stanowi jeden z najciekawszych obiektów półwyspu i figuruje na Liście światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Jego nazwa odnosi się zarówno do twierdzy, jak i do samego wzniesienia o wysokości 583 m n.p.m,, na którym ową twierdzę zbudowano. Otoczony skalnymi ścianami płaskowyż góruje około 250-300 m nad okolicznymi dolinami. Od południa skalna ściana wznosi się obszernym półkolem nad Doliną Adym-Czokrakską, od północy natomiast od płaskowyżu wyodręb-niają się cztery skalne bastiony, między którymi zachowały się częściowo mury obronne. Ślady wykorzystania wzniesienia Mangup dla celów strategicznych i mieszkalnych pochodzą już z VI-VII w. (wtedy nazywano je „Do-ros"), niemniej jednak rozwój skalnego miasta przypada na czas, gdy było ono stolicą średniowiecznego państwa Teodoro. Miasto w 1475 r. zo- Chodża-Sała :amnu-Burun ,f O ' 9-- % \ Czufut-Czeargan-Burun Mangup-Kale (TJ ¦ II 0 300 m V S J Teszkli-Burun Dolina Adym-Czokrakskaja ^^??^?^: \ *?^?* MLui"'^ / w^-. Tiernowka 1 Cmentarz karaimski 10 Studnia 2 Źródło i baszta, XV-XVI w. 11 Brama główna twierdzy 3 Pozostałości kenesy 12 Ruiny cerkwi św. Gieorgija 4 Ruiny Wielkiej Bazyliki 13 Mała Jaskinia Krasowa, 5 Ruiny pałacu władców księstwa Teodoro z ołtarzem przy wejściu 6 Ślady cmentarza chrześcijańskiego 14 Szczelina Demir-Kapu 7 Ruiny cerkwi Bogurodzicy 15 Wielka Jaskinia Krasowa 8 Pozostałości meczetu, XV w. 16 Monastyr i freski 9 Ściana obronna cytadeli Teszkli-Burun w naturalnej grocie, XV w. stało zdobyte przez Turków. Oni właśnie nazwali miasto Mangup-Kale i uczynili zeń ośrodek administracyjny, obsadzając go silnym garnizonem. Ostatni mieszkańcy skalnego miasta, Karaimi, przebywali w nim jeszcze ok. 200 lat temu. Obecnie prowadzi się w tym miejscu intensywne prace archeologiczne oraz konserwatorskie - np. w 2002 r. wykopano tu posąg Hermesa o wys. 1,15 m, datowany na I w. n.e. Zwiedzając Mangup-Kale, miniemy najpierw cmentarz karaimski (XV-XVIII w.), a przed ruinami ściany drugiej linii obronnej - źródło i basztę z X V-XVI w. Po skręcie w lewo zobaczymy fundamenty Wielkiej Bazyliki, a dalej ruiny pałacu władców księstwa Teodoro (1425 r.). Następnie po lewej stronie znajdziemy resztki chrześcijańskiego cmentarza i cerkwi Bogurodzicy, identyfikowanej z chramem św. Konstantyna. Despotat Teodoro Historia Teodoro to jedna z barwniejszych kart historii średniowiecznego Krymu. W XIII w. Mangup-Kale stał się stolicą małego państwa, które przez swój ustrój, zbliżony do tradycji bizantyjskich, nazywa się DespotatemTeodoro (???????? ??????? [diespatatfieodoro]). Państwo to obejmowało obszar zachodniej części Gór Krymskich. Dzięki swemu położeniu geograficznemu Teodoro było swoistym pomostem łączącym stepy Tatarów z portami bizantyjskimi i genueńskimi. Jego główny port, Awlit (zob. Roz. IV, Trasa 2, Inkerman) był w XIV w ważnym empo-rium handlowym Krymu. Wraz ze wzrostem znaczenia tworzącej się Ordy Krymskiej.Teodoro, osłabione przez walki dynastyczne, stało się łakomym kąskiem dla Tatarów. Wówczas w stolicy państwa - Mangupie, rozpoczęto budowę nowoczesnych fortyfikacji. Ówczesny władca państwa, Aleksander, coraz bardziej zagrożony atakiem wojsk tureckich sprzymierzonych z Tatarami zawarł sojusz z hospodarem Mołdawii Stefanem Wielkim, a siostra Aleksandra - Maria została wydana za mąż za hospodara. W1475 r., kiedy despota został strącony z tronu, sojusz okazał się bardzo przydatny. Wówczas bowiem szwagier przysłał mu na pomoc swoich żołnierzy i Aleksander powrócił na tron despotatu. Po zdobyciu przez Turków największej kolonii genueńskiej na Krymie - Kaf fy (czerwiec 1475 r.), wojska osmańskie rozpoczęły sześciomiesięczne oblężenie Mangupu, który w obliczu głodu poddał się w grudniu tegoż roku. Turcy odegrali się wycięciem w pień wszystkich mieszkańców i spaleniem miasta. Wraz z upadkiem stolicy zginęło całe państwo Teodoro. 5 o o ?? I? 'E u c ¦§¦ Za nią skręcamy z drogi w prawo, do szczytu masywu, z którego - jeśli jest dobra widoczność - rozpościera się rozległa panorama. Widać stąd dobrze charakterystyczny krajobraz okolicy z niewysokimi, lesistymi i skalistymi wzniesieniami, a także oddalone nieco szczyty głównego grzbietu Gór Krymskich. Na zachodzie widoczna jest Zatoka Sewastopolska. Idąc z wierzchołka na północ miniemy trzy wykute w skale cerkwie i ruiny meczetu z XV w. i dojdziemy do ściany obronnej cytadeli Teszkli-Burun (??????-?????, Dziurawy Przylądek), z przylegającymi do niej ruina- 293 Groby karaimskie, rys. W. Kwiecień-Janikowski mi trzypiętrowej rezydencji książęcej (od XV w. - siedziby tureckiego paszy). To najciekawsza część miasta, gdyż tu właśnie znajdowały się fortyfikacje broniące głównej bramy. Dziś pozostały z nich dość dobrze zachowane ruiny wieży, 24-metrowej głębokości studnia, obronna ściana wznosząca się nad dolinką Kapu-Dere oraz liczne pomieszczenia wykute w skale, które służyły najróżniejszym celom - obronnym, gospodarczym, kulturalnym i religijnym. Istniało tu także więzienie. Jeśli nie wybieramy się dalej omawianą trasą, to wygodna droga z góry zaczyna schodzić po zachodniej stronie Teszkli-Buran, okrąża ten skalny bastion i łukiem dochodzi do drogi gruntowej w lesie. Tutaj idziemy w lewo. Od wierzchołka płaskowyżu można przejść też na południe, by po bardzo niewygodnym zejściu szczeliną, zwaną Demir-Kapu (?????-????, Żelazne Drzwi), obejrzeć krasową jaskinię (na lewo) oraz skalny monastyr z XV w. z resztkami fresków w obszernej grocie (na prawo). Spod Demir-Kapu skracamy w prawo i przeszedłszy pod grotą, mieszczącą niegdyś skalny klasztor, schodzimy powolutku na południowy zachód, wąską i stromą ścieżyną do Doliny Adym-Czokrakskiej. Jej dnem idziemy na zachód i docieramy do szosy. Po lewej stronie widoczny monument ku pamięci kołchozu Ukraina. Po drugiej stronie asfaltu zaczyna się ścieżka, która wkrótce podchodzi stromo i bar- dzo niewygodnie (należy trzymać ogólny kierunek zachodni) pod cypel góry Szułdan-Burun (??????-?????) i dopiero gdy go okrąży, zaczyna wyglądać nieco lepiej. Idziemy na północny zachód wzdłuż skalnej ściany i po niedługim czasie mijamy po prawej stronie malutkie źródełko i groty niegdysiejszego skalnego klasztoru Szuldan. Skalny monastyr Szułdan (LII > j i - ??? [szuldan]) powstał prawdopodobnie w VIII w., w miejscu dawniejszej osady i działał do XV w. W kilku grotach i szczelinach mieściły się m.in. bazylika (dziś stoi tu drewniany krzyż), chrzcielnica i pomieszczenia gospodarcze. Klasztor jest niezbyt dobrze oznaczony na mapach, a większości jego elementów nie widać ze ścieżki - pomóc mogą jednak mieszkający tu od kilku lat trzej mnisi. Ścieżka spod skał schodzi do drogi gruntowej, na której skręcamy w prawo (skręcając w lewo trafimy do asfaltu, skąd w prawo 10 min do Tiernow-ki). Po 10-15 min dochodzimy do byłej stajanki Pidtaja Kalka (????? ????? [piataja białka], czyli dolina nr 5) -jest tu mnóstwo miejsca na namioty, wiata, trzy jeziorka i silne źródło. Trzeba uważać podczas kąpieli w stawach - przy powierzchni woda jest ciepła, jednak niżej jej temperatura gwałtownie spada. W niespełna godzinę można stąd spacerkiem dojść do Eski-Kermen - wystarczy pójść doliną na północ i na rozstajach skręcić w lewo. Trasa 4 Zaliesnoje - Eski-Kermen (1,5 godz.) - klasztor Czelter-Marmara (45 min) -Tiemowka(45 min). Czas przejścia: 3 godz. (bez zwiedzania - w rejonie Eski-Kermen można spędzić kilka godzin!). Trasa prowadzi przyjemną leśną drogą z Zaliesnoje (zob. Trasa 3) do skalnego miasta Eski-Kermen (możliwa opłata za wstęp: 3 UAH). Następnie, dla żądnych dodatkowych wrażeń, szlak wspina się na widokowe zbocze i zahacza o skalny monastyr Czelter-Marmara, a następnie schodzi do szosy na wschód od Tiernowki (przystanek „Tier-nowka-Fierma"). Do Sewastopola („5 km") odjedziemy stąd autobusami nr 40 i 110 (po cztery kursy dziennie, ostatni kurs z Tiernowki o 19.10), a w kierunku Bakczysara-ju pojedziemy kursującym trzy razy dziennie mikrobusem relacji Rodno-je - Symferopol: ostatni kurs z Rod-noje o 17.50, a z Tiernowki o 18.00, ale dojeżdża on tylko do Tankowo-je, więc trzeba wysiąść w Zaliesnoje lub na przystanku „Mangup" i odjechać stamtąd o 18.35 marszrutką do Bakczysaraju. Zanocować można w Chodża-Sała (zob. Trasa 3) lub na polu namiotowym na północ od Eski-Kermen (jest tu też bar, można pojeździć na koniach). Bezpłatnie zaś, choć nieco z boku tra- sy - na stajance Piataja Bałka (zob. Trasa 3). Do Eski-Kermen można dojść również drogą z Chołmow-ki (????????), wykorzystywaną przez autobusy wycieczkowe (do Chołmowki z Bakczysaraju cztery kursy dziennie). Przy przystanku w Zaliesnoje schodzimy z szosy uliczką na zachód, by zaraz skręcić na południe i opuścić wkrótce wioskę. Podążamy gruntową droga na południowy zachód, z prawej mijając bloki i nawisy skalne. Po ok. 40 min mijamy po lewej stronie okrągłą studzienkę z kwadratową, betonową klapą (15 min stąd, ścieżką na południe, znajduje się Piataja Bałka - zob. Trasa 3). My tymczasem podążamy dalej na zachód, by po 20 min ujrzeć przed sobą podziurawione pieczarami wzgórze, mieszczące skalne miasto Eski-Kermen. W prawo droga prowadzi do baru, parkingu, pola namiotowego, baszty Kyz-Kule oraz chramu Donatorów. Jeśli zaś chcemy dotrzeć do skalnego miasta, udajemy się w lewo i do góry i podchodzimy na wzgórze od południa. Twierdza Eski-Kermen, (????-?????? [eskI-kiermien]) Skalne miasto Eski-Kermen (kr.-tat: stara twierdza) zbudowane zostało w końcu VI w. przez Bizancjum. Jego zadaniem było strzeżenie drogi do Chersonu (Chersoń to bizantyjska nazwa Chersonezu - nie mylić ze współ- czesnym Chersonem nad deltą Dniepru). Na lokalizację twierdzy wybrano bardzo dogodne ówcześnie, ze strategicznego punktu widzenia, miejsce. Leży ono na podłużnym grzbiecie, ciągnącym się w lini północ-południe (długość: 1040 m, szerokość: 170 m) i wznoszącym się skalnymi ścianami ponad okoliczne doliny. Ośrodek ten zresztą nie tylko pełnił rolę militarną, ale również rozwinął się jako ważne centrum gospodarcze. W VIII w. Eski-Kermen zostało zniszczone, co można wiązać z powstaniem w 787 r. miejscowej ludności przeciw rządzącym wówczas na półwyspie Chaza-rom i stłumieniem powstania przez tych ostatnich. Miasto zostało jednak częściowo odbudowane i funkcjonowało aż do 1299 r., kiedy to ostateczny kres położył mu najazd Złotej Ordy pod wodzą Nogaja. Pozostałości Eski-Kermen były zwiedzane w 1578 r. przez polskiego dyplomatę i pisarza Marcina Broniewskiego. W jego opisie wyczytać możemy o wyraźnie zachowanych ruinach miasta, które jeszcze wówczas na naszym rodaku sprawiały wrażenie śladów dzieła wykonanego z dużym kunsztem. Oprócz licznych pieczar i niezwykłej lokalizacji, skalne miasto Eski-Kermen jest znane również dzięki freskom w wykutym w skałach chramie Trzech Jeźdźców (???? ???? ????????? [chram trioch wsad-nikow]). Znajduje się on po południowo-wschodniej stronie masywu. Po- wstałe w ?II-?I? w. malowidła były oryginalnym przykładem sztuki bizantyjskiej, niestety jednak, ponieważ nie były chronione, zdewastowane zostały w znacznym stopniu przez współczesnych wandali. W najwyższym punkcie grzbietu odnajdziemy ruiny jednej ze świątyń, których w Eski-Kermen było kilka. Ta została zbudowana wraz z twierdzą w VI w. Nieco na północ od niej, w rejonie wschodniej ściany grzbietu, znajduje się wykuta w skale głęboka studnia z krętymi schodami. Stopnie są w znacznym stopniu zniszczone, więc próby schodzenia nimi są niebezpieczne. Baszta Kyz-Kule (??i?-????) zbudowana została na planie czworokąta i jest dobrze widoczna z północnej części grzbietu Eski-Kermen. Legenda opowiada o władcy trzymającym w niej piękną księżniczkę - stąd jej nazwa, oznaczająca „Dziewczęcą Basztę". Jednak niektórzy, z uwagi na jej położenie, wskazują na możliwe przekształcenie nazwy z „Kez-Kule" (kez - oko). Żeby trafić do chramu Donatorów (???? ????????? [chram danatorow]), trzeba udać się na północ od wzgórza Eski-Kermen, dojść do ogrodzenia gospodarstwa po lewej (tablica) i przejść przez jego teren (po drodze źródło). Po 20 minutach dróżka zakręca w prawo, a przed nami widać skały - miejsce dawnej świątyni. Wykuty w skale chram był czynny w XII-XIV w. Podobnie jak w Eski-Kermen, znajdują się tu ślady fresków. Od południowych podnóży wzgórza, na którym usadowiła się twierdza, idziemy chwilę na południe, do sadu brzoskwiniowego po lewej (widać go doskonale ze wzgórza). Przechodzimy skrajem sadu (uwaga na psy) i wspinamy się leśną przecinką na południe, wzdłuż starej linii energetycznej. Ten szlak doprowadzi nas w końcu do urwiska ponad Tiernowką, skąd w obie strony prowadzą wąskie, acz widokowe ścieżki wzdłuż zbocza: w lewo, na wschód, do doliny Piataja Bałka, zaś wprawo, na zachód, do pozostałości skalnego klasztoru Czel-ter-Marmara. Idziemy na zachód i docieramy do Czelter w 15 minut. Wykuty w skałach klasztor Czelter Marmara (??????-???????), przeważnie skrótowo zwany Czelter, funkcjonował - podobnie jak skalny klasztor Szułdan - w VIIL-XV w. Jest jednak od niego dużo obszerniejszy: w pięciu rzędach pieczar mamy tu cele i pomieszczenia gospodarcze, zaś szczególną uwagę zwraca podłużna grota z kolumnadą, w której mieściła się główna świątynia. Czelter oznacza kratę, zaś przydomek marmara pochodzi od średniowiecznej osady o tej nazwie, której pozostałości znaleziono na zboczu. Schodzimy spod skalnego monastyru dość stromą ścieżką, a potem drogą gruntową na południe i mijając z lewej strony szklarnie dochodzimy do drogi, na której skręcamy w lewo i dochodzimy do asfaltu. REJON CZATYRDAHU IDEMERDŻY CZATYRDAH (????i?-??? [cziatyrdag]) Masyw Czatyrdahu od wieków wzbudzał zainteresowanie mieszkańców Krymu. Wybitna i oryginalna w kształcie góra wyraźnie wyodrębnia się w głównej grzędzie Gór Krymskich. Widziana z różnych stron przypomina stół, namiot czy śpiącego gigantycznego potwora. Od sąsiednich masywów Babugan-Jajły i Demerdży oddzielają Czatyrdah niskie, lesiste przełęcze - przez leżącą na wschód od niego Przełęcz Angarską (752 m n.p.m.) przebiega główna szosa do Jałty i Ałuszty z linią trolejbusową. Ku południowemu wschodowi góra opada wyniosłymi, 1300-metrowymi zboczami, natomiast w stronę północną, za stromym uskokiem podszczytowym, ciągnie się długi na kilka kilometrów szeroki płaskowyż {niżnieje płató). Czatyrdah Drżąc muślimin całuje stopy twej opoki, Maszcie krymskiego statku, wielki Czatyrdahu! O minarecie świata! O gór padyszachu! Ty, nad skaty poziomu uciekłszy w obłoki, Siedzisz sobie pod bramą niebios, jak wysoki Gabryjel pilnujący edeńskiego gmachu;(...). Adam Mickiewicz 298 /?i 1 Czerwona Jaskinia 3 Jaskinia Emine-Bair-Chosar 4 Jaskinia Marmurowa 5 Jaskinia Suuk-Koba 6 Grota Partizanskaja 7 Jaskinia Binbasz-Koba A Twierdza Funa u 2 Turbaza SOSNÓWKA 8 TurbazaANGARSKIJPIERIEWAŁ «— Trasa 5 — - Trasa 6 «- «• Trasa 7 «—-» Trasa 8 Interesujące są partie szczytowe góry (wierchnieje plato), z północnego płaskowyżu widziane jako odrębna, wyższa kondygnacja góry. Tworzą je dwa równoległe, nieco poszarpane grzbieciki z obniżeniem pośrodku. Sam wierzchołek góry, noszący nazwę Eklizi-Burun (1527 m n.p.m.), znajduje się w południowo-zachodnim krańcu partii szczytowej. Rzeźba krasowa masywu, pełnego kotlinek, dolinek i niewielkich wzniesień jest bardzo urozmaicona. We mgle mogą tu wystąpić trudności orientacyjne. Przy zanikających ścieżkach wiodących na szczyt turyści usypali kopczyki kamieni. Rejon Czatyr-dahu obfituje w jaskinie i groty. Zwany „wieżą wodociągową" masyw jest otoczony przez niezliczone źródła i potoczki. Zawdzięcza to swej budowie, pełnej szczelin, oraz położeniu - tworzy swoistą tamę dla wilgotnych masywów powietrza. Często pada tutaj deszcz i jest mgliście, roślinność jest przez to, jak najajłę, bardzo bujna. Występuje tu ponad 500 gatunków roślin, z których około 60 to rośliny endemiczne. Trasa 5 Przełęcz Angarska (752 m) - Angar-Burun (1453 m, 1,45 godz.) - Eklizi-Burun (1527 m, 2,45 godz.) - Przełęcz Angarska (752 m, 5,45 godz.). Czas przejścia: 5,45 godz. Trasa prowadzi z Przełęczy Angarskiej (????????? ??????? [??-garskij pieriewal\) na górny płaskowyż Czatyrdahu, z kulminacją Eklizi-Burun. Do Przełęczy Angarskiej dojedziemy czymkolwiek kursującym między Ałusztą i Symferopolem - najtaniej trolejbusem (od 5.00 do 21.00, 3 UAH, przystanek na żądanie). Zanocować można w całorocznej turbazie na przełęczy, cena od 12 UAH za noc w domku o niskim standardzie (latem 80 łóżek, zimą 36, zwykle trudno o miejsce) lub za 2-3 UAH na polu namiotowym. Jąjła Czaryrdahu odróżnia się od innych bujną roślinnością, kryjącą nierówności i zapadliska - należy bardzo uważać na to, gdzie stawiamy stopy. Od przełączy, naprzeciw posterunku DAI, odchodzi asfaltowa droga na zachód. Po kilku minutach dochodzimy do dużego placu (turbaza na lewo), na początku którego, przed UFO, skracamy w prawo (w dole po prawej stronie znajdziemy źródło). Po lewej stronie mijamy stacją meteorologiczną, po prawej pole namiotowe i na rozstajach idziemy w lewo, za żółtymi znakami. Mijamy kolejne pole namiotowe (???????? ?????? [szkólnaja palia-??]) i za nim podążamy napoludniowy zachód, do góry, za czerwonymi znakami. Mijamy resztki żółtej budki i wypatrujemy drzewa z czerwoną strzałką. Gdy do niego dojdziemy, będziemy mieli wybór: iść w lewo, dłuższym, ale łagodniejszym szlakiem (woda po dro- dze), lub krótszą drogą w prawo, ale ostro pod górę. Jeśli chcemy dojść od razu na Eklizi-Burun, najwyższy punkt masywu, to skręćmy w lewo. Nasza trasa wiedzie jednak przez cały górny płaskowyż ~ dojdziemy na szczyt w tym samym czasie, ale więcej pochodzimy po jajle. Od drzewa z czerwoną strzałką idziemy w prawo i rozpoczynamy mozolne podchodzenie na Czatyrdah. Po 15 min dochodzimy do pierwszego wału ziemi, gdzie można odpocząć. Po kolejnych 20 min osiągniemy drugi wał, od którego, już bardzo stromo i z wydatną pomocą rąk, docieramy po 15 min ponad górną granicę lasu. Wspinamy się jeszcze chwilę wśród traw, by osiągnąć „ wierchnieje płató " Czatyrdahu. Tu skręcamy na północ. Ścieżka jest niewyraźna, lecz wystarczy trzymać się niedaleko brzegu urwiska (poprawej). Po 20 min dojdziemy do pozostałości kolejki linowej, spod których roztacza się piękny widok na dolinę rzeki Angary. Zaraz na północ od nich wznosi się kulminacja Angar-Burun (?????-????? [angar-burun], 1453 m), zwieńczona kopcem z kamieni i krzyżem. Spod kopca mamy doskonały widok na dolny płaskowyż Czatyrdahu. Jeśli jest dobra pogoda i wytężymy wzrok, to w oddali, na północy, zobaczymy białe budynki - na lewo od nich znajduje się wejście do Jaskini Marmurowej (zob. Trasa 6). Dojście do niej z Angar-Burun zajmie ok. 2 godz. Od kopca idziemy na południowy zachód. Droga wiedzie niezbyt wyraźną ścieżką przez jajłę, więc starajmy się trzymać ten azymut. Po ok. 60 min wyrośnie przed nami w końcu dość wysokie wzgórze, na które będziemy musieli wejść, pokonując uprzednio dość głęboką dolinkę bez ścieżki. Na ???-zi-Burun (??????-????? [eklizi-bu-rńn], 1527 m) spotkamy kilka małych pomników o charakterze religijno-mar-tyrologicznym. Widok ze szczytu jest niesamowity, oczywiście jeśli nie kryje się on w chmurach, co zdarza się tu nader często. Ze szczytu schodzimy przez chwilę ta sama drogą którą na niego weszliśmy, po czym w połowie stoku skręcamy wprawo i idziemy dość wyraźną ścieżką na wschód. Po ok. 50 min dochodzimy do swoistych umocnień, zbudowanych z kamieni. Tutaj skręcamy na południowy wschód i zaczynamy zejście z płaskowyżu, wzdłuż kamiennych mi-nigrobli. W dole, na polanie tuż przed granicą lasu, skręcamy w lewo. W lesie szlak znów skręca w lewo i dochodzimy do rozstajów, na których skręcamy w lewo, na północny wschód (na południe ścieżka zbiega do Izobilnoje). Po 30 min od początku zejścia z płaskowyżu zaczynają się pojawiać znaki czerwone (i niebieskie kółka na białym tle). Pokonujemy krótkie ostre zejście i odbijamy w lewo (na północny wschód, znak czerwony). Schodzimy dalej, aż do zardzewiałego drogowskazu z napisem „?????-?????" i skręcamy do widocznej już Bukowej Polany (??????? ?????? [bukowaja poliana]), do której dojdziemy po ok. 15 min od osiągnięcia granicy lasu. Najej końcu, po prawej stronie, bije silne źródło. Od polany schodzimy szeroką drogą używaną przy zwózce drewna. Po 15 min dochodzimy do drzewa z czer-wonąstrzałką które już mijaliśmy. Schodzimy w dół do ruin metalowej żółtej budki i od niej już którąkolwiek ścieżką w dół, mijając obie stajanki, schodzimy do terenu turbazy. Na asfalcie skręcamy w lewo i docieramy do przełęczy. Przełęcz Angarska (752 m) - Tiso-woje Uszczielie (ok. 1050 m, 2 godz.) - Grota Partizanskaja (1,45 godz.) - Jaskinia Mramomaja (980 m, 45 min) - Jaskinia Emine-Bair-Chosar (990 m, 20 min) - Priwolnoje (540 m, 2,10 godz.). Czas przejścia: 7 godz. (bez zwiedzania!). ______ Trasa prowadzi z Przełęczy Angar-skiej na dolny płaskowyż Czatyrdahu, na którym znaleźć można (z trudem) wiele grot i jaskiń i dochodzi do najsławniejszej z nich - Jaskini Marmurowej. Dojazd do Przełęczy An-garskiej i nocleg w okolicy - zob. Trasa 5. Trasa kończy się w przysiółku Priwolnoje (?????????? \priwólno-je\), przy turbazie Sosnówka (5 UAH za miejsce w 3-pryczowym domku, ale standard jak w łagrze) i szosie Symferopol - Ałuszta. Na dolnym płaskowyżu Czatyrdahu znajdziemy wiele uroczych miejsc na nocleg, jednak bez wody. Z przystanku udajemy się asfaltową drogą na zachód, po czym za bramą, na początku dużego placu, skręcamy w prawo, by minąć stację meteorologiczną i pole namiotowe. Za zabudowaniami mamy rozstaje - wybieramy drogę wprawo. Po kilku minutach, na kolejnym skrzyżowaniu dróg, idziemy prosto, zgodnie z zardzewiałym drogowskazem „??????? ??????" (w lewo do trasy 5). Schodzimy wzdłuż linii energetycznej do potoku, który osiągniemy po ok. 25 min od zejścia z trasy. Skręcamy w prawo, na północ. Po chwili rozjeżdżona droga skręca na północny zachód (po prawej stronie na drzewie niebieskie kółko i czer-wono-żółto-czerwony znak). Wkrótce przechodzimy pod Uniami wysokiego napięcia i dochodzimy do słabiusień-kiego źródełka. 10 minut dalej strzałka na drzewie kieruje nas wprawo, na północny zachód. Mijamy kilka błotnistych potoczków (z miejscem na nocleg po prawej). Dochodzimy do obudowanego źródła, poniżej drogi - tuż za nim jest kolejne źródło (ostatnie przed podejściem w górę - potem pozostaną nam już tylko bufety przy jaskiniach, jeziorka w grotach i źródło przy samym końcu trasy!). Około 250 m za źródłami na drzewie po lewej stronie widać czerwoną strzałkę - kieruje nas ona w lewo, na północny zachód i wraz z początkiem tej ścieżki kończy się brodzenie w błocie, a zaczyna żmudne, ale niedługie podejście. Po ok. 20 min wspinania się docieramy do miejsca widokowego (piękny widok na przełęcz, szosę i Angar-Burun). Tuż powyżej niego skręcamy w prawo, na północny zachód. Idziemy trawersem na północ, po czym ścieżka skręca w lewo do góry i po kilkunastu metrach wyrównuje się jej poziom. Idziemy płasko wśród pokrzyw na północny zachód. Dochodzimy do skał, mijamy jedną strzałkę wskazującą na wschód i przy kolejnej skręcamy w lewo. Przed nami Tisowoje Uszczielie. Tisowoje Uszczielie, czyli „Cisowa Szczelina" (??????? ?????? [tisowoje uszczielie]), to duży, podłużny uskok, który swoją nazwę wziął od rosnących tu cisów (??? ??????? [tis jagodnyj] - Taxus baccata). Cisy są niewysokie, ale stare - osiągają wiek do czterech tysięcy lat! Ich drewno było przez wieki używane do budowy statków, z uwagi na trwałość i odporność na gnicie. Cała roślina, z wyjątkiem mięsistej osnówki owoców, zawiera trujący alkaloid - taksynę, która przedostawszy się do krwi, powoduje zaburzenia układu oddechowego oraz pracy serca. Gdy wyjdziemy z wąwozu, podążamy prosto i nieco w lewo, na południe, aby wyjść na skraj płaskowyżu i otwartą przestrzeń. Idziemy jeszcze chwilę na południe, w kierunku potężnego Angar-Burun, dochodzimy do skrzyżowania ścieżek, zawracamy w kierunku północnym i idziemy po drugiej stronie krzaków, wzdłuż których szliśmy przed chwilą. Mając je cały czas po prawej i nie oddalając się od nich zbyt- nio, wychodzimy na jajłę i docieramy do kopca z kamieni i tablicy Krymskiego Parku Narodowego, ze strzałką kierującą nas z powrotem na Tisowoje Uszczielie. Od tej pory będziemy szli środkiem jajły i należy uważać na azymut, bo ścieżek jest wiele i są dość nikłe. Nieco pomogą nam kopce z kamieni i niebieskie znaczki, napaćkane gdzieniegdzie na skałach. Skręcamy lukiem na północny zachód. Po ok. 20 min ścieżka rozdwaja się przy kopczyku z niebieskim kółeczkiem, idziemy tą naprawo, na północny zachód. Po 40 min wchodzimy do lasu i docieramy do małej polanki, na której skracamy w lewo, na północny zachód, mijając po lewej stronie miejsce na ognisko. Kontynuujemy wędrówką w tym kierunku aż do wyjścia z lasu, gdzie ścieżka skręca na chwilę na północ, by po kilkunastu metrach wrócić na północny zachód i doprowadzić nas do Groty Patrtyzanckiej. Grota Partyzancka (??????????™ ???? [partizanskij grot]) jest niezbyt głęboka i można ją bezpiecznie zwiedzić, mając za wyposażenie jedynie latarkę. Na północ od tejże groty, jeśli dobrze poszukamy, znajdziemy wejście do jaskini Suuk-Koba, zaś na południe od niej - do jaskini Bin-basz-Koba. Obie są nieobudowane, warto mieć coś ciepłego i latarkę. Jaskinia Chołodnaja, inaczej: Suuk-Koba (???????? ?????? [chałódnaja pieszcziera], ????-????) leży w krasowej kotlinie, a jej wejście, ukryte wśród buczyn, pomogą odnaleźć napisy ułożone z kawałków wapieni na zboczu przez turystów. Od wejścia wiedzie długi, opadający korytarz. Na prawo od niego jest sala, na końcu której znajduje się nisza z jeziorkiem. Czysta woda w jeziorku jest bardzo zimna, stąd też wzięła się nazwa jaskini. Idąc dalej korytarzem, którego strop przybiera kształt kopuły, i schodząc przez stopnie naciekowych wanienek, przechodzimy przez wielką salę z naciekami. Gdzieniegdzie są one śnieżnobiałe, miejscami jednak okopcone. Za salą korytarz obniża się i w niektórych jego fragmentach trzeba będzie się schylić. W głębi jaskini sklepienie podparte jest olbrzymią kolumną. Obchodząc ją, turyści nie od razu zauważają, że chodzą w kółko. Od galerii wiodącej do sali z kolumną odchodzi kilka bocznych korytarzy, prowadzących do małych sal z zachowanymi naciekami. Jaskinia wiele wycierpiała od wandali. Nieco ukośny otwór Jaskinii Tysiąca Głów, inaczej Binbasz-Koba (??i??????????? ?????? [tys 'aczie-gałówaja pieszcziera], ??????-????), jest w miarę dobrze widoczny. Jaskinia ma mocno zniszczoną szatę naciekową, jej dno jest usłane fragmentami stalaktytów. Zachowały się tylko największe nacieki w kształcie kaskad i wielkie kolumny, „podpierające" sklepienie. Jaskinia zakończona jest półokrągłą salą o wysokości 10 m i szerokości 20 m. Całkowitą długość jaskini szacuje się na 110 m. Legenda o Jaskini Tysiąca Głów na Czatyrdahu Wiele wieków temu, na południowe brzegi Krymu przybyły rzesze dobrze uzbrojonych koczowników. Mieszkańcy południowego wybrzeża, którzy nie znali dotychczas przemocy.zna-leźli się w niewoli. Bezlitośni zaborcy odebrali pracowitym ludziom wszystko: honor, wolność, plony ich pracy. Trzy lata najeźdźcy panoszyli się na wybrzeżu. Przepełniała się czara goryczy mieszkańców. Najodważniejsi z nich spiskowali przeciwko koczownikom i zastanawiali się, jak zrzucić nienawistne jarzmo. Nie wiedziano, że od strony morza zbliża się kolejne niebezpieczeństwo - korsarze, którzy zaczęli pustoszyć okolice. Przerażeni zaborcy, nie chcąc walczyć z korsarzami i narażać swego życia, uzbroili niewolników, by bronili swojej ziemi. Ci wysłali oddziały, które śledziły ruch okrętów korsarskich, uniemożliwiając im przybicie do brzegów. Kiedy niebezpieczeństwo od strony morza zostało oddalone, koczownicy zeszli z gór i na znak zwycięstwa urządzili ogromną ucztę. Nie spodziewali się, że ciemiężeni ludzie nie oddadzą broni. Przybyli na ucztę, ale z łukami, szablami, kamieniami. Przerażeni zaborcy musieli uciekać i kryć się w lasach i górach.Tysiąc osób z nich skryło się w wielkiej jaskini w masywie Czatyrdahu, jednak ich kryjówka została odkryta. Powstańcy zasypali wejście głazami, uniemożliwiając wydostanie się z jaskini. Wszyscy najeźdźcy zginęli - pozostało po nich tylko tysiąc czaszek. Dojazd do Jaskini Marmurowej Do Jaskini Marmurowej można dojść opisywaną przez nas trasą lub też podchodząc wzdtuż linii energetycznej z wioski Mramornoje (????????? [mramornoje]). Do Mramornoje dojedziemy autobusem z przystanków „Dobroje-3" (??????) lub „Zariecznoje" (????????), położonych przy szosie Symferopol - Ałuszta. W pobliże jaskiń można dojechać również wtasnym samochodem - teren ten jednak należy do parku narodowego, w związku z czym w leśnictwie po drodze zostaniemy obciążeni opłatą za wjazd (od 5 UAH). Jeśli nie będziemy jechać zbyt szybko, to oprócz zmiany koloru auta na pyłowo-żółty nic nam się z zawieszeniem nie powinno stać. Zimą spod Jaskini Marmurowej można zjechać na nartach. Działa tu też turbaza- domki kempingowe. Sprzed wejścia do Groty Partyzanckiej kierujemy się ku ścieżce, którą tu przybyliśmy i od razu za grotą skręcamy w lewo, na północ, na wyraźną ścieżkę, obchodzącą jaskinię od wschodu. Nie kierujemy się do kamiennego kopczyka po lewej, lecz schodzimy ścieżką na północ - wkrótce na północnym zachodzie zobaczymy już drogę i parking dla autobusów, do którego się też kierujemy. Wychodzimy na rozstaje: w lewo wiedzie droga gruntowa do Mramornoje i Zariecznoje (napołudniowy zachód), wprawo do jaskini Emine-Bair-Chosar (na wschód), a my podążamy na północ, do 10-minutowego, lekkiego zejścia asfaltem. Dochodzimy do parkingu i przed szlabanem schodzimy wprawo na ścieżkę w dół, by stanąć u wrót jednej z największych atrakcji Krymu. Jaskinia Marmurowa (????????? ?????? [mramornaja pieszcziera]) Jaskinia Marmurowa odkryta została w 1987 r., a w 1989 r. otwarto ją dla zwiedzających. Jej całkowita długość wynosi 2050 m, z czego ok. 1000 m udostępnia się turystom. Wiek nacieków datuje się na 60 tys. lat. Średnia temperatura w jaskini wynosi 9°C. W grocie tej odnaleziono szczątki niedźwiedzia jaskiniowego. Dziś rocznie odwiedza ją ok. 200 tys. osób. W jaskini wyróżnić można kilka części: Galerię Główną, Galerię Dolną i Tygrysi Chodnik. W Galerii Głównej mieści się szereg sal, z których największa nosi nazwę Pierestrojki (??? ???????????, ponad 100 m długości i 28 m wysokości). Inne sale, to: Galeria Bajek (??????? ?????? [galierieja skazok]), Sala Pałacowa (????????? ??? [dwarcowyj zał]) i Sala Gliniana (???????? ??? [glinia-nyj zał]). Dno jaskini jest usłane wapiennymi głazami. Dolna (?????? [niżnia-jd\) Galeria rozpoczyna się od niszy w Sali Pierestrojki. Nacieki rozdzielają galerię na 8 sal o różnych nazwach tj.: Różana, Nadziei, Balkonowa, Żyrandolowa, Osuwiskowa, Czekoladka... Największą z nich jest Balkonowa. Najtańsza (8 UAH) i nieco chyba zbyt krótka wycieczka (ok. 35 min zwiedzania) wiedzie Galerią Ba- jek, liczącą 200 m długości. Obowiązkowy przewodnik zwraca uwagę na wspaniałe stalagmity i stalaktyty, w których twórcy trasy dopatrzyli się podobieństw do wieży w Pizie, Kapitolu i Niagary. Zobaczymy tutaj nacieki w kształcie wielbłąda czy mamuta, a nawet kompozycję geologiczną zwaną „Marks i Engels". Najbardziej optymalną wycieczką jest połączenie Galerii Bajek z Jeziorami Perłowymi (?????????? ????? [żemcziużnyje azjora]) - trasa liczy 450 m, jej przejście trwa 60 min, a zwiedzanie kosztuje 16 UAH. Zobaczyć można tutaj ogromną Salę Pierestrojki, zakończoną Salą Pałacową z charakterystycznymi naciekowymi kolumnami „Król" i „Królowa". Nieco dłuższa wycieczka (500 m, 1,10 godz., 18 UAH) wiedzie przez Galerię Bajek do Tygrysiego Chodnika (???????? ???? [tigrawój wchód]). Możliwe jest także wykupienie wycieczki, łączącej wszystkie powyższe trasy - trwa ona 1,40 godz., a trasa ma 800 m długości (koszt 24 UAH). W Sali Pierestrojki zaczyna się tzw. speleotur - wycieczka ??i???? po Galerii Dolnej, trwająca 3 godz. i licząca 1000 m. Aby wziąć w niej udział należy posiadać specjalistyczny sprzęt oraz zapłacić 60 UAH. Grupa może liczyć nie więcej niż 3-6 osób. Trasa wiedzie przez Salę Różaną (??????i? ??? [rózowyj zał]), gdzie zobaczyć można unikalne kamienne róże zdobiące sklepienie jaskini i wspaniałe kryształy kalcytu, przez Salę Nadziei (??? ?????? [zał nadieżd]) z kamiennymi kaskadami przypominającymi ołtarze oraz przez największą Salę Balkonową (????????? ??? [bałkonnyj zał]), by zakończyć się w Sali Żyrandolowej (????????? ??? [łiustrowyjzał]) z kamiennymi „gnomami" i zwisającymi „lustrami". Do dalszych czterech sal turyści na razie nie mogą wchodzić. Fotografowanie kosztuje 8 UAH (bez statywu), wideofilmowanie - 15 UAH. Wypożyczenie kurtki - 1 UAH. Dzieci od lat 5 do 12 wchodzą za pół ceny. Po kupnie biletu, trzeba go zarejestrować przy wejściu - wtedy dopiero dowiemy się, kiedy wejdziemy do środka. Czas pozostały do wejścia można spędzić w niedrogim barze, który znajduje się nieopodal. W odpowiednim czasie przewodnik ogłosi rodzaj następnej trasy i zacznie wywoływać numery biletów. Dochodząc do wejścia do Jaskini Marmurowej, po lewej stronie mijamy tabliczkę, kierującą nas do Emine-Bair-Chosar (900 m). Dotrzemy tam w ok. 20 minut. Jaskinia Enine-Bair-Chosar (?????-????-????? [emine-baIr-chosar]) Jaskinia Emine-Bair-Chosar znajduje się na północny wschód od Jaskini Marmurowej i niewiele jej ustępuje, jeśli chodzi o piękno. Znaleziono w niej niemal całkowity szkielet mamuta. Długość korytarzy jaskini wy- nosi 1460 m. Duże sale posiadają bogatą szatę naciekową, z różnobarwnymi kalcytowymi ścianami. W 1994 r. została ona poprzez oświetlenie i wykonanie chodników przystosowana do masowego zwiedzania. Najkrótsza trasa (8 UAH) wiedzie z Galerii Północnej (???????? ??????? [sjewiernaja galierieja]) do punktu widokowego (????????? ???????? [smatrawajapłaszcziadka]) w 120-me-trowej Sali Głównej, o wysokości 42 metrów i powierzchni 500 m - w jej końcu mieści się muzeum mineralogiczne. Promienie słońca zaglądają tu poprzez naturalną, 16-metrowej głębokości i 8-metrowej średnicy studnię, z którą wiąże się wiele miejscowych legend. Niegdyś stanowiła ona jedyne wejście do jaskini. Jeszcze ciekawszy jest wariant drugi (16 UAH) - z Galerii Północnej, poprzez Salę Główną idziemy do „Czapki Monomacha" (????? ????????), mijając las śnieżnobiałych kolumn. Warto jednak odżałować trochę więcej (18 UAH) i wybrać dostępną od 1999 r. opcję wycieczki po Galerii Górnej - z Galerii Północnej, przez Salę Główną i Salę Jeziorową (??????? ??? [azjórnyj zał]), wspinamy się wtedy do Sali Bożków (??? ??????), która swe imię wzięła od stalagmitów różnych rozmiarów. Woda w Sali Jeziorowej jest tak czysta, że dno widać jeszcze przy głębokości 6 m. Stąd do Sali Dublianskowo (??? ???????????) przechodzimy wyrąbanym w 2003 roku 28-metrowym tunelem. Tournee po wszystkich wymienionych wcześniej salach kosztuje 24 UAH. Za możliwość fotografowania zapłacimy 8 UAH (bez statywu), za wi-deofilmowanie - 15 UAH. Minimalna grupa to 10 osób. Dzieci od lat 5 do 12 wchodzą za pół ceny. Wypożyczenie kurtki - 1 UAH. Temperatura w środku wynosi 4°C! Zbędne hrywny można też wydać w barze obok. Opieka nad tutejszymi jaskiniami należy do symferopolskiego Centrum SpeleoTurystyki „Oniks-Tur" (Symferopol, ul. Morozowa 13, tel. 256348, www.onixtour.com.ua). Od kasy idziemy do góry, mijając otwór wspomnianej wyżej studni, z dobiegającymi z niego głosami zwiedzających. Wychodzimy na płaskowyż i na drodze skręcamy w lewo. Zaraz za pierwszym wzgórzem miniemy niepozorną kotlinką, która kryje jaskinią ??i??-??i?-Koba (Triochglazka), o długości 950 m i głębokości 150 m. Za nią idziemy dalej na wschód. Na kolejnym wzniesieniu w lewo odbija dróżka w kierunku Pieriewalnoje. Gdy droga „ główna'' skraca na południe, odłącza się od niej na zakręcie trawiasta droga na wschód - podążamy właśnie nią, ku masywnemu ramieniu jajły i trzymając się jego prawej strony zaczynamy schodzić na prawo przy kopczyku z chorągiewką (może jej nie być już, turyści są różni). Czerwonąw barwie, stromą ścieżką schodzimy 15 min w dół do granicy lasu, a w nim podą- żamy już prosto przed siebie. Mijamy po obu stronach potoki i świetne miejsca na nocleg (wieczorem leśniczy kasuje po kilka hrywien). Po prawej mijamy turbazę Sosnówka. Dochodzimy do rzeczki i skręcamy w lewo na mostek, by przejść przez ogródek cafe-baru Nadieżda (kuchnia europejska i ormiańska, dość drogo). Przed zielonym, oszklonym frontonem kawiarni znajduje się przystanek „Sosnówka", skąd odjeżdżają trolejbusy w stronę Aluszty, zaś kilkadziesiąt metrów dalej, na lewo, naprzeciw zajazdu nazwanego po ukraińsku Kozac'kyj Szliach, gdzie spotykają się miejscowi mafiosi, zatrzymują się (na żądanie!) trolejbusy zdążające w stronę Symferopola. DENERDŻY (???????? [diemierdżi]) Malowniczy masyw Demerdży leży po wschodniej stronie Przełęczy An-garskiej (????????? ??????? [angar-skij pieriewdł], 752 m), naprzeciwko masywu Czatyrdah. Jest od niego niższy, charakteryzuje się natomiast niezwykle interesującymi formami skalnymi, które stanowią główną atrakcję, przyciągającą turystów. Masyw posiada dwa ważniejsze wierzchołki - północny (????????? ???????? [sjewiernyj diemierdżi]), 1359 m) oraz południowy (?????? ???????? \już-nyj diemierdżi]), 1239 m). Na wschód od wierzchołka północnego rozpoście- ra się rozległa, przeważnie bezleśna De-merdży-Jajła, która przez przełęcz łączy się z grzbietem Tyrke (??i???/????? [tyrke/tirke], 1283 m n.p.m.), urywającym się z kolei nad lesistymi obniżeniami przed masywem Karabi-Jajły (??????-???? [karabi-jajła]). Najbardziej atrakcyjny jest rejon wierzchołka południowego, obfitujący w skały o fantastycznych kształtach. Procesy wietrzeniowe doprowadziły tu do powstania skalnych grzybów, mnichów, słupów, czapek i innych równie ciekawych form. Rejon południo-wo-zachodniego zbocza góry z najbardziej interesującymi formami skał nosi nazwę Doliny Przywidzeń (?????? ?????????? [dolina priwidienij]). Można tu wypożyczyć konie i z wysokości siodła pozwiedzać okolice. Nazwa góry pochodzi od „demir-dży", co w języku Tatarów krymskich oznacza kowala. Góra owiana jest makabrycznymi legendami, opowiadającymi m.in. o wielkiej kuźni. Mityczny kowal-obsesjonista, a zarazem dowódca wojska, miał tu wykuwać dla swoich żołnierzy piękną broń, za pomocą której siali oni śmierć w okolicy. Od gorąca bijącego z kuźni wysychały źródła i marły winnice. Jedna z legend opowiada o pięknej Marii, która wybrała się do okrutnego kowala, aby prosić go o zaprzestanie niecnej działalności. Kowal wyśmiał ją i uśmiercił, ale wówczas góra zawaliła się, grzebiąc okrutnika wraz z jego ludźmi. Skała o nazwie Maria widoczna jest od strony drogi asfaltowej. Na stokach góry w VI-XVIII w. istniała twierdza Funa (????), będąca w XIII i XIV w. wschodnią strażnicą Despotatu Teodoro. Obok niej biegł szlak handlowy, który z południowego wybrzeża wydostawał się na główny grzbiet i przekraczał przełęczą między ????i??I-??)?(??????-???) ? północnym szczytem Demerdży. Aby do niej dojść, należy od głównej szosy i linii trolejbusowej kierować się drogą w stronę Łuczistoje (????????, przystanek „Łuczistoje Poworot"), a następnie po 2 km za mostem na potoku Demerdży skręcić w lewo na ścieżkę, która doprowadza na wzniesienie z pozostałościami fortecy. Dolina Przywidzeń zaczyna się tuż za ruinami twierdzy. Po wschodniej stronie przełęczy oddzielającej wierzchołki południowy i północny, tuż poniżej niej, znajduje się źródło oraz miejsce biwakowe - rejon dawnej stajanki Dżurła (??????). Dolinką w dół można zejść do wodospadu Dżurła. Z masywem Demerdży sąsiaduje masyw Tyrke (1283 m n.p.m.) o charakterze górskiego wału z wyrównaną, choć lekko pofałdowaną wierzchowiną. Nazwa pochodzi z języka tureckiego i oznacza stół. Znajduje się tu rezerwat przyrody, chroniący reliktową florę z udziałem starych cisów. Najbardziej interesujący i odwiedzany wodospad w tym rejonie nosi nazwę Dżur-Dżur (????-????). Położony jest on w dolinie potoku Ułu-Uzeń, tworzącego wąski wąwóz Chapchał (??????), wciśnięty mię- dzy zbocza Tyrke i masywu Demerdży. Wodospad znajduje się 2 km ponad miejscowością Gienieralsko-je (????????????), dokąd docierają rzadkie kursy autobusu z Ałuszty (10 UAH), za to wycieczkę do tego miejsca można wykupić niemal wszędzie (najbliżej z Ałuszty i Rybaczje). Szeroki wodospad piętnastometrowej wysokości położony jest w malowniczym otoczeniu skał i dębowo-buko-wego lasu. Interesująca jest także dalsza część wąwozu za wodospadem, gdzie potok opada malowniczymi kaskadami. Cała okolica wodospadu ma status rezerwatu hydrologicznego. "'$L-* Trasa 7 Przełęcz Angarską (752 m) - Dolina Przywidzeń (ok. 650 m, 2 godz.) - Stajanka Dżurła (1527 m, 2,5 godz.) Przełęcz Angarską (752 m, 2,5 godz.). Czas przejścia: 7 godz. (z Lawandy: 5 godz.).________________________ Trasa prowadzi z Przełęczy An-garskiej do Doliny Przywidzeń, następnie okrąża od południa i wschodu południowy wierzchołek Demerdży, przechodzi między dwoma wierzchołkami masywu (możliwość wejścia na szczyt Demerdży Południowy - 1 godz. tam i z powrotem) i wraca na Przełęcz Angarską. Po drodze dużo miejsc na ewentualny nocleg, np: po drugiej stronie Przełęczy Angarskiej (zob. Trasa 5), w Dolinie Przywidzeń i przy potoku Dżurła. Zwiedzanie Doliny Przywidzeń kosztuje 3 UAH i trudno powiedzieć za co konkretnie płacimy. Trasę można skrócić i znacznie uprościć, zaczynając i/lub kończąc ją w La-wandzie, na przystanku „Łuczistoje Poworot". Z Doliny Przywidzeń można również wejść bezpośrednio na szczyt Demerdży Południowy, łukiem od południa. Budkę, niegdyś pełniącą funkcje kasy trolejbusowej, okrążamy z lewej strony i wychodzimy na skarpę ponad posterunkiem drogówki. Tu skręcamy w lewo i po chwili znów w lewo asfaltem. Asfalt wkrótce się kończy, a po lewej stronie mijamy obelisk, poświęcony budowniczym drogi przez przełęcz w latach 1824-26. Po 15 min od obelisku dochodzimy do skrzyżowania, na którym nasza droga skręca w lewo. Po kolejnych 15 min ścieżka doprowadza do luku leśnej drogi - skręcamy w prawo, w dół. Droga ta wyprowadzi nas po 15 min na otwartą przestrzeń - kilkadziesiąt metrów przed granicą lasu odbija od naszej drogi szlak na lewo (trudno go rozpoznać inaczej, niż wrócić się po prostu do niego z polany). Skręcamy właśnie w tą drogę, na północny wschód. Mijamy potok, z niezłym miejscem na nocleg, za nim kolejny potok i idziemy drogą na południowy wschód. Mijamy następny potoczek i wychodzimy na odkrytą przestrzeń. Obchodzimy polanę z lewej strony i opuszczamy ją wraz ze ścieżką na wschód. Przekraczamy potok, wychodzimy ze zwartego lasu i idziemy prosto na potężne skały szczytu Demerdży Południowy. Na końcu wielkiej polany docieramy do dużej, kamienistej drogi. Tutaj skręcamy wprawo, w dół (w lewo szlak na Dżur-łę i oba szczyty Demerdży), a po chwili skręcamy w lewo, w las (zielone słupki z łańcuchem). Przechodzimy przez potok i idziemy na południowy wschód, by dotrzeć do miejsca, zwanego „Chaos" (????) - od widocznych po lewej wielkich bloków skalnych. Dzisiejszy widok tego miejsca jest efektem trzęsienia ziemi, które miało miejsce w 1894 r. Po lewej źródło, minibar i konie, na których można zwiedzić okolicę (stajanka Chaos). Na prawo odbija droga do resztek Twierdzy Funa (5 min), od której jest już tylko 2,5 km do trasy Symferopol - Ałuszta (stąd również można zacząć wycieczkę, jeśli lubimy chodzić asfaltem - będzie dużo krócej i prościej). My zaś idziemy prosto, mijając po lewej stronie miejsca noclegowe (również dla przyczep, choć bez prądu). Wreszcie zaczynamy mijać widoczne po lewej stronie skałki o fantazyjnych kształtach, z których słynie dolina Przywidzeń. Droga schodzi do Łuczistoje, a my odbijamy w lewo (ale nie całkiem w lewo do góry, bo ta ścieżka łukiem wychodzi prosto na Demerdży Południowy), ku drodze widocznej na wschodzie (droga ta doprowadza potem po kilkudziesięciu metrach do zarośniętego szuwarami stawu i obudo- wanego źródła). Na wzgórzu z zagajnikiem po prawej strome zobaczymy ścieżką, odbijającą w lewo, do góry. Udajemy się właśnie na nią, mając po lewej stronie skałę Katarzyna II (a w oddali Demerdży Południowy ze znakiem geodezyjnym), zaś po prawej Morze Czarne. Wkrótce wchodzimy w las i przez niecałą godzinę idziemy trawersem w kierunku północnym, by dojść do skrzyżowania ścieżek ponad doliną Dżurła, w której znajdziemy dużo dobrych miejsc na nocleg. Jeśli skręcilibyśmy w prawo, to po 10 min doszlibyśmy do wodospadu Dżurła, zaspo 2,5 godz. do wodospadu Diur-Diur. My tymczasem skręcamy w lewo, na północny zachód. Podchodzimy chwilę wśród skal, by następnie zejść do potoku i przekroczyć go (na mapach to miejsce jest niezbyt dobrze odwzorowane). Idziemy w górę potoku przez kilkanaście minut i przy pierwszej lepszej okazji przekraczamy go (źródło po prawej), docierając następnie do terenu stajanki Dżurła. Dalej idziemy na prawo przez mostek, po lewej zostawiając staw. Podążamy na zachód drogą, biegnącą prawą stroną dolinki, by łukiem w lewo dojść do przełęczy między dwoma wierzchołkami Demerdży. Stąd możemy dotrzeć drogą prosto na południe do szczytu Demerdży Południowy (1239 m, 20 min), uwieńczonego znakiem geodezyjnym, bądź przejść w kierunku Demerdży-Jaj-fy i Demerdży Północnego (1359 m, 1 godz.). My zaś skręcamy na wschód, na drogę wprawo, by po 45-minutowym zejściu leśną droga dojść do stajanki Demerdży (jeziorka z łabędziami po lewej). Następnie skręcamy w prawo i mijamy szlaban, po czym schodzimy szeroką drogą do obszernej polany, którą przekraczaliśmy już wcześniej. Schodzimy chwilę dalej tą drogą, lewym skrajem polany. Wprawo wkrótce odbija szlak na Przełęcz Angarską (zob. początek trasy), zaś prosto w dół, wzdłuż potoku, droga dochodzi do asfaltu, skąd mamy jeszcze 2 km do głównej szosy. Pieriewalnoje - Jaskinia Krasnaja (ok. 600 m, 1,15 godz.) - Stajanka Buko-waja (ok. 980 m, 2,5 godz.) - Pieriewalnoje (2 godz.). Czas przejścia: 5,45 godz. (bez zwiedzania!)._______ Tą trasą dotrzemy przede wszystkim do Czerwonej Jaskini, w masywie Dołgorukowskaja Jaj-ła (?????????????? ????). Spod jaskini biegnie bardzo strome podejście na jajłę, która nie stanowi sama w sobie większej atrakcji, rozciąga się z niej za to piękny widok na Czatyrdah. Dojazd do Pieriewalnoje trolejbusem (0,80 UAH) lub marszrutką (1,5 UAH, ale dużo szybciej) z przystanku między dworcem kolejowym a trolejbusowym w Sym- feropolu. Namiot można rozbić przy parkingu przed jaskinią (5 UAH) lub w stajance Bukowaja (1 UAH). W Pieriewalnoje wysiadamy na przystanku „ Stadion ", przed tablicą „??????? ?????? ? ??". Zgodnie z tablicą skręcamy w lewo, przed stacją benzynową, na asfaltową drogę. Po 30 min, minąwszy serię eschatologicznych napisów na asfalcie, skręcamy wraz z drogą w lewo. Asfalt się kończy, po lewej stronie mijamy kołchoz, a po prawej parking dla autobusów i bar. Po prawej stronie zostawiamy parking strzeżony (5 UAH) oraz konie (10 UAH) i idziemy w kierunku szlabanu. Leśnik przebywający w tym miejscu ma zwyczaj zaczepiać turystów z plecakami i pytać, czy idą tylko do jaskiń, czy w góry. Jeśli nie uwierzy, że idziemy „tolka da pieszczier " („ tylko do jaskiń ") i „sumki nam oczień nużny" („ nasze bagaże są nam potrzebne "), to obciąży nas opłatą za zwiedzanie leśnictwa (2 UAH za dzień), uprzedzi o zagrożeniu pożarowym i strasznych konsekwencjach nocowania na dziko. Często zresztą nie popuszcza nikomu i należy to przyjąć jako dodatkowy koszt zwiedzania Jaskini Czerwonej. Stąd do jaskini jest jeszcze 1200 m dobrze oznaczonym szlakiem. Po 15 min od szlabanu mijamy rozstaje: w prawo dróżka wiedzie do wodospadu Su-Uczchdn (??-?????), w lewo do jaskiń. Skręcamy wprawo i po 5 min docieramy do malowniczego wodospadu. Zasilająca go rzeka będzie nam to- warzyszyła również w jaskini. Sprzed wodospadu skręcamy w lewo na widokową ścieżkę, biegnącąpodczerwonymi skałami, po 5 min skręcamy wprawo, mijamy polankę, źródło potoku Ki-ziłkobinka i po schodkach docieramy do wejścia do pieczary. Czerwona Jaskinia (kr.-tai: Kyzył-Koba, ros. ??????? ?????? [krasnaja p/eszcz/era] lub ?????-???? [??i?????]) Czerwona Jaskinia jest jedną z częściej odwiedzanych jaskiń na Krymie. Kiedyś uważano jąza zespół osobnych jaskiń, stopniowo odkrywano jednak połączenia między poziomami. Przy łącznej długości korytarzy ponad 20 km, do zwiedzania udostępniona jest tylko 500-metrowa trasa. Dalszą drogę zagradza podziemna rzeka i jezioro. Ze specjalnym sprzętem i przewodnikiem można zwiedzić 3,5 km korytarzy, kosztuje to jednak znacznie więcej. Wejście do jaskiń odbywa się wtedy, gdy zbierze się wystarczająca liczba osób. Korytarze rozmieszczone są na sześciu poziomach, ale tylko najniższy dostępny jest dla turystów. Występują tu liczne formy naciekowe o ciekawych formach (np. „Gnom" i „Ptero-daktyl", no i obowiązkowo „Gospodarz" przy wejściu [chazjain]), widać jednak też, że zostało tu tylko to, czego wandale nie zdołali wynieść. Nazwa jaskini wywodzi się od tlenków żelaza, które barwią skałę na czer- wono. Archeolodzy odnaleźli w niej ślady bytności człowieka kultury ky-zył-kobiańskiej (eksponaty przy wejściu), a także kości niedźwiedzia jaskiniowego. Temperatura w środku wynosi 9-? st. C, zaś na wyższych piętrach-do 14°C. Temperatura wody -8,5°C. Obsługąjaskini zajmuje się przedsiębiorstwo Kiził-Koba (tel.: 2 441646). Cena wstępu z przewodnikiem: 12 UAH, fotografowanie - 1 UAH, wi-deofilmowanie - 2 UAH, wypożyczenie kurtki - 1-2 UAH. Jest tu także kiosk ze słodyczami i mapami. Wersja dłuższa wycieczki (grupy 2-5-osobowe) kosztuje 200 UAH od osoby, trzeba jednak się umówić 2-3 dni wcześniej (teł. kom. 677 404 883). Obok sklepiku odchodzi w górę ścieżka na jajłę. Skraca ona nieco w prawo i staje się bardzo stroma. Po 20 min wdrapywania się na czworaka zostaniemy wynagrodzeni pięknym widokiem. Idziemy ścieżką w lewo, potem bez ścieżki, mijając kopczyki z kamieni, aż do grzbietu, ku wyraźnej gruntowej drodze, do której dojdziemy po kolejnych 20 min. Na drodze skręcamy wprawo i idziemy niąprzez całąjajłę, po godzinie na skrzyżowaniu skręcając w prawo. Po 10 min mijamy skaliste kotlinki i na rozstajach (widać już las) udajemy się w lewo. Po kolejnych 20 min docieramy do sporej drogi gruntowej i skręcamy w prawo (w lewo szlak na Karabi-Jajlę; niedaleko okresowe źródełko i stawy). Po 10 min docieramy do skrzyżowania na skraju lasu - obok stoją tablice rezerwatu botanicznego „ Uroczysko Tyrke ", na lewo zaś droga prowadzi w kierunku Demerdży (zob. Trasa 7). My skręcamy w prawo i po chwili dochodzimy do stajanki Bukowaja, gdzie można przespać się w skromnym domku kempingowym lub rozbić namiot. Poniżej bazy, za bramą, jest źródło z metalową rurką. Dojdziemy do niego skręcając przed białym domkiem w prawo, w dół. Od źródła idziemy przez 10 min w prawo, brzegiem lasu, by wkrótce zagłębić się, wraz ze ścieżką, w las. Po 20 min zejścia ścieżka skręca w lewo, a prosto, poziomo, biegnie ścieżyna do ocienionego miejsca na nocleg - byłej stajanki. Poniżej, przy ścieżce, znajdziemy obmurowane źródło. Idziemy błotnistą ścieżką po prawej stronie źródła. Po 15 min, przy minigórce, pokryte/ mchem, ścieżka się rozdwoją, ale zaraz zbiega się z powrotem -poniżej dużo miejsc na nocleg. Schodzimy do potoku, z biegnącą wzdłuż niego rurą. Nie przekraczamy go, lecz idziemy w prawo, przez 5 min podążając wzdłuż koryta. Droga wkrótce zatacza małe „s" i wyprowadza nas z lasu. Mijamy opuszczone budynki i wychodzimy na asfalt. Po prawej stronie mamy ośrodek wypoczynkowy dla oficerów, a my skręcamy w lewo i schodzimy 25 min ul. Partizanskaja do szosy Symferopol - Ałuszta. Po lewej stronie znajduje się pętla trolejbusów i marszrutek. REJON WIELKIEGO KANIONU W rejon Wielkiego Kanionu dostaniemy się z miejscowości Sokolinoje (????????? [sokolinoje] zob. mapka Okolice Jałty s. 239), w której znajduje się niewielki meczet, kilka sklepów i restauracja. Dojeżdża tu 8 autobusów dziennie z Bakczysaraju, 4 z Symferopola przez Bakczysaraj, 1 z Sewastopola i 1 z Jałty przez Sewastopol (!). Następnie należy kierować się szosą w stronę Jałty. Minąwszy po lewej stronie pole namiotowe, mniej więcej po godzinie docieramy do leśniczówki i restauracji w rejonie charakterystycznego ostrego zakrętu szosy. Stąd droga w stronę Jałty wznosi się serpentynami na stoki grzbietu głównego. Miejsce to jest punktem wypadowym do Wielkiego Kanionu oraz do Wodospadu Srebrnego. Można tu rozbić namiot (10 UAH) i zostawić auto (1 UAH za 1 godz.). Byłoby to idealne miejsce na spacery w ciszy. Niestety Wielki Kanion w sezonie stanowi jeden z żelaznych punktów programu licznych wycieczek autokarowych - w ten sposób dociera tu zdecydowana większość turystów. Wtedy na łonie natury oglądać możemy moskwiczanki i petersburżan-ki, wkłuwające się wysokimi obcasami w błotnistą, czasem wąską, ścieżkę (druga opcja - klapki), rubaszne typy, które wśród chłodu lasu i skał odbijają kolejną flaszkę, a także śmiałków z wrzaskiem wskakujących w lodowate wody baniorów potoku. Wielki Kanion (??????? ?????? [mszo] kanion]) Wstęp płatny: dorośli - 5 UAH, dzieci - 2 UAH. Droga do „Wanny Młodości" zajmie ok. 1 godz. Ścieżka do kanionu jest dość prowizorycznie oznakowana białymi paskami, ale zgubić się nie sposób. Skalisty wąwóz górnych partii rzeczki Kokkozka, zwany Krymskim Wielkim Kanionem, wciśnięty jest między strome, lesiste zbocza góry Bojko oraz Jałtańskiej Jajły. Bystry potok, odprowadzający wody z tych górskich masywów, kaskadami i baniorami przełamuje się tu na kilku odcinkach przez ciasne szczeliny między zbiegającymi się z obu stron ścianami. Nie cały kanion jest dostępny - na pewnym odcinku zimna, pędząca woda potoczku wypełnia wąskie dno między skalnymi ściankami, zamykając drogę do wyższych partii. Rejon kanionu porasta wysokopienny las dolnoreglowy, zapełniający łagodniejsze partie stoków i zbocza ponad kanionem. Korzenie drzew czepiają się zresztą każdego miejsca na stromych skalistych zboczach. Rozłożyste gałęzie rzucająna dno cień, dlatego nawet w upalne dni nie jest tu zbyt gorąco - głęboki wąwóz jest bardzo zacieniony: chłód bije od lasu, wody i skał. Kanion objęty jest ochroną jako rezerwat krajobrazowy. Dróżka do Wielkiego Kanionu schodzi od szosy w lewo obok tablic informacyjnych rezerwatu. Po chwi- li przekraczamy potok i zaczynamy wznosić się lewym zboczem. Po podejściu następuje krótki trawers i zejście na dno wąwozu, w którym pojawiają się coraz liczniejsze skałki. Ścieżka przechodzi ponownie przez potok. Oddalając się nieco od niego podchodzimy mozolnie w górę (po lewej stronie wodospad), docierając w końcu do wąskiej i skalistej części kanionu. Skały zbliżają się do siebie się coraz bardziej. Dochodzimy do niewielkiego wodospadu, wpadającego do baniom, w którym wycieczkowicze zażywają nieraz lodowatej kąpieli. Miejsce to nosi nazwę „Wanny Młodości", kąpiel w potoku ma bowiem zapewniać wieczną młodość. Temperatura wody przez cały rok wynosi 9-I 1 °?. Tutaj ścieżka się kończy. Dalsza droga jest utrudniona z powodu znacznego zwężenia skalistych zboczy, pomiędzy którymi mieści się jedynie szumiący potok. Dalsze przejście jest możliwe jedynie latem, gdy potok wysycha na tyle, że praktycznie przestaje płynąć, tworząc mniejsze i większe laguny. Jednak również wtedy niezwykle trudno jest przejść wąski kanion suchą nogą. Jeśli już zdecydujemy się na ten karkołomny wyczyn, to musimy obejść z lewej strony „Wannę Młodości". Droga w górę kanionu zabierze nam ok. 3 godz., po czym dojdziemy do uroczej polanki, świetnej na nocleg. Stamtąd szlakiem na południe można w 2 godz. wyjść na Aj-Pe-trińską Jajłę. Wodospad Srebrny (?????????i? ??????? [s'erie.brianyj wadapAd]) Wodospad położony jest po przeciwnej stronie restauracji i leśniczówki, ok. 45 min drogi na zachód od szosy. Podążamy w górę, kierując się niedbale zaznaczonymi na drzewach czerwonymi pionowymi kreskami. Początkowo idziemy leśną drogą, po pewnym czasie schodząc z niej na ścieżkę w prawo (droga, którą opuściliśmy, prowadzi lasami w stronę Aj-Petrińskiej Jajly). Ścieżka prowadzi wśród lasu łagodnie pod górę, wzdłuż koryta wysychającej niekiedy rzeczki Sary-Uzeń. Po drodze znajdziemy ławeczki oraz miejsce na rozpalenie ogniska, gdzie możemy urządzić sobie krótki postój, ku pokrzepieniu sił. Wodospad ma ok. 4 m wysokości. Skałę wapienną pokrywa nawis martwicy wapiennej, porośniętej drobniutkimi paprotkami i mchami. Poniżej znajduje się niewielka grota zamieszkana przez nietoperze. Woda spływa pionowymi, cienkimi pasemkami, przez co wodospad przypomina srebrnostrunną harfę. Szczególnie pięknie wygląda on wiosną, gdy zasi-lajągo topniejące śniegi - latem woda ledwo z niego cieknie. Powyżej wodospadu zobaczymy obetonowany zbiornik w kształcie serca - jeszcze jeden „upiększający krajobraz" pomysł budowniczych Kraju Rad. ROZDZIAŁ VI W DRODZE NA KRYM Jadąc na Krym, przejeżdżamy przez wiele miejsc, które warte są zobaczenia. Zaliczyć do nich można z pewnością trzy miasta: Lwów, Kijów i Odessę - „Perełkę Morza Czarnego". Czekając na przesiadkę, warto wykorzystać kilka godzin na ich pobieżne chociażby zwiedzenie. Poniżej proponujemy trasy zwiedzania przeznaczone właśnie dla takich osób, które wolą przespacerować się nieznanymi ulicami, niż nudzić się w dworcowej poczekalni. Nie można jednak łudzić się, że podczas takiej przechadzki poznamy miasto - ci, którzy chcą zwiedzić Lwów czy Kijów powinni poświęcić na to co najmniej kilka dni i zaopatrzyć się w odpowiednie przewodniki, np. wydane nakładem Wydawnictwa Bezdroża: Lwów. Miasto Wschodu i Zachodu oraz Kijów. Miasto złotych kopuł. Nieco inaczej jest w przypadku Odessy - ze względu na brak osobnego przewodnika, umieściliśmy przy jej opisie więcej informacji i w nieco innym układzie, niż przy Lwowie i Kijowie, tworząc miniaturowy przewodnik po tym mieście. LWÓW (???i? [Iwiw]) „Polską Florencją" jawił się Lwów - ukochane miasto - Marianowi He-marowi. I rzeczywiście jest to miasto niezwykłe: pełne brukowanych ulic, miłych zaułków, kolorowych kamieniczek. Miasto na styku cywilizacji Zachodu i Orientu, świata łacińskiego i prawosławia. Miasto zbudowane przez Rusinów, Polaków, Ormian, Żydów i przedstawicieli innych narodów -w jego krajobrazie wciąż są czytelne ślady różnych kultur. Spacer po Lwowie to wędrówka przez najrozmaitsze epoki i style, od pozostałości staroruskich do budowli nowoczesnych, od gotyku po socrealizm. Szczególnym miejscem jest serce Lwowa - starówka. Obejmuje ona średniowieczne śródmieście z rynkiem i przyległymi ulicami oraz teren dawnego grodu Lwa, leżącego ongiś u podnóża Wysokiego Zamku. Specjaliści doliczyli się tutaj przeszło 1000 zabytków budownictwa, a 200 spośród nich to arcydzieła architektury na skalę światową! Nie dziwi więc fakt, że w 1998 r. stary Lwów został wpisany na Listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Po zajęciu Rusi Czerwonej przez króla polskiego staroruski Lwów wszedł w orbitę sztuki zachodniej. Wytyczono wtedy rynek i ustalono regularny, szachownicowy układ zabudowy. W XIV w. powstała gotycka katedra łacińska, ale również katedra ormiańska - są one dowodem żywej łączności miasta z Zachodem i z Orientem. Pięknymi budowlami zapisały Wysoki Zamek_ ????i????? , . ??????. i/r(W^tr|aptDszcza) I????? ??. Sotóorna ptoszczaT Konsulat RP, dworzec autobusowy (Stryjski) *?> 1 Węzeł komunikacyjny UNIWERMAH 32 Węzeł komunikacyjny CENTR A 22 Hotel GRAND 33 Hotel ŻORŻ M 11 Restauracja OtMAR 23 Restauracja LISOWA PISNIA 28 Restauracja U PANI STEFY 34 McDonald ? 1 Kawiarnia WIRMENKA 26 Kawiarnia i restauracja WIEDEŃSKA 27 Kawiarnia AMADEUS « 9 Pub NOIW KOWCZEH 18 PubyTITANIC iYELLOWSUBMARINE :: 5 Bazar Krakowski 12 Bazar z książkami 20 Bazar z malarstwem i sztuką ludową © 3 Państwowy Akademicki Teatr Opery i Baletu 4 Teatr Dramatyczny W\ Galeria-Kawiarnia DZYGA 4b Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej ui 8 Muzeum Narodowe 14 Muzeum Przyrodnicze 19 Muzeum Etnografii i Rzemiosła $ Cerkiew Przemienienia Pańskiego I 6 Katedra ormiańska 15 Cerkiew Uspieńska I 2 Kościół MB Gromnicznej 10 Kościół Dominikanów, Muzeum Historii Religii 17 Kościół Jezuitów 24 Katedra Wniebowzięcia NMP 25 Kaplica Boimów I Klasztor Bernardynów ? Synagoga Złota Róża H Baszta Kramarzy H 13 Czarna Kamienica, Kamienica Królewska 16 Pałac Lubomirskich 29 Kasyno Szlacheckie - 30 Kamienica Bałłabanowska ? Ratusz A 21 Pomnik Tarasa Szewczenki 31 Pomnik Adama Mickiewicza się w pejzażu miasta renesans, barok i klasycyzm. We Lwowie działali wtedy wspaniali mistrzowie, jak choćby urastający do symbolu Lwowa Włoch - Paweł Rzymianin - twórca cerkwi Uspienskiej i kościoła Bernardynów. Smutny, prowincjonalny Lwów końca XVIII i początku XIX w. zmienił się, niczym brzydkie kaczątko w łabędzia, w ogromną metropolię w początkach XX stulecia. Od takiego Lwowa rozpoczniemy nasz spacer w przestrzeni i czasie. Spacer po mieście Spacer, który proponujemy, zatytułować można „Stary Lwów w jeden dzień". Rozpoczniemy go na placu Halickim, a następnie przejdziemy placami i alejami, tworzącymi niegdyś prawdziwy salon miasta - słynne Wały Hetmańskie. Spacerować będziemy w doborowym towarzystwie. Ponad głowami przechodniów spiżową pogawędkę prowadzą król Daniel Halicki, założyciel Lwowa, Adam Mickiewicz i Taras Szewczenko, piewca Ukrainy. Warto przystanąć na chwilę przed pięknym budynkiem najstarszego w mieście hotelu Żorż. Przemieszkiwali w nim najwięksi minionej epoki: Franciszek Józef 1, Józef Piłsudski, Ferenc Liszt, Honoriusz Balzak. Z balkonu śpiewał ku radości tłumu Jan Kiepura. Wały Hetmańskie (obecnie prospekt Swobody) pięknie zamyka gmach opery. Porównywany z operą paryską i wiedeńską, wspaniałością Baszta Kramarzy stojąca przy prospekcie Swobody, rys. W. Kwiecień-Janikowski fasady przyćmiewa krakowski teatr Słowackiego. Wnętrze opery zachwycić może każdego. Już od przedsionka widz oszołomiony jest dekoracyjnymi zdobieniami i ogromem przedstawień symbolicznych i apoteoz oraz najrozmaitszych alegorii. Najciekawszym zabytkiem opery lwowskiej, podobnie jak teatru krakowskiego, jest wspaniała kurtyna - dzieło Henryka Siemiradzkiego. Spod opery przejść można do Miasta Stu Wież, jak zwano lwowską starówkę, słynącą z wielu świątyń rozmaitych wyznań. Z grekokatolic-ką cerkwią Przemienienia Pańskiego sąsiaduje tu, osnuta nieco tajemnicą zapomnienia, katedra ormiańska Wniebowzięcia NMP. Stanowiła ona niegdyś centrum dzielnicy zamieszkanej przez lwowskich Ormian, niezwy- kle utalentowanych kupców, do których przylgnęło określenie „Żydów Wschodu". Za zaułkiem ulicy Wir-meńskiej (Ormiańskiej) dostrzeżemy dostojną bryłę kościoła Dominikanów Bożego Ciała. Świątynia, wzorowana na wiedeńskim kościele św. Karola Boromeusza, uchodzi za najwybitniejsze dzieło dojrzałego baroku na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Wewnątrz, w kaplicy Św. Dominika, koniecznie zobaczyć należy nagrobne pomniki Józefy Dunin-Borkowskiej dłuta słynnego klasycystyczngo rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena - autora warszawskiego pomnika księcia Józefa Poniatowskiego - oraz nagrobek Artura Grottgera, malarza, który większość swego życia spędził we Lwowie i tutaj też został pochowany. Tuż za kościołem trafimy ponownie na zadrzewioną aleję - to Wały Guber-natorskie (dziś ul. Podwalna) powstałe w miejscu murów obronnych. O militarnym charakterze tej części miasta przypominają Arsenał Królewski i jedyna zachowana baszta, tzw. prochowa. Nieopodal znajduje się drugi z arsenałów, zwany Miejskim. Idąc w jego kierunku naszą uwagę przykuje od razu wysoka wieża i stojąca u jej stóp piękna cerkiew Uspień-ska (Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny), zwana także Wołoską. Świątynia powstała w 2. poł. XVI w., łącząc wpływy greckie, włoskie i polskie. Nazwę „wołoska" zawdzięcza fundatorowi poprzedniej świątyni -hospodarowi mołdawskiemu Aleksandrowi Lapusne- anu. Fundatorem nowej cerkwi był bogaty mieszczanin, pochodzący z Krety, Konstanty Korniakt. Od jego nazwiska dzwonnicę, będącą wspaniałym przykładem manieryzmu, wyrosłego na gruncie kresów zachodniej cywilizacji, nazwano wieżą Korniakta. Koniecznie trzeba się zapuścić, choć na chwilę, w uliczki znajdujące się za cerkwią i Arsenałem Miejskim. Podziwiając architekturę mieszczańskich domów natrafimy także na ślady pozostawione przez silną i prężną niegdyś gminę żydowską. Tu, w tej części miasta, istniała pierwsza dzielnica żydowska. W podwórzu posesji przy ulicy Fedorowa 27 (dawniej ul. Żydowska, następnie Blacharska) zachowały się resztki synagogi Złota Róża. Była to druga obok gminnej, murowana bóżnica we Lwowie. Wzniesiona została w 1582 r. przez Izaaka Nachmanowi-cza, jednego z najbogatszych i najbardziej wpływowych finansistów żydowskich, seniora kahału lwowskiego i marszałka Sejmu Żydów Koronnych w Lublinie. Początkowo budowla ta była nazwaną synagogą Złote Wrota, dopiero później, od imienia synowej Izaaka, poczęto ją zwać bóżnicą Złotej Róży. W czasie II wojny światowej synagoga została spalona, lecz zachowały się mury wraz ze sklepieniem. W kilka lat po wojnie uległa niemal całkowitemu zniszczeniu - ocalały jedynie resztki murów. W ostatnich latach synagogę zabezpieczono, czyniąc z niej „trwałą ruinę". Stąd już tylko kilka kroków dzieli nas od klasztoru Bernardynów. Klasztorny kościół św. Andrzeja to jedna z najokazalszych renesansowych budowli we Lwowie. Jego wyjątkowość polega na oryginalnym zaprojektowaniu fasady. Zauważymy tu tak typowy dla Lwowa przykład swoistej mieszanki stylowej: elementy włoskiego renesansu, architektury niderlandzkiej, a wszystko razem daje nam regionalny styl lwowski. We wnętrzu nie można przeoczyć pomnika nagrobnego św. Jana z Dukli (1608). W 1736 r. przed świątynią stanęła kolumna z figurą błogosławionego, w scenie, w której ukazał się Chmielnickiemu podczas oblężenia Lwowa. Oficjalnie kult Jana z Dukli jako błogosławionego uznano w 1733 r. Od 1948 r. toczył się proces kanonizacyjny, który zakończył Jan Paweł II w 1997 r. Niedaleko, na rogu placu Katedralnego i ulicy Halickiej stoi perełka architektury Lwowa, tzw. kaplica Boimów Trójcy Świętej i Męki Pańskiej. Ta jedna z wizytówek miasta sąsiaduje z bryłą katedry i nawiązuje swą architekturą do Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu w Krakowie. Przeznaczona była na mauzoleum grobowe dla bogatego sukiennika lwowskiego Jerzego Boima (zm. 1617) oraz dla jego syna Pawła Jerzego (1581-1641) - kupca, rajcy oraz wójta lwowskiego. Wspaniała katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny była i jest obecnie centrum religii rzym- skokatolickiej w regionie. Jest ona świątynią metropolitarną, siedzibą arcybiskupa lwowskiego, jedną z trzech katedr w mieście. Dla Polaków jest to miejsce szczególne. Katedra jest również jednym z najstarszych zachowanych gotyckich zabytków Lwowa. Wielką przebudowę przeszła w latach 1760-76 - to wtedy pojawiły się owe nieproporcjonalne wieże, podziwiane do dziś. Opuściwszy plac Katedralny wchodzimy do serca miasta - na rynek lwowski [płoszcza rynók] z ratuszem. Plac ten, z racji znaczenia, jakie miasto posiadało na południowo-wschodnich rubieżach Królestwa Polskiego, był świadkiem wielu ważnych dziejowych wydarzeń. Tu Władysław Jagiełło odebrał hołd lenny od wojewody wołoskiego Aleksandra, a jego syn i następca, także Władysław, od wojewody Eliasza. Na bruk rynku spadły głowy przeciwników spokoju Rzeczypospolitej - hospodara Stefana Tom-ży i watażki Iwana Podkowy. W XIX i XX w. rynek był widownią demonstracji narodowych i społecznych oraz defilad wojskowych. W 1848 r., w czasie gdy cała Europa wrzała, tu formowała się Gwardia Narodowa, robotnicy gromadzili się na pierwszą manifestację pierwszomajową. Tu też w listopadzie 1918 r. proklamowano Wolną Ukrainę Zachodnią, a dwa lata później Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa, przyjmował defiladę z okazji nadania miastu orderu Virtuti Militari. Dziś rynek trochę opustoszał, a mani- festacje przeniosły się na pobliski prospekt Swobody. Jedynie niemiłosiernie przepełniony lwowski czerwony tramwaj, systematycznie przecinający płytę placu, przypomina o obecności wokół wielkiego miasta. Każda z kamienic w rynku ma swoją historię i to nietuzinkową. Zebrane mogłyby posłużyć za kanwę osobnego spaceru. Przede wszystkim jednak chwilę uwagi poświęcić należy stojącej pod numerem 4 kamienicy Czarnej, zwanej tak od koloru elewacji. Tę renesansową budowlę wystawili w latach 1588- 89 Paweł Rzymianin i Piotr Barbon (znani z prac m.in. przy cerkwi Uspieńskiej). Pod numerem 6 znajdziemy kamienicę Królewską, zaprojektowaną przez tę samą „spółkę autorską". W XVII w. kamienicę tę nabył ojciec późniejszego króla - Jakub Sobieski. Po wstąpieniu na tron (1674 r.) Jan III Sobieski chętnie przebywał w swoich ruskich dobrach i dzięki niemu kamienicę przebudowano na małą rezydencję (1678 r.). Uwagę zwraca wspaniała at-tyka oraz włoski dziedziniec z trzema kondygnacjami arkadowych krużganków, zwany „Małym Wawelem". Warto poświęcić jeszcze chwilę na kamienicę Wenecką (nr 14),przebudowanąw stylu renesansowym przez Pawła Rzymianina na zlecenie mieszkającego tu kupca i konsula Republiki Weneckiej Antonio Massariego. O związkach tego domu z „miastem tysiąca kanałów" świadczy umieszczony na elewacji kamienny lew z otwartą księgą- atrybut św. Marka, patrona Wenecji. Swoje trwanie Lwów zawdzięcza opiece wielu świętych, a swoje piękno - talentowi znanych z nazwiska artystów i nieznanych nam pokoleń przedsiębiorczych mieszczan. Dzięki niezwykłemu splotowi historycznych szlaków i dziejowych wątków wykwitło w tym miejscu miasto stu świątyń, które obecnie powraca do swego blasku. Komunikacja Transport miejski we Lwowie obejmuje trzy główne środki lokomocji - tramwaje, trolejbusy i tzw. marszrutki, dzielące się na wiele typów: autobusy- marszrutki, mikro-busy-morszruft/>kspresmarszrutkiorazmorszruffcpod-miejskie. Każda marszrutka ma swój numer i jest na niej napisane, na jakiej trasie kursuje. Przystanki są dość dobrze oznakowane niebieskimi tablicami, na których znajduje się także informacja o rozkładzie jazdy. Nie ma on jednak większego znaczenia, komunikacja bowiem funkcjonuje własnym, niezależnym od niego rytmem. Noclegi Pośrednictwo kwater (6 USD): Stowarzyszenie Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, pi. Rynek 17, tel. 742314. Serwis „Wirtualny Lwów": http://lwow.wschod.info/ info/nodegi.php. Hotel Kniażyj - ul. Wołodymyra Wełykoho (obok cerkwi), teł: 631214. Jestto najtańszy hotel, jednak konieczna jest wcześniejsza rezerwacja. Ceny 25 UAH za jedną osobę w pokojach 3-4-os. (posłek -15 UAH). Hotel Lwiw - prospekt Czornowoła 7, tel.: 792272, 792270. Standard niski, ceny do przyjęcia - od 40 UAH za miejsce w 2-os. pokoju bez wody do 150 UAH za pokój 1-os. o najwyższym standardzie. Dobrze położony, tuż za budynkiem opery. Hotel Turyst - ul. Konowalca 103, tel.: 2370624, ceny za pokój 2-os. wynoszą od 110 do 220 UAH. Hotel nieco oddalony od ścisłego centrum, dojazd tramwajem nr 2. Gastronomia U Pani Stefy - Prospekt Swobody 10, z tyłu pomnika NMR Słynna lwowska restauracja z kuchnią ludową, głównie huculską.Wszyscy miłośnicy rustykalizmu powinni zjeść właśnie tutaj. Obiad juz od 10 UAH. Leonardo - ul. Słowackowo 5. Restauracja poleca szczególnie polędwicę po wenecku (razem z przystawkami kosztować będzie 15 UAH). Warte podkreślenia są liczne zestawy obiadowe oraz smakowite desery w podobnej cenie. Tu zjemy także tradycyjny barszcz ukraiński oraz rosyjską solankę. Lisowa Pisnia - ul. Siczowych Strilciw 5. Knajpa z zegarami. Naprawdę dobre jedzenie i niewygórowane ceny, a do tego spory wybór win krymskich. Istotna jest także możliwość zapłaty kartami płatniczymi KIJÓW (???? [kyjiw]) Czy Kijów jest jednym z najładniejszych miast Europy? Zapewne tak właśnie jest. Cały jego urok tkwi we wspaniałym położeniu nad brzegiem Dniepru, na zielonych wzgórzach wśród przepięknych parków. Kijów w pigułce Kijów - stolica państwa o statusie miasta wydzielonego Powierzchnia miasta: 827 km2 Zaludnienie: 2,6 min mieszkańców (2000 r.) Język urzędowy: ukraiński Numer kierunkowy: 44 Waluta: 1 hrywna (UAH) = 100 kopiejek Główna rzeka: Dniepr (??i??? [dnipró]) Czas: wschodnioeuropejski (+1 godz. w stosunku do polskiego) Miasto składa się z 14 dzielnic. Rządzi w nim mer i 68 deputowanych Rady Miasta. Na 10 samochodów, przejeżdżających główną ulicą, przypadają: 3 najnowsze mercedesy, 3 luksusowe audi, 3 limitowane wersje chryslera i jedno żyguli. Niektóre emerytury wynoszą 70 UAH. Taką samą kwotę trzeba wydać w niektórych restauracjach jedynie na przystawkę. Najtańsze jedzenie na ulicy kosztuje 50 kopiejek. Mato który hotel w centrum kosztuje poniżej 300 UAH. Najtańsze piwo na Chreszczatyku w dzień świąteczny wypite na murku pod sklepem kosztuje 2 UAH, najdroższe, w kawiarnianym ogródku, 30 UAH. Święta religijne: 7 stycznia (Boże Narodzenie), Pascha (święto ruchome), Trójca (osiem tygodni po święcie Paschy). Święta państwowe: 1 stycznia (Nowy Rok), 8 marca (Dzień Kobiet), 1 maja (Święto Pracy), 9 maja (Dzień Zwycięstwa), 28 czerwca (Dzień Konstytucji), 24 sierpnia (Dzień Niepodległości). Woda: wodę z kranu trzeba gotować, ale w mieście jest dużo studni z wodą artezyjską, którą można spożywać bez przegotowania. Stolica Ukrainy leży po obu stronach rzeki, nad jej środkowym biegiem, poniżej ujścia Desny. Wzgórza naddniestrzańskie prawobrzeżnego Kijowa (stare miasto), pokryte parkami i zielonymi skwerami, to doskonałe miejsce do spacerów i romantycznych spotkań. Lewobrzeżna część miasta natomiast to płaski i nieciekawy teren, obecnie bardzo szczelnie zabudowany betonowymi sypialniami i dość paskudnymi centrami handlowymi, rodem z czasów sowieckich. Obie strony Dniepru spina kilka mostów - od północy są to kolejno: Moskiewski, kolejowy most Podolski, kładka dla pieszych zwana mostem Parkowym, most Metro, most Patona, kolejowy most Darnicki oraz drugi most metro, zwany Południowym (Jużnyj). Na olbrzymiej w tym miejscu rzece znajduje się kilka wysp, z największą zwaną Truchanowem (??????i? ????i? [truchaniw ostriw]), połączoną z prawym brzegiem rzeki mostem Parkowym. W XVI w. Truchanów należał do monastyru Św. Michała o Złotych Kopułach, a w końcu XVIII w. do guberni czernihowskiej, lecz aż do połowy XIX w. wykorzystywano go jedynie jako pastwisko i łąkę do koszenia siana. Później istniała tutaj osada z ok. 4 tys. mieszkańców. Nade wszystko jednak Truchanów był wielkim kijowskim obiektem wypoczynkowym. Po roku 1870 założono w tym miejscu park zwany Ermitażem, a do lat 40. XX w. była tu także plaża i letni obóz dziecię- cy. Na południe od Truchanowa znajduje się inna wyspa z Hydroparkiem oraz z tzw. mostem Weneckim, który łączy jązplażami na wyspie Dołobeckiej. Do Hydroparku najlepiej dojechać metrem (stacja ????????? [hydropark]). Historia miasta Kijów jest jednym z najstarszych i największych ośrodków grodo-wo-miejskich wschodniej Słowiańszczyzny, położonym na skrzyżowaniu ważnych szlaków lądowych i wodnych. Podczas wykopalisk archeologicznych odkryto tu ślady osadnictwa jeszcze z czasów paleolitu. W średniowiecznym Kijowie koncentrował się handel między Orientem a zachodem Europy, stałymi gośćmi byli tutaj kupcy z Konstantynopola i Bagdadu, a miasto znane było daleko poza swoimi granicami. Po śmierci Włodzimierza Wielkiego (1015 r.), za którego panowania na Ruś Kijowską wkroczyło chrześcijaństwo, nastał czas walk o tron książęcy. W tym czasie Kijów zajął przejściowo Bolesław Chrobry. Ostatecznie władzę w Kijowie przejął Jarosław Mądry, za którego rządów miasto stało się stolicą najbardziej rozległego państwa Europy. Świadectwem tego są liczne zabytki kultury materialnej, m.in. katedra metropolitarna - sobór Sofij-ski. W wiekach XI i XII w kręgu mnichów z Ławry Pieczerskiej powstały monumentalne, rękopiśmienne kroniki (latopisy), na czele z Powieścią lat minionych Nestora. Miasto upadło w 1240 r., gdy Batu-chan zdobył Kijów, brutalnie mordując obrońców. Odrodzenie nastąpiło dopiero gdy miasto przejęli książęta litewscy w 13 63 r. - Kij ów wracał do normalnego życia, mimo nękających go wciąż najazdów tatarskich. W latach 90. XV w. Kijów otrzymał prawa miejskie, a po unii lubelskiej w 1569 r. został przyłączony do Polski, do której należał do styczna 1667 r. Miasto to było wtedy największym bastionem prawosławia w Rzeczypospolitej, a także ważnym ośrodkiem życia umysłowego Europy Wschodniej, choćby ze względu na istniejącą tu Akademię Kijowską. W 2. poł. XVII w. Kijów został stolicą pierwszego państwa ukraińskiego - Hetmańszczyzny, jednak stopniowo został podporządkowany Moskwie. W XVIII stuleciu miasto stało się siedzibą nowo utworzonej guberni, a z końcem wieku - stolicą całej guberni kijowskiej. W XIX w. zintensyfikowano rusyfikację - zamknięto ostatecznie Akademię Kijowsko-Mohylańską, a na jej miejscu pojawił się rosyjski uniwersytet. Akcja ta jednak nie zdołała unicestwić rodzimej kultury. W XIX w. odbudowano w końcu Górne Miasto, pojawiło się też oświetlenie gazowe, wodociągi, telefony, tramwaj konny i kinoteatr. Na pocz. XX w. w Kijowie mieszkało 320 tys. ludności., a w przededniu I wojny światowej - około 500 tys. W XX w. przez Kijów przetoczyły się walki rewolucji październikowej i wojny domowej w sowieckiej Rosji, zostawiając swój niszczący ślad. W 1934 r. miasto zostało stolicą Ukraińskiej SRR. W 1941 i 1943 znalazło się ono w rejonie walk wojsk sowieckich z Niemcami i znów uległo dużym zniszczeniom. W czasie okupacji w jego pobliżu znajdował się hitlerowski obóz zagłady Babi Jar. Okres powojenny to czas odgruzowywania miasta i odbudowy jego historycznego centrum. Od 1991 r. Kijów jest stolicąnie-podległej Ukrainy. Najnowszym ważnym wydarzeniem, rozgrywającym się głównie w Kijowie, była Pomarańczowa Rewolucja w 2004 r., której celem było uwolnienie się spod wpływów Rosji. Spacer po mieście Spacer po najstarszej części miasta zaczynamy od skweru przy ul. Wołodymirskiej (????????????? [wołodymirska]). Szybko i bez problemu dojedziemy tu metrem do stacji „Złota Brama" (?????i ?????? [zołoti worota]). Zaraz po opuszczeniu stacji nasz wzrok przykuwa, wypełniająca cały skwer wielka bryła jednej z najbardziej znanych budowli Kijowa - Złota Brama. Dziś jest to uroczy skwer, na którym w otoczeniu drzew znajdziemy letnią kawiarenkę i fontannę. Kiedyś Złota Brama była jednak jedną z trzech głównych bram wjazdowych do miasta. Na tej właśnie bramie miał jakoby wyszczerbić ?? I v § swój miecz - Szczerbiec - Bolesław bramę, tak i jak całe miasto Jarosława, Chrobry, o czym pisze sławny kroni- wznosić zaczął jeszcze Włodzimierz I karz - Gall Anonim. Legendę należy i teoretycznie Chrobry mógł, zgodnie włożyć jednak między bajki, ponieważ z relacją Anonima, uderzyć w niąmie- 324 ?????? ??????????? (,' (Wełyka Żyjomyrska) 'W / ???i????? ??,_j^ /^ (Sof ijska moszczu"^, -%*• . I / W 4, V ?«Ś»I/V fg&T 7 i "JWi «k. AW/? I Cerkiew św. Andrzeja I Monastyr św. Michała o Złotych Kopułach ? 4 Budynek dawnej Kenesy 5 Złota Brama u 1 Muzeum Jednej Ulicy 2 Muzeum Michała Bułhakowa 3 Muzeum Pożarnictwa @ Sobór Sofijski czem, ale na pewno nie tym przechowywanym na Wawelu, gdyż został on wykonany dużo później. Ze skweru za bramą w kierunku na północny wschód odchodzi ul. Jarosła-wowy Wał (???????i? ??? [jarosła-wiw wał]). Nazywa się ona tak nie bez powodu, gdyż to właśnie wzdłuż niej wznosiły się obwałowania tzw. grodu Jarosława, w których wybita była Złota Brama. Mury ostatecznie zniknęły z pejzażu okolicy w XIX w. Spacerując, warto przyjrzeć się domom z końca XIX i początku XX stulecia - dziś mieszczą się tutaj ambasady obcych państw (m.in. także ambasada RP, choćjej budynek nie należy do szczególnie pięknych). Pod numerem 7 stoi ciekawy architektonicznie (swoisty, można rzec, orientalny eklektyzm) budynek dawnej Kenesy (?????? [kenasa]), czyli świątyni karaimskiej (obecnie Dom Aktora), wzniesiony w końcu XIX w. Kontynuując naszą wycieczkę po grodzie Jarosława skręcamy dwa razy w prawo - najpierw w ulicę Strilec-ką (???i????? [strilecka]), a potem ulicą Georgijiwską (?????i??????? ???? [georgijiwskyj prow]) okrążamy od południa kompleks soboru św. Sofii. W ten sposób ponownie znaleźliśmy się na ulicy Wołodymirskiej (????????????? [wołodymyrska]), u wylotu której znajduje się rozległy plac Sofijski (??. ???i??????). Od strony placu wchodzimy na teren soboru Sofijsklego (???i??????? ?????) otworem bramnym, znajdującym się pod wielką dzwonnicą. Kompleks kijowskiej Hagia Sophia jest jednym z najwybitniejszych dzieł architektonicznych w skali ogólnoeuropejskiej. Ceglana budowla wzniesiona została przez bizantyjskiego architekta, któremu pomagali miejscowi rzemieślnicy. Sobór św. Sofii nazwany został „matką ruskich cerkwi" z powodu wysokiej godności, jaką od samego początku posiadał w hierarchii Kościoła prawosławnego. Założenie architektoniczne soboru zachowało się, mimo barokowych przeróbek, stosunkowo dobrze. Jest to wielkie wnętrze o pięciu nawach zespolonych w formie krzyża greckiego. Budynek otaczała - co było wówczas nowością - otwarta na zewnątrz, arkadowa galeria. Z czasem dodano do niego dwukondygnacyjne nawy zewnętrzne, 13 kopuł przykryto cebulastymi hełmami, a całości nadano barokowy charakter, jednak rdzeń świątyni pozostał ten sam od początku XI w. Sobór stanowił rezydencję metropolity oraz mieścił archiwum, bibliotekę, skryptorium i szkołę. Jego wnętrze wypełniają dekoracje mozaikowe i malarskie, zaliczane do najwybitniejszych pomników sztuki bizantyńskiej. Obecnie świątyniajest wpisana na Listę światowego dziedzictwa kultowego UNESCO. Wychodząc z kompleksu soboru Sofijskiego, kierujemy się na północ w kierunku skrzyżowania ul. Wo-łodymyrskiej (?????????????) i ul. Wielkiej Żytomyrskiej (?????? ???????????), tym samym wchodząc na teren tzw. Grodu Włodzimie- rza-najstarszej części starokijowskie-go Górnego Miasta. Pod numerem 13 znajduje się narożny budynek w bla-doczerwonym kolorze z wysoką wieżą obserwacyjną. To dawna remiza strażacka (poł. XIX w.), a obecnie Muzeum Pożarnictwa. Na końcu ul. Wołodymirskiej zaczyna się jedna z najbardziej znanych kijowskich ulic - Zjazd św. Andrzeja (????i??????? ???i?). Zjazd łączy stary Kijów (Górne Miasto) z Padołem. Swoją obecną nazwę uzyskał w XVIII w., a zawdzięcza ją cerkwi wyznaczającej jego początek. Odcinek pomiędzy górami Andriejewską a Zamkową nazywany był natomiast Wzdychalnicą - od wzdychania osób, które musiały się na nią wspinać. Obecne oblicze ulica zawdzięcza rekonstrukcji z 1980 r. oraz straganom, kafejkom i pojawiającym się tu często przedstawicielom kijowskiej awangardy czy młodzieńczej alternatywy. Zwiedzanie zjazdu zaczynamy od cerkwi św. Andrzeja (????i??????), która jest dla tej ulicy tym, czym dla paryskiego Montmartre'u bazylika Sacre Coeur. Świątynia powstała w latach 1747-53 i od samego początku wiadomo było, że będzie to wspaniały chram, na który z pewnością zasługuje święte miasto Rusi. Sama bryła wzniesiona została na planie krzyża łacińskiego z wysoką późnobaroko-wą kopułą (zwieńczoną krzyżem na wysokości 46 m), otoczoną czterema cebulastymi wieżyczkami. We wnę- trzu zadziwia prawdziwa orgia barw i niezwykłe bogactwo wystroju, będące kwintesencją rosyjskiego baroku. Najcenniejszy jest wystrój malarski - na jego przykładzie można obserwować, jak ewoluowało malarstwo cerkiewne w XVIII i XIX w. Po wielu wrażeniach z obszaru sacrum, podarujmy coś i cielesnemu profanum. Pod numerem 13 stoi najbardziej znany dziś dom na tej ulicy - uwieczniony w Białej Gwardii Dom Turbinów (??? ????????), obecnie Muzeum Michała Bułhakowa (????? ??????? ?????????), który przez pierwsze lata swego życia mieszkał tutaj wraz z rodziną na drugim piętrze. O fakcie tym przypomina pamiątkowa płyta z podobizną pisarza, (muzeum jest nieczynne w środy, jeśli drzwi będą zamknięte, należy dzwonić!). Warto je zobaczyć, nie tyle dla wyposażenia (bardzo zresztą skąpego), ale dla atmosfery, j aką stwarzaj ą oprowadzaj ące po nim przewodniczki -w pewnym momencie gasną światła i pokazywane jest lustro Bułhakowów. Co można w nim zobaczyć? To trzeba już sprawdzić samemu. Na pożegnanie ze zjazdem trzeba koniecznie zajść do domu nr 2b, gdzie mieści się niezwykła ekspozycja poświęcona tej ulicy - Muzeum Jednej Ulicy (????? ???i?? ?????i, nieczynne w poniedziałki). Urządzone jest ono w dwóch modernistycznych domach sprzed I wojny światowej. Wewnątrz zobaczymy mnóstwo przedmiotów związanych z życiem codziennym mieszkańców Kijowa w końcu XIX i w XX stuleciu. Po zwiedzeniu ekspozycji kierujemy się ku ul. Borycziw Tik (?????i? ?i?), ciągnącej się wzdłuż podnóża Andrie-jewskiej Góry. Ulicą tą dojdziemy do miejsca, gdzie rozpoczyna się dzielnica zwana Padołem. Tu też znajduje się stacja metra „Plac Pocztowy" (??????? ?????) oraz dolna stacja kolejki naziemnej, zwanej funikule-rem (fr. funiculaire, ukr. ???i?????), oddanej do użytku w 1905 r. pod nazwą Michajłowskiego dźwigu mechanicznego. Kolejka kursuje po stoku Michaj-łowskiej Góry (??????i????? ????) co kilkanaście minut, koszt przejazdu wynosi 50 kopiejek, a bilet kupuje się na stacyjce. Dostaniemy się nią w pobliże naszego następnego celu - soboru św. Michała, który znajduje się na Górze Michajłowskiej. Od tyłu, boczną furtką wchodzimy na teren monastyru św. Michała o Złotych Kopułach (??????i?????? ???????????? ????????). Pierwszą świątynią, która tu stanęła w XI w. była cerkiew św. Dymitra. Przydomek zło-tokopułowy powstał po pokryciu kopuł świątyni czystym złotem, które z dala świeciło cudownym blaskiem, olśniewającym zdążających tu na modlitwę wiernych. W XII w. przy klasztorze istniała szkoła pisania ikon, w której wypracowano kanon, odmiennej od bizantyjskiej, rodzimej sztuki ikonopisania. Po przebudowach w XVIII w. (podczas jednej z nich o mało nie zburzo- no soboru) powstała nowa, barokowa, siedmiokopułowa bryła. Kilkusetletnią historię monasteru przerwano brutalnie w latach 30. XX w., kiedy to padł pomysł zbudowania na miejscu soboru Michajłowskiego centrum administracyjnego. Do prac przystąpiono w 1935 r., a zabrali się do nich „spece" ściągnięci z Moskwy, Leningradu, Charkowa i Kijowa. Zwycięzcą w konkursie (choć tak naprawdę nawet w nim nie wystartował) był Josif Lang-bard - projekt przewidywał wzniesienie gmachu Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy, obejmującego dwa symetrycznie położone ogromne, półokrągłe budynki z wielkim pomnikiem Lenina i monumentalnymi schodami. Na potrzeby budowy zburzono cerkiew Trzech Świętych oraz sobór Michajłowski. Stało się to ostatecznie, mimo społecznych protestów, 14 sierpnia 1937 r. Planowanego kompleksu nigdy nie ukończono, o co zatroszczyły się już zapewne siły wyższe. Sprawę oddaliły początkowo represje i czystki stalinowskie (po roku 1937), które pozbawiły Ukrainę starej elity, a gdy próbowano do pomysłu wrócić w roku 1941, szyki pomieszała wojna. Władze sowieckie pomieściły się w innych budynkach, a sobór odbudowano w latach 1997-2000. W dzieło to zaangażował się osobiście, za sprawą swojej żony, prezydent Leonid Kuczma, ale do dziś obok soboru stoi wielkie straszydło - gmach Ministerstwa Spraw Zagranicznych -jedyna pamiątka po projekcie Langbarda. Dzisiejszy kompleks składa się z odbudowanego soboru, zachowanej trapezni (czyli refektarza - sali, gdzie mnisi wspólnie jadali) z cerkwią z 1713 r. oraz, także zrekonstruowanej, monumentalnej dzwonnicy z lat 1716-20, mieszczącej w sobie świątynię Trzech Świętych (Ojców Kościoła z IV w.: Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego). W dzwonnicy, w której zainstalowano elektroniczne kuranty, można obecnie zobaczyć historyczną ekspozycję, poświęconą dziejom soboru. Wnętrzu głównej cerkwi przywrócono dawny, barokowy splendor - ustawiono trzy ikonostasy i dekorację malarską, pochodzącą częściowo z epoki. Na tym kończymy krótki spacer po Kijowie. Jeśli jesteśmy zmęczeni możemy odetchnąć na ławeczce w parku Wołodymyrska Hirka lub pokrzepić się jakimś kijowskim przysmakiem. Informacja turystyczna Narodowa Agencja Turystyczna, ul Jarosła-wowy Wał 36 (???????i? ???), tek: 212 29 12; www.nto.org.ua udzieli nam wszelkich informacji, związanych z turystyką. Potrzebne informacje zdobędziemy także w firmach turystycznych. Noclegi Kwaterę na jedną lub więcej nocy łatwo można znaleźć już na dworcu kolejowym. Kręci się tu mnóstwo mieszkańców Kijowa, głównie kobiet, z tabliczkami z napisanym odręcznie, po rosyjsku hasłem kwartiry (????????). Cenę i czas zakwaterowania lepiej ustalić z góry. Biuro pośrednictwa kwater znajduje się w południowym skrzydle dworca kolejowego (Piwdennyj Wokzał) na drugim piętrze, w biurze nr 35 (nad kasą nr 39) - teł: 223 28 08 (miejsca hotelowe od 20 UAH, prywatne od 60 UAH). Dla młodzieży i studentów, którzy przyjeżdżają do stolicy, przygotowane są bazy turystyczne: Międzynarodowe Centrum Młodzieżowe (?i????????? ??????????? ?????) - ul. Ihoriwska 2/6 (I???i?????), teł: 41610 07; Olimp (??i??) - ul. Predsławyńska 51 (??????????????), teł: 269 96 58. Na bardziej wymagających czekają hotele: Akademicz-nyj (??????i????) - ul. Perowskoj 6/11(??????????), tel.:4566453,4569031, pokój 2-os. od 86 UAH, pófliuks 144 UAH, liuks 183-216 UAH; Alenka (??????) - bul. tepse 40? (?????. Jlence), teł: 4837085, 4838145, cena pokoju 1-os. 130-500 UAH, 2-os. 180 UAH) Gastronomia Gdzie zjeść kotlet po kijowsku? W trzymilionowym Kijowie lokali gastronomicznych nie brakuje, niektóre są nawet dość oryginalne. Nie możemy nie pójść do sławnego na cały świat teatru-kawiarni Kołłeso (??????) przy Zjeździe Św. Andrzeja 8 (????i??????? ???i?). Jeśli ktoś ma gruby portfel i lubi egipskie klimaty, to czekają na niego podwoje restauracji Mem-fis (????i?)- ul. Wołodymirska 68 (?????????????) lub Kleopatra (?????????) - ul. Dnieprowska Nabe-reżna 7 (??i???????? ?????????). Specjały kuchni europejskiej można zjeść u Kureni (?????i) - Parkowa aleja 4 (??????? ????). Tanie jadłodajnie typu fast-food to: Mister Snek (?i???? ????) na Kontraktowej Płoszczy - róg z ul. Sahajdacznoho, czynne 8.00-23.00, kawa i ciastko lub kanapka 5-10 UAH; Pizzeria Cze-lentano - (?????????) ul. Sahajdacznoho 41 (????????????), czynne 10.00-23.00, jedna z kilku w Kijowie i wielu na Ukrainie dobrych pizzerii (ok. 15 UAH). Godna polecenie jest także sieć fast-foodów Szwydko (??????) - znajduje się ona m.in, w nowej części dworca kolejowego na trzecim piętrze i na stacji metra „Majdan Niezależnost". Warto zajrzeć do barów sieci Domasznia kuchnia (??????? ?????): na Padole, ul. Kostiantyniwska 2a (??????????i?????), tel.: 467 60 48 i na ul. Chmel-nyckoho (?????????????, tel.: 235 89 22). ODESSA (ukr ????? [odesa], ros. ?????? [adiessa]) Odessa - miasto obwodowe, liczące ponad 1 min mieszkańców. Ma ono niewiele ponad 200 lat, ale jest OJ "O O (329 * I V "? ? jednym z najciekawszych, „kosmopolitycznych" miast ukraińskich. Od dawna czasów mieszkają tutaj najrozmaitsze nacje, tworzące nie tylko mozaikę kulturową, ale czyniące z Odessy prawdziwie gościnną przystań. Mimo że wielokulturowość Odessy to już w dużej mierze przeszłość, to warto spędzić w niej co najmniej kilka-kil-kanaście godzin, spacerując ocienione przez kasztanowce i platanami bulwarami i chłonąc dawną atmosferę, rodem z filmu Deja- Vu Juliusza Machulskiego. Są tacy, którzy mogą spędzać w Odessie długie dni, a innym nudzi się ona po dwóch godzinach. Ci, których ode-ski klimat nie wzrusza, mogą udać się do Białogrodu nad Dniestrem, by zobaczyć tamtejszą Twierdzę Akermańską. Obecnie Odessa to ogromne miasto z rozwiniętym przemysłem stoczniowym, metalurgicznym, chemicznym i spożywczym. Jest również bazą marynarki wojennej i handlowej Ukrainy oraz ośrodkiem rybołówstwa. Usytuowana jest na wzgórzach otaczających niewielką zatokę, w której mieści się port. Centrum miasta wznosi się 50 m ponad poziom morza. Klimat w Odessie jest umiarkowany i suchy ze średnimi temperaturami w styczniu -2°C, a w lipcu 22°C. Znajduje się tu wiele uzdrowisk i sanatoriów. Społeczność Odessy nie jest jednorodna, spotkamy tu wiele różnych narodowości: Ukraińców, Rosjan, Mołdawian, Greków, Rumunów, Bułgarów, Żydów, Turków, a nawet Wietnamczyków. Współczesna Odessa to miasto rozwijające się prężnie; stosunkowo szybko postępują prace związane z restauracją zaniedbanego w czasach komunizmu śródmieścia. W Odessie widać wysoki 330 Język Odessy Sytuacja językowa w Odessie może nam sprawić pewne kłopoty Formalnie jest to Ukraina, jednak język rosyjski usłyszymy na każdym rogu. W istocie mieszkańcy na co dzień rozmawiają po rosyjsku, połowa sklepów ma nazwy w tym języku, podobnie opisane są artykuły na pólkach i większość menu w knajpach, nie mówiąc już o napisach na pomnikach sprzed 1991 r. Niemal wszystkie mapy i atlasy Odessy także są po rosyjsku. Panie w sklepach i na dworcach nawet spytane po ukraińsku, odpowiadają po rosyjsku, jeśli w ogóle się na nas nie obrażą za taki af ront. Język rosyjski w książkach o Odessie nazywany jest „językiem rodzimym" (radnójjazyk), zresztą funkcjonuje tu specjalny tzw. slang odeski: z niego pochodzi znane wszędzie na wschodzie żartobliwe porównanie, że coś z czymś to „dwie wielkie różnice". Równocześnie jednak jedynym oficjalnym językiem na terenie Odessy jest ukraiński-po ukraińsku jest ta druga potowa napisów, w tym języku są też nazwy ulic na żeliwnych drogowskazach i zapowiedzi na dworcach. Kolorytu dopełniają panie na bazarze, przybyłe z okolicznych wsi, które posługują się specyficzną lokalną ukraińsko-rosyjsko-besarabską mieszanką językową. Aby ułatwić czytelnikowi orientację w przewodniku po Odessie stosujemy rosyjskie nazwy jako główne, podając ukraińskie odpowiedniki w miarę możliwości i potrzeby. Na mapce ukraińskie nazwy ulic podane są w nawiasach kwadratowych. standard życia ludności, niezbyt częsty w innych miastach Ukrainy (np. mnóstwo nowych i drogich samochodów, dużo ekskluzywnych restauracji). W społeczeństwie funkcjonuje w związku z tym przekonanie, że Odessa to miasto, którym rządzi mafia. Jakkolwiek by nie było i tak Odessa zasługuje na nadany jej przydomek - „Perełka Morza Czarnego". Historia miasta Odessa swą nazwę zawdzięcza pobliskiej kolonii greckiej - Odessos (nie mylić z kolonią o takiej samej nazwie, która dała początek Warnie w Bułgarii!). W ówczesnej Rosji panowała moda na starożytność, czego skutkiem było nadawanie miastom, leżącym na terenach niegdysiejszych kolonii greckich, nazw o pochodzeniu antycznym. Prawdopodobnie w połowie IV w. p.n.e. Grecy założyli gdzieś w okolicach dzisiejszej Odessy (być może w okolicach portu), swojąkolonię-fak-torię, którą nazwali Istrion. Pozostali oni na tych terenach do II-III w. n.e. Wykopaliska archeologiczne potwierdziły, że na przełomie XIII i XIV w. istniał tu prężny port Ginestra, który należał do włoskich republik miejskich. Następnie na tym miejscu powstała tatarska osada Kaczibej, którą w XV w. zdobyli i zniszczyli Turcy. Ci ostatni odbudowując miasto nazwali je Hadżibej. Tatarscy osadnicy poczęli zajmować tereny po Pieczyngach i Rusinach już od XIV w. Tak powstawała Orda Budziacka. To właśnie w tym rejonie Imperium Osmańskie, po zajęciu Killi i Białogrodu, odcięło pań- fi stwu polsko-litewskiemu dostęp do ____ Morza Czarnego (zob. Rozdział II, Historia Krymu). ™ W 1764 r. Turcy wybudowali nieda- _g leko dzisiejszej Odessy twierdzę Jeni O Dunja (Nowy Świat). Podczas rosyjsko-tureckiej wojny z lat 1787-92 ukraińscy Kozacy podbili tatarskich osadników z Hadżibeju i zdobyli Jeni Dunja. Hadżibej był wtedy ważną twierdzą, panująca nad południowym wybrzeżem Morza Czarnego. Znajdował się tutaj duży port, w którym w przededniu wojny stacjonowało 200 okrętów tureckich. Rosyjska flaga w twierdzy zatknięta została 14 września 1789 r. Pierwszym, nieformalnym, gubernatorem miasta został jego zdobywca, pochodzący z hiszpańskiej szlachty, generał-major Josif Deribas (Jose de Ribas). Jako miasto rosyjskie Odessa założona została w 1794 r. na ziemiach odebranych Turkom na mocy pokoju w Jassach z 1792 r. Miała to być morska twierdza, ale na początku powstał tylko port z kilkudziesięcioma budynkami. Architektem powstającego miasta był gen. Francois Devolan - generalny inżynier i naczelnik wojsk rosyjskich. Dnia 2 września (22 sierpnia według starego kalendarza) 1794 roku odbyło się uroczyste otwarcie pierwszego domu przyszłej Odessy - stał on na f styku dzisiejszych ulic Riszeliewskaja, 1 331 Dieribasowskaja i Łanżerónowskaja. ^—¦ Ślady ceremonii otwarcia, w postaci 332 Tf^^^lSs u wwowski \ HlW ??~~ 1_J Aasfpocięgew—. dalekobieżnych ' m 4$ Trolejbusy do dworca autobusowego i?????? Kasy i???????i C~~—-?---—. podmiejskich ;/ ??, PaechowaHa ,,? bpgażu U U Marszrutki*HH, d°^Till \ ?\ y\Biurop0śrm^ctwa L3-h- JŁ kwóm \\__ II??i?? u 2 Hotel ODIESSA 8 Hotel PASAŻ 9HotelSPARTAK 10 Hotel CENTRALNAJA 14 Hotel OKTIABRSKAJA 15 Hotel CZIORNOJE MORIE © Opera Odeska A Pomnik Richelieu III Restauracja DEŻAWIU A Ruiny twierdzy ? 5 Muzeum Historyczno-Krajoznawcze 7 Muzea: Archeologiczne i Literatury 11 Muzeum Sztuk Zachodu i Wschodu 12 Muzeum Puszkina I Cerkiew Świętej Trójcy $ Kościół św. Pawta ? 1 Biblioteka Naukowa im. Gorkiego 3 Pałac Woroncowa 4 Schody Potiomkinowskie 6 Stara Giełda 13 Nowa Giełda i Latarnia Woroncowa C* Arabskie Centrum Kultury kubków, kielichów, butelek po winie, pamiątkowych monet itd., znalezione przez archeologów, można dziś oglądać w Muzeum Historyczno-Krajo-znawczym przy ul. Gawannaja 4. Także we wrześniu 1794 r. pod nadzorem rosyjskiego generała Suworowa rozpoczęto prace nad przyszłym portem. Pierwszymi mieszkańcami miasta byli żołnierze, marynarze i Kozacy. Prawa miejskie Odessa otrzymała w 1803 r., kiedy to gubernatorem No-worosji i jednocześnie burmistrzem Odessy został francuski diuk Ar-mand-Emanuel du Plessis de Richelieu (1766-1822), rezydujący tu do roku 1814. Richelieu służył wcześniej w rosyjskiej armii przeciwko Turkom, a gdy został burmistrzem Odessy, przyrzekł sobie, iż zbuduje miasto piękniejsze od Paryża. Jego dziadek - też Armand - wykupił tytuł od słynnego kardynała z czasów Ludwika XIII i „trzech muszkieterów", tym samym kładąc podwaliny pod potęgę rodu. W ciągu 11 lat swej działalności gubernator Richelieu (przez wielu uważany za ojca-za-łożyciela miasta) uczynił z Odessy nowoczesny, potężny ośrodek handlu na osi wschód-zachód, z prężnym portem i monumentalnymi gmachami użyteczności publicznej. On także sprowadził tutaj osadników i przedsiębiorców z Francji i Niemiec. W latach 1823-24 mieszkał tutaj i pisał, będący na zesłaniu, Aleksander Puszkin, a rok później również Adam Mickiewicz. W czasie wojny krymskiej (1853-56) Odessa została zbombardo- wana przez marynarkę wojenną Anglii i Francji. Szybki rozwój handlu pozwolił Odessie stać się największym eksporterem zboża w Rosji, a dzięki korzystnej koniunkturze, rozrastało się również samo miasto. W latach 1826-31 centrum zostało przebudowane w stylu klasycystycznym, a w 1866 r. Odessa została połączona kolejąz Kijowem, Charkowem i Jassami. Miasto od początku powstawania w Rosji ruchów socjalistycznych było jednym z silniejszych w imperium ośrodków, w których działały różnego rodzaju nielegalne sprzysię-żenia i związki. Tutaj w 1905 r. wybuchł bunt marynarzy na pancerniku Potiomkin. Wydarzenie to zainspirowało radzieckiego reżysera Siergieja Eisensteina do stworzenia dzieła o światowej sławie, jakim był film Pancernik Potiomkin. Podczas I wojny światowej Odessa znajdowała się kolejno w rękach państw centralnych, Francji, „czerwonych", a następnie „białych", czyli zwolenników caratu. Ostatecznie w 1920 r. miasto zostało zdobyte przez bolszewików i włączone do Ukraińskiej SRR. W latach 1921 -22 Odessa cierpiała głód, co było bezpośrednim skutkiem kolejnej wojny domowej. W czasie II wojny światowej stacjonowały tu wojska niemieckie i rumuńskie. Ponad 280 tysięcy mieszkańców (w większości Żydów) zamordowano lub wywieziono do obozów. W kwietniu 1944 r. miasto zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. 1 * 6 m fi ? -o O 333 W dzisiejszej Odessie odnajdziemy L wiele pomników i pamiątek poświęconych bohaterskim obronom miasta lub krwawym jego szturmom. Nąj-$ bardziej heroiczna była chyba obrona a) miasta w 1941 r. Odessa za swe doko-O nania otrzymała od przywódcy ZSRR Józefa Stalina najwyższe honory, łącznie z mianem miasta-bohatera. Sławetne zasługi dla państwa radzieckiego miały też i swoją mniej chlubną stronę. W Odessie znajdowało się więzienie śledcze i tzw. przesyłowe NKWD, był to także rejon łagrów - obozów niewolniczej pracy przymusowej. Po II wojnie światowej Odessa bardzo się rozrosła - przed wojną liczba mieszkańców wynosiła 412 tys., zaś w roku 1964 już 721 tys. Spacer po mieście i okolicach Osobom chcącym poznać atrakcje Odessy polecić można usługi Biura Turystycznego „FGT Travel", mającego swojąsiedzibę 150 m od budynku opery, przy ulicy Riszeliewskaja 4, tel.: 375201, 223436. Przewodnicy oprowadząpo zabytkach Odessy, jej świątyniach, katakumbach, grocie pod Muzeum Sztuki, czy po tzw. literackiej Odessie. Zorga-nizująwycieczkę do Delfinarium, twierdzy Akerman oraz do rezerwatu biosfery w Wilkowie. Dla chętnych oferowane są przejażdżki statkiem, dorożką, balonem, helikopterem czy konno. ~? Natomiast tym turystom, którzy ze-334 ) chcą obejrzeć miasto z naszym prze-—' wodnikiem, proponujemy spacer wśród opisanych poniżej obiektów. Bulwar Nadmorski (?????????? ??????? [primorskij bulwar]) - trakt spacerowy liczący 500 m długości, łączący Odessę z morzem, jest kulturalnym centrum miasta. Zaczął powstawać w latach 20. XIX w., a jego budowę zakończono około roku 1844. Idąc od wschodu zaczyna się on budynkiem Starej Giełdy (?????? ????? [starają birża]), która powstała w latach 1829-37 (architektem był Franz K. Boffo) jako giełda towarowa. Jej wejście zdobią kolumny oraz umieszczone w niszach rzeźby rzymskich bogów: Merkurego i Ceres. Nad kolumnami widoczny jest zegar, nad którym z kolei osadzono figury dwóch kobiet symbolizujących Dzień i Noc. Przy Starej Giełdzie stoi pomnik Puszkina jako piewcy ruchu dekabrystów rosyjskich. Jest to jeden z pierwszych pomników Puszkina na Ukrainie, postawiono go w 1888 r. Z pomnikiem sąsiaduje ustawiona na piedestale armata z brązu, upamiętniająca obronę miasta podczas wojny krymskiej. Wyłowiono ją z zatopionej w 1854 r. w pobliżu Odessy angielskiej fregaty „Tygrys", która bombardowała miasto. W połowie Bulwaru Nadmorskiego znajdują się Schody Odeskie nazwane później Potiomkinowskimi (???????????? ???????? [potiómkin-skaja liestnica]), które prowadzą w dół do portu, a w górę do centrum miasta. Wybudowano je w ciągu dziesięciu lat, począwszy od 1837 r., jako integralną część bulwaru. Przy pracy zatrudniono wielu wybitnych architektów, hydro- techników i inżynierów (przed podjęciem prac należało wyeliminować destrukcyjny wpływ wód podziemnych). Autorem projektu był Franz K. Boffo. Prace zakończono ostatecznie w 1847 r., mimo że na pamiątkowej tablicy widnieje data 1842. Schody te rozsławiła kultowa scena z filmu Siergieja Eisensteina pt. PancernikPotiomkin, pokazująca wydarzenia z czasów rewolucj i 1905 r. - bunt załogi okrętu Floty Czarnomorskiej. Sze-ściominutowa sekwencja filmu ukazuje Kozaków z armii carskiej, idących w dół schodów i strzelających do tłumu. To tutaj zastrzelona matka wypuszcza z rąk wózek, który przez kilkanaście sekund spada ze schodów (to najsłynniejsze ujęcie). W rzeczywistości jednak żadnej strzelaniny ani rozdzierającej duszę tragedii anonimowego pasażera wózka nie było! To jedynie zabieg propagandowy radzieckiej ekipy filmowej. Masakra i pożary miały miejsce na ul. Primor-skaja od strony Peresypu (na północ od centrum). Schody te opisywali min. Jules Verne czy Mark Twain i in., choć niektórzy, tak jak autor 20 000 mil podmorskiej żeglugi, nigdy ich nie widzieli. Wejście na schody zdobi półokrągły placyk, pośrodku którego stoi brązowy pomnik Richelieu (???????? ??????? Ipdmiatnikriszelie]), uroczyście odsłonięty w 1828 r. Jego projektantem był wybitny rosyjski rzeźbiarz: Iwan P. Martos. Richelieu przedstawiony jest jako rzymski patrycjusz i triumfator - jego skronie wieńczy wieniec laurowy. W płyci-nach na cokole pomnika przedstawiono płaskorzeźbione alegorie Sprawiedliwo- ści, Handlu i Roli - trzech najważniejszych wartości, na straży których stał fi słynny gubernator i z jakich żyło miasto. ______ W pobliżu pomnika stało w czasach car- | skich działo, z którego oddawano strzał g każdego dnia o godzinie 12 w południe. <2 Na końcu bulwaru dochodzimy do O pałacu księcia Michaiła Woroncowa (???????????? ?????? [woroncow-skij dwariec]), w którym za czasów radzieckich mieścił się Pałac Pionierów. Będąc gubernatorem Noworosji w latach 1823^14, Woroncow postanowił wybudować tutaj swoją rezydencję. Pałac powstał w latach 1824-29, a jego architektem był, wspomniany już wcześniej, F. Boffo. Rezydencja wyglądem przypomina budynek Starej Giełdy. Giełda i pałac są zwrócone do siebie fasadami, zamykają bulwar z obu stron i razem ze schodami oraz pomnikiem Richelieu tworzą zwarty zespół. Niestety pałac jest w fatalnym stanie i jeśli nic się nie zmieni, to lada dzień może się zawalić. Teatr Opery i Baletu znajduje się przy ul Czajkowskowo 3. Opera Odeska (???????? ????? [ópiernyj tieatr]) to jedna z najpiękniejszych tego typu budowli w Europie. Plasuje się ją na drugim miejscu, zaraz po operze wiedeńskiej. Obie opery zresztą zostały zaprojektowane przez tego samego architekta, Wiedeńczyka F. Fel-lnera, który jest także autorem teatrów w Budapeszcie, Dreźnie i Zagrzebiu. /"** Budynek wzniesiono w latach 1884-87 (335 w stylu renesansowym, przeplatanym ^--elementami barokowymi. Główna fa- V ? sada budynku ozdobiona jest dwupoziomowym portykiem, zwieńczonym malowniczą grupą rzeźb. Widzimy tu greckie muzy - tragedii, komedii, poezji, muzyki i tańca. W okrągłych niszach naokoło budynku na drugim piętrze widoczne są popiersia - między innymi Puszkina i Gogola. Szczególnie interesujące jest wnętrze, stylizowane na późne rokoko, mieszczące 1560 osób. Zaskakuje ono bogatą ornamentyką, składającą się z kosztownych dekoracyjnych materiałów, złoceń, licznych rzeźb, lamp i wielkiego, wykonanego z brązu żyrandola. Budynek teatru jest prawdziwym dziełem sztuki architektonicznej. Znawcy twierdzą, iż jest to jeden z najlepszych na świecie teatrów pod względem proporcji oraz akustyki, a także urody. Bez wątpienia gmach opery uznać można za najważniejszy zabytek w mieście. Architektem Nowej Giełdy (????? ????? [nówaja birża]), ul. Puszkina 17, był Włoch A. Bernadazzi. Wybudowano ją w latach 1894-99. Fasada budynku wykonana została w stylu florenckiego renesansu. Do jej dekoracji użyto marmuru, betonu, który imituje różne rodzaje granitu oraz płytek terakotowych. Wnętrze natomiast jest ozdobione wysokiej jakości drewnem i malowidłami. Główna hala wygląda bardzo uroczyście dzięki olbrzymim oknom z kolorowymi witrażami. Wielkie płyty i obrazy przedstawiają motywy handlowe. Kolorowe fasady wykonane są w stylu toskańskiego gotyku. W 1900 r., w 50. rocznicę urodzin Bernadazziego, umieszczono w niszy wewnątrz budynku (boczna ściana hali) marmurowe popiersie architekta, wykonane przez rzeźbiarza B. Edwardsa. Dzisiaj 336 Pomniki Odessy Jest ich w mieście wiele, szczególnie zaś warto obejrzeć te najstarsze: Puszkina i Richelieu - patrz wyżej. Drugą grupę pomników stanowią martyrologiczne przedstawienia obrony Odessy w czasach wojny krymskiej oraz podczas II wojny światowej. W pobliżu Schodów Potiomkinowskich, na pi. Jekaterinskaja, stoi wspaniały pomnik, przypominający szaleńczy bunt marynarzy z pancernika Potiomkin. Postacie gubernatorów Odessy także mają w mieście swoje monumenty: MichałWo-roncow na pi. Sobornaja oraz Josif Deribas u zbiegu ulic Dieribasowskaja i Polskaja. Popularny wśród turystów jest pomnik Leonida Utiesowa (zob. Informator), postawiony temu dobremu duchowi miasta (podobnemu krakowskiemu Andrzejowi Skrzyńskiemu) przez mieszkańców. Odwiedzający Odessę namiętnie się z nim fotografują, przysiadając przy postaci odlanej z brązu. O ukraińskości miasta przypomina, nieco na sitę postawiona na Staro-Bazarnym skwerze, figura kozaka pojącego swego konia - to monument atamana Hołowatego. W Parku Szewczenki, dużym kompleksie zielonym, przylegającym do morza na prawo od portu (ul. Suworowskaja), stoi pomnik okrętów i ich załóg, zaginionych na morzu, zaś nieco dalej - pomnik Nieznanego Marynarza. Przy wejściu do parku (ul. Marazlijewskaja) stoi pomnik Tarasa Szewczenki, zaś na wschód od niego - kolumna Aleksandra II. Na terenie parku zachowały się też ruiny twierdzy odeskiej, zbudowanej tu przez Rosjan u zarania miasta. budynek Nowej Giełdy mieści Filharmonię Odeską z miejscami dla ponad tysiąca osób. Państwowa Biblioteka Naukowa im. Gorkiego, ul. Pasteura 13, jest nie tylko zabytkiem architektury, ale też jedną z większych bibliotek w kraju - jej zbiory liczą prawie 3 min książek. Budynek został wzniesiony w latach 1904-06. Zaprojektował go F. Ne-sturch w ścisłych eleganckich ramach, z obszerną, ale przytulną, czytelnią. Biblioteka, wybudowana jest w pseu-doklasycystycznym stylu i składa się z trzech części. W środkowej z nich znajduje się westybul i czytelnia, a w dwóch pozostałych mieści się księgarnia oraz administracja budynku. Protestancki kościół św. Pawła, (????? ??????? ????? [kircha światowa pawia]) ul. Nowosjolskowo 68, wybudowany został w 1897 r. na podstawie projektu G. Schevrembrandta. Jest to robiący duże wrażenie przykład eklektyzmu z końca XIX w. Trzon budynku jest utrzymany w stylu przypominającym nieco gotyk, natomiast plan i dekoracja fasad reprezentują podrobiony styl romański. Jednonawowy budynek kościoła ma absydę zwróconą na południowy zachód i pięciokondygnacyjną strzelistą dzwonnicę w jego północno-wschodniej części. Cerkiew Św.Trójcy (?????-???????? ????????? ?????? [swiato-troickaja gri-eczieskaja cerków]), ul. Jekatierinska-ja 55, to jedna z najstarszych w Odessie cerkwi, wybudowana w 1808 r. w stylu klasycystycznym. Ma małą dzwonnicę, a wejście główne prowadzi przez portyk, ozdobiony dwiema korynckimi ko- L lumnami. W 1839 r. od południowej stro-nydobudowanojednąkaplicę,adrugą,od | strony północnej, dodano w roku 1875. f° Oryginalny prostokątny budynek dzięki ? dołączonym kaplicom uzyskał, widocz- O ny z lotu ptaka, kształt krzyża. W Odessie zobaczyć trzeba też latarnię Woroncowa (???????????? ???? [woroncowskij majak]). Pierwszy punkt sygnalizacji świetlnej istniał w tym miejscu jeszcze za czasów tureckich, nie mniej jednak latarnię z prawdziwego zdarzenia postawiono nieopodal portu, na tzw. przylądku Wielkiej Fontanny, dopiero w 1827 r. Z miejscem tym wiąże się tragiczna legenda. W czasach Richelieu pewien arystokrata zorganizował tutaj piknik z ogniskiem. Blask ognia zmylił kapitana statku, który nakazał kurs na światło, myśląc, iż to latarnia. Okręt się rozbił, a wielu marynarzy zginęło w odmętach. Lekkomyślny arystokrata, w ramach ekspiacji, ufundował w owym pechowym miejscu monaster męski. W 1888 r. miasto postawiło tutaj murowaną latarnię w obecnym kształcie. Był to pierwszy sygnalizator elektryczny na Morzu Czarnym, liczący 17 m wysokości. Latarnia została zniszczona w czasie obrony Odessy w 1941 r., kiedy służyła jako punkt, kierujący ogniem artylerii. Obecna budowla jest wierną rekonstrukcją poprzedniej. Koniecznie należy zobaczyć tak- ?~~ że wspaniały budynek komplek- (337 su handlowego w Pasażu Odeskim, ^— (?i????? [passaż]), wzniesionego w la- tach 1898-99, który jest doskonałym fi przykładem rosyjskiego stylu imperialnego końca wieków (róg ulic Dieriba-| sowskaja i Prieobrażenskaja). ra Twierdza Akerman. (????????- ?? ???????????? ???????? [bieigo-O rod-dniestrowskaja kriepast']) Twierdza znajduje się 100 km na wschód od Odessy w miejscowości Białogród nad Dniestrem, nad limanem Dniestru. Dotrzeć tam można marszrutką, odjeżdżającą co 10-20 min spod zachodniego skrzydła dworca kolejowego (stojąc na wprost peronów skręcamy w prawo, mijamy przechowalnię bagażu i za nią znów skręcamy w prawo, aby wyjść poza obręb dworca - po lewej stronie stoją busy). Przejazd kosztuje 7 UAH, a podróż trwa ok. 1,5-2 godziny i kończy się pod dworcem kolejowym w Białogrodzie (pociągiem 2,20-2,5 godz.; 3,5 UAH; 5 kursów dziennie). Stamtąd najlepiej wziąć taksówkę i pojechać bezpośrednio pod mury twierdzy (5-7 UAH). Przejście tego odcinka piechotą zajmie nam 30^10 min - trzeba iść na północ, przejść przez park, potem iść do samego końca ulicą Dzierżynskowo i na końcu skręcić w prawo, by dojść do twierdzy od wschodu. W połowie drogi miniemy bazar-wszystko jest tu o połowę tańsze niż w Odessie. Po drodze do Białogrodu warto zwrócić uwagę na miejsce, w którym Dniestr "~? wpada do Morza Czarnego. Jest to za-338 I razem miejsce dawnej granicy rumuń--^ sko-radzieckiej sprzed II wojny światowej . Za zwodzonym mostem droga skrę- ca na zachód i prowadzi obrzeżem dawnych Stepów Akermańskich, rozciągających się między Dniestrem a Dunajem. Białogród nad Dniestrem (ukr. ?i??????-??i?????????? [biłho-rod-dnistrows'kyj], ros. ????????-???????????? [biełgorod-dniestrow-skij]) (www.tira2500.org) szczyci się ponad 2500-letnią historią. Najpierw była tu kolonia grecka Tyras, następnie kolonie rzymska i bizantyjska. W XI w. powstał tu gród- Białogród. Jego nazwa mówi nam o silnych wpływach ludności słowiańskiej na tych terenach. Należał on kolejno do Tatarów, hospodarów mołdawskich, Turków, Rosji, Rumunii i wreszcie do Ukrainy. Białogród w czasach panowania Mołdawii był jednym z najważniejszych portów czarnomorskich. Do niego prowadziły bardzo ważne szlaki handlowe z Lwowa, Kamieńca Podolskiego i Suczawy. Dziś stara część miasta wygląda na biedną i zaniedbaną. Ma ona dość prosty układ przestrzenny - wszystkie drogi zbiegają się do twierdzy, położonej w północno-wschodnim krańcu miasta. Twierdza Akerman („Biała Twierdza") została wzniesiona w XIII-XV w. na miejscu starożytnej kolonii greckiej Tyras. Dzięki strategicznemu położeniu - w pobliżu ujścia Dniestru do Morza Czarnego - twierdza stanowiła kluczowe miejsce kontroli całego polskiego i mołdawskiego handlu czarnomorskiego. Główną cytadelę twierdzy białogrodzkiej (ram. Cetatea Alba) zbudował hospodar mołdawski Stefan Wielki. W 1484 r. Białogród zdobyli Turcy. Twierdza zmieniła nazwę na turecką (Akerman), została silnie rozbudowana i stała się bastionem tureckim, służącym kontroli osiedlających się na Stepach Akermańskich Tatarów (Orda Budziacka) oraz wierności hospodarów mołdawskich jako tureckich lenników. W pobliżu wejścia do twierdzy możemy zobaczyć wykopaliska, prowadzone na terenie greckiego miasta Tyras. Wchodząc w obręb twierdzy, znajdziemy się na Niskim Zamku, pełniącym niegdyś funkcję gospodarczą oraz stanowiącym bazę dla tureckiego garnizonu. Ogrom powierzchni otoczonej fortyfikacjami mówi nam o wielkim znaczeniu budowli w czasach tureckich. Idąc dalej, trafimy na resztki minaretu dawnego meczetu garnizonowego. Przechodząc przez następną bramę znajdziemy się na Średnim Zamku, służącym do celów administracyjno-sądowniczych. W tej części zamku swą rezydencję posiadał też dowódca garnizonu. Dominantą Średniego Zamku jest potężna cytadela, zbudowana na planie kwadratu, z okrągłymi wieżami na rogach. Jest to budowla pamiętająca czasy hospodara mołdawskiego Stefana Wielkiego. Położona na kulminacj i skalnego wzgórza nad limanem Dniestru stanowiła zarówno więzienie, jak również ewentualne miejsce ostatecznej obrony. Twierdza Akermańska należy do największych zespołów fortyfikacyjnych Europy Środkowo-Wschodniej. Transport Dworzec kolejowy, pi. Priwokzalnaja 2, te).: 005, 224242. Przedsprzedaż biletów, tel.: 244200. Odjeżdżają stąd pociągi dalekobieżne do różnych zakątków Rosji i Ukrainy, pociągi podmiejskie m.in. do Bia- /» łogrodu nad Dniestrem (5 kursów, 2,20 godz.), a także O pociągi na Krym i do Lwowa - zob. Rozdział I. ^^^ Przechowalnia bagaży znajduje się przy ostatnim | peronie, w białym baraku po prawej stronie (stojąc ta twarzą do peronów). Jako, że duże plecaki tury- tn styczne traktowane są jako bagaż wielkogabarytowy "O (8,5 UAH, mniejsze torby 3,5-5,5 UAH), to warto ° się zastanowić nad przejazdem na dworzec autobusowy, gdzie przechowalnia kosztuje jedyne 2 UAH, niezależnie od wielkości bagażu. Dworzec autobusowy, ul. Kołontajewskaja 58, tel.: 004, 7325693. Przedsprzedaż biletów - tel.: 7325785. Dojazd sprzed dworca kolejowego m.in. trolejbusem nr 8. Odjeżdża stąd wiele autobusów w dalekie zakątki Ukrainy. Jest także kilkanaście kursów dziennie do Izmaiłu i Kilii oraz Kiszyniowa i Belgradu, cztery kursy do Jałty (w tym 2 przelotowe z Kiszyniowa), a także po jednym kursie do Sewastopola, Symferopola i Eupatorii. Pozostałe cztery dworce autobusowe obsługują raczej miejscowe trasy. Taksówki-tel.: 077,080. Aeroport Centralnyj, tel.: 006, 213549. Dojazd autobusem nr 129 i marszrutkami 101 i 129. Połączenia m.in. do Kijowa, Moskwy i Wiednia. Patrz również: Rozdziali. Agencje lotnicze: ul. Prieobrażenskaja 15 (tel.: 220959), ul. Jekatierinskaja 17 (tel.: 222300). W budynku przy ul. Riszeliewskaja 13, którego elewację zdobi tablica pamiątkową pewnego bohaterskiego gene-rała-lejtnanta spod Stalingradu, znajdują się dwie kolejne agencje. Jedna bez widocznej nazwy (tel.: 377057), druga - „Transareo" - pośredniczą w sprzedaży lotów do Moskwy, Kijowa, Wiednia i Warszawy (teł: 375017). Dworzec morski, ul. Bulwar Primorski 6, tel.: 218581, 224047, 293500, www.ukrferry.com Rezerwacja: www.tour.ukrferry.com, e-mail: tour@>ukrfer-ry.com, tel.: 347995,346708. Dojazd z dworca kolejowego trolejbusem nr 5 i autobusami 144,155 i 120, bądź po prostu czymkolwiek do centrum, a następnie piechotą w kierunku Schodów Potiomkinowskich. Dworzec Morski, zbudowany na przedłużeniu tychże schodów, jest na wskroś nowoczesnym kom- ,— pleksem, który niejednego może zaskoczyć. Turysta I q^( znajdzie tutaj niemal wszystko - sklep spożywczy, bar V i restaurację, toalety, hotel, biuro podróży, bank i ban- ^~ komaty, pocztę, a nawet cerkiew (św. Mikołaja). Regularne rejsy z Odessy odbywają się do Stam- 6bułu w Turcji, zaś nieregularne do Warny w Bułgarii, do Derince w Turcji oraz do Poti / Batumi w Gruzji, ^^^ a w sezonie także do Hajfy w Izraelu. Raz w tygodniu do Jałty przez Sewastopol kursuje również karo tamaran „Krymskaja Strieła" (zob. RozdziałIV, Trasa $ 2, Sewastopol, Dojazd). "a Statki do Warny, Derince oraz Poti / Batumi odpły- wają nie z Odessy, lecz z lliczewska (ukr. I??i?????? [ilkzewsk], ros. ????????? [iljicziówsk]), niewielkiego miasta z ogromnym portem (www.port-ilyiche-vsk.com.ua), położonego na południe od Odessy. Rejs w jedną stronę do Stambułu (ros. ???????) kosztuje od 87 USD (4-os. kabina bez iluminatora) do 260 USD (2-pok. liuks). Samochód osobowy - 200-350 USD. Pies - 30 USD, kot -15 USD.Trasę obsługu -ję stosunkowo niewielka Kaledonia (160 miejsc) - na jej pokładzie znajduje się restauracja, dyskoteka i sala wideo. Statek odpływa w każdą sobotę o 18.00, a do Stambułu dociera w poniedziałek o 8.00. Ze Stambułu odpływa we wtorki o północy, by przybyć do Odessy w czwartkowe południe. Rejs w jedną stronę do Poti / Batumi (ros. ???? / ??????) kosztuje od 110 USD (4-os. kabina) do 230 USD (2-pok. liuks, podzielony na sypialnię i gabinet). Samochód osobowy - 315 USD. Rejs w jedną stronę do do Warny (ros. ?????) kosztuje od 55 USD (4-os. kabina) do 100 USD (2-os. liuks). Samochód osobowy -150 USD. Rejs w jedną stronę do Derince (ros. ??????? [de-rinże]) kosztuje od 70 USD (4-os. kabina) do 150 USD (2-os. liuks). Samochód osobowy - 270 USD. Ceny biletów zależą od standardu kajut, jakie się wybierze - 2-, 3- lub 4-osobowe, ciemne lub jasne, z udogodnieniami (lodówka,TV,telefon,łazienka, itd.) lub bez. Przy zakupie biletu powrotnego obowiązują niewielkie zniżki. Wszystkie ceny obejmują 3 posiłki dziennie i ubezpieczenie. Dla dzieci do lat 4 - zniżka 70%, dzieci w wieku od 5 do 12 lat - 50%. W sezonie, od połowy maja, organizowane są też luksusowe rejsy wycieczkowe po Dnieprze. Czternasto-dniowe wyprawy statkiem białej floty odbywają się na trasie: Odessa - Sewastopol - Jałta - Chersoń - Zaporoże - Kaniów - Kijów. W każdym z miast, w którym jest po-*-x stój statku,zaplanowana jest wycieczka, m.in.zwiedza-?4? l nieŁawry Peczerskiej w Kijowie, Muzeum Historii Kozac-J twa w Zaporożu, panoramy Obrona Sewastopola ay —^ pałacu w Liwadii. Kajuty 1-, 2- i 4-osobowe z klimatyzacją, lodówką,łazienką z prysznicem. Na statku znajdu- je się restauracja, 3 bary, sauna. Szczegółowe informacje, ceny i rezerwacja rejsów w biurze podróży mieszczącym się w budynku Dworca Morskiego. Muzea Muzeum Archeologiczne (??????????????? ????? [archieałagiczieskij muzjej]), ul. Łażeronowska-ja 4, czynne codziennie oprócz poniedziałków w godz. 10.00-18.00. Bilet wstępu: 4 UAH. Muzeum istnieje od 1825 r. i jest najstarszym muzeum w Odessie. Liczy ponad 150 tys. eksponatów, które przedstawiają kulturę materialną ludów zamieszkujących wybrzeże Morza Czarnego od antyku po wiek XIII. Imponująca jest kolekcja monet, licząca około 50 tys. sztuk. Dzięki tak wielkiemu zbiorowi możliwe było przeprowadzenie badań nad rozwojem formy płatności w rejonie Morza Czarnego od starożytności aż po czasy Rusi Kijowskiej. Projektantem klasycystycznej budowli muzeum, powstałej w 1883 r., był F. Gonsiorowski. Wejście do budynku ozdabiają cztery kolumny z dwustronnymi schodami, wewnątrz natomiast zauważymy koryncki portyk, przez który wchodzimy do sali głównej. Wokół niej grupują się mniejsze salki wystawowe. Muzeum Historyczno-Krajoznawcze, (????-????-????????????? ????? [istóriko-krajewiedczie-skij muzją]), ul. Gawannaja 4, tel.: 269898, 255202, otwarte od 10.00 do 16.30. Muzeum poświęcone historii Odessy, obejmuje kilka ekspozycji, przedstawiających rozwój miasta na przestrzeni wieków. Muzeum Sztuk Pięknych (??????????????? ????? [chudóżestwiennyj muzjej]), ul. Sofijewska-ja 5a, tel.: 238272, czynne codziennie oprócz wtorku od 11.00 do 17.00. Muzeum Sztuk Zachodu i Wschodu, (????? ????????? ? ?????????? ????????? [muzjej zapad-nawa i wastócznawa iskusstwa]), ul. Puszkinska-ja 9, tel.: 246746, otwarte codziennie oprócz środy w godz. 10.00-17.30. Muzeum Literatury, (????????????? ????? [litie-raturnyj muzjej]), ul. Łanżeronowskaja 2, tel.: 223370, czynne codziennie oprócz poniedziałku od 10.00 do 17.00. Oddział z ekspozycją dotyczącą Puszkina: ul. Puszkinskaja 13, tel.: 251134. Wystawa Figur Woskowych, ul. Riszeliewskaja 4, czynna codziennie w godzinach 8.30-22.00. Cena biletu: 8 UAH, studencki - 4 UAH. Wystawa zatytułowana „Puszkin. Złota jesień" pozwala obejrzeć figury woskowe Aleksandra Puszkina, jego żony, krewnych i znajomych -elity ówczesnego społeczeństwa: Michała Woroncowa, Lwa Golicyna, Mikołaja Gogola, w towarzystwie postaci z utworów Puszkina. W planach jest powiększenie wystawy o Marilyn Monroe, Madonnę i Sylwestra Stallone. Informacje o muzeach Odessy: www.odecca.com/ odjnfo.php. Noclegi W Odessie jest duży wybór hoteli, od najtańszych, w których się niewiele zmienło przez dziesięciolecia, do ekskluzywnych, niedostępnych dla zwykłych zjadaczy chleba. Główne lokalizacje to centrum i dzielnica Arkadia (na południu miasta). Na północy miasta, wzdłuż morza, ciągną się Bazyotdychai niedrogie motele (ul. Nikołajewskaja doroga). Więcej informacji po rosyjsku na stronie: www.odessahotel.km.ru. Na dworcu kolejowym od rana do wieczora spotkamy osoby, oferujące nocleg. Czasem maja w ręce informacyjne tekturki. Można u nich wynająć pokój za 20 UAH za dobę. Hotel Spartak, ul. Deribasowskaja 25, 268924, 268900. Schludny, tani i rewelacyjnie położony, choć dość skromny. Pokoje w rozmaitych kategoriach. Ceny; od 16 UAH za osobę w 5-os. pokoju do 50 UAH za osobę w pokoju 2-os.. Hotel Pasaż, ul. Preobrażenskaja 34, tel.: 224849, 269736. Stary hotel zlokalizowany nad wspaniałym pasażem handlowym z końca XIX w. Dużo pokoi, obsługa dość niemrawa, w wielu kwestiach odsyła nas do dyrekcji. Koszt jednej doby od 50 UAH za osobę. Hotel Centralnaja, ul. Preobrażenskaja 40, tel.: 220206. Pokoje w kilku kategoriach (woda w pokoju lub na korytarzu). Ceny: od 70 UAH za osobę. Hotel Junost', ul. Pionierskaja 32, tel.: 636708. Blok położony w sanatoryjnej dzielnicy Arkadia, po kapitalnym remoncie. Ceny: od 70 UAH za osobę. Hotel Oktiabrskaja, ul. Kanatnaja 31, tel: 223874. Pokoje 1-2-osobowe, w każdym ciepła woda, TV, telefon, lodówka. W budynku znajduje się także przechowalnia cennych przedmiotów i bar. Hotel nastawiony jest na obsługę zamożnych gości zagranicznych - z recepcjonistką można się porozumieć po angielsku. Ceny: od 90 UAH za osobę. Hotel Cziornoje Morie, ul. Riszeliewskaja 59, tel.: 242025, 242028, e-mail: blacksea@te.net.ua, www.bs-hotel.com.ua. Dobrze wyposażony hotel, oferujący maksymalną paletę usług za odpowiednią cenę. Do dyspozycji gości jest: strzeżony parking, Internet, fax, ksero, kantor, telefon, restauracja i bar, nocny klub, bilard, basen, fitness centrum, sauna i solarium, itd. Ceny: od 100 UAH za miejsce w pokoju 2-os. Hotel Odiessa, ul. Primorskaja 6, tel.: 7294808. Właśnie to niebieskie cudo zdominowało widok ze Schodów Odeskich. Wcześniej nazywał się Kempiński Ceny od 800 UAH. Knajpki, restauracje, puby Zjeść i wypić w Odessie jest dość łatwo - mimo, iż pierwsze wrażenie może być inne. Wybór jest ogromny, ale raczej na zasobniejszą kieszeń - znaleźć naprawdę tanie miejsce w okolicy centrum będzie trudno. Po wyjściu z budynku dworca kolejowego znajdziemy kilka fast--foodów, oferujących w lepszych lub gorszych warunkach kurczaki z grilla lub pizzę. Po prawej stronie na placu przed dworcem króluje niepodzielnie McDonald's. Idąc dalej prosto wkraczamy na ulicę Puszkinskaja, gdzie również znajdziemy nieco knajpekz piwem i czymś do zjedzenia np. Babilon Cafe-Bar naprzeciwko soboru św. Ilji. W pobliżu portu zjeść można bez trudu w rejonie ulic Dieribasowskaja i Preobrażenskaja - np. w letnim ogródku Top-sandwich za 15 UAH podaje się kurczakaz grilla, frytki i sałatki z piwem (informacje na temat tego kwartału - zob. Zakupy). Poniżej prezentujemy kilka wybranych miejsc, do których warto pójść nie tylko po to, aby zaspokoić głód i pragnienie, ale także aby wypocząć: Restauracja Ukrajins'ka Łasunka (ros. Ukrainska-ja Łakomka), róg ul. Dieribasowskaja i Jekatierinskaja, czynna codziennie w godz. 10.00-24.00. Restauracja stylizowana na ukraińską wioskę. Kelnerzy w strojach ludowych, drewniane, zbite z desek stoły z kołowrotkami, w środku nawet wiatrak i sadzawka z małym wodospadem i sztucznymi kaczkami na brzegu. Kto chce poznać kuchnię ukraińską, z pewnością znajdzie tu coś dla siebie. Dużo dań mięsnych i morskich. Zjeść można kawior, raki, małże, a także oryginalne desery (np. zapiekane jabłka z białym serem i rodzynkami). Bardzo duży wybór win, zarówno odeskich, jak i innych ukraińskich. Dania w cenie 18-30 UAH. Pizzeria Pan Pizza, ul. Jekatierinskaja 43. Przytulna propozycja dla amatorów bardziej europejskiego jedzenia. Czysto, dość tanio i wiemy, czego się można spodziewać na talerzu. Klub Hawana Fidel, ul. Prieobrażenskaja. Całkiem sympatyczna i niedroga knajpka. Obok tanich napojów (także alkoholowych) można tu zamówić potrawy mięsne i rybne w cenie do 12 UAH, a cały obiad za 25 UAH. Klub Capitan Morgan, ul. Riszeliewskaja 17. Oryginalna knajpka dla miłośników harley'ów i piractwa. Grill-Tawerna towczyj, ul. Jekaterinskaja 30. Restauracja z wystrojem myśliwskim, może nieco zbyt CU T3 O 341 s 342 pretensjonalnym, ale za to serwująca znakomite jedzenie. Sala restauracyjna posiada klimatyzację. Podaje się tutaj znakomitego suma zapiekanego z warzywami {Usatyj owoszcz) za 35 UAH. Po za tym kuchnia myśliwska i domowa. Pub Pilot, róg ulic Lanzeronowskaja i Jekatierin-skaja. Duży pub piwny, gdzie spróbować można kilku gatunków piw, m.in. znakomitego odeskiego Czor-nomora. Sporo ludzi młodych, którzy słuchają głośnej muzyki (rosyjskiej i zachodniej) i tańczą. Pub Gambrinus, róg ulic Dieribasowskaja i Żukowa. Firmowa knajpa drugiego, mniejszego i mniej znanego browaru odeskiego o takiej samej nazwie. Czynna od 10.00 do 24.00. Koniecznie trzeba spróbować tutejszego ciemnego piwa! Restauracja Deżawiu, ul. Jekatierinskaja płosz-cziad 1. Jeden z najoryginalniejszych kompleksów ga stronomiczno-rozrywkowych w mieście, utrzymany w stylu soc-retro. Obok bankomat.W kilku salach nagromadzono mnóstwo gadżetów i elementów scenografii, wykorzystanych do kręcenia znanej polskiej komedii z Jerzym Stuhrem w roli głównej. Zobaczymy tutaj starą limuzynę, fragment statku Abchazja, czy bar z wielkim napisem „Bułocznaja". Obsługa ubrana jest w rozmaite stroje rodem z minionej epoki - marynarskie mundurki czy leninówki i podkolanówki. Przed fasadą ozdobioną olbrzymim neonem w kształcie sierpa i młota stoją stare automobile do wynajęcia na re-tro-eskapadę po Odessie. W nocy szaleństwo sięga tu zenitu - otwiera swe podwoje kasyno, a o 22.00 rozpoczyna przedstawienie „Teatr Super-Erotyczny «Młoda Gwardia»". Informator Poczta mieści się przy ul. Sadowa 10 i jest czynna w godz. 8.00-19.00, z przerwą 13.00-14.00. Punkt rozmów międzynarodowych znaleźć można przy ul. Kanat-naja, naprzeciw hotelu Oktiabrskaja (czynny w godzinach 10.00-22.00).Numer kierunkowy:482 (przy numerach 7-cyfrowych). Informacja miejska - teł.: 09. Taksówki-tel.: 077,080. Z poczty elektronicznej można skorzystać min. przy ul. Prieobrażenskaja 37 i ul. Katierininskaja 75. Duży klub internetowy, czynny przez 24 godziny, znajduje się przy ul. Riszeliewskaja 58 (od ulicy widoczne są dwie nazwy: Planeta Internet i Neo@club). Kantorów jest bardzo dużo - im dalej od dworca, tym lepszy kurs, ale i tak wszędzie gorszy, niż w centrum Lwowa, czy Symferopola. Bankomatów jest rów- nież dość sporo, np.: przy ul. Riszeliewskaja 2 (sklep Diel-fin), ul. Riszeliewskaja 7 (kafe Baffalo), ul. Dieribasowskaja 14, pi. Grieczieskaja 1. Nie ma problemu ze znalezieniem potrzebnych artykułów spożywczych czy przemysłowych. Dobrze zaopatrzone sklepy mieszczą się przy ulicach Jekatierinskaja, Prieobrażenskaja i w okolicy. Sklepy czynne są najczęściej do godziny 18.00, spożywczedo19.00, sporo też jest sklepów całodobowych. Kilka z nich znaleźć można na ulicy Riszeliewskaja - najbliższy znajduje się pod nr 57 - idąc od dworca kolejowego po prawej Najtaniej zakupy zrobimy rzecz jasna na bazarach: najbliżej centrum jest Priwoz - na lewo, stojąc tyłem do gmachu dworca kolejowego. Na przedmieściach zaś położony jest „7 km" - największe targowisko na Ukrainie. Dużym zagłębiem pamiątkarskim jest skwer przy końcu ul. Dieribasowskaja, przy Parku Miejskim (Gor-sad), w pobliżu odlanych figur Lwa i Lwicy oraz oryginalnego pomnika Leonida Utiesowa. Można tutaj kupić przeróżne drobiazgi - np. lakierowane muszle, czy kompozycje z zasuszonych stworzeń morskich, przeróżne okręty w butelce, matrioszki w wersji tradycyjnej lub nowoczesnej, np. z podobiznami polityków lub kozaków (te ostatnie kosztują 100 UAH) lub cesarskie jaja wielkanocne, nawiązujące do słynnych wyrobów XIX w. firmy Faberge (ceny: 100-300 UAH). Wokół kamienicy na północ od pi. Grieczieskaja rozłożyły się księgarnie i stragany bukinistów - ceny są wszędzie zbliżone, wyższe niż we Lwowie. Tuż obok, na rogu ulic Dieribasowskaja i Prieobrażenskaja, wznosi się monumentalny, ?I?-wieczny pasaż handlowy, czynny codziennie od 10.00-19.00. Wejście od obu wspomnianych ulic. Plaie Wybrzeże na północ od centrum zajmuje odeski port morski, plaże zaś rozciągają się na wschód od centrum, na południe od Przylądka Łanżeron - aż do portu w lli-czewsku. Są one piękne: szerokie i piaszczyste, ale morze w obrębie miasta jest niezbyt czyste. Odcinki bezpłatne są mocno zatłoczone, zaś płatne - drogie (5-20 UAH, za to z kelnerami, roznoszącymi napoje). Na plażę najbliżej dworca - Otrada (??????) kursuje kolejka linowa. Na północ od niej rozciąga się bezpłatna plaża Łanżeron (????????). Najpopularniejsza i jednocześnie najdroższa jest plaża Arkadia (???????), w rekreacyjnej dzielnicy o tej samej nazwie, na południe od dworca. Tu też znajdują się najdroższe hotele. Ten rejon miasta nazywany jest zresztą odeskim Las Vegas-życie nie ustaje tu przez całą noc. MINIROZMOWKI POLSKO-ROSYJSKIE Uwagi ogólne o pisowni, wymowie i transkrypcji stosowanej w przewodniku W przewodniku trzymamy się dość luźno oficjalnych zasad transkrypcji słów rosyjskich, mając na celu jak najbardziej ułatwić przeciętnemu turyście poprawne rozumienie i wypowiadanie się w języku rosyjskim. Słowa pisane kursywą w kwadratowych nawiasach to transkrypcja fonetyczna, wszystko inne (np. nazwy ulic), to mniej lub bardziej wierna transliteracja. Pisownia. Literze ? nie odpowiada żaden dźwięk, jest to tylko oznaczenie miękkości poprzedzającej spółgłoski. Litera ? na wymowę nie ma większego wpływu. Literę e najczęściej w druku zapisuje się jako e. W zapisie ręcznym i kursywą niektóre literki wyglądają inaczej: ? - e, r - ?, ? - ?/?, ? - u, n -n, T-m. Spółgłoski. Charakterystyczne jest przednio-językowo-zębowe ? [I], zwane u nas „kresowym". Miękkie ś, ż, ć wymawiamy bardziej twardo niż w języku polskim (????i?, ????? [sjeryj, 6z'ero]), jak w wyrazie sinus. Spółgłoski ?, ?, ? są zawsze twarde (????? ,'żyznj), w przeciwieństwie do ?, ?, które wymawiane są bardzo miękko, prawie jak ć, ść (??? [czia]]). Literę r w końcówkach typu -oro, -ero wymawiamy jako w (???????? [gór kawa]). Samogłoski. Samogłoski w sylabach akcentowanych wymawiane są czysto i wyraźnie, zaś w nieakcentowanych jako silnie zredukowane. Charakterystyczne jest a/ran/e, czyli zamiana o na a w sylabach nieakcentowanych (?????? [matakó]). Gdy ?, ?, ? znajdują się po spółgłosce, wymawiane są w sposób zredukowany, oznaczając tylko jej miękkość (????, ???? [niania, ???. Zaimek zwrotny -?? [sa] (się) piszemy razem z czasownikiem i wymawiamy twardo, często redukując do miękkiego -?? [s'[. Akcent i transkrypcja. Akcent jest ruchomy i stanowi prawdziwe utrapienie uczących się któregokolwiek z języków wschodniosłowiańskich. Może padać na dowolną sylabę w wyrazie, często będąc jedynym wyznacznikiem formy gramatycznej (???? [ruki]- ręki, ???? [ruki]- ręce), czy znaczenia (????? [stoit]- kosztuje, ????? [stait]- stoi). W tym przewodniku akcent zaznaczamy poprzez znak' nad samogłoską w pozycji akcentowanej, tylko jeśli odbiega od polskiej normy, czyli wtedy, gdy nie pada na drugąsylabę od końca. Znak ó oznacza akcentowane o, nie zaś u zamknięte. Miękkość oddajemy przez / lub, jeśli wymowa odbiega znacznie od polskiej, znakiem ' po miękkiej spółgłosce (z', s', c', l', r'j, bądź też przez j w sylabach akcentowanych. Alfabet rosyjski - ??????? ??????? Litery rosyjskie Odpowiedniki Aa [al ? ? ? [be[ b ? ? [we] w ?? [gel g ?? [de] d Ee /ej je E e W jo ? ? [żej ż 3 ? [ze] z ?? [i] i ? ? [i kratkaje] i K ? [ka] k ? ? [et] ł M ? [em] m H ? [en] n Oo [o] 0 ? n [pe] P P p [er] r Cc [es] s ?? [te] t ? ? [ul u ?? /ef] f X x [cha] eh ?? [cel c ? ? [czie] cz UJ ? [sza] sz ? ? [szczia] szcz ? ? [twiordyj znak] (znak twardy) ?I?i [?] ? ? ? [miachkij znak] (znak miękki) ?? [? abarótnaje] e ?? ??] j" ? ? [ja] ja 0 ???? [nul'] 1 ????, ????, ???? [adin, adna, adnó] 2 ???, ??? [dwa, dwie] 3 ??? [trij 4 ????i?? [czietyrie] 5 ???? [piat] 6 ????? [szesf] 7 ???? [sjem] 8 ?????? [wos'em'J 9 ?????? [diewiaf] 10 ?????? [diesat] 11 ??????????? [adinnaccaf] 12 ?????????? [dwienaccaf] itd... 20 ????????[dwaccaf] ?? ???????? [triccaf] 40 ????? [sorak] (!) 50 ????????? [piadiesat] 60 ?????????? [szesdieśat] 60 ????????? [sjemdies at] 60 ??????????? [wós emdies at] 90 ????????? [diewianosta] (!) 100 ???, ??????, ??????, ??????? [sto dwiesti, Wsta, piafsót] 1000 ??i????, ??? ??i???? [tysaczia, dwi tysaczij Pierwszy, drugi, trzeci, czwarty, piąty, szósty, siódmy, ósmy, dziewiąty ... setny - ?????i?, ??????, ??????, ?????????, ????i?, ??????, ???????, ???????, ??????? ... ????i? [pierwyj, wtarój, trietij, czietwiortyj, piatyj, szestój, sjed'mój, was'mój, diewiatyj... sotyj] Która godzina? - ??????i? ???? [katoryj czias?] 1.00, 2/3/4.00, 5.00 - ???? ???, ???/???/????i?? ????, ???? ????? [adin czias, dwa/tri/czietyrie cziasa, piat' cziasów] 1.20 - ?????? ???????? / ???????? ??????? [diesat dwaccaf I dwaccaf wtamwa] 8.30 - ?????? ???????? / ??? ???????? [wosem triccaf I pot diewiatawa] 6.40 - ????? ????? / ??? ???????? ???? [szesf sorak I bies dwaccati sjem'] Dzień, doby, tydzień, miesiąc, rok - ????, ?????, ??- ????, ?????, ???[dień, sutki, niedielia, miesac, god] Ranek, południe, wieczór, noc, północ-????, ???????, ?????, ????, ??????? [utra, potdień, wieczier, noc, potnoć] Rano, wieczorem, codziennie, co drugi dzień, wcześnie, późno - ?????, ???????, ?????????, ????? ????, ????, ?????? [utram, wieczieram.jeżedniewna, czierez dień, rana, poznaj Dni tygodnia - ??? ?????? Poniedziałek - ??????????? \paniedielnik] Wtorek - ??????? [wtórnik] Środa - ????? [srieda] Czwartek - ??????? [czietwierg] Piątek - ??????? [piatnica] Sobota - ??????? [subbofa] Niedziela - ??????????? [waskriesjenie] Uwaga: ??????????? - Wielkanoc Miesiące - ??????i I. ?????? \janwar~\ II. ??????? [fiewral] III. ???? [mart] IV. ?????? [aprief] V. ??? [maj\ VI. ???? [ijiiń] VII. ???? [ijiil] VIII. ?????? [awgusfl IX. ???????? [s'en(/śbrl X. ??????? [aktiabr] XI. ?????? [najabr'] XII. ??????? [diekabr] Pozdrowienia i zwroty grzecznościowe -??????????? ? ???????i? ?????i ????????? Dzień dobry! - ?????i? ????! ????????????! [dobry/ dień, zdrastwujtie] Cześć! - ??????! [priwietf] Do widzenia - ?? ????????! ?? ???????! [da swidanija, da wstrieczi] Powodzenia! - ?????????! ?????! [szcziasliwa, udaczi] Przepraszam - ????????/????????, ?????????? [izwinitie/prastitie, pażalsta]. Zaś jeśli chcemy przejść: ????????? ??????! [razrieszytie prajtif] Proszę - ?????????? [pażalsta] Dziękuję - ??????? [spas/oa] Nie ma za co, nic nie szkodzi - ?? ?? ???, ?????? [raezaszto, nicziewó] Uwaga! Do osób nieznajomych, starszych zwracamy się przez „wy" (czyli w pluralis majestaticus). Zaś by wyrazić szacunek, używamy tzw. patronimikum, czyli imienia odojcowskiego (???????? [ótcziestwo]). Gdy go nie znamy, namiastką naszego „Pan" posłużą słowa: ???????? [gaspadin] (Pan), ??????? [gaspaża] (Pani), np. ???????? ????? ??????? (Władimir lljicz Ulianow), ???? ????????? ????????? (Anna Siergiejewna Kurnikowa), ???????? ????? (gaspadin Putin). Poza tym pamiętajmy zawsze o używaniu słów „przepraszam" i „proszę". Pytania podstawowe - ????????? ???????i Czy pan/pani mnie/nas zrozumiał/-a? - ??i ????/??? ?????????? [wymienia/nas panimajetie?] Kto to jest? - Kto ???? [kto eta?] Co to jest? - ??? ???? [szto eta?] Gdzie jest najbliższy/najbliższa...? - ??? (????) ?????????/?????????...? [gdie (jest) bliżajszyj/ bliżajszaja?] Kiedy się znowu spotkamy? - ????? ??i ????? ??????????? [kagda ?? apiaf wstrietimsa?] Co u ciebie? - ??? ????? [??? dieta?] Jak się masz? - ??? ?????? [??? żyzń?] Ile to kosztuje? Po ile...? - ??????? ??? ?????? ?? ???????...? [skolka etastoit?] ? co chodzi? - ? ??? ????? [w cziom dieta?] Czego Pani/Panu trzeba? - ??? ??? ?????? [szto wam nużna?] Przydatne zwroty-??????????????i? ????????? Proszę mi powiedzieć... - ???????, ??????????... [skażytie pażalsta] Czy mówi pan/pani po polsku? - ??i ???????? ??- ???????? [wy gawaritie pa polski?] Proszę mówić wolniej! - ????????, ??????????, ?????????! [gawaritie, pażalsta, miedlienniejel] Proszę o... - ????? ???, ??????????... [dajtie mnie, pażalsta] Nie potrzeba, potrzebuję... - ?? ????, ??? ????... [nie nada, mnie nada...] Chcę wymienić walutę - ? ???? ???????? ?????? [ja chacziu abmieniaf waliutu] Jaki jest kurs...? - ????? ????..? [kakój kurs?] Skąd pan/pani jest? - ??i ??????? [wy atkuda?] Dokąd pan/pani jedzie? - ???? ??i ?????? [kuda wy jedietie?] Jestem z Polski. - ? ?? ?????? [ja is polshy] Jak panu/pani na imię?- ??? ??? ?????? [??? was zawili?] Jak się pan/pani nazywa? - ??? ???? ???????? [??? wasza familia?] Nazywam się... - ???? ?????... [mienia zawili] Jestem Polakiem/Polką - ? ?????/?????? [ja paliaklpolka] Mieszkam w Krakowie na ulicy... - ? ???? ? ??????? ?? ?????... [ja żywit w Krakawie na ulice] Jestem obywatelem polskim - ? ???????? ????????? [ja polski] grażdanin] Skradziono mi dokumenty/pieniądze - ? ???? ?????? ?????????i/?????? [u mienia ukrali dakumienty/ dieńgi] Czy może mi pan/pani pomóc skontaktować się z Konsulatem/Ambasadą Polską? - ??i ?????? ??? ?????? ????????? ? ???????? ????????????/ ???????????? [wy móżetie mnie pamóć swiazafsa s polskim kónsulstwam/pasolstwam?] Przyjechałem przedwczoraj/wczoraj - ? ??????? ?????????/????? [ja prijechal pazawczieralwcziera] Wyjeżdżam jutro/pojutrze - ?????? ??????/ ??????????? [ujezżaju zawtralposliezawtra] Zarezerwowałem/-am pokój na nazwisko... - ? ???????/-? ?????, ??? ???????... [ja zakazał/ zakazała nomier, maja familia] Chciałbym/-abym pokój jedno-/dwu-/trzyosobowy (na ... osób) -? ??i ?????/-? ????-/????-/??????????i? ????? (?? ... ???????) [ja by chatietl-a adna-ldwuch- Ariochmiestnyjnomier (na ... czielawiek)] Czy jest ciepła woda? - ?????? ???? ????? [tióplaja wada jest'?] Kierunki i pytania o drogę - ??????????? ? ???????i ? ?????? Północ, południe, wschód, zachód - ????? [sjewier], ?? [jug], ?????? [wastók], ?????, [zapad] Prosto - ????? [??i???] W górę, w dół, na górze, na dole - ?????, ????, ??????, ????? [wwierch, wniz, wwierchu, wnizii] Skręcić w prawo, lewo- ????????? ?? ?????, ?? ???? [powemuf na prawa, na liewa] Jak dojść/dojechać do...?-??? ?????/??????? ??...? [??? dajti/dajechaf da...?] Pieszo - ?????? [pieszkóm] Zabłądziłem/-am - ? ??????????/??????????? [ja zabliidilsa/zabludilas'] Droga, ulica, zakręt-??????, ?????, ??????? [daroga, ulica, pawarót] Skrzyżowanie, ścieżka, źródło - ???????????, ?????, ??????/????????/b/erie*riosfa(t, (rapa, radnik, istocznik] Transport - ????????? Pociąg, autobus, samochód - ?????, ???????, ?????? [pojezd, awtobus, maszyna] Wagon restauracyjny - ?????-???????? [wagon- riestaran] Przedział - ???? [????] Bilet - ????? [biliet] Dworzec kolejowy - ???????????????? ?????? (??- ??????) [żelieznadarożnyj wakzśl (żedewakzalj] Dworzec autobusowy - ?????????? [awtawakzal] Przystanek - ????????? [astanowka] Informacja, informacja miejska - ??????????, ?????????? [sprawacznaja, gorsprawka] Peron, stanowisko - ????????? [platforma] Tor - ???? [puf] Rozkład jazdy - ?????????? [raspisanije] Gdzie jest przechowalnia bagaży? - ??? (?????????) ?????? ????????? [gdie (nachóditsa) kamiera chranienija?] O której godzinie odjeżdża następny do...? - ????? ???? ????????? ????? ?...? [kagda idiótsliedujuszczij pojezd w...] Gdzie ma przystanek autobus do...? - ??? ????????? ???????? ?...? [gdie astanowka awtóbusa w...?] Proszę dwa bilety do... - ?????, ??????????, ??? ?????? ?... [dajtie, pażalsta, dwa bilieta w...] Czy ten autobus zatrzymuje się w...? - ?????????- ?????? ?? ???? ??????? ?...? [ostanawliwajetsa li etat awtobus w...?] Zakupy i wyżywienie - ??????? ? ??-????? Otwarte od... do... - ?????i?? ?... ??... [atkryta s... do...] Artykuły spożywcze (sklep spożywczy) - ????????, ?????????? [pradukty, prodtawary] Artykuły przemysłowe - ?????????? [promtawaty] Sklep - ??????? [magazin] Proszę o małą/dużą kawę ze śmietanką- ????? ???, ??????????, ?????????/??????? ????? ???? ? ??????? [dajtie mnie, pażalsta, malienkuju/balszuju cziaszku kofie s malakótn] Proszę o herbatę z cytryną/bez cukru - ????? ???, ??????????, ??? ? ???????/??? ?????? [dajtie mnie, pażalsta, cziaj z limonamlbiez sachara] Nie, dziękuję, to wszystko! - ???, ???????, ??? ???! [niet, spasiba, eta fsjoi] Proszę o rachunek! - ???, ??????????! [cziek, pażalsta!] 10 deko - ??? ??????? [sto grammaw] (100 g) Kilo - ????????? [kilagram] Pół, cały - ????????, ???? [palawina, wieś'] Wystarczy - ?????? [chwatit] Za mało/dużo - ??????? ????/????? [sliszkam mala/mnoga] Mniejszy, większy, wielki - ???????, ???????, ??????? [mienszyj, bolszyj, balszój] Chleb, mięso - ????, ???? [chlieb, miasa] Żółty ser - ??????? cup [twiordyj syr] Pasztet, kiełbasa - ??????, ??????? [pasztiet, kalbasa] Woda min., gazowana/niegazowana - ??????????? ????, ? ?????/??? ???? [minieralnaja wada, s gazam/biez gaza] Piwo, wino, wódka - ????, ????, ????? [piwo, wino, wódka] Apteka, lekarz - ??????, ???? Szpital, punkt medyczny - ????????, ???????? [balnica, miedpCinkt] Lekarstwa - ????????? [liekarstwa] Brzuch, Żołądek - ?????, ??????? [żywot, żeludak] Gardło, usta - ?????, ??? [gorio, rot] Ból głowy - ???????? ???? [galawnaja bot'] Gorączka - ??????????? [tiempieratura] Aspiryna - ??????? [aspirin] Bandaż, plaster - ????, ??????i?? [binr, plastyr'] Tabletka od... -???????? ??... [tabiietkaot...] Witamina C - ??????? ? (?) [witamin ce] Woda utleniona - ???????? ???????? [pieriekis wadaroda] Co pani/panu dolega- ?? ??? ?????????? [na szto żalujeties'] Jestem cukrzykiem/alergikiem - ? ???? (?????????) ??????/???????? ??... [u mienia (sacharnyj) diabietfalliergija na...] Źle się czuję - ? ????? ???? ???????? [ja płocha sebia cziustwuju] Przeziębienie, biegunka, zaparcie - ????????, ?????, ????? [prastuda, panós, zapór] Jak mam to zażywać? - ??? ??? ?????????? [??? etaprinimat'?] Na poczcie - ?? ????? Znaczek, list, pocztówka - ?????, ??????, ?????i??? [marka, pismo] Koperta - ??????? [kanwiert] Karta telefoniczna - ?????????? ?????/???????? [tieiiefónnaja karta/kartaczka] Zadzwonić (do kogo?) - ????????? (komu?) [pazwanif] Rozmowa międzymiastowa/międzynarodowa - ??????????????/?????????????? ???????? [mieżdugarodnyj/mieżdunarodnyjrazgawór] Zaliczka - ??????? [zadatak] SPIS RANEK W TEKŚCIE RAMKI BIAŁE Borelioza 16 Placówki dyplomatyczne 18 Polsko - ukraińskie przejścia graniczne (z północy na południe) 20 Ukraińskie koleje 22 Kupowanie biletu 23 Jajły i ich najwyższe szczyty 29 Temperatury Krymu 32 Opady Krymu 33 „Dni kąpielowe" na Krymie 34 Średnie temperatury wody morskiej 36 Rośliny lasostepu 37 Rośliny suchych muraw 38 Gatunki roślin śródziemnomorskich 39 Niektóre endemity Krymu 40 Rośliny trujące i lecznicze 40 Niektóre zwierzęta stepu 42 Niektóre zwierzęta gór Krymu 43 Fauna Morza Czarnego 44 Największe skupiska Tatarów krymskich po wysiedleniu, 1 stycznia 1949 r. 67 Podanie duchownego Jakuba 72 Morza oblewające Krym - Czarne i Azowskie 28 Ciekawostki geologiczne 32 Halofity 37 Polski badacz Krymu 41 Armia tatarska 50 Wioski potiomkinowskie 58 Nazwa „Tatarzy" 65 Schizma 74 Składanie krwawych ofiar 76 Pięć filarów islamu 77 Kalendarz księżycowy Karaimów 78 Oto na was sprowadzę... 79 Ten Boski sławny... 85 Najwięksi pisarze i poeci tatarscy 86-87 Kaligrafia w sztuce islamu 89 Tradycyjna pieśń tatarska 90 Sztuka haftu 91 Woreczek na tytoń 92 Wielcy wojownicy 93 Antoni Czechow na Krymie 102 Filmy polskie realizowane na Krymie 104 Ci okrutni koczownicy 105 Jak powstało wino Madera 110 Nurkowanie na Krymie 136 Republika Kazantip 162 Autokefalia 74 Bakłażany w pomidorach po krymsku 108 na Wino krymskie w praktyce 111 Wybrana dyskografia Enwera Izmaiłowa 121 Tabela orientacyjnych odległości między wybranymi miastami (w km) 127 Ważne numery telefonów i numery kierunkowe 135 Uwaga! 137 Odjazdy z Symferopola 145 Tramwaje w Eupatorii 159 Droga przez jezioro Donuzław 163 Dworzec autobusowy 190 Rejs na Złotą Plażę 199 Trasa Romanowska 223 Marszrutki w Wielkiej Jałcie 237 Róże bazaltowe 261 Koleją do Kerczu 270 Bezpieczeństwo 282 Dojazd do Jaskini Marmurowej 304 le- Kijów w pigułce 321 Język Odessy 330 Cisza Morska (NawysokościTarkankut) 163 Legenda o powstaniu Bakczysaraju 169 Grób Potockiej 173 Święty Klemens 180 „Szperacze" 182 Nikołaj Pirogow 188 Chrzest Księcia Włodzimierza 193 Legenda o pięknej Hikei 197 Bałakława u Homera 201 Uzdrowicielka ze Starego Krymu 215 Legendy Ajudahu 224 Okręgi winiarskie 230 Jak założono Jałtę 231 Liwadia 240 Cypel Aj-Todor 245 Legenda o skałach Panna, Mnich i Kot w Simeiz 253 Legenda o Panieńskiej Baszcie w Sudaku 267 Książę Lew Golicyn 268 Styl kerczeński 273 Cesarz Mitrydates 277 Indianie na Mangupie 290 Despotat Teodoro 293 Czatyrdah 297 Legenda o Jaskini Tysiąca Głów na Czatyrdahu 303 Pomniki Odessy 336 RAMKI SZARE INDEKS Adzymuszkańskie kamieniołomy 279 Ajudah 224 Ałupka 248 Ałuszta 205 ? Bakczysaraj167 Bałakława 199 Biała Skała 211 Biełogorsk 211 Binbasz-Koba zob. JaskiniaTy-siacziegołowaja Bondarienkowo 279 C ChersonezTaurydzki 193 Cisowa Szczelina zob.Tisowo-je Uszczielie Cypel Fonar 279 Czarcie Schody 254 Czatyrdach 297 Czelter-Koba (monastyr) 289 Czelter-Marmara (klasztor) 297 Czerwona Jaskinia 311 Cziernomorskoje 166 Czistienkoje 167 Czufut-Kale176 D Demerdży 307 Dobroje 204 Dolina Przywidzeń 309 Dżangul 165 E Eklizi-Burun 300 Eltigen (Gieroiewskoje) 278 Eski-Kermen (twierdza) 295 Eupatoria 153 F Fersmanowo 203 Fiolent przylądek 198 Foros 255 G Gaspra 243 Grota Partyzancka 302 Gurzuf 226 J Jałta 231 Jaskinia Chołodnaja 302 Jaskinia Emine-Bair-Chosar 305 Jaskinia Marmurowa 304 Jaskinia Tysiąca Głów 303 Jaskółcze Gniazdo 245 Jenikale (twierdza) 279 K Kaciweli 254 Kaczy-Kalon (klasztor) 287 Kastropol 254 Kazaczje 198 Kazantyp przylądek 272 Kercz 273 Kijów 321 Koktebel 257 Koreiz 246 Kurortnoje 280 Kyz-Kermen (twierdza) 288 L Liwadia 240 Lwów 315 t Łozowoje 203 M Mały Atliesz 165 Mangup-Kale (skalne miasto) 291 Massandra229 Mieżwodnoje 165 Mirnyj 162 Mischor 247 Morskoje 270 Mramornoje 204 N Nikita 228 Nowa Plaża 161 Nowofjodorowka 152 Nowy Świat 268 O Odessa 329 Olieniowka 165 Opolzniewoje 254 Oreanda 243 Parkowoje 254 Partenit 224 Pieriewalnoje 204 Pionierskoje 203 Primorskij 271 Puszkino 224 R Rezerwat Kara-Dag 259 Rybaczje 270 S Saki 148 Sanatornoje 255 Sewastopol 180 Sfinksy 175 Simeiz 252 Skalistoje 167 Słoneczna Dolina 261 Sołnyszko 152 Stary Krym 212 Sudak262 Surb-Chacz (klasztor) 216 Suuk-Koba zob. Jaskinia Chołodnaja Symferopol 137 Szcziołkino 271 Sztormowoje 162 Szułdan (monastyr) 294 T Tarchankut półwysep 163 Teodozja 217 Tepe-Kermen (twierdza) 286 Tisowoje Uszczielie 302 Topoliowka 212 Twierdza Sjujreńska 289 U Uczan-Su wodospad 240 Uspieńskij Monastyr 176 Uties 223 W Wielki Atliesz 165 Wielki Kanion 313 Wodospad Srebrny 314 Z Zaoziornoje 162 Zatoka Kozacka 198 Zariecznoje 204 horyzonty i, i .. i- klub droży KRYM - WYPRAWA PO ZŁOTE RUNO Krym - ten niezwykły półwysep, otoczony przez wody mórz: Czarnego i Azowskiego, skupia na niewielkiej przestrzeni niezwykle różnorodne pejzaże, klimaty, elementy rzeźby terenu, osobliwości flory i fauny oraz bogatą historię. Według greckiej mitologii wzdłuż krymskich brzegów żeglowała wyprawa po złote runo. Argonauci nie zdecydowali się jednak zejść na ląd w obawie przed wojowniczymi Amazonkami... Zobacz z nami bogactwo Krymu! zapraszamy również na inne wyjazdy z Klubem Podróży HORYZONTY WYPRAWY PRZYRODNICZE -to wyjazdy z przewodnikami, którzy potrafią zajmująco opowiedzieć o roślinach, zwierzętach i krajobrazach. Trasy wiodą przez parki narodowe, rezerwaty, ostoje dzikiej przyrody. Wiosna w dolinie Biebrzy, Kraina bagien (Białoruskie Polesie), Słowacja znana i nieznana, W słońcu Andaluzji, W kraju maskonura (Islandia), Krajobrazy Laponii, Śladami Wikingów, Tańcząc z orkami (Norwegia) )ZNAWCZE - naszym celem są regiony, które ka i odmiennością obyczajów: gdzie można alnej kulturze i przyjrzeć tradycyjnemu stylowi życia. ranę cerkwie (Rumunia), Wyprawa pozłotę runo acji starożytnego wschodu (Syria i Jordania), Kraj 'ainietepui (Wenezuela), W cieniu baobabu, w kolorze hebanu WĘDRÓWKI GÓRSKIE - propozycje dla osób nie wahających się ruszyć w góry z plecakiem. Wiosenne przełomy (Słowacja), Góry Apuseni (Rumunia), Pod niebem i pod ziemią Słowenii, Syberyjska przygoda, Syberia z grzbietu renifera, Sanktuarium Annapurny (Nepal), Przez himalajskie księstwa: Spiti i Kinnaur (Indie) Zobacz aktualną ofertę na naszych stronach: www.horyzontyŁfil Zamów bezpłatny katalog, zadzwoń: Klub Podróży HORYZONTY, Warszawa, Al. Jerozolimskie 141/84 tel./faks: (022) 659 93 42, e-mail: biuro@horyzonty.pl AGENCJA -T-I-I RYST-YCZtsjĄ ?II??? 90-269 Łódź, ul. Piotrkowska 20, tel./faks: (0-42) 630 68 00 tel. (042) 630 60 70, e-mail: wileika@wileika.pl, www.wilejkajai Zapraszamy na Wołyń, Podole, Huculszczyznę, Bukowinę Rumuńską, Wileńszczyznę, Grodzieńszczyznę, Nowogródczyznę i Polesie, do Rosji i na Krym, na wycieczki szlakami: * Mickiewicza (Nowogródek, Wilno); * Orzeszkowej i Mickiewicza (Grodno, Nowogródek, Wilno); * Sienkiewicza (Lwów, Kamieniec Podolski, Chocim,Stanisławów); * Słowackiego (Lwów, Krzemieniec); Oraz niezwykłe, atrakcyjne, urocze i sentymentalne wyjazdy: * do Petersburga przez Finlandię (Białe Noce, Szlak Nadbałtycki); ' * do Moskwy (Wielkoruski Szlak, Złoty Pierścień); * do Kijowa i Czernihowa (Miasta Złotych Kopuł); * w Karpaty Wschodnie - Huculszczyzna; * Bukowina Rumuńska i Transylwania; * na Krym i do Odessy; Wyjazdy sanatoryjne: * Litwa (Draskienniki), Ukraina (Truskawiec, Krym), Białoruś (Wołkowysk) Organizacja konferencji oraz wyjazdów motywacyjnych (incentive). Proponujemy imprezy szkolne i młodzieżowe oraz trasy wycieczkowe i pielgrzymkowe zgodne z życzeniem Klientów. WYJAZDY PIELGRZYMKOWE na Polskie Cmentarze Wojenne w Katyniu i Miednoje w Rosji oraz Charkowie na Ukrainie. WIZY DO ROSJI I NA BIAŁORUŚ Krym ««affi Półwysep rozmaitości 2005.1 Szanowni Podróżnicy! Zachęcamy gorąco do wstąpienia do Klubu Bezdroznika Członkostwo w Klubie to możliwość łatwiejszego i tańszego nabycia przewodników, map, atlasów, rozmówek, książek podróżniczych oraz wydawnictw multimedialnych. Klub Bezdroznika powstał dla Was - ludzi podróżujących po świecie i poszukujących informacji przydatnych podczas planowania podróży. Informacje te są w zasięgu ręki, a znajdziecie je w przewodnikach wydawnictwa Bezdroża oraz w portalu podróżniczym www.bezdroza.com Aby zostać członkiem Klubu, wystarczy wypełnić niniejszą ankietę i wysłać ją na adres wydawnictwa. Ze swojej strony zapewniamy: • wysyłkę katalogu wydawniczego Bezdroży dwa razy w roku (październik/listopad i kwiecień/maj) • 3% zniżki dla Członków Klubu na zakup towarów oferowanych w księgarni internetowej www.bezdroza.com • udział w przeznaczonych wyłącznie dla Klubowiczów konkursach z cennymi nagrodami • subskrypcję Internetowego Informatora Podróżniczego www.bezdroza.com wysyłanego drogą e-mailową (zainteresowanych subskrypcją prosimy o zaznaczenie pola krzyżykiem ? oraz podanie adresu e-mail w ankiecie) ___________________________________________TWOJE PODRÓŻE____________________________________________ 1. Jakie miejsca odwiedziłeś: odwiedzisz: ? Europę Zachodnią (Niemcy, Austria, Włochy i wszystkie kraje na zachód od nich, z W. Brytanią i Irlandią) ? ? Europę Północną (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Islandia) ? Europę Środkową i Południową (Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, kraje b. Jugosławii, Grecja) ? Europę Wschodnią (Utwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, europejska część Rosji) D ? Azję Północną i Środkową, w tym Chiny ? Azję Wschodnią (Kamczatka, Sachalin, Korea Pn. i Pd., Japonia) ? Bliski Wschód (Turcja i Iran oraz wszystkie kraje na południe od nich; bez Egiptu i Sudanu) D ? Azję Południową (od Afganistanu po Indie i Nepal) ? Azję Południowo-Wschodnią (od Bangladeszu po Indonezję i Filipiny) ? ? Afrykę Północną (od Maroka po Egipt) ? Afrykę (wszystkie kraje poza czterema na północy kontynentu) ? Amerykę Północną (USA i Kanada) ? ? Amerykę Środkową, w tym Meksyk i Panamę G Amerykę Południową P ? Australię i Oceanię 2. Jak długo jesteś zwykle w podróży? ? do 2 tygodni ? do miesiąca ? powyżej miesiąca 3. Jak często wyjeżdżasz za granicę na odpoczynek? ? raz w roku ? dwa razy w roku ? więcej niż dwa razy w roku 4. W jaki sposób podróżujesz? ? indywidualnie w grupach do 4 osób ? indywidualnie w grupach powyżej 4 osób Q w grupach zorganizowanych (wycieczki typowo objazdowe) P w grupach zorganizowanych (pobyt stacjonarny z możliwością uczestniczenia w wycieczkach) ? w inny sposób.................................................................................................................................................................... 5. Z jakich środków transportu korzystasz podczas podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)? ? kolej ? wypożyczony samochód ? żaglówka ? autobus, minibus ? motocykl / skuter ? kajak / ponton / katamaran Q samolot ? rower ? inne środki transportu.............. ? własny samochód ? statek ................................................. 6. Jakie są cele Twoich podróży (można zaznaczyć więcej niż jedną możliwość)? Q poznawanie kultury i sztuki Q aktywny wypoczynek Q poznawanie i obserwacja przyrody ? wyczyn sportowy ? inne................................................................................................................................................................................... V, ? 9 te Za Wi in Or W; Ol Pr I? W na Cr W 7. Gdzie zatrzymujesz się na nocleg podczas podróży? ? schronisko ? hotel średniej klasy ? pensjonat, tani hotel Q hotel wyższej klasy ? kwatery u miejscowej ludności Q pole namiotowe, kemping ? inne miejsca.............................................................................................................................................................. 8. Planując wyprawę korzystasz z informacji (można wybrać kilka odpowiedzi): ? w Internecie/jakie www:......................................................................................................................................... ? w magazynach turystycznych /jakie tytuły:.............................................................................................................. P w prasie codziennej / jakie tytuły i dodatki do gazet:................................................................................................ ? w przewodnikach / jakie wydawnictwa i serie:.......................................................................................................... ? od znajomych TWOJE OPINIE 9. Uwagi i opinie o tym przewodniku: 10. Gdzie został zakupiony przewodnik? 11. Skąd dowiedziałeś/dowiedziałaś się o tym przewodniku? 12. Ile tytułów Wydawnictwa Bezdroża poznałeś/poznałaś do tej pory? ? 1-3 ? 4-6 ? powyżej ? ? jeszcze nie znam ~ ~~~ TWOJE DANE ZZZUZ 1. Imię i nazwisko.......................................................................................................................................................................... 2. Data urodzenia (dd~ mm-rr)................................................................................................................................................... 3. Adres do korespondencji (ulica, nr domu i mieszkania, kod pocztowy, miasto lub miejscowość, województwo) 4. Telefon....................................................................................................................................................................................... 5. E-mail......................................................................................................................................................................................... 6. Wykształcenie: ? podstawowe ? średnie ? wyższe 7. Sytuacja społeczno-zawodowa: ? student, uczeń ? nauczyciel, pracownik naukowy ? wolny zawód (pracujący na własny rachunek, np. lekarz, prawnik, dziennikarz itp.) ? pracownik najemny (np. pracownik biurowy, urzędnik, ekonomista, inżynier, sprzedawca itp.) O przedsiębiorca (właściciel firmy), menedżer w większej firmie ? bezrobotny ? inny zawód Zgadzam się na przetwarzanie i wykorzystanie d!a celów promocyjnych moich danych osobowych przez firmę „Bezdroża" zgodnie z Ustawą z dnia 29.08.1997?. ? ochronie danych osobowych. PODPIS:............................................. Wydawnictwo Bezdroża, ul. Pychowicka 7,30-364 Kraków, tel./faks: (0-12) 269 29 61 www.csh.krym-info.com KRYMSKA AGENCJA TURYSTYCZNA WCZASY SAMOLOTOWE BEZPOŚREDNI PRZELOT SAMOLOTEM CZARTEROWYM LATAMY Z KATOWIC I WARSZAWY WYLOTY w każdą sobotę w okresie 25.06. - 17.09.2005 hotel MORĘ *"** hotel AO.UAPARK * hotel BASTION*" hotel PLANETA* pensjonat ZWIOZONY hotel KORONA *' hotel JAŁTA *** pensjonat KIROWA WYCIECZKI LOKALNE w grupach polskich Programy codziennych wycieczek w j.polskim w grupach polskich realizowane są autokarami/mikrobusami marek zachodnich z klimatyzacją z Jałty, Ałuszty, Sudaka i Ewpatorii, W stałej ofercie 16 wycieczek. Zapisy na wycieczki przyjmują rezydenci biura CRIMEAN SUN HOLIDAYS w godzinach 08:00 - 09:30 w: * Jałcie {hotel Jałta"* - restauracja Marmurowa) + Aiuszcie {hotel Morę"** - bar przy basenie głównym) + Sudaku {pensjonat Zwiozdny « recepcja) * Ewpatorii (hotel Planeta"* - recepcja). Zgłoszenia telefoniczne prosimy kierować pon numer +38 050 563 04 84 (z komórkowego) lub 8 050 563 04 84 {ze stacjonarnego) NOWOŚĆ !!! ODESSA ¦ AKERMAN - 1 dzień każdy piątek od 01.07.2005 z Jałty, Ałuszty, Sudaka i Ewpatorii HIT!!! SKALNE MIASTO + przejażdżka na osiołkach każdy czwartek od 30.06.2005 z Jałty i Ałuszty NA TOPIE ? CARSKI KRYM + Tajemnice Konferencji Jałtańskiej każdy poniedziałek od 27.06.2005 z Jałty I Ałuszty każdy wtorek od 28.06.2005 z Sudaka i Ewpatorii 95-022 Symferopol ul.Bela Kuna 19/238 tel. +38 050 563 04 84 fax +38 0652 51 40 80 lail: csh@krym-info.c Krasnoje 1 (???????)! olKijÓwI "'"V.....^ o|Lwow| ?—' ^Ł I MOdessal t^r Ł / '4