J�zEF ANDRZEJ GIEROWSKI HISTORIA POLSKI 1505-1764 Warszawa 1985 PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Ok�adk� projektowa� Marian Jankowski Kedaktor techniczny Witold. Motyl Korektorka Magdalena Krawczykowa Opracowanie kartograficzne Urszula Mazurek, Irena Pac (c) Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982 ISBN 83-01-03732-6 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Wydanie dziewi�te. Nak�ad 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 25,0. Arkuszy drukarskich 20,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm. Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r. Druk uko�czono w maju 1985 r. Zam�wienie nr 346 N-601| Cena t. VIII z� <MO,- Zaklady Graficzne w Gda�sku I. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA l. Podstawowa literatura i �r�d�a Wsp�lne 'omawianie okresu 1506 -1648 ma tradycje w polskiej nauce historycznej, jakkolwiek ostatnio przyj�a si� raczej inna periodyzacja, ��cz�ca drug� po�ow� XV w. z XVI w. (po lata siedemdziesi�te) oraz wyodr�bniaj�ca okres od pierwszego bezkr�lewia po rok 1648. Nie zamierzamy kwestionowa� s�uszno�ci takiego podzia�u, jakkolwiek nie jest on przyjmowany przez wszystkie dzia�y historii. Tak wi�c historycy ustroju okres formowania Si� Rzeczypospolitej szlacheckiej ko�cz� dopiero na pocz��-' kach XVII w., by zaczyna� wtedy dob� oligarchii magnackiej trwaj�cej do po�owy XVIII w. Ze zrozumia�ych wzgl�d�w historycy kultury wyodr�bniaj� okres Baroku, dla kt�rego data 1648 ma tylko drugorz�dne znaczenie. Zdaj�c sobie spraw� z dyskusyjno�ci przyj�tych cezur, mo�na podkre�li�, �e w ca�ym tym okresie istnieje nieprzerwana ci�g�o�� rozwojowa we wszystidch dziedzinach, �e osi�gni�cia ekonomiczne, kulturalne i polityczne doby pierwszych Waz�w wytrzymuj� por�wnanie z osi�gni�ciami doby ostatnich Jagiellon�w, �e nawet w zakresie ustroju politycznego, mimo pewnego zastoju charakteryzuj�cego pierwsz� po�ow� XVII w., sprawno�� aparatu pa�stwowego by�a znacznie lepsza ni� w drugiej po�owie tego wieku. Innymi s�owy, pod wp�ywem zasadniczej dyskusji, kt�ra toczy si� w polskiej nauce historycznej na temat charakteru pierwszej po�owy XVII w., przyj�t� zosta�a periodyzacja, kt�ra zgodnie z sugestiami zw�aszcza Adama Kerstena i W�adys�awa Czapli�skiego odsuwa pocz�tki okresu oligarchii magnackiej na po�ow� XVn w. W miar� mo�no�ci starano si� przy tym uwzgl�dni� r�nice mi�dzy okresem Odrodzenia a wczesnego Baroku, akcentuj�c tam, gdzie to mo�liwe, cezur� lat osiemdziesi�tych. Pe�ne wprowadzenie tej cezury wydawa�o si� niepotrzebne i powoduj�ce nadmierne rozdrobnienie procesu historycznego. Ze wzgl�du na swe znaczenie w dziejach Polski omawiany okres znajduje obszerne odbicie we wszystkich syntezach historii Polski. W XIX w. najgruntowniej przedstawi� go J�zef S z u jak � W okresie mi�dzywojennym szeroko i do�� wszechstronnie (jakkolwiek z pomini�ciem historii spo�eczno-gospodarczej) zosta� om�wiony w zbiorowym dziele Polska/Jej dzieje i kultura t. II, Warszawa 1931). Z nowych pozycji metodologicznych podeszli historycy, opracowuj�cy na zlecenie Instytutu Historii PAN Histori� Polski 1.1, cz. II, Warszawa 1957). Po raz pierwszy proces historyczny przedstawiony zosta� tutaj tak wszechstronnie. Od napisania tego dzie�a min�o jednak ju� dwadzie�cia lat, a wielki skok, jaki uczyni�y nauki historyczne w Polsce w tym czasie, sprawi�, �e pewne wyra�one w nim pogl�dy zosta�y poddane rewizji. Z tego wzgl�du w latach sze��dziesi�tych PWN przyst�pi�o do wydania skrypt�w z historii Polski w opracowaniu S. Arnolda, J. Gierowskiego i H. Zieli � s k i e g o. Znajduj�ca si� tam cz�� po�wi�cona czasom nowo�ytnym (J. G i e r o w s k i, Historia Polski 1492 - 1864, wyd. 2, Warszawa 1972) pos�u�y�a te� za punkt wyj�ciowy niniejszego znacznie szerszego opracowania. Na potrzeb� tego rodzaju publikacji wskazuje r�wnie� wydanie dwu innych syntez - Dzieje Polski pod redakcj� J. Topolskiego (Warszawa 1976) oraz Zarys historii Polski pod redakcj� J. Tazbira (Warszawa 1979). Wiele dziedzin �ycia ma r�wnie� swe opracowania syntetyczne, kt�re s� pomocne przy studiowaniu tej epoki. W zakresie historii gospodarczej u�yteczna jest nadal Historia gospodarcza Polski J. Rutkowskiego (wyd. 2, Warszawa 1953), jakkolwiek ukaza�o si� w ostatnim czasie kilka zarys�w uwzgl�dniaj�cych nowsze badania, jak np. Rozw�j gospodarczy ziem polskich w zarysie W. Rusi�skiego (wyd. 3, Warszawa 1973). Istniej� r�wnie� zespo�owe opracowania odnosz�ce si� do bardziej szczeg�owych zagadnie� gospodarczych, jak Zarys dziej�w g�rnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich, t. I - II (Katowice 1960 - 1961), Zarys dziej�w gospodarki wiejskiej w Polsce, t. I - II (Warszawa 1964), Historia ch�op�w polskich, t. I, Do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Warszawa 1970, Zarys historii w��kiennictwo na ziemiach polskich do ko�ca XVIII w., Wroc�aw 1966. Historia spo�eczna zosta�a natomiast przedstawiona w spos�b syntetyczny przez I. Ihnatowicza, A. M�czaka i B. Zientar�, Spo�ecze�stwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1979). Je�li chodzi o sprawy ustrojowe, obok S. Kutrzeby, Historia ustroju Polski w zarysie (wyd. 8, Warszawa 1949), okres Rzeczypospolitej szlacheckiej o wiele dok�adniej przedstawia Historia pa�stwa i prawa Polski, t. U: Od polowy XV wieku do r. 1795 (wyd. 2, Warszawa 1966). R�wnie� Zorys dziej�w wojskowo�ci polskiej do roku 1864, t. I: Do roku 1648 (Warszawa 1965) zast�puje dawniejsze opracowania tycz�ce dziej�w wojskowo�ci, nawet tak gruntowne, jak T. K o r z o n a, Dzieje wojen i wojskowo�ci w Polsce (t. I - III, Krak�w 1912). Natomiast je�li chodzi o dzieje floty, nadal musz� wystarcza� Dzieje floty polskiej K. Lepszego (Gda�sk 1947). Dla poznania przesz�o�ci kultury polskiej wci�� aktualne s� Dzieje kultury polskiej A. Brucknera (wyd. 2, t. II - III, Warszawa 1958), napisane przed p� wiekiem. Stron� spo�eczno-obyczajow� uzupe�niaj� opracowania W. � o z i � s k i e g o, �ycie polskie w dawnych wiekach, Wiek XVI - XVIII (wyd. 9,. Warszawa 1970), oraz J. B y s t r o-n i a, Dzieje obyczaj�w w dawnej Polsce, Wiek XVI-XVIII (t. I-II, Warszawa 1.932 -1934) czy Z. Kuchowicza, Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku (��d� 1975). O materialnych podstawach kultury mo�na znale�� informacje w Historii kultury materiolnej Polski w zarysie pod redakcj� W. Hensla i J. Pazdura, t. I - IV (Wroc�aw 1978).' W zakresie historii Ko�cio�a wa�ne miejsce przypada Historii Ko�cio�a w Polsce pod redakcj� B. Kumora (t. I, Pozna� 1974); odnotowa� te� warto bardziej popularn� Histori� ko�cio�a katolickiego w Polsce 14.60 - 1795 J. Tazbira (Warszawa 1966). Nowe spojrzenie na procesy przemian w literaturze da� J. Krzy�anowski w swej pracy Historia literatury polskiej od �redniowiecza do XIX w. (wyd. 3, Warszawa 1964). Ostatnio jednak ukaza�y si� poka�ne tomy Historii literatury polskiej przygotowywanej w ramach Instytutu Bada� Literackich PAN pod red. K. W y ki: J. Z i o m-k a, Odrodzenie (Warszawa 1973) i C. H e r n a s a, Barok (Warszawa 1973), kt�re rzucaj� zupe�nie nowe �wiat�o nie tylko na rozw�j literatury, ale i mentalno�� tej doby. Dla historii sztuki wymieni� nale�y Histori� sztuki polskiej, t. II: Sztuko nowo�ytna (Krak�w 1965). Dla historii muzyki Z. Jachimeckiego Muzyka polska w rozwoju historycznym (t. I - II Krak�w 1948 -1951) jest prac� nieco przestarza��, nie uwzgl�dniaj�c� ostatnich, wa�nych odkry� w tej dziedzinie. Nowsze spojrzenie znajdzie Czytelnik w zbiorowym opracowaniu Z dziej�w polskiej kultury muzycznej, t. I, pod red. Z. Szweykowskiego (Krak�w 1958). Dla poznania dziej�w polskiej my�li warto zapozna� si� z takimi wydawnictwami, jak Polska my�l filozoficzna i spo�eczna t. I pod redakcj� A. Walic-kiego, t. II - III pod redakcj� B. Skargi (Warszawa 1973 - 1977) oraz Dzieje teologii katolickiej w Polsce pod redakcj� M. Rechowicza, t. I - II (Lublin 1974'- 1975). Trzeba zwr�ci� wreszcie uwag� na syntezy cz�ciowe, zajmuj�ce si� omawianym okresem czy te� dziejami Rzeczypospolitej szlacheckiej. Najpe�niejsze pod tym wzgl�dem, zw�aszcza je�li chodzi o histori� polityczn�, s� Dzieje Polski nowo�ytnej (t. I - II, Warszawa 1936) W. Konopczy�-s k i e g o. U�yteczna mo�e by� tak�e L. Kolankowskiego Polska Jagiellon�w, Dzieje polityczne (Lw�w 1936). W nowoczesny spos�b, od strony dziej�w spo�ecze�stwa, spojrza� natomiast na t� epok� A. W y c z a �-ski w pracy Polska Rzecz� Pospolita szlachecka (Warszawa 1965). Z uj�� og�lnych o charakterze bardziej popularnym wymieni� nale�y zbiory studi�w z cyklu Konfrontacje historyczne (Polska w epoce Odrodzenia pod red. A. Wycza�skiego, Warszawa 1970 i Polska XVII wieku pod red. J. Tazbira, Warszawa 1969) zbieraj�ce najnowsze pogl�dy na organizacj� Rzeczypospolitej i jej dzieje spo�eczne, gospodarcze i kulturalne. Dzieje ludno�ci polskiej poza granicami Rzeczypospolitej opracowane s� w spos�b najbardziej pe�ny w odniesieniu do �l�ska w zbiorowej Historii �l�ska pod red. K. M a l e c z y � s k i e g o (t. I, cz. 2 - 4, Wroc�aw 1961- 1P63). Podobne Dzieje Pomorza s� w przygotowaniu, je�li chodzi o interesuj�c� nas epok�. Z mno��cych si� obecnie opracowa� regionalnych najcenniejsze s� Dzieje Wielkopolski, t. I: Do r. 1795, pod red. J. Topolskiego (Pozna� 1971). Przechodz�c do opracowa� bardziej szczeg�owych przede wszystkim wypadnie si� zastrzec, �e me jest mo�liwe na tym miejscu wskazanie na wszystkie problemy, kt�rymi zajmowa�a si� w odniesieniu do omawianego okresu polska nauka historyczna. Trzeba si� wi�c ograniczy� do tych problem�w, kt�re wydaj� si� szczeg�lnie charakterystyczne dla bada� historycznych w ci�gu ostatniego �wier�wiecza. Dla wcze�niejszego okresu Czytelnik mo�e znale�� do�� pe�ne om�wienie dorobku historiografii w Historii Polski wydanej przez Instytut Historii PAN. Pomoc� mo�e by� tak�e selektywna Bibliografia historii Polski, kt�rej 1.1 pod red. H. M ad u r o w i c z - U r b a � s ki e j (Warszawa 1965 nn.) zawiera zestawienie wa�niejszych publikacji wydanych do 1960 r. Pe�ne zestawienie wydawnictw og�oszonych do 1918 r. obejmuje Bibliografia historii Polski przygotowana przez L. Finki a. Drugie jej wydanie (fotooffsetowe) ukaza�o si� w 1955 r. Zakres chronologiczny zawartych w niej pozycji si�ga tylko po 1815 r. Corocznie (lub niemal corocznie) w Polsce Ludowej wydawana jest na bie��co Bibliografia historii polskiej, obejmuj�ca ca�o�� pozycji odnosz�cych si� do historii Polski w��cznie z XIX i XX w. Pomocnicze znaczenie mog� mie� tak�e bibliografie regionalne, np. r�wnie systematycznie wydawana Bibliografia historii �l�ska, oraz Bibliografia polska K. Estreichera, w kt�rej mo�na znale�� wszystkie druki polskie z XVI'XVIII w. wraz z informacj�, gdzie s� przechowywane. Liczne informacje bibliograficzne znajduj� si� r�wnie� w czasopismach historycznych. Niekt�re z nich publikuj� zestawienia bibliograficzne lub obszerne om�wienia stanu bada� w wybranych dziedzinach historii. W ci�gu ostatniego �wier�wiecza dorobek bada� nad histori� Polski XVI t XVII w. nie przedstawia si� jednolicie. Najwarto�ciowsze wyniki osi�gn�a historia gospodarcza. Zar�wno wprowadzone przez ni� metody kwantytatywne, jak szeroka analiza por�wnawcza, wyr�niaj� j� spo�r�d innych dzia��w historii. Rozw�j tych bada� opiera si� na dobrych tradycjach szk� J. Butkowskiegoi F. Bujaka. Najpowa�niejszy post�p mo�na dostrzec w zakresie bada� nad dziejami folwarku pa�szczy�nianego. Pozwoli�y one .znacznie u�ci�li� �ywo dyskutowan� kwesti� roli gospodarki folwarczne] w rozwoju ekonomicznym Polski XVI w. Gdy S. Arnold w pracy Podlo�e gospodorczo-spoleczne polskiego Odrodzenia (Warszawa 1954) podkre�la� g��wnie regresywne momenty zwi�zane z wyst�powaniem folwarku, p�niejsi badacze wskazywali na bardziej z�o�ony charakter oddzia�ywania folwark�w, czy to na tle og�lnoeuropejskim, jak J. T o polski, Narodziny kapitalizmu w Europie XVI-XVII wieku (Warszawa 1963), czy te� dok�adniej analizuj�c jego oddzia�ywanie na gospodark� kraju, jak A. W y c z a � s k i, Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce 1500 -1580 (Warszawa 1960), J. Topolski, Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnie�nie�skiego od XV do XVIII w. (Pozna� 1958), L. �ytkowicz, -Studio nad gospodarstwem wiejskim w dobrach ko�cielnych (t. I - II, Warszawa 1962), J. Majewski, Gospodarstwo folwarczne we wsiach miasta Poznania w l. 1582-1644 (Pozna� 1957). R�wnolegle z tymi badaniami nad gospodark� folwarczn� prowadzono tak�e badania nad gospodark� ch�opsk� tego okresu, kt�re wskazywa�y na jej mo�liwo�ci rozwojowe. Sprawy te by�y poruszane cz�ciowo w wymienionych wy�ej pracach - szczeg�lnie tymi problemami zaj�li si�: A. Wawrzy�czykowa, Gospodarstwo ch�opskie w fcr�-lewszczyznach mazoloieckich w XVI i w pocz�tkach XVII w. (Warszawa 1962), A. M � czak. Gospodarstwo ch�opskie n<t �u�awach Malborsk�ch w pocz�tkach XVII w. (Warszawa 1962) i B. He�;k, Studia nad polo�e-niem ekonomicznym ludno�ci wiejskiej na �l�sku (Wroc�aw 1859). Przy tym wszystkim brak prac syntetyzuj�cych ten dorobek. W pewnej mierze mo�na z�,*ak� prac� uzna� pr�b�.modelowej^�nali�y,Iunkcjonowania folwarku pa�szczy�nianego dokonan� przez-W. Kut� Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego (Warszawa 1962). Natomiast podj�te zosta�y pr�by oszacowania globalnej produkcji zbo�owej w artyku�ach A. W y c z a A s k i e-g o (Pr�ba oszacowania obrotu �ytem w Polsce XVI wieku, KHKM, 1961) czy J. T o p o l s k i e g � (Wska�nik rozwoju, gospodarczego Polski od X do XX wieku,, KH, 1967), Dyskutowano tak�e nad wysoko�ci� plon�w w Polsce - zestawienie wynik�w tej dyskusji dal L, �ytkowicz (Ze studi�w nad wysoko�ci� plon�w w Polsce od XV do XVIIIw;KHKM, 1966). Sprawy miejskie tej epoki, pocz�tkowo nieco zaniedbywane kosztem bada� nad wsi�, doczeka�y si� r�wnie� nowatorskich opracowa�, kt�re pozwoli�y spojrze� na rol� gospodarcz� miast w omawianym okresie w odmiennym od tradycyjnych uj�� �wietle. Tak wi�c badania nad rzemios�em czy przemys�em w Polsce przynios�y -takie prace, jakSukiewnicfwo wielkopolskie XIV-XVII wieku A. M � czak a (Warszawa 1955), Dzieje malo-polskiego hutnictwo �elaznego XIV-XVII -wieku. B. Zientary (Warszawa 1954) czy M. B o g u c k i e j, Gda�sk jako o�rodek produkcyjny od XIV do XVII w. (Wroc�aw 1960). Nowe �wiat�o Aa sytuacj� rzemios�a w mniejszych o�rodkach rzuci�y badania M. HoraA, Rzemio�le miejskie wojew�dztwo helskiego w pierwszej polewie.XVII w. (Wroc�aw 1966), kt�rych wyniki zosta�y jednak cz�ciowo zakwestionowane przez A. Wyro b i s z a (Zagadnienie upadku rzemios�a � kryzysu gospodarczego miast w Polsce, wiek XVI czy XVII, PH, 1987). Ciekawie rozwin�y si� badania nad handlem w Polsce. Najpowa�niejsze znaczenie mia�a chyba praca S. Mielczarskiego, Rynek zbo�owy na ziemiach polskich w drugiej polewie XVI i w pierwszej polewie XVII wieku. Pr�ba rejonizacji (Gda�sk 1962), w kt�rej- jakkolwiek w spos�b dyskusyjny- podj�to pr�b� zbadania przes�anek i mechanizm�w kszta�towania si� rynku wewn�trznego. Dalszy krok naprz�d w tym zakresie stanowi�y studia J. M a � e c k i e g o, zw�aszcza Zwi�zki handlowe miast polskich z Gda�skiem w XVI i w pierwszej polewie XVII w. (Wroc�aw 1968). Gruntownych opracowa� doczeka� si� handel Krakowa (J. Ma�ecki, Studia nad rynkiem regionalnym Krakowa w XVI w.. Warszawa 1963), Poznania (M. G ry� z, Handel Poznania 1550-1655, Pozna� 1964), Wroc�awia (M. Wola�ski, Zwi�zki handlowe �l�ska z Rzeczapospolito w XVII wieku ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem Wroclawia, Wroc�aw 1961), Gda�ska (M. Bogucka, Handel zagraniczny Gda�ska w pierwszej polewie XVII wieku, Wroc�aw 1970) oraz kilka innych o�rodk�w miejskich. Stosunk�w handlowych Polski z wschodnimi s�siadami dotyczy�y A. Wawrzy�czykowej, Studio z dziej�w hondlu Polski z Wielkim Ksi�stwem Litewskim � Rosj� w XVI wieku (Warszawa 1956). Nad charakterem bilansu handlowego Polski w XVII w. rozwin�a si� dyskusja, w kt�rej szczeg�lnie istotne by�y wyst�pienia M. Boguckiej (Handel baltycki a bilans handlowy Polski w pierwszej polowie XVII wieku, PH 1968) oraz A. M�czaka (Eksport zbo�owy i problemy polskiego bilansu handlowego w XVI-XVII w. {w:] Pami�tnik X Powszechnego Zjazdu Historyk�w Polskich, 1.1, Warszawa 1968) czy tego� historyka Mi�dzy Gda�skiem a Sundem (Warszawa 1972), gdzie zreszt� rozpatruje problem eksportu w szerszych granicach chronologicznych. Syntetyzuj�cy charakter ma natomiast praca M. M a-� o w i s t a, Wsch�d a Zach�d Europy w XIII - XVI wieku (Warszawa 1973), kt�ry wykazuje, w jaki spos�b zmieniaj�ce si� warunki handlu europejskiego oddzia�a�y na tworzenie si� gospodarki folwarczno-pa�szczy�nianej we wschodniej Europie. Na tym tle stosunkowo skromnie wypad�y badania nad dziejami pieni�dza i skarbu (najwa�niejszymi pozycjami, s� Z. Sadow.skiego, Pieni�dz a pocz�tek upadku Polski w XVII w.. Warszawa 1964 oraz W. P a-�uckiego, Drogi i bezdro�a skarbowo�ci polskiej XVI i pierwszej po�owy XVII w., Wroc�aw 1974), a tak�e nad rozwojem polskiej my�li ekonomicznej (J. G�rski, Pogl�dy merkantylistyczne w polskiej my�li ekonomicznej XVI i XVII w., Wroc�aw 1958). Tak�e w zakresie bada� nad cenami, jakkolwiek odgrywa�y one wa�n� rol� w interpretacji proces�w ekonomicznych, nie posuni�to si� wiele poza ustalenia opublikowane przez uczni�w J.Bujakaw latach 1928 -1938, odnosz�ce si� do cen w Gda�sku, Warszawie, Krakowie, Lublinie i Lwowie. Nie podj�te zosta�y natomiast badania tej�e szko�y nad kl�skami elementarnymi w Polsce w zakresie ustale� pomocniczych dla historii gospodarczej. Podstawowe znaczenie ma dotycz�ce zreszt� szerszych ram chronologicznych studium W. K u l i, Miary � ludzie (Warszawa 1970). W przeciwie�stwie do bada� ekonomicznych badania z zakresu historii spo�ecznej rozwin�y si� do�� jednostronnie. G��wny nacisk po�o�ony bowiem zosta�, zw�aszcza w latach pi��dziesi�tych, na problemy ruch�w spo�ecznych i walk klasowych na wsi. Pojawi�o si� z tego zakresu wiele szczeg�owych opracowa� i przyczynk�w; szerszy, ale nie podsumowuj�cy charakter mia�a praca B. Baranowskiego, Powstania chlopsk�e na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (Warszawa 1952). Interesowano si� zar�wno otwartymi ruchami zbrojnymi, jak i innymi formami oporu (S- Sreniowski, Zb�egostwo chlop�w w dawnej Polsce jako zagadnienie ustroju spo�ecznego. Warszawa 1948). W sumie badania te pozwoli�y na stworzenie nowego obrazu napi�� spo�ecznych na wsi. Badania te, podobnie zreszt� jak i wspomniane studia nad gospodark� ch�opsk� czy nad �yciem wewn�trznym wsi (zw�aszcza S. S z c z o t k i, Z dziej�w chlop�w polskich, Warszawa 1951, J. Burszty, Wie� i karczma. Rola karczmy w �yciu wsi pa�szczy�nianej. Warszawa 1950, J. B i e n i a r z � w n y, 10 O chlopskie prawa. Szkice z dziej�w wsi malopolgkiej, Krak�w 1954), znacznie wzbogaci�y dawn� wiedz� o �yciu ch�opstwa i strukturze tej warstwy. Badania nad dziejami mieszcza�stwa znalaz�y swe odbicie przede wszystkim w do�� licznych monografiach r�nych o�rodk�w miejskich, zar�wno wi�kszych (monografie takie opublikowano m. �n. dla Warszawy, Poznania, Gda�ska, Lublina, Wroc�awia, Gniezna, Torunia), jak i mniejszych. Do wyj�tk�w nale�� natomiast prace o warunkach �ycia w miastach, jak M. Boguckiej, �ycie codzienne w Gda�sku, wiek XVI - XVII (Warszawa 1967) czy o strojach i mieszkaniach, np. M. Bartkiewicz, Odzie� i wn�trze dom�w mieszcza�skich w Polsce w drugiej polewie XVI i w XVII wieku (Wroc�aw 1974). Niewiele tak�e prac po�wi�cono dzia�alno�ci wybitniejszych mieszczan - nie znalaz�a w�a�ciwie na�ladowc�w praca A. Keckowej, Melchior Walbach. Z dziej�w kupiectwa warszawskiego XVI w. (Warszawa 1955). Urywkowo r�wnie� zbadane zosta�y niekt�re problemy demograficzne, jak ruch ludno�ci (S. W a s z a k, Dzietno�� rodziny mieszcza�skiej i ruch naturalny ludno�ci miasta Poznania w ko�cu XVI i w XVII wieku, RDSiG 1954) czy osiedlanie si� szlachty w miastach (W. Dworzaczek, Przenikanie szlachty do stanu mieszcza�skiego w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, PH 1956). W tych warunkach nadal podstawowe znaczenie maj� dawniejsze prace o mieszcza�stwie, zw�aszcza J. Pta�nika, Miasta i mieszcza�stwo w dawnej Polsce (wyd. 2, Warszawa 1949). Nowe na�wietlenie roli �yd�w w Rzeczypospolitej zawiera praca M. Horna, Powinno�ci wojenne �yd�w w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku (Warszawa 1978). Badania nad struktur� spo�eczn� szlachty wbrew pozorom nigdy nie by�y mocn� stron� polskiej historiografii. Chocia� zebrano w poprzednich wiekach wi&le materia��w, na kt�rych takie badania mog�yby si� opiera� (szczeg�lnie w herbarzach Niesieckiego, Bonieckiego czy U r lis k i e go), poza studia o po�o�eniu prawnym i obyczajowo�ci szlachty historycy nie posun�li si� daleko. Tym wi�ksze znaczenie trzeba przypisa� podejmowanym ostatnio pr�bom w tej dziedzinie, jak ciekawemu studium A.Zaj�czkowskiego, Gl�wne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury spo�eczne (Wroc�aw 1961), kt�re spotka�o si� .jednak z zasadniczymi zastrze�eniami, dotycz�cymi pewnej ahisto-. ryczno�d uj�cia, ze strony J. Maciszewskiego i J. Bardach a. J. Maci�szewski da� zreszt� i w�asn� ocen� tej problematyki w popularnonaukowej ksi��ce Szlachta polska i jej pa�stwo (Warszawa 1969). G��bok� charakterystyk� szlachty polskiej w okresie panowania Waz�w przedstawi� W. Czaplinskiw zbiorze studi�w O Polsce siedemnastowiecznej. Problemy i sprawy (Warszawa 1966). Magnaterii polskiej po�wi�cona jest ostatnio wydana praca W. C z a p l i � s k i e g o i J. D�ugosza, �ycie codzienne magnoterii polskiej w XVII wieku (Warszawa 1976). Wiele informacji o kulturze politycznej szlachty, zw�aszcza na Litwie, mo�na znale�� w pracy H. W i s n e r a. Najja�niejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziej�w Polski szlacheckiej XVI-XVII w. (Warszawa 1978). Trzeba przy tym 11 zauwa�y�, �e wiele cennych spostrze�e� i materia��w dotycz�cych szlachty, szczeg�lnie za� stosunku Szlachty �redniej do mag�aterii, znajduje si� �w pracach po�wi�conych organizacji Rzeczypospolitej szlacheckiej czy polityce wewn�trznej. Dla ideologii szlacheckiej, szczeg�lnie dla bada� nad dziejami sarmatyzmu, podstawowe znaczenie ma praca T. Ulewicza, Sarmacja, Studium z �problematyki slowionskiej XV i XVI w., Krak�w 1950. P�niejszemu okresowi po�wi�cona jest praca historyka sztuki T. Ma�kowskiego, Genealogia sarmatyzmu. Warszawa 1946. Spojrzenie z zewn�trz na problemy Rzeczypospolitej mo�na znale�� w zbiorze studi�w C. Bakvisa, Szkice o kulturze staropolskiej (Warszawa 1975). Podstawowe znaczenie dla bada� nad struktur� spo�ecze�stwa polskiego w XVI w. ma praca A. Wycza�skiego, Uwarstwienie spoleczne w Polsce XVI wieku (Wroc�aw 1977). Natomiast cennym wprowadzeniem w problemy demograficzne Polski jest I. Gieysztorowej, Wst�p do demografii sta-ropolskiej (Warszawa 1976). Nie jest mo�liwe przedstawienie na tym miejscu ca�o�ci bada� w zakresie historii kultury. O badaniach w dziedzinie literatury, sztuki, muzyki pe�niejsze informacje mo�na znale�� w wymienionych poprzednio opracowaniach og�lnych. To samo tyczy bada� nad dziejami o�wiaty, w odniesieniu do kt�rej wyniki ostatnich bada� zestawione s� w zarysie S. W o-1 o s z y n a. Historio wychowania (Warszawa 1968) czy w zbiorowej Historii o�wiaty pod red. �. Kurdybachy (t. I, Warszawa 1969). O aktualnej problematyce bada� nad dziejami nauki w Polsce informuje doskona�a Historio nauki polskiej (t I, II; Wroc�aw 1970). Nawet jubileusz kopernikowski w 1973 r. i zwi�zane z nim publikacje, najcenniejsze historyk�w toru�skich, nie by�y w stanie powa�niej pog��bi� naszej wiedzy w tym zakresie. Odnotowa� te� trzeba wydanie zbiorowych Dziej�w Uniwersytetu Jagiello�skiego, t. fc W latach 1364 -1764 (Krak�w 1964), kt�re mia�y zast�pi� dawniejsze opracowanie H. B a r y c z a, spotka�y si� jednak z licznymi zastrze�eniami. Wszechstronne na�wietlenie znalaz�y problemy epoki w czasie sesji naukowej zorganizowanej w 1953 r., kt�rej materia�y wydane zosta�y pt. Odrodzenie w Polsce (t. I-V, Warszawa 1955-1958). Na warto�ci �wczesnych ustale� zaci��y�y wszak�e p�ynne granice chronologiczne, wynikaj�ce z ma�o precyzyjnego operowania nazw� Odrodzenia, a tak�e nadmierny optymizm w ocenianiu rodzimego wk�adu w rozw�j kultury renesansowej. P�niejsze badania nad charakterem Odrodzenia, kt�rym^ ton nadawali przede wszystkim historycy literatury, posz�y w kierunku �ci�lejszego wyodr�bnienia Baroku i Odrodzenia. O licznych dyskusjach nad epok� Baroku informuj� m. in. J. Bia�ostocki, Mcnferyzm. -triumf i zmierzch poj�cia w tomie Sztuka i mysi humanistyczna (Warszawa 1966) oraz J. S o-ko�owska, Spory � barok (Warszawa 1971). Obecnie zdaje si� dominowa� pogl�d, wyra�ony m. in. przez :W. Czapli�skiego (Kultura baroku w Polsce [w:] Pami�tnik X Powszechnego Zjazdu Historyk�w Polskich, t. I, Warszawa 1968) o jednolito�ci kultury barokowej od ko�ca XVI do pocz�tk�w XVIII w. Pr�b� takiego ca�o�ciowego spojrzenia za- 12 wiera zbi�r studi�w Wiek XVII - kontrreformacja - barok. Prace z historii kultury, pod red. J. P e l c a (Wroc�aw 1970). O tym stanowisku powinien pami�ta� Czytelnik niniejszego zarysu, w kt�rym epoka Baroku rozdzielona zosta�a dat� 1648 r., maj�c� drugorz�dne znaczenie dla historii kultury. Przechodz�c do zagadnie� bardziej szczeg�owych wypada zacz�� od bada� nad reformacj�. Stosunkowo dobrze postawione przez dawniejszych historyk�w (Z. Z a k r z e w s k i e g o, A. Briicknera, S. Kota), studia te rozwin�y si� szerzej dopiero w latach sze��dziesi�tych. Na temat podstawowego problemu polskiej reformacji -i- stosunku do niej ch�opstwa - ukaza�y si� dwie gruntowne monografie, J. T a zbir a, Reformacja i problem chl�pski w Polsce XVI wieku (Wroc�aw 1953) oraz W. Urbana, Chlopi wobec reformacji w Matopolsce w drugiej polewie XVI wieku (Krak�w 1959). Na pocz�tki reformacji rzuci�a nowe �wiat�o biografia Jana �askicgo, cz. I: .1499-1556 O.Bartela (Warszawa 1955). Przy raczej drugoplanowo traktowanych badaniach nad luteranizmem, bra�mi czeskimi czy kalwinizmem (wyniki ich publikowane s� przewa�nie w roczniku "Odrodzenie i Reformacja w Polsce", wydawanym od 1956 r. przez Instytut Historii PAN jako kontynuacja dawnej "Reformacji w Polsce") powa�nie posun�y si� naprz�d badania nad arianizmem. Wymieni� tu mo�na takie prace, jak Bracio Polscy. Ludzie, idee, wplywy L. C h maj a (Warszawa 1957), wydane pod redakcj� tego� historyka Studia nad arianizmem (Warszawa 1959), ponadto Studia z dziej�w ideologii religijnej XVI i XVII w. (Warszawa 1960), L. S z c z u c k i e g o, Marcin Czechowic (1532-1613). Studium z dziej�w antytrynitaryzmu polskiego XVI wieku (Warszawa 1964), wreszcie zbi�r Wok�l dziej�w i tradycji aria-nizmu pod red. L; Szczuckiego (Warszawa 1971). Og�lne spojrzenie na reformacj� w Polsce na tle europejskim zawieraj� P. Skwar czy �-s k i e go, Szkice z dziej�w reformacji w Europie �rodkowo-wschodniej, Londyn 1967, gdzie tak�e zestawiono podstawowe dzie�a dotycz�ce tej problematyki. O ile badania nad dziejami reformacji s�u�y�y raczej pog��bianiu wiedzy o jej organizacji i ideologii na terenie Polski, o tyle bardziej dyskusyjny charakter mia�y publikacje dotycz�ce zagadnienia tolerancji w Polsce. Przez pewien czas historycy wyolbrzymiali bowiem kwesti� ucisku i prze�ladowa� religijnych w Polsce, pos�uguj�c si� przy tym albo wyrwanymi przyk�adami, albo powo�uj�c si� na stan z ko�ca XVII w. Przeciwko takiemu stawianiu sprawy wyst�pili szczeg�lnie stanowczo W. Czapli�ski (w zbiorze � Polsce siedemnastowiecznej) oraz J. T a zbir, Pa�stwo bez stos�w. Szkice z dziej�w tolerancji w Polsce w XVI i XVII w. (Warszawa 1966). Podobne, stanowisko zaj�� tak�e historyk francuski, znawca dziej�w kultury polskiej Ambroise Jobert. Dziejami konfederacji warszawskiej 1573 r. zaj�� si� M K o rolko, Klejnot swobodnego sumienia (Warszawa 1974). Do problem�w stosunk�w mi�dzy wyznaniami nawi�za� ostatnio M. K �sma n. Protestanci i kontrreformacja. Z dziej�w tolerancji w Rzeczypospolitej XVI - XVII wieku (Wroc�aw 1978). 13 Utrzymuj� si� natomiast rozbie�no�ci w ocenie roli kontrreformacji w Polsce. Pod tym wzgl�dem zreszt� istniej� ju� tradycyjne stanowiska w polskiej literaturze historycznej, wywodz�ce si� chyba jeszcze z dawnych polemik wyznaniowych. Obok mniej czy wi�cej apologetycznego nurtu wyst�powa� i krytyczny, kt�ry reprezentowa� W. Sobieski czy zw�aszcza S. Czarnowski (Reakcja katolicka w Polsce, w ko�cu XVI i na pocz�tku XVII wieku. Dzie�a 1.1, Warszawa 1956). Ten drugi nurt pocz�tkowo zdecydowanie przewa�a� w powojennej nauce historycznej, ostatnio jednak zaznaczy�a si� tendencja do bardziej wszechstronnego spojrzenia na t� kwesti� i uwzgl�dniania zar�wno stron negatywnych, jak i pozytywnych osi�gni�� polskiej kontrreformacji. Dla ewolucji tych pogl�d�w znamienne s� prace J. T a z b i r a, Jezuici w Polsce do polowy XVII wieku (Szkice z dziej�w papiestwa) (wyd. 2, Warszawa 1961), �wi�ci, grzesznicy i kacerze. Z dziej�w polskiej kontrreformacji (Warszawa 1959), Sarmaty-zacja katolicyzmu w Polsce (w cyt. zbiorze Wiek XVII). Zupe�nie nowe spojrzenie na Ko�ci� rzymskokatolicki i unicki w okresie potrydenckim przynios�a oparta na nieznanych materia�ach i wykorzystuj�ca metody statystyczne i kartograficzne praca zbiorowa Ko�ci�t w Polsce, t. II: Wieki XVI - XVIII (Krak�w 1969) pod red. J. K � o c z o w s k i e g o. Kwestia mecenatu budzi�a stosunkowo du�e zainteresowanie, maj�ce ju� bogate tradycje w dawnych badaniach. Skoncentrowa�o si� ono g��wnie na okresie Waz�w - powsta�y prace o mecenacie kr�lewskim W. Tomkiewicza, Z dziej�w polskiego mecenatu artystycznego w w. XVII (Wroc�aw 1952), K. Targosz-Kretowej, Teatr dworski Wlodyslawa IV (Krak�w 1965), a tak�e prace o mecenacie magnackim - A. Sajkowskiego,0d Sierotki do Rybe�ki, W kr�gu radziwillow-skiego mecenatu (Pozna� 1965) czy J. D�ugosza, Mecenat kulturalny i dw�r Stanis�awa Lubom�rskiego wojewody krakowskiego (Wroc�aw 1972). Zbli�ona zakresowe, chocia� wychodz�ca raczej z pozycji wyznaniowych, jest praca S. T w o r k a, Dzialalno�� o�wiatowo-kulturalno kalwinizmu ma�opolskiego (polowa XVI - polowa XVIII wieku) (Lublin 1670). Charakter pomocniczy ma podstawowe opracowanie s�ownikowe Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, pod red. A. Gryczowej (t. IV-VI, Wroc�aw 1952-1960). Obszerne informacje dotycz�ce bada� w zakresie ustroju politycznego w omawianym okresie znajduj� si� we wzmiankowanej na wst�pie Historii pa�stwa i prawo Polski, t. II. Charakter i typ pa�stwa stara� si� ustali� Z. Karczmarekw studium Typ i forma pa�stwa polskiego w okresie demokracji szlacheckiej (w: Odrodzenie w Polsce, t. I) oraz w referacie Oligarchia magnacka w Polsce jako forma pa�stwa (VIII Powszechny Zjazd Historyk�w Polskich, 1.1, cz. I, Warszawa 1958). Chronologi� jego podzia�u podwa�y� A.Kersten (Problem w�adzy w Rzeczypospolitej czasu Waz�w w zbiorze O napraw� Rzeczypospolitej XVII - XVIII wieku. Warszawa 1965). Natomiast z pogl�dami jego polemizowa� A.Vetulani (Nowe spojrzenie na dzieje pa�stwa i prawa dawnej Rzeczypospolitej, CHP 1958). Odmienn� pr�b� warto�ciowania ustroju Polski przeprowadzi� J. Gierowski, 14 Rzeczpospolita szlachecka wobec absolutystycznej Europy (Pami�tnik X Powszechnego Zjazdu Historyk�w Polskich, t. III, Warszawa 1971), podkre�laj�c konieczno�� u�ci�lenia kryteri�w por�wnawczych. Badania nad ustrojem Rzeczypospolitej zawieraj� wci�� wiele luk, pozwalaj�cych na r�ne dowolno�ci interpretacyjne. Przede wszystkim brak monografii, kt�ra by przedstawia�a stanowisko i zakres w�adzy kr�lewskiej. Tak�e dawniejsze prace z tego zakresu odnosi�y si� tylko do niekt�rych aspekt�w w�adzy monarszej. Stosunkowo dok�adnie s� zbadane tylko artyku�y henrykowskie (dzi�ki pracy S. P�azy, Pr�by reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkr�lewia, Krak�w 1969) czy problemy elekcyjne. Niewiele lepiej przedstawiaj� si� i badania nad dziejami sejmu. Praca K. Grzybowskiego, Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia (Warszawa 1959), rzuci�a nowe �wiat�o na parlamentaryzm polski tej doby, zw�aszcza na zasad� jednomy�lno�ci, daleko jej jednak do systematyczno�ci i gruntowno�ci. Nad sejmami pierwszej po�owy XVII w. pracuje W. Czapli�ski i jego uczniowie - niekt�re tylko wyniki ich bada� podsumowuje artyku� W. Czapli �-skieg o, Z problematyki se^mu polskiego w pierwszej polewie XVII w. (KH 1970). Urz�dy centralne dziel� los w�adzy monarszej - brak ich gruntowniejszych opracowa�. Doczeka�a si� ich natomiast organizacja dyplomacji (w pracy zbiorowej Polsko slu�ba dyplomatyczna w XVI - XVIII w. Zbi�r studi�w, pod red. Z. W � j c i k a. Warszawa 1967). Brak tak�e nowej syntetycznej pracy o konfederacjach w Polsce (dotychczasowa A. Rembowskiego pochodzi z 18.93 r.). W pewnym stopniu 'tylko zape�nia t� luk� praca J. M a-ciszewskiego, Wojna domowa w Polsce (1606-1609), cz. I (Wroc�aw 1960) - o podstawowym znaczeniu dla dziej�w politycznych i walk ideologicznych pocz�tk�w XVII w. Nieco lepiej przedstawiaj� si� badania nad dziejami seJmik�w, zgodnie z tradycjami wytyczonymi w XIX w. przez fundamentalne dzie�o A. P a-wi�skiego, Rz�dy sejmikowe w Polsce (Warszawa 1888). Opracowany zosta� sejmik generalny mazowiecki (J. Gierowski, 1947), sejmik wojew�dztwa ��czyckiego (J. W � o d a r c z y k, 1974), sk�ad spo�eczny reprezentacji sejmikowej krakowskiej (W. Urban, 1953), wielkopolskiej (W. D w o r z a c z e k, 1957), lubelskiej (W. S l a d k o w s k i, 1957). Urz�dy ziemskie bada� W. Pa�ucki (Studia nad uposa�eniem urz�dnik�w ziemskich w Koronie do ko�ca XVI w.. Warszawa 1962). Funkcjonowanie przedstawicielstw stanowych na �l�sku om�wi� w gruntownej rozprawie K. Orzechowski, Og�lno�laskie zgromadzenia stanowe (Warszawa 1979). Nier�wnomiernie przedstawia�y si� r�wnie� badania nad dziejami wojskowo�ci polskiej. Je�li chodzi o okres pierwszej po�owy XVI w., najwa�niejsze badania w tym zakresie prowadzi� Z. Spieralski (wyniki ich cz�ciowo opublikowane s� w SiMdHW). Ko�cowy okres panowania Zygmunta Augusta i czasy batoria�skie analizowa� gruntownie H. Kolarski (og�aszaj�c swe wyniki w tym�e wydawnictwie). Dla okresu Waz�w podstawowe znaczenie maj� monografie B. Baranowskiego 15 (Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w.. Warszawa 1957) oraz J. W i m m e r a, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schy�ku XVI i w pierwszej po�owie XVII w. (SiMdHW, Warszawa 1968). Nad artyleri� tej doby dok�adne badania prowadzi� T. N o-w a k (Arseroaly artylerii koronnej w latach 1632-1655, SiMdHW, Warszawa 1968). Uzupe�nieniem tych bada�, jak i wielu innych og�aszanych w tym�e wydawnictwie, jest studium K. 'Dembskiego, Wojska nadworne magnat�w polskich w XVI i XVII wieku (w Zeszytach Naukowych Uniwersytetu Pozna�skiego, Historia, Pozna� 1956). Dok�adnie opracowano tak�e wiele kampanii i bitew tego okresu. Z zagadnie� polityki wewn�trznej doby jagiello�skiej najwi�cej uwagi po�wi�cili ostatnio historycy rozwojowi ruchu egzekucyjnego. Punkt wyj�ciowy stanowi�y prace Z. Wojciechowskiego, Zygmunt Stary. (1506-1548) (Warszawa 1946) i zw�aszcza oparta na szerokiej kwerendzie archiwalnej W. Pociechy, Kr�lowa Bona (1494-1557), Czasy i ludzie Odrodzenia (t. I-IV, Pozna� 1949-1958). Zwi�zane z ruchem egzekucyjnym kwestie skarbu i d�br kr�lewskich o�wietli� A. Wycza�ski w paru studiach, zw�aszcza 2 dziej�w reform skarbowo-wojskowych za Zygmunta l. Pr�by relucji pospolitego ruszenia (PH 1953), a p�niej A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny kr�lewskiej w Polsce (1504 -1548) (Wroc�aw 1967). Badania nad struktur� spo�eczn� obozu egzekucyjnego przeprowadzi�a ostatnio I. Kaniowska w pracy Ma�opolska reprezentacjo sejmowa za czas�w Zygmunta Augusta (Krak�w 1974) oraz A. S u � h en �-Grab�w sk a, Monarchia dwu ostatnich Jagiellon�w a ruch egzekucyjny, cz. l (Wroc�aw 1974). Ukaza�o si� tak�e par� biografii przyw�dc�w tego obozu m. in. w rocznikach "Odrodzenia i Reformacji w Polsce". Najwa�niejsza z nich to rozprawa A. T o m c z a-ka. Walenty Dembi�ski, Kanclerz egzekucji (ok. 1504-1584) (Toru� 1963). Je�li chodzi o ideologi� ruchu egzekucyjnego, stosunkowo najwi�cej uwagi skupi�a tw�rczo�� Andrzeja Prycza Modrzewskiego � arian. Mo�na wskaza� na takie pozycje, jak K. Lepszego, Andrzej Frycz Modrzewski (Warszawa 1953), W. V o i��, Frycza Modrzewskiego nouka o pa�stwie � prawie (Warszawa 1956) oraz studia C; Hernasa i Z. Ogonow-s k i e g o o ideologii arian w zbiorze Z dziej�w polskiej my�li filozoficznej i spo�ecznej (t. I, Warszawa 1856). Dla ko�cowego okresu ruchu egzekucyjnego � rozchodzenia si� jego programu z kr�lewskim nowe ustalenia wprowadzi�y studia J. Piro�y�skiego, szczeg�lnie o sejmie 1570 r. (Krak�w 1972). Okres bezkr�lewia zainteresowa� ostatnio dwu badaczy: S. P � a z � (we wspomnianej rozprawie) i S. Gruszeckiego (Walka o wladz� w Rzeczypospolitej Polskiej po wyga�ni�ciu dynastii Jagiellon�w (1572-1573) (Warszawa 1969), kt�ry rozpatruje rywalizacj� �redniej szlachty i magnatem w tej dobie. Mimo niew�tpliwych post�p�w w tym zakresie i do�� jednolicie pozytywnego (w przeciwie�stwie do dawniejszej historiografii) stosunku do programu egzekucjonist�w, trzeba stwierdzi�, �e w wielu wypadkach odwo�ywa� si� trzeba do dawnych ustale�, niekiedy si�gaj�cych XIX w. 16 (jak niezast�piona do dzisiaj Geneza trybunalu koronnego C Balzera z 1886 r.). W jeszcze wi�kszym stopniu odnosi si� to do zagadnie� polityki zewn�trznej. Nawet przy tak dyskusyjnym problemie, jak znaczenie unii lubelskiej, wk�ad polskiej nauki historycznej ostatnich lat jest niewielki (scharakteryzowa� go J. Bardach w artykule Krewo i Lublin, Z problem�w unii polsko-litewskiej, KH 1969) i mo�na wybiera� tylko mi�dzy stanowiskiem dawnych apologet�w unii (typowym przyk�adem w tym zakresie jest tw�rczo�� O. Haleckiego, szczeg�lnie jego Dzieje Unii Jagiello�skiej, t. I-II, Krak�w 1919-1920) a bardziej racjonalizuj�cym spojrzeniem reprezentowanym np. przez H. �owmia�skiego, Uwagi w sprawie podto�a spolecznego i gospodarczego unii jagiello�skiej (Wilno 1935). Nowego na�wietlenia doczeka�a si� tylko polityka ba�tycka Zygmunta Augusta w studium S. Bodniaka, Polska a Baltyk za ostatniego Jagiellona (PBK 1946), a tak�e niekt�re aspekty polityki Zygmunta Starego. Tak wi�c jego stosunkiem do Habsburg�w zaj�� si� w swych studiach W. Pociecha i A. Wycza�ski (Francja wobec pa�stw jagiello�skich w latach 1515 - 1529, Wroc�aw 1954), a taikze K. B a c z-kowski, Zjazd wiede�ski 1515 (Warszawa 1974), natomiast polityk� mo�dawsk� zbada� starannie Z. Spieralski (Kampania oberty�sko, Warszawa 1962). W pozosta�ych sprawach odwo�ywa� si� trzeba do prac dawniejszych: w zakresie stosunk�w z Litw� do monografii L. K o l a n k o w s k i e g o, stosunki z Prusami, zw�aszcza traktat krakowski, na�wietli� W. Pociecha, oraz A. V otulani, polityk� w�giersk� dworu polskiego zaj�� si� J. Pajewski. Problem inflancki przedstawi� J.-Jasnowski wswej biografii Mikoloja Czarnego Radziwilla. Uderzaj�cy jest brak gruntow-nego opracowania sprawy inflanckiej, stosunk�w politycznych z-krajami Europy Zachodniej - wprawdzie H. B a ry� z og�osi� obszerny zbi�r studi�w Spojrzenie w przeszlo�� polsko-wloska (Wroc�aw 1965), ale dotyczy on g��wnie spraw kulturalnych. Na badaniach udzia�u Polski w stosunkach mi�dzynarodowych ci��y koncentracja naszej dawniejszej historiografii na unii z Litw� i sprawach wschodnich. W celu odwr�cenia tych proporcji potrzebne s� nie tylko nowe na�wietlenia w uj�ciach syntetycznych, ale i nowe gruntowne badania z tego zakresu. Interesuj�c� propozycj� nowego spojrzenia na pozycj� Polski zawar� A. Wycza�ski w ksi��ce Polsko w Europie XVI wieku (Warszawa 1973). Uwagi te odnosz� si� tak�e do panowania pierwszych dwu kr�l�w elekcyjnych, zw�aszcza Stefana Batorego. Opublikowany przed wojn� (1935) zbi�r studi�w Etienne Batory roi de Polegn�, prince de Transylwanie stanowi bowiem ostatni� pr�b� wszechstronnego przedstawienia jego rz�d�w, cz�sto przy tym dyskusyjn�. Zdecydowanie, korzystniej, je�li chodzi o wszechstronno�� podejmowanych bada�, przedstawia si� doba panowania dwu pierwszych Waz�w. Jest to przede wszystkim zas�uga W.Czapli�skiego, z kt�rego kr�gu wysz�a wi�kszo�� badaczy zajmuj�cych si� tym okresem, tym bar- 2 Historia Polski 1505 -1784 17 dziej �e K. Lepszy, kt�ry przed wojn� zainicjowa� gruntowne prace nad pocz�tkami panowania Zygmunta III, nie znalaz� kontynuator�w. Jak wspomniano, g��wne zainteresowania tego kr�gu wroc�awskiego skupia�y si� wok� spraw polityki wewn�trznej, rokoszu sandomierskiego (J. M a-ciszewski), polityki sejmowej Zygmunta III (J. B y l i � s k i - sejm 1611 r., S. Ochmann - sejmy 1615-1616, J. S e redyk a - sejmy 1626 - 1629). Skomplikowan� sytuacj� lenna pruskiego bada� F. M i n c e r. Sam Czapli�ski da� og�ln� charakterystyk� doby Waz�w w zbiorze O Polsce siedemnastowiecznej (1965), biografi� W�adys�awa IV (Warszawa 1972), a tak�e og�osi� wiele monografii po�wi�conych polskiej polityce ba�tyckiej (szczeg�lnie Polska, Prusy i-Brandenburgia za-Wladyslawa IV, Wroc�aw 1947, Polska a Ba�tyk w latach 1632 - 1648. Dzieje floty i polityki morskiej, Wroc�aw 1952) oraz studia odnosz�ce si� do �l�skiej polityki Zygmunta III. Natomiast ko�cowe lata panowania tego kr�la scharakteryzowa� J. Seredyka, Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629 - 1632) (Opole 1978). W zakresie stosunk�w mi�dzynarodowych nowe podej�cie do do�� dobrze zbadanych przez dawniejszych historyk�w (W. Sobieskiego, K. Tyszkowskiego i W. Godzisze w s k i e g o) wojen polsko-moskiewskich wprowadzi� J. Maciszewski, zwracaj�c uwag� w swej pracy Polska a Moskwa 1603 - 1616 (Warszawa 1968) na stosunek polskiej opinii szlacheckiej do interwencji w Rosji. Stosunek Polski do ksi�stw naddunajskich scharakteryzowa� L. Bazylow (1967). Now� interpretacj� wojny tureckiej i kl�ski ��kiewskiego da� B. Majewskiw swej pracy Cecora (Warszawa 1971). Wreszcie opieraj�c si� na nie wyzyskanych przez poprzednik�w materia�ach �r�d�owych przedstawi� polityk� �l�sk� i plany wojny tureckiej W�adys�awa IV J. Leszczy�ski (W�adys�aw IV a �l�sk w latach 1644 - 1648, Wroc�aw 1969). Z historyk�w .radzieckich stosunki polsko-rosyjskie prze�omu XVI i XVII w. na�wietli� ostatnio B. N. F l o r i j a w pracy Russko-polskije otnoszenija i baltijskij wopros fc ko�cu XVI - naczale XVII w; Moskwa 1973. Jakkolwiek te� w odniesieniu do niekt�rych kwestii polityki zewn�trznej nadal trudno si�. obej�� bez prac dawniejszych (szczeg�lnie A. S z e-l�gowskiego)i cho� niekt�re problemy (jak uk�ad stosunk�w mi�dzy �redni� szlacht� a magnateri� po rokoszu, kwestia kozaczyzny czy stosunki polsko-szwedzkie) nie zosta�y jeszcze dok�adniej zbadane, og�oszone w ostatnim �wier�wieczu prace pozwalaj� na uformowanie si� nowych pogl�d�w na sytuacj� i rol� Polski w pierwszej po�owie XVII w., odbiegaj�cych od pesymistycznych ocen wyra�anych w uj�ciach syntetycznych lat pi��dziesi�tych z Historia Polski IH PAN w��cznie. Post�p w badaniach historycznych opiera si� nie tylko na wprowadzaniu nowych metod, pozwalaj�cych na u�ci�lenie wynik�w czy lepsze wykorzystanie materia��w �r�d�owych, nie tylko na wprowadzaniu nowej problematyki, nie dostrzeganej lub lekcewa�onej przez poprzednik�w, nie tylko na nowej interpretacji opartej na zmienionych za�o�eniach metodologicznych, ale r�wnie� - nieraz w szczeg�lnym stopniu - na poszerzaniu podstawy 18 �r�d�owej. Dla badacza czas�w nowo�ytnych stwierdzenie takie ma specjalne znaczenie. W odr�nieniu od historyk�w �redniowiecznych, kt�rzy w wi�kszo�ci maj� do czynienia ze �r�d�ami opublikowanymi czy opisanymi, nowo�ytnik sw� tw�rcz� prac� musi opiera� przede wszystkim na materia�ach znajduj�cych si� w archiwach i w zbiorach r�kopis�w. Publikacje �r�d�owe obejmuj� bowiem tylko niewielk� cz�� zachowanych materia��w i bynajmniej nie w ka�dym wypadku najwa�niejsz�. Historyk polski wskutek rozproszenia archiw�w centralnych w dobie rozbior�w, a tak�e zniszcze� dokonanych przez Niemc�w w toku ostatniej wojny, znajduje si� w sytuacji gorszej ni� wi�kszo�� jego koleg�w europejskich. Nie tylko bezpowrotnie zagin�o mn�stwo podstawowych materia��w, ale wiele zespo��w trzeba by�o formowa� i porz�dkowa� niemal od podstaw. Mimo pe�nej samozaparcia pracy archiwist�w prace nad udost�pnieniem tych zbior�w nie zosta�y jeszcze uko�czone i zwi�zane z tym trudno�ci musi mie� na uwadze ka�dy badacz. Nie dotyczy to wszak�e materia��w podstawowych. Najwa�niejsze materia�y �r�d�owe dla czas�w nowo�ytnych zawiera Archiwum G��wne Akt Dawnych w Warszawie, gdzie mieszcz� si� zachowane archiwa urz�d�w centralnych, przede wszystkim urz�du kanclerskiego, tzw. Metryka Koronna. Pe�niejsz� informacj� o tych zbiorach mo�na znale�� w przewodniku Archiwum Gl�wne Akt Dawnych, t. I: Archiwum dawnej Rzeczypospolitej pod red. J. Karwasi�skiej (wyd. 2, Warszawa 1975). Znalaz�y si� tutaj tak�e zbiory niekt�rych wielkich rod�w magnackich czy szlacheckich zwane podworskimi (dla omawianego okresu najwi�ksze znaczenie maj� zbiory radziwi��owskie i Potockich). Ponadto w ka�dym mie�cie wojew�dzkim mieszcz� si� archiwa wojew�dzkie zawieraj�ce materia�y w�adz danego obszaru, archiwa miejskie oraz odpowiednie podworskie. Najlepiej zachowane s� zbiory archiwum krakowskiego. Wi�ksze znaczenie maj� r�wnie� archiwa gda�skie, pozna�skie, lubelskie, szczeci�skie, wroc�awskie, ��dzkie i toru�skie. Archiwa ko�cielne zachowa�y sw� odr�bn� sie� archiw�w diecezjalnych, kapitulnych i klasztornych. Z archiw�w szkolnych najcenniejsze zbiory ma Archiwum Uniwersytetu Jagiello�skiego. Znaczna cz�� materia��w �r�d�owych o charakterze zar�wno prywatnym, jak i publicznym znajduje si� w zbiorach r�kopis�w przy bibliotekach. Najcenniejsze zbiory zawiera Biblioteka Narodowa w Warszawie, Ossolineum we Wroc�awiu, Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Biblioteka Jagiello�ska oraz Biblioteka PAN w Krakowie, Gda�sku i K�rniku. Ponadto w bibliotekach tych znajduj� si� dzia�y starodruk�w, grafiki i kartograficzne, obejmuj�ce r�wnie� materia�y �r�d�owe dla omawianej epoki. Wi�kszo�� z wymienionych wy�ej archiw�w i bibliotek ma opublikowane inwentarze i katalogi, informuj�ce o znajduj�cych si� w nich materia�ach. Dane o tych zasobach podaje systematycznie "Archiwalny Biuletyn Informacyjny Naczelnej Dyrekcji Archiw�w Pa�stwowych". Dost�p do materia��w archiwalnych u�atwiony jest obecnie dzi�ki mikrofilmom, kt�re obejmuj� znaczn� cz�� najwa�niejszych �r�de�. 19 Podstawowy materia� badawczy, zar�wno dla polityki zewn�trznej, jak i wewn�trznej Rzeczypospolitej, znajduje si� tak�e w archiwach zagranicznych. Najwi�ksze znaczenie maj� zbiory znajduj�ce si� na obszarach wchodz�cych w XVI i XVII w. w sk�ad Rzeczypospolitej, a tak�e archiwa w Moskwie, Wiedniu, Merseburgu (brandenburskie), Watykanie i w Sztokholmie {gdzie znajduj� si� archiwalia zrabowane w Polsce podczas najazd�w szwedzkich w XVII w.). Brak na razie przewodnika obejmuj�cego ca�o�� materia��w do dziej�w Polski nowo�ytnej. Jedynie dla historii ustroju wa�ne do dzisiaj (cho� nie zawsze-aktualne) informacje zawiera Historia �r�del dawnego prawa polskiego S. K u t r z e b y (t. I - II, Lw�w 1925 -1926). Cz�� materia��w �r�d�owych zosta�a, jak ju� wspomniano, opublikowana. Dok�adne informacje o tych wydawnictwach zawieraj� bibliografie historii Polski. Na tym miejscu wska�emy na te, kt�re mia�y szczeg�lne znaczenie dla rozwoju bada� historycznych w PRL. Tak wi�c dla historii gospodarczej jednym z podstawowych �r�de� s� inwentarze spisuj�ce maj�tek pana i obci��enia poddanych. Na nich opiera si� w powa�nym stopniu znajomo�� struktury gospodarczej wsi. Opublikowane zosta�y m. in. inwentarze d�br szlacheckich 2 Kaliskiego i Krakowskiego, inwentarze d�br ko�cielnych biskupstw w�oc�awskiego, che�mi�skiego, pozna�skiego. Z d�br kr�lewskich w Polsce maj� opublikowany inwentarz starostwo cz�uchowskie, puckie i ko�cierskie. Na �l�sku, gdzie wyst�puj� inwentarze w postaci tzw. urbarzy, opublikowane zosta�y urba-rze z G�rnego �l�ska. Wprowadzenie kwarty spowodowa�o przeprowadzenie lustracji d�br kr�lewskich. Poniewa� lustracje takie by�y dokonywane w pewnych odst�pach czasu i zawieraj� dobry materia� por�wnawczy, IH PAN prowadzi systematyczn� akcj� publikowania lustracji od XVI do XVIII w. Ukaza�o si� ich ju� kilkana�cie tom�w. Wreszcie pomocne w badaniach nad zjawiskami gospodarczo-spolecznymi s� ksi�gi skarbowe, zw�aszcza rejestry podatkowe. Ju� w XIX w. W. P a wi�sk i, A. Jab�o� s k i i T. Bar a n o w s k i podj�li oparte na tym materiale wydawnictwo Polska XVI w. pod wzgl�dem geograficzno-staty stycznym. Zr�dla dziejowe (t. XII - XXIV, Warszawa 1883 -1915). Ostatnio opublikowane zosta�y rejestry podatkowe woj. krakowskiego i lubelskiego z XVII w. Dla poznania �ycia wewn�trznego ws� nieocenione s� ksi�gi s�dowe wiejskie, a tak�e ustawy wiejskie. Publikacj� ich podj�� w XIX w. B. U l a-nowski, ostatnio w spos�b pe�niejszy i bardziej usystematyzowany publikowa� ksi�gi s�dowe zesp� historyk�w prawa kierowany przez A. V e t u l a n i e g o. Wymienione wy�ej �r�d�a maj� pewne znaczenie dla poznania nie tylko wsi, ale i struktury gospodarczej i spo�ecznej miast. Wi�kszych wydawnictw �r�d�owych odnosz�cych si� do �ycia wewn�trznego miast jest stosunkowo niewiele - przewa�aj� raczej publikacje drobne czy oderwane. Niek�re te� tylko miasta (jak np. Krak�w, Pozna�, Biecz, Lublin) maj� wydane prawa i przywileje miejskie, ksi�gi radzieckie itp 20 Je�li chodzi o �r�d�a dotycz�ce funkcjonowania pa�stwa szlacheckiego, to akta Metryki Koronnej doczeka�y si� tylko regest�w obejmuj�cych dob� jagiello�sk� (T. Wierzbowski, Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. I-V: (1447-1572), Varsovia 1905-1961). Podj�te przez O. Balzera wydawnictwo Corpus �uris Polonie! si�ga tylko po rok 1526. Natomiast uchwa�y sejmowe drukowano pocz�tkowo w rozmaitych zbiorach ustaw i publikowano tak�e tu� po sejmach (od 1576 r.). Dopiero w XVIII w. podj�to z inicjatywy J. Za�uskiego iS.Konarskiego publikacj� zbiorow� konstytucji sejmowych - Volumina legum. W po�owie XIX w. przedrukowa� j� ponownie J. Ohryzko. Natomiast nie og�aszano w XVI i XVII w. diariuszy sejmowych. Dopiero w XIX i XX w. wydane zosta�y diariusze tylko kilku sejm�w omawianego okresu. Wykaz tych publikacji jak i -zachowanych w r�kopisach diariuszy podaje W. K o-nopczy�ski, Chronologia sejm�w polskich 1493-1792, Krak�w 1948. Wykaz ten nie jest kompletny; na niekt�re uzupe�nienia wskaza� H. Olszewski w "Czasopi�mie Prawno-Historycznym", t. IX. W celu zrozumienia postaw szlacheckich i przeprowadzenia bada� nad �yciem