Robert Graves Raphael Patai Mity hebrajskie KSI�GA RODZAJU Prze�o�y�a Regina Gromadzka SPIS TRE�CI OD T�UMACZA WST�P 1. STWORZENIE �WIATA WED�UG KSI�GI RODZAJU 2. STWORZENIE �WIATA WED�UG INNYCH TEKST�W BIBLIJNYCH 3. MITYCZNA KOSMOLOGIA 4. GLOSY DO OPOWIE�CI O STWORZENIU 5. WCZE�NIEJSZE DZIE�A STWORZENIA 6. OPIS PIERWOTNYCH POTWOR�W 7. REEM I ZIZ 8. UPADEK LUCYFERA 9. NARODZINY ADAMA 10. TOWARZYSZKI ADAMA 11. RAJ 12. UPADEK CZ�OWIEKA 13. BUNT SAMAELA 14. NARODZINY KAINA I ABLA 15. AKT MI�OSNY 16. BRATOB�JSTWO 17. NARODZINY SETA 18. SYNOWIE BO�Y I C�RKI LUDZKIE 19. NARODZINY NOEGO 20. POTOP 21. PIJA�STWO NOEGO 22. WIE�A BABEL 23. PRZODKOWIE ABRAHAMA 24. NARODZINY ABRAHAMA 25. ABRAHAM I BO�KI 26. ABRAHAM W EGIPCIE 27. ABRAHAM RATUJE LOTA 28. PRZEPO�OWIONE TRUPY ZWIERZ�T 29. IZMAEL 30. ABRAHAM W GERARZE 31. NARODZINY IZAAKA 32. LOT W SODOMIE 33. LOT W SOARZE 34. OFIARA IZAAKA 35. ABRAHAM I KETURA 36. MA��E�STWO IZAAKA 37. IZAAK W GERARZE 38. NARODZINY EZAWA I JAKUBA 39. �MIER� ABRAHAMA 40. ZAMIANA PRAWA PIERWOR�DZTWA 41. SKRADZIONE B�OGOS�AWIE�STWO 42. MA��E�STWA EZAWA 43. JAKUB W BETEL 44. MA��E�STWA JAKUBA 45. NARODZINY DWUNASTU PATRIARCH�W 46. POWR�T JAKUBA DO KANAANU 47. JAKUB W PENUEL 48. POGODZENIE SI� JAKUBA Z EZAWEM 49. ZGWA�CENIE DINY 50. RUBEN I BILHA 51. JUDA I TAMAR 52. �MIER� IZAAKA, LEI I EZAWA 53. J�ZEF W STUDNI 54. J�ZEF ISULEJKA 55. J�ZEF W WI�ZIENIU 56. J�ZEF ZOSTAJE WICEKR�LEM 57. G��D 58. POWR�T BRACI 59. JAKUB W EGIPCIE 60. �MIER� JAKUBA 61. �MIER� J�ZEFA BIBLIOGRAFIA INDEKS OD T�UMACZA Podstaw� tego t�umaczenia jest ameryka�skie wydanie ksi��ki Roberta Gravesa i Raphaela Patai, Hebrew Myths, McGraw Hill Paperbacks, Nowy Jork 1989 (wyd. I: Doubleday and Co. 1963). Nazwy biblijne, imiona w�asne oraz cytaty przytaczam na og� wed�ug tzw. Biblii Tysi�clecia (Pismo �wi�te Starego i Nowego Testamentu w przek�adzie z j�zyk�w oryginalnych... z inicjatywy Benedyktyn�w Tynieckich, Pozna�-Warszawa 1990, wyd. III poprawione). W przypadku gdy polski przek�ad r�ni si� w spos�b istotny od wyrazu lub cytatu podanego przez autor�w, t�umacz� go z orygina�u angielskiego. W kilku uzasadnionych wypadkach rezygnuj� z poprawnej sk�din�d transkrypcji nazw podanej w Biblii Tysi�clecia. Pisz� na przyk�ad �Haran" i �Hetyci", a nie �Charan" i �Chetyci", gdy� taka pisownia przewa�a w literaturze naukowej. Imiona b�stw i bohater�w greckich podaj� w formie spolszczonej, kieruj�c si� pisowni� zastosowan� w polskim przek�adzie Mit�w greckich Roberta Gravesa (t�um. H. Krzeczkowski, Warszawa 1974). Pozosta�e nazwy w�asne oraz wyrazy pospolite hebrajskie, akadyjskie, arabskie, egipskie, greckie itd. podaj� wed�ug uproszczonej transkrypcji przyj�tej dla poszczeg�lnych j�zyk�w. Rezygnuj� z wprowadzania znak�w diakrytycznych na oznaczenie sp�g�osek, kt�re nie maj� odpowiednik�w w j�zyku polskim, by nie utrudnia� lektury ksi��ki polskiemu czytelnikowi. Rzadkie odst�pstwa od tej regu�y pojawiaj� si� jedynie tam, gdzie jest to istotne dla zrozumienia etymologii omawianych wyraz�w. R.G. WST�P Mity to udramatyzowane opowie�ci, kt�re sk�adaj� si� na �wi�ty statut uzasadniaj�cy ci�g�o�� starodawnych instytucji, obyczaj�w, obrz�d�w i wierze� na danym obszarze lub zatwierdzaj�cy wprowadzane zmiany. �Mit" jest wyrazem greckim, �mitologia" jest poj�ciem greckim, a badania mitologii oparte s� na greckich przyk�adach. Zwolennicy literalnego znaczenia, kt�rzy zaprzeczaj�, jakoby Biblia zawiera�a jakiekolwiek mity, w pewnym sensie maj� racj�. Wi�kszo�� mit�w traktuje o bogach i boginiach, kt�rzy uczestnicz� w ludzkich sprawach, opowiadaj�c si� po stronie rywalizuj�cych ze sob� bohater�w, podczas gdy Biblia uznaje tylko jednego, uniwersalnego Boga. Wszystkie �wi�te dokumenty przedbiblijne, kt�re spisano w j�zyku hebrajskim, zagin�y lub zosta�y celowo zniszczone. Nale�a�y do nich Ksi�ga wojen Jahwe oraz Ksi�ga Jaszara - epickie relacje z w�dr�wki Izraelit�w po pustyni i z podboju Kanaanu. Ksi�gi te zosta�y napisane we wczesnopoetyckim stylu hebrajskim, co mo�na stwierdzi� na podstawie kr�tkich fragment�w cytowanych w Ks. Liczb 21, 14, Ks. Jozuego 10, 13 oraz w 2 Ks. Samuela 1,18. Trzecia ksi�ga zosta�a podobno spisana na rozkaz Jozuego i sk�ada�a si� z siedmiu cz�ci zawieraj�cych opis Kanaanu i jego miast (Ks. Jozuego 18, 9). Ksi�ga historii Adama (Ks. Rodzaju 5, 1) sugeruje, �e istnia�a niegdy� szczeg�owa opowie�� o pierwszych dziesi�ciu pokoleniach, od Adama do Noego. Ksi�ga Jahwe, s�dz�c ze wzmianki w Ks. Izajasza 34, 16, by�a mitologicznym zbiorem ba�ni o zwierz�tach. Kilka innych zaginionych ksi�g, o kt�rych wspomina Biblia, takich jak Dzieje Salomona, Ksi�ga genealogii, Kroniki kr�l�w Judy, Kroniki kr�l�w Izraela, Kroniki syn�w Lewiego, na pewno zawiera�o sporo materia��w mitycznych. Dokument�w religijnych p�niejszych ni� Biblia jest bez liku. W ci�gu tysi�ca lat od momentu ustanowienia pierwszego kanonu biblijnego �ydzi z Europy, Azji i Afryki stworzyli ogromn� ilo�� pism. Stanowi�y one b�d� pr�by obja�nienia Prawa Moj�eszowego, b�d� historyczne, moralistyczne, anegdotyczne czy homiletyczne komentarze do poszczeg�lnych fragment�w Biblii. W obydwu przypadkach autorzy w��czali do swych pism obszerny materia� mityczny, gdy� mit zawsze s�u�y� za zwi�z�e zatwierdzenie enigmatycznych praw, obrz�d�w i obyczaj�w spo�ecznych. Jednak�e, w przeciwie�stwie do ksi�g kanonicznych, kt�re uznano za natchnione przez Boga i dlatego starano si� usun�� z nich najmniejsze �lady politeizmu, ksi�gi apokryficzne potraktowano bardziej pob�a�liwie. Wiele odrzuconych wcze�niej mit�w mog�o pojawi� si� ponownie w bezsprzecznie ortodoksyjnym kontek�cie postbiblijnych midrasz�w . Na przyk�ad w Ks. Wyj�cia 14, 23 czytamy, �e konie faraona, rydwany i je�d�cy, kt�rzy �cigali Dzieci Izraela, weszli za nimi w �rodek morza. Wed�ug jednego z midrasz�w (Mechilta diR. Szimon 51, 54; Mid. Wajosza 52) B�g przybra� posta� klaczy i zwabi� do wody egipskie ogiery w rui. Gdyby napisano, �e Demeter, bogini o g�owie klaczy, zatopi�a dzi�ki takiemu wybiegowi rydwany kr�la Pelopsa w rzece Alfejos, otrzymaliby�my ca�kiem sk�adny mit grecki. Jednak�e dla pobo�nego czytelnika midraszu by�a to jedynie fantastyczna metafora ukazuj�ca, jak dalece m�g� posun�� si� B�g, by ochroni� sw�j nar�d wybrany. Sama Biblia zawiera tylko drobne aluzje do zaginionych mitologicznych bogactw. Wzmianka bywa cz�sto tak lapidarna, �e mo�e pozosta� nie zauwa�ona. Na przyk�ad niewiele os�b, czytaj�c fragment: �Po nim by� Szamgar, syn Anat. Pobi� on o�cieniem na wo�y Filistyn�w w liczbie sze�ciuset ludzi - i on tak�e wybawi� Izraela" (Ks. S�dzi�w 3,31), skojarzy matk� Szamgara z krwio�ercz� ugaryck� bogini� mi�o�ci, dziewic� Anat, na cze�� kt�rej kap�a�skiemu miastu Jeremiasza nadano nazw� Anatot. Mitu o Szamgarze nie da si� odtworzy�, jednak�e jego bohater z pewno�ci� odziedziczy� wojenne m�stwo po swej dziewiczej matce, za� o�cie� na wo�y, kt�rym pobi� Filistyn�w, by� niew�tpliwie darem jej ojca, boga-byka Ela. Mimo wszystko Ks. Rodzaju nadal kryje w sobie szcz�tki opowie�ci o staro�ytnych bogach i boginiach przybieraj�cych posta� m�czyzn, kobiet, anio��w, potwor�w czy demon�w. Ew�, �on� Adama z Ks. Rodzaju, historycy uto�samiaj� z bogini� Hebat, �on� hetyckiego boga burzy, kt�ra nago dosiada�a lwa. U Grek�w Ewa sta�a si� bogini� Hebe, narzeczon� Heraklesa (zob. 10.10). W epoce Tell Amarna (XIV w. p.n.e.) pewien ksi��� z Jerozolimy nada� sobie tytu� Abdu-Heba, czyli �s�uga Ewy" (zob. 27.6). Lilit, poprzedniczka Ewy, zosta�a ca�kowicie wykre�lona z Pisma, cho� wspomina o niej jeszcze Izajasz pisz�c, �e zamieszkuje opustosza�e ruiny (zob. 10.6). W oparciu o midraszowe relacje dotycz�ce jej swobody seksualnej mo�na przypuszcza�, �e by�a bogini� p�odno�ci, kt�ra pojawia si� w sumeryjskim tek�cie religijnym Gilgamesz i wierzba jako Lillake (zob. 10.3-6). Istniej� przedbiblijne wzmianki o aniele Samaelu alias �szatanie". Po raz pierwszy pojawia si� on w historii jako Samal, opieku�cze b�stwo ma�ego hetycko-aramejskiego kr�lestwa le��cego na wsch�d od Haranu (zob. 13.1). Innym zaginionym bogiem z mitologii hebrajskiej jest Rahab, ksi��� morza, kt�ry rzuci� niefortunne wyzwanie Jahwe, Bogu Izraela, dok�adnie tak samo, jak grecki b�g Posejdon swemu bratu, wszechmocnemu Zeusowi. Wed�ug Izajasza, Jahwe zabi� Rahaba mieczem (zob. 6a). W 2 Ks. Kr�lewskiej 1, 2 i nast. pojawia si� ugaryckie b�stwo czczone jako Baal-Zebub lub Zebul. Kr�l Ochozjasz zwraca si� do niego po rad� w Ekron, za� kilka wiek�w p�niej Galilejczycy oskar�aj� Jezusa o zadawanie si� z owym �ksi�ciem demon�w". W siedmiu ramionach menory, �wi�tego lichtarza, upami�tnionych zosta�o siedmioro b�stw planetarnych zapo�yczonych z Babilonu i Egiptu (zob. 1.6). Z ich po��czenia powsta�o jedno transcendentalne b�stwo, tak samo w Jerozolimie, jak u mieszka�c�w Heliopolis, Byblos, goidelskich druid�w i Iber�w z Tortosy. Niemal we wszystkich historycznych ksi�gach Biblii pojawiaj� si� pogardliwe wzmianki o bogach wrogich plemion, takich jak filisty�ski Dagon, Kemosz z Moabu i Milkom z Ammonu, kt�rych upokorzy� Jahwe. Od Filona z Byblos wiemy, �e Dagon by� moc� planetarn�. Jednak�e Boga z najwcze�niejszych fragment�w Ks. Rodzaju trudno jest jeszcze odr�ni� od kt�regokolwiek ma�ego plemiennego b�stwa (zob. 28.1). Greccy bogowie i boginie mogli odgrywa� zabawne lub dramatyczne role w intrygach, kt�re snuli z my�l� o swoich ulubionych bohaterach, poniewa� mity powstawa�y w r�nych miastach- pa�stwach, w swych wzajemnych stosunkach oscyluj�cych pomi�dzy przyja�ni� a wrogo�ci�. Natomiast u Hebrajczyk�w, odk�d Asyryjczycy zniszczyli P�nocne Kr�lestwo, mity sta�y si� monolityczne i skupi�y si� wy��cznie na Jerozolimie. Bohaterowie mit�w biblijnych reprezentuj� kr�l�w, dynastie lub plemiona. Na przyk�ad dwunastu syn�w Jakuba to prawdopodobnie uosobienie niezale�nych niegdy� plemion, kt�re zjednoczy�y si�, by utworzy� izraelick� lig� lub federacj�. Rz�dzili nimi aramejscy kap�ani, chocia� ani ich lokalni bogowie, ani cz�onkowie spo�eczno�ci niekoniecznie musieli by� aramejskiego pochodzenia. Jedynie J�zefa mo�na by uzna� za posta� historyczn�. Wzmianka o tym, �e ka�dy z tych syn�w, z wyj�tkiem J�zefa, po�lubi� swoj� siostr� bli�niaczk� (zob. 45f), pozwala przypuszcza�, i� ziemi� dziedziczono po k�dzieli nawet w czasach patriarchatu. Din�, jedyn� c�rk� Jakuba urodzon� bez brata bli�niaka, najlepiej interpretowa� jako p�matriarchalne plemi� w��czone do izraelickiej konfederacji. Opowie�� z Ks. Rodzaju o zgwa�ceniu Diny przez Sychema oraz midraszowa wzmianka o jej p�niejszym ma��e�stwie z Symeonem powinny by� odczytywane nie w sensie personalnym, lecz politycznym (zob. 29.1-3). W Ks. Rodzaju wyst�puj� jeszcze inne aluzje do staro�ytnej kultury matriarchalnej, na przyk�ad prawo matki do nadawania imion synom, do dzi� przestrzegane przez Arab�w, oraz ma��e�stwo matrilokalne: �Dlatego to m�czyzna opuszcza ojca swego i matk� swoj� i ��czy si� ze sw� �on�" (Ks. Rodzaju 2, 24). Ten palesty�ski zwyczaj po�wiadczony jest przez opowie�� z Ks. S�dzi�w o ma��e�stwie Samsona z Dalil�. Wyja�nia on, dlaczego Abraham, aramejski patriarcha, kt�ry wkroczy� do Palestyny wraz z hordami Hyksos�w na pocz�tku II tysi�clecia p.n.e., rozkaza� swemu s�udze Eliezerowi kupi� dla Izaaka narzeczon� wybran� spo�r�d w�asnych patrilokalnych krewnych z Haranu. Nie m�g� pozwoli�, by jego syn po�lubi� kobiet� kananejsk�, gdy� r�wna�oby si� to wcieleniu go do jej klanu (zob. 36.1). Wcze�niej Abraham odes�a� syn�w zrodzonych przez jego konkubiny, aby nie dziedziczyli wesp� z Izaakiem (zob. 35b). Ma��e�stwo matrilokalne by�o zasad� r�wnie� we wczesnych mitach greckich. Jeden z rnitograf�w odnotowuje, �e po raz pierwszy zerwa� t� tradycj� Odyseusz, kt�ry zabra� Penelop� ze Sparty do Itaki, i �e po rozwodzie powr�ci�a ona do Sparty. O tym, jak pot�ne by�y boginie za czas�w monarchii �ydowskiej, �wiadczy fragment proroctwa Jeremiasza, pi�tnuj�cego swoich wsp�wyznawc�w, kt�rzy uwa�ali, �e upadek Judy by� kar� za z�amanie wierno�ci wobec bogini Anat, i wo�ali: �Zacznijmy zn�w czci� kr�low� niebios, jak to czynili przed nami nasi ojcowie!" Ka�dy w�adca, kt�ry reformuje narodowe instytucje lub od kt�rego, jak w przypadku kr�la Jozjasza, ��da si� reform, musi b�d� dopisa� poprawk� do starego kodeksu religijnego, b�d� stworzy� nowy kodeks, z tym za� wi��e si� fa�szowanie lub ca�kowite przerabianie mit�w. Sta�o si� jasne, �e je�li Juda, ma�e buforowe pa�stwo mi�dzy Egiptem a Asyri�, chcia�a zachowa� niepodleg�o�� polityczn�, musia�a wprowadzi� surowsz� dyscyplin� religijn� i nauczy� ludzi pos�ugiwania si� broni�. Do tej pory wi�kszo�� Izraelit�w wyznawa�a wygodny kult kananejski, w kt�rym g��wn� rol� odgrywa�y boginie, a kr�lowie byli ich ma��onkami. Wszystko uk�ada�o si� dobrze w czasie pokoju, lecz nie mog�o doda� si� �ydom, kt�rzy musieli stawi� op�r inwazjom wojsk egipskich i asyryjskich. Ograniczon� liczebnie, lecz wytrwa�� mniejszo�ci� izraelick� dowodzi�o bractwo prorok�w, kt�rzy umy�lnie ubierali si� jak pasterze na cze�� swego paster- skiego Boga. Prorocy zdawali sobie spraw�, �e jedyn� nadziej� na niepodleg�o�� narodow� jest absolutny monoteizm, i nieustannie pot�piali kult bogi� w �wi�tych gajach kananejskich. Og�oszona w czasach Jozjasza Ksi�ga Powt�rzonego Prawa odrzuca wiele kananejskich obrz�d�w, mi�dzy innymi rytualn� prostytucj�, rytualn� sodomi� oraz wszelkie formy ba�wochwalstwa. P�niejsza utrata korony Dawida przekona�a wszystkich wygna�c�w w Babilonie o s�uszno�ci pogl�d�w prorok�w. Kiedy Zorobabel odbudowa� �wi�tyni�, Jahwe nie mia� ju� wi�cej rywali. Dla Judejczyk�w powracaj�cych z niewoli Baal, Asztarte, Anat i inne stare b�stwa kananejskie by�y martwe. Prawdopodobnie w VI w. p.n.e. opublikowano, a potem wznawiano w celach moralizatorskich Ksi�g� Rodzaju, kt�ra jest �ci�lej zwi�zana z korpusem mit�w greckich, fenickich, hetyckich, ugaryckich, sumeryjskich i innych, ni� to przyznaje wi�kszo�� pobo�nych �yd�w i chrze�cijan. Mit o Chamie by� niegdy� identyczny z mitem o spisku uknutym przez Zeusa, Posejdona i Hadesa przeciwko ich ojcu, bezwstydnemu bogu Kronosowi. Najm�odszy z nich, Zeus, o�mieli� si� wykastrowa� go i w rezultacie zosta� kr�lem nieba. Jednak�e wzmiank� o kastracji Noego przez Chama (lub Kanaana) wymazano z Ks. Rodzaju tu� przed wersetem: �Noe obudzi� si� po odurzeniu winem i dowiedzia� si�, co uczyni� mu jego m�odszy syn". W tak poprawionej wersji, b�d�cej moraln� lekcj� synowskiego szacunku, Cham zosta� skazany na to, by wiecznie s�u�y� swoim starszym braciom, tylko dlatego, �e przez przypadek zobaczy� swego nagiego ojca (zob. 24.1-4). Niemniej jednak redaktorzy Biblii nie usun�li wszystkich niepo��danych wzmianek, nawet tych, kt�re dotyczy�y ofiar z ludzi (zob. 47.11) czy te� ba�wochwalczego kultu terafim (zob. 46.2). �wi�ta Sza�as�w, czyli kananejskiego �wi�ta winobrania, nie zniesiono, lecz jedynie oczyszczono z se- ksualnego rozpasania i zmieniono w radosny obrz�dek oddawania czci Najwy�szemu Bogu. Ponadto po��czono je z tradycj�, kt�ra m�wi�a o sza�asach, jakich Izraelici u�ywali, w�druj�c po pustyni. Ale nawet w�wczas lekkomy�lno�� wyznawczy� nadal trapi�a faryzejskich m�drc�w. Podobnie by�o z kananejskim �wi�tem prza�nego chleba, kt�re przekszta�cono w �wi�to upami�tniaj�ce wyj�cie Izraela z niewoli egipskiej. G��wnym tematem mit�w greckich jest stopniowa degradacja kobiet, kt�re z wolna trac� pocz�tkowy status istot �wi�tych, by na koniec zej�� do roli inwentarza. Podobnie jest w mitologii hebrajskiej, gdzie Jahwe karze Ew� za spowodowanie upadku cz�owieka. Nast�pnie, aby ukry� pierwotn� bosko�� Ewy -jej tytu� �matka wszystkiego, co �yje" przetrwa� w Ks. Rodzaju - mitografowie czyni� z niej istot� uformowan� z �ebra Adama, co jest anegdot� opart� na dwuznaczno�ci wyrazu cela oznaczaj�cego zar�wno ��ebro", jak i �nieszcz�cie". Jeszcze p�niejsi mitografowie utrzymywali, �e Ewa stworzona zosta�a z ogona Adama zako�czonego kolcem... (zob. 10.9). Grecy r�wnie� zrzucili na kobiet� odpowiedzialno�� za nieszcz�liw� dol� cz�owieka, przyj�li bowiem bajk� Hezjoda o puszce Pandory, z kt�rej g�upia �ona tytana wypu�ci�a r�j nieszcz��, takich jak choroby, staro�� i z�o. A trzeba przypomnie�, �e okre�lenie �pandora", czyli �wszystkie dary", by�o niegdy� tytu�em stworzycielki �wiata. Mity greckie opowiadaj� o kl�twach i tabu utrzymuj�cych si� nawet po up�ywie tysi�ca lat, za� opis greckiego piek�a zawiera pouczaj�ce przyk�ady przest�pc�w ukaranych jak Tantal za zjedzenie zakazanej potrawy; jak Danaidy za zamordowanie m��w; czy jak Pejritoos za pr�b� uwiedzenia bogini. Jednak�e Grecy nigdy nie zaopatrywali swoich mit�w w pobo�ne komentarze w przeciwie�stwie do komentarzy hebrajskich, kt�re g�osi�y na przyk�ad, �e pr�ba z�o�enia w ofierze Izaaka mia�a miejsce pierwszego dnia miesi�ca Tiszri i dlatego ca�y Izrael dmie w baranie rogi, by przypomnie� Bogu o pobo�no�ci Abrahama i b�aga� o odpuszczenie w�asnych grzech�w, lub �e kozio� ofiarny, sk�adany podczas �wi�ta Pojednania, upami�tnia oszustwo patriarch�w, kt�rzy skropili tunik� J�zefa o d�ugich r�kawach (lub �szat� wielobarwn�") krwi� kozio�ka i zanie�li Jakubowi (zob. 53.3). Mit o Izaaku ma sw�j odpowiednik w greckiej opowie�ci o Atamasie, kt�ry mia� z�o�y� Zeusowi ofiar� ze swego syna Friksosa. Zamierzenie to nie dosz�o do skutku dzi�ki przybyciu Heraklesa i pojawieniu si� barana zes�anego przez bog�w. Grecy zachowali to wydarzenie w pami�ci tylko dlatego, �e baran dostarczy� Z�otego Runa, na poszukiwanie kt�rego po�eglowali p�niej Argonauci Jazona. Natomiast Ks. Rodzaju przedstawia to zdarzenie jako najwa�niejszy i najdonio�lejszy epizod w historii Hebrajczyk�w (zob. 34.9). Mit�w greckich nie wykorzystywano w celu prawienia politycznych mora��w. Opowie�� o z�ym potraktowaniu Ezawa przez Jakuba uzupe�niono p�niej o proroctwo g�osz�ce, i� pewnego dnia Ezaw zrzuci z siebie jarzmo Jakuba. Tw�rcy dodatku najwyra�niej chcieli wyja�ni� edomicki bunt przeciwko Judzie za panowania kr�la Jorama (zob. 40.3). Tekst ten nabra� nowego znaczenia, kiedy rzymscy naje�d�cy ukoronowali Heroda Wielkiego, Edomit�, na kr�la �yd�w: Edom sta� si� w�wczas synonimem Rzymu, a faryzeusze doradzali �ydom, �eby nie organizowali �adnych powsta� zbrojnych, lecz by starali si� cierpliwie odpokutowa� z�e traktowanie Ezawa przez ich protoplast� (zob. 40.4). Bohaterom Izraela przypisywano umiej�tno�� doskona�ego przewidywania historycznych wypadk�w, a tak�e powzi�t� z g�ry znajomo�� Prawa Moj�eszowego. Ponadto uwa�ano, �e ka�da posta� biblijna, kt�ra dokonuje jakiego� uroczystego aktu, determinuje tym samym na ca�� wieczno�� losy w�asnych potomk�w. Tak wi�c Jakub, kt�ry zmierzaj�c na spotkanie Ezawa podzieli� swych domownik�w i stada na trzy cz�ci i kolejno wysy�a� dary w pewnych odst�pach czasu, przekaza� tym samym przestrog� swoim potomkom, by zachowywali ostro�no�� w obliczu wszelkich nieszcz��. Wed�ug midraszu Jakub modli� si� w nast�puj�cy spos�b: �Panie, kiedy nie- szcz�cia spadn� na moje dzieci, zechciej zachowa� mi�dzy nimi odst�py, jak ja to uczyni�em!" (zob. 47.2). Apokryficzny Testament dwunastu patriarch�w przypisuje tym�e patriarchom dok�adn� znajomo�� p�niejszej historii. Mit o Jakubie ilustruje jeszcze jedn� r�nic� mi�dzy greck� a hebrajsk� postaw� religijn�. Jakub wykrada stada swego krewnego zmieniaj�c ich kolor. Podobnie czyni grecki bohater Autolikos, a obydwa mity wywodz� si� najwyra�niej z tego samego palesty�skiego �r�d�a. Ale Autolikos by� zr�cznym z�odziejem i niczym wi�cej, natomiast Jakub, nazwany p�niej Izraelem, mia� si� sta� czcigodnym protoplast� wszystkich �yd�w i dlatego usprawiedliwiono jego podst�p sugeruj�c, �e wcze�niej Laban dwukrotnie go oszuka�. Ponadto, zamiast u�y� zwyk�ych czar�w, jak to uczyni� Autolikos ze zwierz�tami nale��cymi do kogo� innego, Jakub ucieka si� do bardzo wyszukanych �rodk�w, by wywrze� wp�yw na barw� ich sk�ry jeszcze przed urodzeniem i w ten spos�b zyska� do nich prawo. Mit poucza, �e �ydzi mog� broni� si� przed ciemi�cami wy��cznie przy pomocy prawnie dopuszczalnych �rodk�w (zob. 46.1). Z czyn�w greckich bohater�w nie wyci�gano �adnych moralnych wniosk�w, co najwy�ej przestrogi o zmienno�ci fortuny. Zburzenie Troi przynios�o jedynie nieszcz�cie wszystkim wa�nym greckim przyw�dcom, za� s�ynnym wojownikom z wcze�niejszego pokolenia, takim jak Tezeusz czy Bellerofont, przeznaczony by� �a�osny koniec jako ofiarom boskiej Nemezis. Tymczasem Abraham, Izaak, Jakub i J�zef do�yli spokojnej staro�ci i godnie do��czyli do swych ojc�w. Kontrast ten pog��bi si� jeszcze bardziej, je�li przypomnimy, �e opowie�� o J�zefie i Sulejce, �onie Potifara, pokrywa si� z histori� Bellerofonta i jego macochy Antei (zob. 54.1). Tak�e wielkich prorok�w hebrajskich obdarzono szczeg�lnym b�ogos�awie�stwem, na przyk�ad Henoch i Eliasz wst�pili prosto do nieba, za� grecki wieszczek Tejrezjasz, kt�ry przepowiedzia� zag�ad� Teb, umar� podczas haniebnej ucieczki. Z kolei Moj�esza, kt�ry ocali� sw�j lud przed egipskim sfinksem, czyli pot�g� faraona, mimo �e musia� oczy�ci� si� z konkretnego przewinienia na g�rze Pisga, ca�y Izrael op�akiwa� z nale�n� czci�, a sam B�g go pochowa�. Natomiast Edyp, kt�ry uratowa� sw�j lud przed teba�skim sfinksem, a kt�rego okoliczno�ci narodzin bardzo przypominaj� histori� Moj�esza, zmar� w n�dzy na wygnaniu, dr�czony przez Erynie za to, �e spowodowa� �mier� matki. Zasadnicza r�nica mi�dzy mitami hebrajskimi i greckimi - poza jaskrawym kontrastem mi�dzy ich stosunkiem do nagradzania cnoty - polega na tym, �e mity greckie by�y kr�lewskie i arystokratyczne: obja�nia�y pewne religijne instytucje w poszczeg�lnych miastach-pa�stwach, rz�- dzonych przez kap�an�w roszcz�cych sobie pretensje do pochodzenia od odpowiednich bog�w lub heros�w. Jedynie bohater lub jego potomkowie mogli �ywi� nadziej� na przysz�e �ycie na Wyspach Szcz�liwych lub Polach Elizejskich. Dusze niewolnik�w i cudzoziemc�w pomimo przyk�adnego �ycia skazane by�y na z�owieszczy Tartar, gdzie fruwa�y na o�lep, popiskuj�c jak nietoperze. Natomiast wszyscy �ydzi Synagogi, kt�rzy przestrzegali Prawa Moj�eszowego, bez wzgl�du na urodzenie czy pozycj� spo�eczn� mieli by� wyzwoleni w Kr�lestwie Niebieskim, kt�re powstanie z prochu naszego obecnego �wiata. Grecy nigdy nie poczynili takiego demokratycznego kroku. Do misteri�w, kt�re wtajemniczonym zapewnia�y raj, dopuszczali tylko ludzi urodzonych wolno, wykluczaj�c jednak wszystkie osoby maj�ce za sob� wyst�pn� przesz�o��. Mity greckie pe�ni� funkcj� statut�w pewnych klan�w - potomk�w Perseusza, Pelopsa, Kadmosa i innych - uprawniaj�c ich cz�onk�w do panowania na danych terytoriach, dop�ki czcz� lokalnych bog�w ofiarami, ta�cami i procesjami. Doroczne odprawianie tych obrz�d�w umacnia�o ich w�adz�. Mity hebrajskie s� g��wnie statutami narodowymi: mit o Abrahamie sankcjonuje zaj�cie Kanaanu oraz zasad� ma��e�stwa patrilokalnego, mit o Jakubie ustanawia status Izraela jako narodu wybranego, mit o Chamie uzasadnia posiadanie kananejskich niewolnik�w. Inne mity podtrzymuj� najwy�sz� �wi�to�� g�ry Syjon w stosunku do konkurencyjnych sanktuari�w w Hebronie i Sychem (zob. 27.6 i 43.2). Kilka innych, p�niejszych mit�w powsta�o, by rozwi�za� powa�ne kwestie teologiczne, na przyk�ad problem pochodzenia z�a w cz�owieku, kt�rego przodek, Adam, stworzony zosta� przez Boga na Jego w�asne podobie�stwo i o�ywiony Jego w�asnym duchem. Adam zb��dzi� nie�wiadomie, Kain za� zgrzeszy� z rozmys�em i dlatego p�ny mit czyni z niego b�karta sp�odzonego przez szatana z Ew� (zob. 14a). W mitach greckich czynnik czasu bywa tylko sporadycznie lekcewa�ony. Tak wi�c niekt�rzy twierdz�, �e kr�lowa Helena, kt�ra zachowa�a urod� przez ca�y okres dziesi�cioletniego obl�enia Troi oraz przez dziesi�� nast�pnych lat, urodzi�a kr�lowi Tezeuszowi c�rk� jedno pokolenie przed rozpocz�ciem obl�enia. Jednak�e dwie wersje opowie�ci nie zosta�y spisane przez tego samego autora, greccy uczeni mogli zatem przypuszcza�, �e albo by�y dwie kr�lowe Heleny, albo jeden z mitograf�w pope�ni� b��d. W mitach biblijnych natomiast Sara w wieku dziewi��dziesi�ciu lat pozostaje nieodparcie pi�kna, zachodzi w ci���, rodzi Izaaka i karmi nie tylko jego, lecz tak�e wszystkie dzieci s�siad�w. Patriarchowie, bohaterowie i dawni kr�lowie osi�gaj� wiek prawie tysi�ca lat. Olbrzym Og przetrwa� potop Noego, prze�y� Abrahama, a� w ko�cu zg�adzi� go Moj�esz. Czas skraca si�, jak gdyby by� ogl�dany przez teleskop. Adam widzi wszystkie przysz�e pokolenia ludzko�ci zawieszone u swego gigantycznego cia�a. Izaak studiuje Prawo Moj�eszowe (objawione dziesi�� pokole� p�niej) w akademii Sema, kt�ry �y� dziesi�� pokole� przed nim. W istocie na bohatera mitu hebrajskiego g��boki wp�yw wywieraj� nie tylko czyny, s�owa i my�li jego poprzednik�w - jest on r�wnie� �wiadom swego g��bokiego wp�ywu na losy w�asnych potomk�w. Ale post�powanie potomk�w wp�ywa tak�e na jego losy, a on z kolei wywiera wp�yw na swych przodk�w. I tak kr�l Jeroboam ustawia Z�otego Cielca w Dan, a �w grzeszny czyn wysysa si�y z Abrahama, gdy �ciga on wrog�w w tym samym regionie tysi�c lat wcze�niej. Wyobra�nia rabin�w rozbudowywa�a i ubarwia�a opowie�ci z Ks. Rodzaju jeszcze w epoce �redniowiecza. Starano si� odpowiedzie� na pytania dociekliwych uczni�w, typu: �Jak o�wietlona by�a Arka? Czym karmiono w niej zwierz�ta? Czy feniks znajdowa� si� na pok�adzie?" (zob. 20i-j). W przeciwie�stwie do mit�w hebrajskich w mitach greckich i rzymskich nie odnajdujemy idei przeznaczenia narodowego. Wprowadzili j� dopiero utalentowani propagandy�ci w epoce cesarza Augusta: Wergiliusz, Tytus Liwiusz i inni. Profesor Hadas z Columbia University wskaza� na �cis�e podobie�stwo Eneidy do Ks. Wyj�cia. ��czy je wsp�lny w�tek - exodus uciekinier�w prowadzonych z pomoc� bosk� ku Ziemi Obiecanej. Wyci�gn�� wniosek, �e Wergiliusz zaczerpn�� ten pomys� od �yd�w. By� mo�e Synagoga wywar�a tak�e wp�yw na anegdoty moralne o staro�ytnym Rzymie autorstwa Tytusa Liwiusza, kt�rych ton nie ma nic wsp�lnego z mitem. Oczywi�cie, moralno�� rzymska zasadniczo r�ni�a si� od �ydowskiej. Tytus Liwiusz przedk�ada� odwa�ne po�wi�canie si� ponad prawd� i mi�osierdzie, a oficjalnymi bogami Rzymu pozostawali nadal nikczemni mieszka�cy Olimpu. Dopiero gdy mity hebrajskie, zapo�yczone przez chrze�cijan, da�y wszystkim poddanym r�wne prawo do zbawienia, bogowie olimpijscy zostali ostatecznie wygnani. Prawd� jest, i� niekt�rzy z nich powr�cili do �ycia i przybrawszy posta� �wi�tych, uwiecznili swoje obrz�dy w formie �wi�t ko�cielnych. Lecz zasada arystokratyczna zosta�a raz na zawsze obalona. Prawd� jest te�, �e w dalszym ci�gu studiowano mity greckie, gdy� Ko�ci� przej�� szko�y i uniwersytety, w kt�rych obowi�zywa�a lektura autor�w klasycznych, za� nazwy konstelacji ilustruj�cych te mity by�y zbyt mocno zakorzenione, by mo�na by�o je zmieni�. W ka�dym razie patriarchalna i monoteistyczna mitologia hebrajska na trwa�e ustanowi�a etyczne zasady �ycia Zachodu. Mity hebrajskie s� wprawdzie dzie�em dw�ch autor�w, lecz nawi�zuj� do poprzedniej ksi��ki Gravesa, Mit�w greckich, kt�rej materia� zosta� u�o�ony w podobny spos�b. Nasza wsp�praca okaza�a si� owocna. Mimo �e starszy z nas otrzyma� wychowanie typowo protestanckie, a m�odszy typowo �ydowskie, nigdy nie pojawi�a si� mi�dzy nami najmniejsza r�nica zda� dotycz�ca fakt�w lub ich historycznej oceny, przy czym ka�dy z nas polega� na specjalistycznej wiedzy drugiego w poszczeg�lnych dziedzinach. Zasadniczym problemem, kt�ry musieli�my rozstrzygn��, by�o ustalenie, ile naukowego materia�u powinni�my umie�ci� w ksi��ce, by nie znu�y� przeci�tnego czytelnika. Praca ta bowiem mog�aby z �atwo�ci� podwoi� sw� obj�to��, gdyby w��czy� do niej p�ny, pseudomityczny materia�, nie mniej nudny ni� Wojny dzieci �wiat�a z dzie�mi ciemno�ci znalezione w�r�d R�kopis�w znad Morza Martwego, i gdyby przytoczy� r�ne uczone komentarze do kontrowersyjnych, pomniejszych zagadnie�. Jeste�my wdzi�czni A. Bergerowi i F. Paar z New York Public Library za porady bibliograficzne oraz K. Gay za pomoc w przygotowaniu ksi��ki do druku. 1. STWORZENIE �WIATA WED�UG KSI�GI RODZAJU a) Kiedy B�g przyst�pi� do stworzenia nieba i ziemi, zasta� wok� siebie jedynie Tohu i Bohu, czyli chaos i pustk�. Powierzchnia Otch�ani, nad kt�r� unosi� si� Duch Bo�y, pogr��ona by�a w ciemno�ciach. Pierwszego dnia Stworzenia rzek� zatem: �Niechaj stanie si� �wiat�o��!" i pojawi�a si� �wiat�o��. Drugiego dnia stworzy� sklepienie, aby rozdzieli� Wody Wy�sze od W�d Ni�szych, i nazwa� je �niebem". Trzeciego dnia zebra� w jedno miejsce Wody Ni�sze i sprawi�, �e wy�oni� si� suchy l�d. Nazwa� �w suchy l�d �ziemi�", za� zbiorowisko w�d �morzem", a nast�pnie nakaza� ziemi, by zrodzi�a ro�liny zielone: traw� i drzewa. Czwartego dnia stworzy� s�o�ce, ksi�yc i gwiazdy. Pi�tego dnia zwierz�ta morskie, ryby i ptaki. Sz�stego dnia zwierz�ta naziemne, stworzenia pe�zaj�ce i rodzaj ludzki. Si�dmego dnia, zadowolony ze swego dzie�a, odpocz�� . b) Niekt�rzy jednak powiadaj�, �e po stworzeniu ziemi i nieba B�g zes�a� mg��, �eby nawil�y� suchy l�d tak, by mog�y wyrosn�� trawy i inne ro�liny. Nast�pnie uczyni� ogr�d w Edenie, jak r�wnie� cz�owieka imieniem Adam, kt�ry mia� go dogl�da�, i posadzi� w nim drzewa. W�wczas stworzy� wszystkie zwierz�ta, ptaki i stworzenia pe�zaj�ce, a na koniec kobiet� . * 1. Przez wiele wiek�w �ydowscy i chrze�cija�scy teologowie twierdzili zgodnie, �e opowie�ci o pocz�tku �wiata podane w Ksi�dze Rodzaju s� inspirowane tylko przez Boga i �e niczego nie zawdzi�czaj� innym pismom. Obecnie wszyscy, z wyj�tkiem fundamentalist�w, zarzucili ten pogl�d. Pocz�wszy od 1876 roku odkryto i opublikowano kilka akadyjskich (babilo�skich i asyryjskich) wersji poemat�w o Stworzeniu. Przypuszcza si�, �e najd�u�szy z nich, zatytu�owany Enuma elisz - od dw�ch pocz�tkowych wyraz�w oznaczaj�cych �Gdy na wysoko�ciach" - zosta� napisany na pocz�tku drugiego tysi�clecia p.n.e. Przetrwa� niemal w ca�o�ci na siedmiu tabliczkach klinowych, z kt�rych ka�da zawiera�a oko�o 156 linijek. Ich odkrycie nie by�o ca�kowit� niespodziank� dla uczonych, kt�rzy znali zbi�r mit�w o Stworzeniu autorstwa Berossosa, przytaczany przez biskupa Euzebiusza z Cezarei; bowiem Berossos urodzony w IV w. p.n.e. by� kap�anem Bela w Babilonie. 2. Inn� wersj� tego poematu, stanowi�c� wst�p do zakl�cia recytowanego przy oczyszczaniu �wi�tyni, znaleziono w Sippar na dwuj�zycznej tabliczce (po babilo�sku i sumeryjsku) pochodz�cej z VI w. p.n.e. Oto jej fragment: �wi�ty dom, dom bog�w nie zosta� jeszcze zbudowany w �wi�tym miejscu; �adna trzcina jeszcze nie wyros�a, �adne drzewo nie zosta�o stworzone; �adna ceg�a nie zosta�a po�o�ona, �adna budowla nie wzniesiona; �aden dom nie zosta� zbudowany, �adne miasto nie zbudowane; �adne miasto nie zosta�o za�o�one, �adne stworzenie nie powo�ane do istnienia; Nippur nie zosta�o za�o�one, Ekur nie zosta�o zbudowane; Erech nie zosta�o za�o�one, Eana nie zosta�a zbudowana; Otch�a� nie zosta�a stworzona, Eridu nie zosta�o zbudowane; Ze �wi�tego domu, domu bog�w, nie uczyniono miejsca zamieszkania Wszystkie l�dy by�y morzem. W�wczas nasta�o poruszenie w�r�d w�d; W owym czasie Eridu zosta�o za�o�one i Esagila zosta�a zbudowana; Esagila, gdzie w otch�ani w�d przebywa b�g Lugal-dukuda; Miasto Babilon zosta�o zbudowane, a Esagila zosta�a uko�czona. Bog�w i duchy ziemi Marduk stworzy� w tym samym czasie, �wi�te miasto, przybytek pragnienia ich serc, obwo�ali najwy�szym. Marduk po�o�y� trzcin� na powierzchni w�d, Zrobi� py� i strz�sn�� go obok trzciny; Aby uczyni� bogom mieszkanie w przybytku pragnie� ich serc, Stworzy� ludzko��. Wraz z nim bogini Aruru stworzy�a nasienie ludzko�ci. Zwierz�ta p�l i �ywe stworzenia na polach stworzy� on. Tygrys i Eufrat stworzy� i wyznaczy� im ich miejsce; Nazwy ich obwie�ci� w pi�kny spos�b. Stworzy� traw�, sitowie bagienne, trzcin� i las, stworzy� zielone zio�a p�l, ziemie, bagna i moczary; Dzik� krow� i jej m�ode, dzikie ciel�, owce i jej m�ode, jagni� w stadzie. Sady i lasy; Koz�a i g�rsk� koz�... Pan Marduk zbudowa� zapor� obok morza. Utworzy� trzciny, stworzy� lasy; Po�o�y� ceg�y, wzni�s� budowle; Zrobi� domy, zbudowa� miasta; Za�o�y� miasta, powo�a� stworzenia do �ycia. Wzni�s� Nippur, zbudowa� Ekur; Wzni�s� Erech, zbudowa� Ean�. 3. D�u�sza epopeja o Stworzeniu zaczyna si� od tego, �e �gdy na wysoko�ciach niebo nie zosta�o nazwane". Rodzic Apsu i Rodzicielka Tiamat pomieszali si� chaotycznie, wydaj�c na �wiat potwory podobne do smok�w. Min�o kilka wiek�w, nim wy�oni�a si� m�odsza generacja bog�w. Jeden z nich, Ea, b�g m�dro�ci, rzuci� wyzwanie Apsu i zabi� go. Tiamat po�lubi�a swego w�asnego syna Kingu, sp�odzi�a z nim potwory i przygotowa�a si� do dokonania zemsty na Ea. Jedynym bogiem, kt�ry �mia� wtedy stawi� czo�o Tiamat, by� syn Ea, Marduk. Sprzymierze�cami Tiamat by�o jej jedena�cie potwor�w. Marduk wzi�� do walki siedem wiatr�w, �uk i strza�y, rydwan-burz� i straszliw� zbroj�. Posmarowa� wargi czerwon� chroni�c� ma�ci�, przytwierdzi� do nadgarstka ziele, kt�re uodporni�o go na trucizn�; p�omienie ukoronowa�y mu g�ow�. Przed walk� Tiamat i Marduk obrzucili si� wyzwiskami, przekle�stwami oraz zakl�ciami. Gdy dosz�o do starcia, Marduk natychmiast schwyta� Tiamat w sie�, wys�a� jeden z wiatr�w w g��b jej brzucha, �eby rozedrze� jej wn�trzno�ci, a nast�pnie roztrzaska� jej �eb i dobi� szpikuj�c strza�ami. Zwi�za� trupa �a�cuchami i stan�� na nim na znak zwyci�stwa. Zaku� te� w �a�cuchy jedena�cie potwor�w i wrzuci� je do lochu, gdzie sta�y si� bogami �wiata podziemnego. Z piersi Kingu zerwa� �Tabliczki Przeznaczenia" i zawiesiwszy je na w�asnej piersi, rozp�ata� Tiamat na dwie cz�ci jak ma��a. Z jednej po�owy uczyni� firmament, by Wody Wy�sze nie zala�y ziemi, z drugiej skaln� podstaw� dla ziemi i morza. Stworzy� r�wnie� s�o�ce, ksi�yc, pi�� ma�ych planet oraz konstelacje, kt�re powierzy� opiece swych krewnych. W ko�cu stworzy� cz�owieka z krwi Kingu, skazanego na �mier� za pod�eganie Tiamat do buntu. 4. Bardzo podobna opowie�� wyst�puje w streszczeniu Berossosa, chocia� jej boskim bohaterem jest Bel, nie Marduk. W analogicznym micie greckim, by� mo�e pochodzenia hetyckiego, Matka-Ziemia stworzy�a olbrzyma Tyfona, na kt�rego widok wszyscy bogowie uciekli do Egiptu. W ko�cu Zeus m�nie zabi� piorunem Tyfona wraz z jego potworn� siostr�, Delfyne. 5. Pierwsza wersja Stworzenia (Ks. Rodzaju 1, 1-2, 3) zosta�a zredagowana w Jerozolimie nied�ugo po powrocie z niewoli babilo�skiej. Boga nazywano w niej �Elohim". Druga wersja (Ks. Rodzaju 2, 4-22), r�wnie� judejska, by� mo�e pochodzenia edomickiego, powsta�a w epoce przed niewol� babilo�sk�. Pierwotnie Boga nazywano w niej �Jahwe", lecz kap�an- redaktor zmieni� to na , Jahwe-Elohim" (t�umaczone zwykle jako �Pan B�g"), uto�samiaj�c w ten spos�b Boga z Ks. Rodzaju 1 z Bogiem z Ks. Rodzaju 2 i nadaj�c obydwu wersjom pozory jednolito�ci. Nie wy eliminowa� jednak pewnych sprzecznych szczeg��w dotycz�cych porz�dku Stworzenia, jak to wida� w nast�puj�cym zestawieniu: Ks. Rodzaju 1 Ks. Rodzaju 2 Niebo Ziemia Ziemia Niebo �wiat�o Mg�a Sklepienie niebieskie M�czyzna Suchy l�d Drzewa Trawy i drzewa Rzeki Cia�a niebieskie Dzikie zwierz�ta i byd�o Zwierz�ta morskie taki Ptaki Kobieta Byd�o, stworzenia pe�zaj�ce, dzikie zwierz�ta M�czyzna i kobieta Sprzeczno�ci te zawsze wprawia�y w zak�opotanie zar�wno �yd�w, jak i chrze�cijan, kt�rzy usi�owali je jako� wyja�ni�. Siedmiodniowy podzia� z pierwszej wersji mitycznie sankcjonuje zwyczaj obchodzenia szabasu, jako �e B�g pob�ogos�awi� i u�wi�ci� si�dmy dzie�, w kt�rym odpocz��. Podkre�la to wyra�nie jedna z wersji Dziesi�ciorga Przykaza� (Ks. Wyj�cia 20, 8-11). Niekt�rzy wcze�ni komentatorzy rabiniczni zauwa�aj�, �e g��wne elementy zosta�y stworzone w ci�gu trzech pierwszych dni, a upi�kszone podczas nast�pnych trzech dni oraz �e mi�dzy pierwszym dniem a czwartym, drugim a pi�tym, trzecim i sz�stym widoczna jest �cis�a symetria. Dzie� pierwszy Dzie� czwarty Stworzenie nieba i oddzielenie Stworzenie cia� niebieskich - go od ciemno�ci. s�o�ca, ksi�yca, gwiazd - by rozdzieli� dzie� od nocy i jedn� por� roku od drugiej. Dzie� drugi Dzie� pi�ty Stworzenie nieba i oddzielenie Stworzenie ptactwa lataj�cego pod wy�szych w�d od ni�szych. niebem i ryb p�ywaj�cych w ni�szych wodach. Dzie� trzeci Dzie� sz�sty Stworzenie suchego l�du i Stworzenie zwierz�t, cz�owieka umieszczenie nieruchomych i pe�zaj�cych stworze� �yj�cych las�w i traw. na suchym l�dzie. 6. Powy�sze zestawienie oraz inne, jemu podobne, �wiadcz� o tym, �e rabini pragn�li przypisa� Bogu systematyczny zamys�. Nie musieliby zadawa� sobie tyle trudu, gdyby wpadli na pomys�, �e porz�dek Stworzenia zwi�zany by� z kolejno�ci� b�stw planetarnych w babilo�skim tygodniu, a tym samym z siedmioma ramionami menory, �wi�tego lichtarza - zar�wno Zachariasz w swej wizji (4, 10), jak i J�zef Flawiusz (Wojna �ydowska V, 5,5), zgodnie uto�samiaj� menor� z siedmioma planetami - i gdyby zrozumieli, �e B�g ��da� dla siebie wszystkich mocy planetarnych. Poniewa� Nergal, b�g pasterski, wyst�powa� w tygodniu jako trzeci, za� Nabu, b�g astronomii, jako czwarty, to pastwiska poprzedza�y gwiazdy w kolejno�ci stworzenia. Poemat Enuma elisz podaje nast�puj�cy porz�dek: oddzielenie nieba od ziemi i morza, stworzenie planet i gwiazd, stworzenie drzew i traw, stworzenie zwierz�t i ryb (ale sz�sta i si�dma tabliczka s� niekompletne), uformowanie cz�owieka przez Marduka z krwi Kingu. 7. Druga wersja Stworzenia jest bardziej niejasna ni� pierwsza, nie rozwodzi si� nad �wiatem sprzed Stworzenia i nie ma struktury por�wnywalnej do wersji Ks. Rodzaju 1. W istocie implikuje, �e dzie�o Stworzenia zaj�o tylko jeden dzie�. Wst�pne stwierdzenie przypomina kilka bliskowschodnich kosmogonii, gdy� podaje opis wszech�wiata sprzed Stworzenia, wyliczaj�c r�ne rzeczy, kt�re a� do tej pory nie istnia�y. Drzew i krzew�w nie by�o jeszcze na ziemi, trawy i ro�liny jeszcze nie wyros�y, poniewa� B�g nie zes�a� deszczu, i wci�� nie by�o cz�owieka, kt�ry m�g�by uprawia� ziemi� (Ks. Rodzaju 2,5). W�wczas nadszed� wielki dzie�, w kt�rym B�g stworzy� wszystkie �zast�py" nieba i ziemi (Ks. Rodzaju 2, 4a): mg�a unios�a si� z ziemi (najwidoczniej na Jego rozkaz) i zwil�y�a j�. Ziemia (hebr. adama) by�a wi�c gotowa, by m�g� z niej powsta� cz�owiek (adam). We w�a�ciwym momencie B�g tchn�� �ycie w nozdrza cz�owieka i da� mu �yw� dusz�. Nast�pnie zasadzi� ogr�d na wsch�d od Edenu i rozkaza� cz�owiekowi uprawia� go i strzec (Ks. Rodzaju 2, 6-9, 15). 8. Ks. Rodzaju 1 przypomina kosmogonie babilo�skie, w kt�rych na pocz�tku z pierwotnego chaosu wodnego wy�ania si� ziemia, co stanowi metaforyczny opis suchego l�du wy�aniaj�cego si� co roku spod zimowych wylew�w powodowanych przez Tygrys i Eufrat. Stworzenie przedstawione jest zatem jako pierwszy rozkwit �wiata po chaosie pierwotnych w�d, jako pora wiosenna, kiedy parz� si� ptaki i zwierz�ta. Natomiast Ks. Rodzaju 2 odzwierciedla geograficzne i klimatyczne warunki Kanaanu. Wszech�wiat sprzed Stworzenia jest spalony s�o�cem, wyschni�ty i ja�owy, jakby po d�ugim lecie, Kiedy w ko�cu zbli�a si� jesie�, pierwsz� zapowiedzi� deszczu jest bia�a, g�sta mg�a poranna unosz�ca si� nad dolinami. Stworzenie opisane w Ks. Rodzaju 2, 4 i nast., mia�o miejsce w takim w�a�nie jesiennym dniu. Wersj� babilo�sk�, kt�ra uwa�a wiosn� za por� Stworzenia, zapo�yczono podczas niewoli babilo�skiej, a pierwszy dzie� miesi�ca Nissan sta� si� �ydowskim Dniem Nowego Roku. Natomiast wcze�niejsza, jesienna wersja wymaga�a obchodzenia pierwszego dnia miesi�ca Tiszri jako prawdziwego Dnia Nowego Roku. 9. Pocz�wszy od I w. n.e. rywalizuj�ce mi�dzy sob� szko�y �ydowskie broni�y r�nych, niemo�liwych do pogodzenia wersji okre�laj�cych por� roku, podczas kt�rej nast�pi�o Stworzenie. Filon z Aleksandrii za innymi stoikami greckimi twierdzi�, �e wszech�wiat zosta� stworzony wiosn�; poszli za nim Rabbi Jehoszua i inni. Lecz Rabbi Eliezer wskazywa� na jesienn� wersj� Stworzenia i jego pogl�d zwyci�y� w�r�d ortodoks�w. Zdecydowano, �e pierwszy dzie� miesi�ca Tiszri by� Bo�ym Dniem Nowego Roku. Inni, zgadzaj�c si� z jesienn� wersj� Stworzenia, utrzymuj� jednak, �e pierwszy dzie� Bo�ego Nowego Roku przypada na dwudziesty pi�ty dzie� miesi�ca Elul, a pierwszy Tiszri, pi�� dni p�niej, upami�tnia narodziny Adama. 10. Poniewa� na pocz�tku Stworzenie pojmowano w kategoriach nie tworzenia, lecz prokreacji, g��wn� rol� odgrywa�a w nim posta� matriarchalna. I tak, w greckim micie Eurynome, bogini wszechrzeczy, wy�oni�a si� naga z Chaosu, oddzieli�a morze od nieba, zata�czy�a na falach, podnieci�a wiatr, kt�ry zap�odni� j�, przybrawszy posta� wielkiego w�a o imieniu Ofion lub Ofioneusz, i z�o�y�a Jajo �wiata. Podobn� histori� opowiedziano we Fragmentach orfickich 60, 61, 78 i 89: stworzycielka Noc sk�ada srebrne jajo, z kt�rego wyl�ga si� Mi�o�� i wprawia w ruch ca�y wszech�wiat. Noc �yje w jaskini, wyst�puj�c pod postaci� triady: Nocy, �adu i Sprawiedliwo�ci. 11. Jednak�e wi�kszo�� bliskowschodnich mit�w pochodzi z epoki, kiedy boskie przywileje postaci matriarchalnej zosta�y, przynajmniej cz�ciowo, przekazane jej eskorcie z�o�onej z wojownik�w p�ci m�skiej. Stadium to odzwierciedlono w opowie�ci Enuma elisz o powstaniu wszech�wiata ze zwi�zku Rodzica Apsu i Rodzicielki Tiamat oraz w opowie�ci Berossosa o Stworzeniu - streszczonej przez Aleksandra Polihistora - wed�ug kt�rej po zwyci�stwie Ela nad Tiamat bogini Aruru uformowa�a cz�owieka z krwi Ela zmieszanej z glin�. 12. Syryjski filozof Damaskios (pocz�tek VI w. n.e.) streszcza pierwotn� wersj� mitu Enuma elisz, zestawiaj�c j� z opowie�ci� o zwi�zku Nut, egipskiej bogini nieba, z Gebem, bogiem ziemi, oraz zwi�zku greckiego boga nieba, Uranosa, z bogini� ziemi, Gaj�. Damaskios wymienia Tiamat przed Apsu i takie samo pierwsze�stwo przyznaje postaciom p�ci �e�skiej z ka�dej boskiej pary, o kt�rej wspomina. 13. Bez paraleli Tehom-Tiamat nigdy nie zgadliby�my, �e Tehom reprezentuje straszliw� babilo�sk� bogini�-matk�, rodzicielk� bog�w, kt�rej cia�o po wybuchu ich buntu przeciwko niej pos�u�y�o w ko�cu za materia� do budowy wszech�wiata. Pod tym wzgl�dem nawet rodzaj �e�ski rzeczownika hebrajskiego tehom nie mo�e by� uwa�any za znacz�cy, jako �e w j�zyku hebrajskim ka�dy rzeczownik musi by� b�d� rodzaju m�skiego, b�d� �e�skiego, a poza tym terminy kosmologiczne s� cz�sto rodzaju �e�skiego, nawet je�li nie maj� ko�c�wki -a(h), lub s� dwurodzajowe. 14. A przecie� Hebrajczycy z czas�w biblijnych dobrze znali boginie: czcili w gajach Aszer� (Ks. S�dzi�w 3, 7; 6, 25-26, 30; 1 Ks. Kr�lewska 16, 33; 18, 19) i oddawali pok�ony jej wizerunkom (2 Ks. Kr�lewska 21,7; 2 Ks. Kronik 17,6 itd.). Czcili r�wnie� Asztarte, bogini� Fenicjan i Filistyn�w (Ks. S�dzi�w 2, 13; 10, 6; 1 Ks. Samuela 31, 10; 1 Ks. Kr�lewska 11, 5, 33; 2 Ks. Kr�lewska 23, 13 itd.). Nied�ugo przed zniszczeniem Kr�lestwa Judzkiego przez Nabuchodonozora (586 r. p.n.e.) �ydowskie kobiety sk�ada�y jej w ofierze ciastka, jako �kr�lowej nieba" (Ks. Jeremiasza 7, 18), inaczej Anat, kt�rej imi� przetrwa�o w Biblii jako imi� matki Szamgara (Ks. S�dzi�w 3, 31; 5, 6) i zachowa�o si� w nazwie kap�a�skiej wioski Anatot, z kt�rej pochodzi� Jeremiasz (obecnie Anata na p�noc od Jerozolimy). Bogini sta�a si� tak droga sercom �yd�w, zar�wno m�czyzn, jak i kobiet, �e ci, kt�rzy uciekli do Egiptu, �lubowali, i� b�d� j� czci� libacjami oraz ciastkami z jej wizerunkiem (Ks. Jeremiasza 44, 15-19). 15. Chocia� wszystkie klasy czci�y Asztarte i Aszer� a� do ko�ca monarchii judejskiej, nigdzie w Biblii nie ma najmniejszej aluzji do zwi�zku tych bogi� z Elem czy Elohimem - chyba �e rozdzia� 23 Ks. Ezechiela o wyparciu si� przez Boga nierz�dnic Oholi i Oholiby dotyczy raczej samych bogi� ni� Samarii i Jerozolimy, g��wnych o�rodk�w ich kultu. Poza tym �adna hebrajska tradycja nie przypisuje kt�rejkolwiek z tych bogi� roli stworzycielki. Niemniej go��bica Asztarte sugeruje, �e niegdy� j� za takow� uwa�ano. 16. Monoteistyczny redaktor kosmogonii w Ks. Rodzaju 1 i 2 nie m�g� nikomu pr�cz Boga przypisa� wsp�uczestnictwa w Stworzeniu i dlatego pomin�� milczeniem wszystkie wcze�niej istniej�ce elementy czy istoty, kt�re mo�na by uwa�a� za boskie. Ale takie abstrakcje, jak Chaos (tohu wabohu), Ciemno�� (choszech) oraz Otch�a� (tehom) nie skusi�yby �adnych wyznawc�w; zast�pi�y zatem dawne b�stwa matriarchalne. 17. Mimo �e rewolucyjna koncepcja wiecznego, absolutnego, wszechmog�cego i jedynego Boga zosta�a po raz pierwszy wysuni�ta przez faraona Echnatona (zob. 56.4), a nast�pnie b�d� przej�ta przez Hebrajczyk�w, kt�rych, jak si� zdaje, Echnaton chroni�, b�d� na nowo przez nich wymy�lona, to okre�lenie Elohim (t�umaczone zwykle jako �B�g"), u�ywane w Ks. Rodzaju 1, jest hebrajskim wariantem staro�ytnego semickiego imienia jednego z bog�w, wyst�puj�cego w wielu innych religiach: Ilum - u Asyryjczyk�w i Babilo�czyk�w, El - w tekstach hetyckich oraz ugaryckich, Il lub Ilum - w Po�udniowej Arabii. El sta� na czele panteonu fenickiego i cz�sto wzmiankowany jest w poematach ugaryckich (pochodz�cych z XIV w. p.n.e.) jako �El-byk", co przypomina z�ote cielce sporz�dzone przez Aarona (Ks. Wyj�cia 32,1-6,24,35) i Jeroboama (7 Ks. Kr�lewska 12,28-29), kt�re symbolizowa�y Boga, oraz byka o �elaznych rogach, za kt�rego przebiera� si� Sedecjasz, udaj�c Boga (1 Ks. Kr�lewska 22, 11). 18. W Ks. Rodzaju 2 okre�lenie Elohim wyst�puje ��cznie z drugim boskim imieniem wymawianym Jahwe (zwykle transkrybowanym jako Jehowa i t�umaczonym jako �Pan"), uwa�anym za skr�t pe�nej nazwy Jahwe aszerjihwe, �Sprawia, �e jest, co jest" (Ks. Wyj�cia 3,14) . W imionach w�asnych zosta�o ono dalej skr�cone do Jeho (np. Jehonatan, czyli Jonatan") lub Jo (np. Jonatan, czyli Jonatan"); lub Jahu (np. Jirmejahu, czyli Jeremiasz"); lub Ja(h) (np. Achija(h), czyli ,Achiasz"). To, �e Jahwe w Ks. Rodzaju nadano boskie imi� Elohim, �wiadczy o tym, i� uznano go za Boga transcendentalnego i przypisano mu wszystkie wielkie dzie�a Stworzenia. Tytu�y i atrybuty wielu innych b�stw bliskowschodnich stopniowo przyznawano Jahwe Elohim. Na przyk�ad w poematach ugaryckich sta�ym epitetem Baala, syna Dagona, jest �Je�d��cy na chmurach". Ks. Psalm�w 65, 5 przypisuje go hebrajskiemu Bogu posiadaj�cemu tak�e, podobnie jak Baal, �b�g Saponu", pa�ac na �najdalszej p�nocy" (jarkete cafon), kt�r� wyobra�ano sobie jako wynios�� g�r� (Ks. Izajasza 14, 13; Ks. Psalm�w 48, 3). 19. Ponadto wiele czyn�w przypisanych w mitologii ugaryckiej krwio�erczej bogini Anat w Biblii przypisano Jahwe Elohim. Ugarycki opis masakry wrog�w urz�dzonej przez Anat: Zanurzy�a si� po kolana we krwi �o�nierzy, a� po szyj� we krwi przelanej przez ich oddzia�y. A� do nasycenia walczy w domu... przypomina drug� wizj� Izajasza o zem�cie Bo�ej na wrogach Izraela (Ks. Izajasza 63,3): T�oczy�em je w moim gniewie i depta�em je w mojej porywczo�ci. Posoka ich obryzga�a mi szaty i poplami�em sobie ca�e odzienie... Prorocy i autorzy psalm�w nie przejmowali si� zbytnio poga�skim pochodzeniem zapo�yczanej przez nich religijnej obrazowo�ci, tak samo zreszt� jak kap�ani, kt�rzy adaptowali poga�skie obrz�dy ofiarne do s�u�by Bogu. Najwa�niejsz� kwesti� by�o: na czyj� cze�� b�dzie si� odt�d �piewa�o te proroctwa i hymny czy odtwarza�o rytua�y? Je�li na cze�� Jahwe Elohim, a nie Anat, Baala czy Tammuza, wszystko to by�o jak najbardziej w�a�ciwe i zbo�ne. 2. STWORZENIE �WIATA WED�UG INNYCH TEKST�W BIBLIJNYCH a) Wed�ug innych B�g stworzy� niebiosa wraz ze s�o�cem, ksi�ycem i gwiazdami wypowiadaj�c jedno s�owo rozkazu. Potem, owini�ty chwalebn� szat� �wiat�o�ci, rozpostar� niebiosa jak kolist� tkanin� namiotu, skrojon� dok�adnie tak, �e zakrywa�a Otch�a�. Zgarn�wszy Wody Wy�sze w fa�dy szaty, umie�ci� sw�j tajemny Przybytek ponad niebiosami, otoczy� go murem ciemno�ci g�stej jak workowe p��tno, wys�a� go takim samym dywanem i opar� jego belki o Wody Wy�sze. Tam ustawi� sw�j Tron Bo�y . b) Podczas dokonywania dzie�a Stworzenia B�g przelatywa� nad Otch�ani� na chmurach lub cherubinach, lub skrzyd�ach burzy, lub te� chwyta� przelatuj�ce wiatry, czyni�c z nich swoich wys�annik�w. Po�o�y� ziemi� n