Ćwiczenia usprawniające w uszkodzeniach kości i stawów POD REDAKCJA PROF. DR. HAB. MED. ARTURA DZIAKA AUTORZY: dr med. JÓZEF CZOPIK mgr MAREK FORGALSKI mgr TERESA STELMASIAK mgr ANDRZEJ TRZPIL mgr MONIKA ZATURSKA WARSZAWA 1990 PAŃSTWOWY ZAKUD WYDAWNICTW LEKARSKICH (c) Copyright hy Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Warszawa 1990 Reeetizcnl prol'. dr hab. u. mcd. ./ciT.r Kiu-e Redaktor mgr Danuta Ktmt-ewic-wa Redaktor technic/ny Jgities-ku Gr-yil Korektor Tercia Domagała SPIS TREŚCI Projekt okładki Hn-rtinitii JędrztjCKs CIP - Biblioteka Narodowa Ćwiczenia usprawniające w uszkod/emadl kości i stawów - |pod red. Artura Dziaka; aut. Józef Czopik et al.|. - Warszawa: Państ. Zakład Wvda\vnictw Lekarskich. 1989 ISBN 83-200-1416-6 PAŃSTWOWA ŻAKI AD WYDAWNICTW' LI.KARSK K H W \RS/AWA l W) OhjcIsJHJ iirk. wvd. h,l. ;irk dl'liŁ h,Ł> Pupie: ntTwl kl.' IM. 7IJ L', rab dl tm IWd.ilHi d.' 'kUbni.! u fi.liipjd.ii; l^tiK l\nlpi>;mi> do druku A L/iTWtu 14X9 r. R/IS/OWSKII. /AKŁADł GRAUC/Nt K/I-S/ÓW. ul Mdrchlcwskii-gn 19 Ami nr i-IHi N* Pr/edmowa - ^- Dziuk l ['odstawowe wiadomości / aralomii. fi/j o log i i i hiomcchaniki układu nar/ądu riichu - ./. C:tipik 9 Układ kostny 9 Układ stawowo-wiczadlowy 11 Układ mięśniowy 14 Bininccriatiika narządu ruchu 17 Ftiomcchiinika kręgosłupa l S rtiomechanika końcvynj górnej 20 Biomechiinika kotic/yny dolnej 22 Rodzaje uszkodzeń narządu ruchu - J. C:opik 24 (.'S/kodzenia otwarte 24 Złamania 25 Uszkodzenia stawów 26 /.abicgi li/ykotcrapeutyc/ne przyspieszające zdrowienie - J. C-opik .... 27 Lcf/enie ciepłem 27 Lec/enie /imnera 29 Światło lecznictwo 29 ricktrotcr;>pia 30 Galwanizacja 30 Jonizacja 30 Eleklrostymulacja 31 Prądy DD . . . 31 Diatermia krótkofalowa 31 Diapuls. tcrupuls 32 Mikrofale ... 32 Ultradźwięki 32 Mechanoterapia 32 Pulsacyjna komora ciśnieniowa 33 Wodolec/niciwo. balnuuloaia _ . , 33 Ogólne zasady usprawniania /apobieganie twoivcniu się i i ich rozciąganie . lecznicze po złamaniach kończyn - A. Tr;pil . Usprawnianie po złamaniach leczonych niciiperacyjnie .... Usprawnianie pn złamaniach leczonych operacyjnie ...... Usprawnianie po złamaniach leczonych zespoleniami stabilnymi wewnętrz nymi Usprawnianie po włamaniach leczonych zespoleniem zewnętrznym . . . Usprawnianie po złamaniach leczonych operacyjnie metodą ZESPÓL. . Usprawnianie po złamaniach kości leczonych czynnościowo Usprawnianie po złamaniach stawowych leczonych czynnościowo ... Ćwic/cnia lecznicze po uszkodzeniach tkanek miękkich - A. Tr:pil Usprawnianie po uszkod/eniach mięśni Naciągnięcia mięśnia Naderwania mięśnia Rozerwania mięśnia Usprawnianie po skręceniach stawów Skręcenia lekkie Skręcenia średnie Skręcenia ciężkie Usprawnianie po zwichnięciach slawów Usprawnianie po uszkodzeniach nerwów obwodowych .... Ćwiczenia dla chorych leczonych opatrunkami gipsowymi i wyciągami - M. For- guiaki Izometryczne napinanie mięśni Ćwiczenia syncrgistyczne Ćwiczenia czynne (wolne i wbrew oporowi) Ćwiczenia bierne . . . . _ Ćwiczenia prowadzone . Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia ogólnokondycyjne . .... Wstawanie z łóżka i nauka chodzenia . Ćwiczenia łucznicze po usz k od "• n i ach kręgosłupa - M. Forgahki Ćwiczenia oddechowe Izomelrycznc napinania mięśni szyi i karku . . Ćwiczenia obręczy barkowej i kończyn górnych Ćwiczenia izometryczne wbrew oporowi . . . Ćwiczenia mięśni tułowia Ćwiczenia mięśni brzucha Ćwiczenia mięśni pośladków i grzbietu . . Ćwiczenia kończyn dolnych Ćwiczenia wspomagane 33 34 34 34 39 39 41 41 42 43 44 44 44 47 48 48 48 49 50 50 50 52 53 53 56 57 57 58 59 59 64 05 65 65 66 67 67 69 70 70 Ćwiczenia czynne wolne i t obciążeniami . . - (Nvic/enia czynne dla odcinku piersiowo-lędywiowcgo kręgosłupa l sprawni a nie chorjch z us/kiid/etiiaini rdztnia kręgowego - T. Slc 1'ostcpowani; u przypadkach całkowitego porażenia (uraz kręgosłupa . w odcinku szyjnym) . Ułożenie na plecach Ułożenie na boku Ćwiczenia Postępowanie w przypadku częściowego uszkodzenia rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym Postępowanie w przypadku uszkodzenia rdzenia kręgowego w odcinku piersiow'0-lcdźwiowym protez -- M. J Malarska . . . . l żyłkowanie aparatów ortopedycznych Kule. laski, balkoniki - - Aparaty ortopedyczne Konserwacja aparatów ortopedycznych . . Gorsety ortopedyczne Odcinek szyjny kręgosłupa Odcinek piersiowo-ledźwiowy kręgosłupa . Obuwie ortopedyczne Obuwie profilaktyczne Obuwie korekcyjne Obuwie dostosowane do zniekształcenia . . Obuwie wyrównujące skrócenie kończyny . . Konserwacja obuwia ortopedycznego . . . Wkładki ortopedyczne Protezy kończyn Protezy kończyn górnych Protezy kończyn dolnych .... Sprawdzanie czynności protezy .... Pielęgnowanie kikuta zaopatrzonego w protezę Konserwacja prole/ Wó/ki inwalidzkie Konserwacja wózków inwalidzkich .... 72 73 74 75 76 77 78 85 85 S7 87 89 90 91 92 92 93 93 94 94 95 95 95 96 96 99 99 100 101 102 102 ..Nii.' lvlko pr/c/ okna wschodniej slronj. Kiedy hud/i sif d?icń przjdiod/i światło. Pr7L'd loba juk/e wolno iionee wstaje. Ale spójr? na /twhód. świ.ii hl\s7c/\ w promieniach, Nic mów. /u \\akvyc nie ma sensu" Artur H. PRZEDMOWA Narastająca we współczesnych czasach liczba wad wrodzonych, uszkodzeń pourazowych i nabytych w ciągu życia uszkodzeń narządu ruchu pociąga za sobą zwiększającą się nieustannie armię kalek i chorych z różnorodnymi upośledzeniami lizycznymi. Mimo stałego przybywania szpitali, ambulatoriów, ośrodków rehabilitacyjnych oraz hczbv specjalistów -- ortopedów i traunuilologów - nadal wyniki leczenia pokaźnej grupy chorych pozostawiają wiele do życzenia. Znawcy zagadnienia zwracają uwagę, że rozwiązania problemu należy upatrywać raczej w działaniach mających na celu pozyskiwanie większego udziału chorych w przebiegu leczenia i dolecz.ania niż w zwiększaniu liczby łóżek ortopedycznych, przychodni rehabilitacyjnych ilp. Ortopedia jest jedyną .specjalnością, w której końcowy wynik leczenia jest tak bardzo uzależniony od zaangażowania, uporu i systematycznego współdziałania chorego. To właśnie od aktywności i ..zawziętości" chorego zależy, czy zastosowane leczenie przyniesie spodziewany sukces, czy leż zakończy się mniejszym lub większym niepowodzeniem. Nie ma nic bardziej szkodliwego, zarówno dla ciała, jak i psychiki pacjenta, jak bierność i apatyczne wyczekiwanie na zrost /łamanej kości, powrót ruchomości chorego stawu, lub też przywrócenie ręce potrzebnej sprawności. Jest oczywiste, że pozyskanie rozumnej i celowej współpracy chorego w procesie leczenia uzależnione jest od uprzedniego wyposażenia go w niezbędna wiedze, zarówno w dziedzinie biologii tkanek, jak leż mechanizmów choroby i zdrowienia. Celowi temu ma służyć niniejsza książeczka. Liczymy, że zawarta w niej wiedza przyczyni się do polepszenia wyników leczenia przez to. że -ukazując chorym konkretne sposoby przywracania utraconego zdrowia -zapobiegnie ich gnuśnieniu. zmniejszy rozpacz i zgorzknienie oraz skieruje ich mviii i siły w stronę pożytecznego współdziałania z lekarzem*. Artur Dziak * Postępowanie oparto na doktrynie stosowanej w Klinice Ortopedycznej II Wyd/ńilu Lekarskiego AM w Warszawie oraz w Klinice Rehabilitacji AM (Stocer) v. Konstancinie. Józef Czopik PODSTAWOWE WIADOMOŚCI Z ANATOMII, FIZJOLOGII l BIOMECHANIKI UKŁADU NARZĄDU RUCHU Narząd ruchu obejmuje zespół składowych anatomicznych zdolnych do wykonywania czynności ruchowych pod wpływem bodźców pochodzących z ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. W skład narządu ruchu wchodzą układy: kostny, stawowo-więzadlowy i mięśniowy. UKŁAD KOSTNY Szkielet człowieka dorosłego składa się z 206 oddzielnych kości. Liczba ta jest /mienna, gdyż u dziecka 15-letniego jest większa, a u starców mniejsza (zrastanie się kości). Podstawową jednostka tkanki kostnej jest oslcon. składający się 2 komórek L wypustkami, zwanymi osteocytami. Substancja podstawowa tworzy istotę międzykomórkową, w której odkładają się składniki mineralne. Komórki koś-ciotwórcze wytwarzają miedzy innymi włókna kolagenowe, nadające tkance kostnej potrzebną elastyczność. Komórki te wraz z komórkami kościogubnymi kształtują kościec w sposób zależny od przeznaczenia poszczególnych kości. Kościec składa się z rozmaitych kości. I tak np. kości płaskie występują w czaszce i w klatce piersiowej, a także tworzą część obręczy barkowej (łopatka - część obręczy kończyny górnej) i obręczy miednicznej (obręczy kończyny dolnej). Kości krótkie albo różnokształtne występują w części twarzowej czaszki. \v kręgosłupie, w stopach i rękach. Występujące u ptaków kości pneumatyczne u człowieka wchodzą w skład części twarzowej czaszki (np. kości; czołowa, klinowa, szczękowa). Są one lżejsze i dlatego umożliwiają właściwe utrzymanie głowy (przesunięcie środka ciężkości giowy ku tyłowi). kości długie znajdują się w kończynach górnych i dolnych. Jama szpikowa /.mniejsza masę kości, ale nie zmniejsza jej wytrzymałości. Komórki kościogubne i kośtiotwórcze tworzą kształt kości w zależności od działających nacisków, l tak na przykład przyczepy mięśni, pociągając za kość, powodują na niej charakterystyczne wyniosłości, ułatwiające pierwszą łażę pracy mięśnia. Przykładem wyniosłości kostnych są: guzek większy kości rumiennej. kolce biodrowe, krętarze i guz piętowy. Ryć, 2. Kości kroikie Staw prom -nadgarslkowy K piełowa Ryć. 3, Kości krótkie slopy. Rjc. 1. L'klad kostno-stawowy, 10 UKŁAD STAWOWO-WIĘZADLOWY Poszczególne kości połączone s;j sławami, które z kolei dzieła się na pełne i jamowe. Do stawów pełnych zalicza się chrząstkozrosty i wiezozrobty, które mogą przechodzić w kościozrosty, np. w czaszce. Stawy jamowe dzielą się na: płaskie, kuliste, zawiasowe, obrotowe, siodełkowate, owalne, faliste itp. Kształt powierzchni stawowej decyduje o możliwościach ruchowych stawu. Ważnym elementem stawu jesi torebka stawowa. Warstwa włóknista torebki chroni ja II Rvc. 4. Stiiw hiodroiw / lonihku >>ia- Ryć. 6. Suiw łokciowy (olwaru I. Sloc^ei< k ramlennej K-fokcio^a Błona rriedzykcstna Ryć. 5. Wpadła siawu kolanowego. mechanicznie przed rozerwaniem, zaś wiezadta towarzyszące zabezpieczają staw przed nadmiernym rozciągnięciem torebki. Błona ma/iowa wydziela maż stawową, zmniejszająca tarcie końców stawowych pokrytych chrząstka. Ułatwia to przesuwanie się powierzchni stawowych kości i zmniejsza siły nacisku stawu. W niektórych sławach (np. w stawie kolanowym, stawie mostkowo-obojczy-kowym lub żuchwowym) występują chrząstki śródsławowe, tzw. ląkotki przedzielające staw. Chrząstki śródstawowe spełniają role amortyzatorów. 12 Wynikiem działania sii zewnętrznych i wewnętrznych na stawy są obciążenia dochodzące do setek kilogramów. Ochronę biologiczna zapewniają stawom rozszerzone nasady kostne; zwiększenie powierzchni stawowej zmniejsza siły przypadające na jednostkę powierzchni. Roi? ochronną odgrywa chrząstka stawowa mająca właściwości cl a styc z n o- spręży s te. Racjonalne ruchy powodują przerost chrząstki, przez co zwiększają grubość amortyzacyjnej warstwy ochronnej. Natomiast wysiłki nadmierne i przewlekłe przyczyniają się do przedwczesnego zużycia chrząstki i obnażenia kości (podobnie zresztą działają sumu-lace się mikrourazy). Ważnym elementem stawu jest maź znajdująca się w jamie stawowej. Zmnicj-^a ona tarcie powierzchni stawowej oraz silę nacisku jednej chrząstki na drugą. Staw unieruchomiony staje się "suchy", a przez to podatny na uszkodzenia. Ochronnie działają na staw także kaletki maziowe, rozmieszczone dookoła stawów, miedzy torebką stawową a ścięgnami i mięśniami. Kaletki rozpraszają siły wywierane na staw przez pracujące ścięgna. Ważnym elementem zabezpie-•^ajacym staw są "ię/adłu Poza wzmocnieniem stabilizacji stawu ochraniają g o one przed ruchami nieprawidłowymi i zabezpieczają prawidłową płaszczyznę mchu. Topograficznie mogą one występować na zewnątrz stawu i/lub w jego np. więzadla krzyżowe w kolanie. 13 UKŁAD MIĘŚNIOWY Najważniejszymi czynnymi stabilizatorami stawów są mięśnie, w których energia chemiczna przetwarza się w energię mechaniczną, umożliwiając wykonywanie ruchów (kurczenie się mięśni). W ustroju człowieka występują 3 rodzaje tkanki mięśniowej: mięsień sercowy, mięśnie gładkie oraz mięśnie poprzecznie prążkowane (szkieletowe), podlegające naszej woli. Podstawową jednostka mięśnia szkieletowego jest włókienko mięśniowe, czyli wydłużona komórka o kształcie wrzecionowatym i długości ok. 14 cm. Wló-kienka ulo/one wiązkami tworzą pęczki mięśniowe, a te z kolei tworzą mięśnie, których brzusiec kończy się ścięgnem. Zdrowa tkanka mięśniowa reaguje skurczem pod wpływem bodźca wysyłanego z pola ruchowego mózgu. Każde włókienko mięśniowe ma oddzielne połączenie z mózgiem za pomocą włókna nerwowego. Mięśnie szkieletowe są zaopatrywane także przez nerwy autonomiczne wpływające na metabolizm mięśnia, procesy energetyczne, ukrwienie ilp. Tkanka mięśniowa charakteryzuje się pobudliwością, czyli zdolnością reagowania na bodziec skurczem i rozkurczeni. Pobudzenie mięśnia objawia się jego skurczami izotonicznym i i 70 metryczny m. Skurcz izotoniczny powoduje skrócenie długości mięśnia bez zmiany jego napięcia. Skurcz izometryczny natomiast polega na pracy mięśnia w warunkach unieruchomienia przyczcpów, lub też w warunkach maksymalnego obciążenia, którego mięsień nie może pokonać. Wykonywanie ćwiczeń fizycznych, dynamicznych polega na skracaniu długości i zwiększaniu napięcia mięśni. Mięsień może wykonywać różne prace, jeśli chodzi o kierunek jego działania, l tak w skurczu koncentrycznym przyczepy mięśnia zbliżają się do siebie zgodnie z kierunkiem ruchu. Skurcz ekscentryczny (niezgodny z kierunkiem ruchu) określany jest jako paradoksalny, gdyż w warunkach np. zginania stawu kolanowego {przy schodzeniu ze schodów) pracują ekscentrycznie prostowniki (mięsień czworogłowy). Mięśnie szkieletowe znajdują się zawsze w stanie niewielkiego napięcia, które nie ustępuje nawet podczas snu. tzw. tonus mięśniowy. Jest to jakby stan pogotowia do podjęcia pracy mięśniowej w każdej chwili. Siła mięśniowa człowieka wynosi 5-12 kg/cm2 poprzecznego przekroju. Oznacza to maksymalny ciężar, jaki dany mięsień może podnieść przy maksymalnym pobudzeniu. Wpływ na silę mięśnia mają: trening, stopień wytrenowania człowieka i dlatego tak duża różnica - - 5 kg/cm2 u niewy trenowanych i do 12 kg/cm2 u wy trenowanych. Silą mięśnia zależy od jego budowy, ilości włókien i ich przebiegu. Stwierdzono np. przy tej samej masie i tym samym poprzecznym przekroju, że mięsień o pierzastym przebiegu włókien jest silniejszy. Wydajność mięśnia uzależniona jest od jego wyirenowania. Do zmęczenia mięśnia dochodzi w wyniku wyczerpywania się potencjału energetycznego w związku z nagromadzeniem kwaśnych produktów przemiany materii. Obwodowy ukiad ncrwowo-mięśniowy męczy się szybko, ale też szybko się 14 Ryt. 7a. Układ mięśniowy 7 pr/odu. - M narc:nienŁ'y - M piersiowy _--M prosi y brzucha M skośny brzucha M prostownik palców stopy -długi regeneruje, natomiast ośrodkowy układ nerwowy męczy się wolno, ale też wolniej regeneruje - - stąd zjawiska przemęczenia, przetrenowania, znużenia. Rola układu nerwowego w narządzie ruchu sprowadza się do pobudzania, hamowania oraz koordynacji ruchów. Podstawową zdolnością układu nerwowego jest reakcja na bodziec (odruch) mięśnia na działanie receptorów, np. dotkniecie ręką gorącego przedmiotu - colnieeie ręki - odruch prosty na niższym poziomie (rdzeń kręgowy). Bardziej złożone odruchy zachodzą na wyższym poziomie (kora mózgu). 15 M czworcbotzny R)K. 71). Układ mięśniowy i tylu. BIOMECHANIKA NARZĄDU RUCHU Siła mięśnia jest proporcjonalna do jego przekroju fizjologicznego, za który uważa się powierzchnię przecięcia brzuśca w jego najgrubszym miejscu. Obliczono, że mięsień o powierzchni przekroju równej l cm2 dysponuje siłą 6M.67 N/cm2. Jest to sita bezwzględna mięśnia. M prostownik grzbietu M najszerszy M irojgtowy Mm pośladkowe M trój głowy lydKi x Cięgno patowe Proste odruchy moloryczne 54 niezależne od naszej woli. Przykładowo, najprostszym odruchem jest odruch kolanowy, czyli prostowanie kolana pot wpływem uderzenia młoteczka gumowego w ścięgno mięśnia czworoglowego Ważne znaczenie w czasie ruchu ma regulacja napięcia mięśni działających przeciwstawnie, np. zginaczy i prostowników. Dzięki temu do skoordynowanego napięcia z przewagą zginaczy dochodzi podczas skurczu, zaś prostowników podczas wy pros t u. 16 Ryć. 8. Ruchy zachodzące w stawie ramientiym - - - Cw-ic^enij usprawniają 17 Mięśnie układu szkieletowego pracują na zasadzie dźwigni, działając na zmianę położenia belek kostnych. Rozróżnia się dwa rodzaje dźwigni; dwustronne lub jednostronne. W narządzie ruchu kręgowców punkt podparcia dźwigni leży na osi obrolu w stawie. W dźwigni jednostronnej ramiona sił dźwigni znajdują się po tej samej stronie punktu podparcia. W dźwigni dwustronnej natomiast punkt podparcia leży pomiędzy punktem przyłożenia siły mięśni lub siły działania a punktem przyłożenia oporu i dlatego dla utrzymania dźwigni w równowadze momenty siły muszą być sobie równe. Wyróżnia się dwa typy dźwigni: 1) tzw. dźwignia siłowa - większy wydatek energetyczny mięśni, np. gdy ramię działania siły jest krótsze od ramienia siły oporu: 2) tzw. dźwignia oszczędnościowa, mniejszy wydatek energii mięśniowej. Ramię siły mięśniowej w lej dźwigni jest dłuższe niż ramie oporu. Wielkość siły mięśniowej użytej do utrzymania dźwigni w równowadze może być wtedy odpowiednio mniejsza od siły przyłożenia. Największą liczbę dźwigni dwuslronnych u człowieka tworzą mięśnie i stawy kręgosłupa. Przykładem siłowej dźwigni szybkościowej jest staw łokciowy w fazie działania prostowników (m. trójgłowy ramienia). Mięśnie, których przyczepy znajdują się w bezpośrednim otoczeniu stawu, na który działają, biorą udział w utworzeniu dźwigni siłowych (np. m. naramien-ny, m. podłopatkowy, m. ramienny, m. biodrowo-Iedźwiowy itp.). W skład dźwigni oszczędnościowych (o większym ramieniu działania siły mięśni od ramienia siły oporu) wchodzą te mięśnie, których przyczepy znajdują się w znacznej odległości od poruszanego stawu, a kąty ich natarcia mogą być dodatkowo powiększone przez obwodowe położone bloczki kostne. W dźwigniach kostnych ramię siły jest prostopadłe do kierunku jej działania. W narządzie ruchu mięśnie są przyczepione do kości pod kątem od O do W1 (w większości przypadków). Kąt ten to kąt ścięgmsto-kostny (tzw. kąt natarcia mięśniowego). Siła działającego mięśnia jest rozłożona na elementy stawowe i obrotowe. Oba elementy zmieniają się w zależności od fazy zginania (kąt natarcia O-45' i więcej); przy kącie 45' obie składowe są równe. Działanie stabilizujące sław jest wtedy, gdy moment siły mięśniowej równa się momentowi oporu (np. siła mięśni antagonistów). Mięśnie wykonujące tę samą czynność nazywamy agonistami, np. mięsień dwugłowy ramienia i m. ramienny. Mięśnie działające w określonym kierunku nazywamy synergistami. a wykazujące działanie przeciwstawne antagonistami, np. zginacz-prostownik, przy wodzicie l-od wodziciel. Mięśnie włączające się łańcuchowo w ruch kolejnych stawów nazywamy taśmą mięśniową. BIOMECHANIKA KRĘGOSŁUPA Kręgosłup zbudowany jesl z 24 kręgów, iworzących poszczególne odcinki: szyjny składa się z 7 kręgów, piersiowy - z 12 kręgów, lędźwiowy - z 5 kręgów oraz kręgów kości krzyżowej i guzicznej. zesztywniałych na stałe w wieku 20-25 lat. Wraz z kośćmi biodrowymi tworzą one miednicę, czyli podstawę kręgosłupa. Charakterystyczną cechą kręgów jest to, że powiększają się one 18 - Odcinek f piersiowy K krzyżowa l Odcinek guziczny Ryć. M. Kręgosłup. Ryć. 1(1. l'(nKlawovut jednostka krfgoslup;i. w kierunku od góry ku dołowi. Każdy krąg składa się z trzonu (poza kręgiem szczytowym), łuku, wyrostków poprzecznych, wyrostka kolczystego oraz stawów między wyrostkowych górnych i dolnych. Łuk z trzonem tworzy kanał ochronny, w którym znajduje się rdzeń kręgowy. Trzony kręgowe pełnią funkcje podporową, a chrzestne płytki graniczne chronią istotę gąbczastą trzonów przed nadmiernymi naciskami oraz pośredniczą w wymianie płynów między trzonami a krążkami między kręgowymi. Do wyrostków poprzecznych oraz kolczystych przyczepiają się wiezadła miedz y kręgowe oraz mięśnie kręgosłupa. Najmniejsze są kręgi szyjne; kręgi lędźwiowe są masywne z powodu działających na nie dużych obciążeń. Główne obciążenie kręgosłupa na miednicę przenoszą 3 górne kręgi krzyżowe, które są najsilniejsze. Stawy mie-dzytrzonowe połączone są tarczami 19 m iędzy kręgowy mi; stawy między wyrostkowe są to typowe stawy jamowe z powierzchnią stawowa i torebką. Zabezpieczeniem biernym kręgosłupa jest wbudowany układ więzadłowy, zaś czynnym - - liczne mięśnie. Największy ruchomość wykazują odcinki szyjny i lędźwiowy kręgosłupa. Krążki międzykręgowe stanowią ok. 1/4 długości kręgosłupa, wpływają ua kształt poszczególnych krzywizn, ruchomość kręgosłupa oraz ochraniają kręgi i mózg przed szkodliwym działaniem wstrząsów. Odcinek lędźwiowy kręgosłupa poddawany jest wyjątkowo dużym obciążeniom i naprężeniom. Na przekroju poprzecznym kształt kręgów zbliżony jesi do litery T. a wiec do układu znanego w technice z wytrzymałości. Wytrzymałość kręgosłupa na nacisk osiowy zwiększają dodatkowo krzywizny strzałkowe a wiec skrzywienia poszczególnych odcinków. Wytrzymałość na obciążenie odcinka szyjnego wynosi ok. 115 kg, piersiowego - 220 kg, zaś lędźwiowego ok. 400 kg. Funkcjonalną jednostką kręgosłupa są dwa kręgi połączone krążkiem mię-dzykregowym. Na kręgi lędźwiowe i krążki międzykręgowe największy nacisk wywierany jest w pozycji siedzącej ciała. Na przykład u osoby o wadze 75 kj w pozycji leżącej na 3 krąg lędźwiowy działa siła ok. 20 kg. w pozycji stojącej 100 kg, a w pozycji siedzącej aż 145 kg. mi. Osią obrotu dla przedramienia jest linia łącząca głowę kości łokciowej / igłową kości promieniowej. Staw promieniowo-nadgarstków y Staw promieniowo-nadgarstkowy tworzą powierzchnie stawowe bliższego i/cdu nadgarstka L powierzchnią kości promieniowej i dolnej powierzchni krążka stawowego strony łokciowej. Zachodzą tu ruchy zginania, prostowania oraz ruchy w kierunku kości promieniowej i łokciowej. Stawy ręki Stawy międzynadgarstkowe znajdują się między bliższym i dalszym szeregiem nadgarstka, są połączone licznymi więzadłami i torebką stawową. Stawy nad-LT.irslkowo-śródręczne są umieszczone między dalszym szeregiem kości nadgarstka a kości śródręcza od I do V. Stawy śródręczno-paliczkowe znajdują się Przeu/;- sta wenie [antepazycja) BIOMECHANIKA KOŃCZYNY GÓRNEJ Obręcz barkowa u człowieka połączona jest z tułowiem za pomocą stawu mostkowo-obojczykowego oraz tzw. stawu lopatkowo-żebrowego. W szparze stawowej stawu mostkowo-obojczykowego występuje łąkotka, dzięki której staw symetrycznie ma dwie przestrzenie, a torebka stawowa wzmocniona jest przez więzadła hamujące nadmierne ruchy obojczyka. W stawie obojczykowo-mostkowym zachodzą ruchy unoszenia, opuszczania w płaszczyźnie czołowej wzdłuż osi strzałkowej. Wysuwanie barku do przodu i cofanie odbywają się w płaszczyźnie poprzecznej wzdłuż osi pionowej. Poza tym występuje tu ruch obrotowy wzdłuż osi obojczyka. Grupy mięśni mających wpływ na kończyn? górną ilustruje ryć. 7. Staw łokciowy Staw łokciowy składa się ze stawu ra mień n o-łokciowe go, ram i en no-promieniowego i promieniowo-łokciowego bliższego. W skład stawu ramienno-lokcio-wego wchodzi wcięcie bloczkowe kości łokciowej i bloczek kości rarniennej. Staw ramienno-promieniowy łączy główkę kości ramiennej z dołkiem głowy kości promieniowej. Staw promieniowo-łokci o wy bliższy to połączenie wcięcia promieniowego kości łokciowej z obwodem głowy kości promieniowej, przytrzymywane więzadłem pierścieniowa ty m. Stabilność stawu zapewniają więzadła poboczne łokciowe i promieniowe. Ruchy w stawie łokciowym przedstawia rycina 6. Sław promieniowo-łokciowy dalszy tworzy wcięcie łokciowe kości promieniowej i obwód stawowy kości łokciowej, zamknięte torebką i wiezadia- 20 ł* Re l ro pozycja ^Przywle-dzeriie Ryć. 11- Ruchy r?ki i palców. między głowami kości śródręcza a powierzchniami bliższymi paliczków podstawowych; możliwe są tu ruchy zginania i prostowania oraz odwiedzenia i przy-wk-dzenia. Stawy między pa liczko we bliższe i dalsze pozbawione są ruchów bocznych. Należy zaznaczyć, że cały kompleks stawowy jest elastyczny o zdolności przystosowywania się do kształtu chwytnych przedmiotów. Precyzyjny ruch /upewnia przeciwstawianie się kciuka innym palcom ręki. 21 BIOMECHANIKA KOŃCZYNY DOLNEJ Kończyna dolna łączy się z tułowiem za pośrednictwem obręczy miedniczne utworzonej z kości miednicznych i krzyżowej, tworzących razem miednicę Staw biodrowy łączy kończynę dolną z miednicą. W skład stawu biodrowegc wchodzą; głęboka panewka kości rniedniczncj i głowa kości udowej. Panewka obejmuje ponad połowę głowy kości udowej. Głowa w panewce jest dodatkowi utrzymywana przez torebkę i wiczadła ograniczające nadmierne ruchy w stawie Zakres ruchu w stawie biodrowym określają ruchy w trzech płaszczyznacł i trzech osiach głównych. Wokół osi strzałkowej występują ruchy przywodzeni; 145*- j odwodzenia. Od środka głowy kości udowej do środka stawu kolanowego biegnie oś podłużna, wokół której odbywają się ruchy rotacji zewnętrznej , wewnętrznej. Ruch zginania w sławie biodrowym odbywa się w płaszczyźnie strzałkowej i osi poprzecznej. Staw kolanowy W skład stawu kolanowego wchodzą powierzchnie stawowe trzech kości: udowej, piszczelowej i rzepki. Na płaskiej powierzchni kości piszczelowej znajdują się pół księży c o watę chrząstki włókniste, tzw. łąkotki stawowe. Kości piszczelową i udową łączą mocne więzadła, stabilizujące kolano we wszystkich płaszczyznach. Z przodu zamyka kolano, ochraniając je, rzepka. Staw kolanowy jest największym stawem ustroju. Ruchy w płaszczyźnie strzałkowej i osi poprzecznej to zginanie i prostowanie, a przy zgiętym stawie Ryć. 13. Ruchy zachodzące w stawie kolanowym: u - zginanie, b - prostowanie. 22 Ryć. 12. Ruchy zachodzące w stawie biodrowym: a - - zginanie. b - p roś l o wani e. c - odwodzenie, d - obracanie na zewnąirz. e - obracanie do wewnątrz. kolanowym występują ruchy skręcania zewnętrznego i wewnętrznego kości piszczelowej. Ruchy zginania i prostowania odbywają się w fazie toczenia i ślizgania. W czasie ruchu ślizgania powierzchnie stawowe kości udowej stykają się z łą-kotkami. Podczas zginania łąkotki przesuwają się do tym, rzepka ześlizguje się ku dołowi. Zginanie jest większe podczas działania sił zewnętrznych, np. w czasie przysiadu. Czynne zginanie jest mniejsze od biernego. Wyprosi stawu kolanowego mierzy się od pozycji pośredniej tzn. Oc . Stopa i staw skokowy Stopa składa się z takich kości, jak: skokowa, piętowa, sześcienna, klinowa, lódkowata, kości śródstopia oraz kości paliczków połączonych licznymi stawami i więzadłami. Z kośćmi podudzia łączy ją staw s kok owo-goleni o wy, w którym następują zawiasowe ruchy zginania i prostowania. Dzięki odpowiednim lukom - podłużne i poprzeczne, zdrowa stopa styka się z podłożem jedynie guzem kości piętowej oraz głowami I i V kości śródstopia. 23 Józef Czopik RODZAJE USZKODZEŃ NARZĄDU RUCHU Uszkodzenia narządu ruchu występują najczęściej w wyniku urazów mechanicznych, rzadziej termicznych lub chemicznych itp. Każdy uraz wywołuje zmiany miejscowe i ogól noust rojowe. Objawy choroby zależą od jego siły i rodzaju, od miejsca zadziałania oraz od miejscowej i ogólnej reakcji ustroju. Wśród objawów miejscowych należy wymienić przede wszystkim: ból oraz upośledzenie czynności uszkodzonego odcinka, np. ręki lub nogi. Rozróżnia się uszkodzenia zamknięte oraz otwarte Zamkniętymi obrażeniami są te, w których siła urazu nie doprowadza do przerwania ciągłości skóry, a więc zetknięcia się tkanek wewnętrznych ze światem zewnętrznym, co równoznaczne jest z ich zakażeniem, mogącym prowadzić do groźnych powikłań. Małe i zamknięte obrażenia tkanek miękkich narządu ruchu określa się mianem stłuczeń. Stłuczenia tkanek objawiają się: bolesnością miejscową, samoistna i uciskową, zwiększonym uciepleniem skóry, zaczerwienieniem i obrzękiem. Nierzadko stwierdza się otarcia naskórka i zasinienie z powodu podskórnego wylewu krwi. Stłuczenia obejmują przede wszystkim skórę i tkankę podskórną. Urazy ciężkie uszkadzają tkanki miękkie położone głębiej: mięśnie, torebki stawowe, więzadła, nerwy i naczynia krwionośne itp. Związane z tym wynaczy-nienia krwi tworzą blizny łącznotkankowe, a nieraz zwapnienia lub patologiczne tworzenie się kości (w obrębie mięśni, stawów itp.). Zdarza się, że do zamkniętego uszkodzenia mięśnia dochodzi w wyniku silnego skurczu. Ulegają wówczas przerwaniu włókna mięśniowe, ścięgna lub następuje oderwanie mięśnia wraz z przyczepem kostnym. Niekiedy z powodu rozerwania omięsnej lub powięzi powstaje przepuklina mięśniowa, objawiająca się powstaniem guza powiększającego się przy skurczu mięśnia. Zamknięte uszkodzenia mięśni dzieli się na: naciągnięcia, naderwania i przerwania. Naciągnięcia charakteryzują się nieznaczna bolesnością przy ruchach. Nie ma ograniczenia siły mięśniowej ani zakresu ruchów. Naderwania powodują wyraźne upośledzenie sprawności i siły kończyny oraz dużą bolesność tkanki. Przerwania objawiają się silnym bólem, skurczeni mięśniowym, rozległym wylewem krwawym i unieczynnieniem danego mięśnia, np. niemożność wspięcia się na palce w przerwaniu mięśnia trójgłowego iydki. Badaniem dotykowym wyczuwa się zazwyczaj przerwanie ciągłości mięśnia. USZKODZENIA OTWARTE Rany dzielą się na: cięte, tłuczone, szarpane, miażdżone, kłute, kąsane i postrzałowe. Rozległość uszkodzonych tkanek i stopień zanieczyszczenia bakteryjnego zależą od mechanizmu i rodzaju zranienia. Każda rana ma samoistną skłonność do gojenia się, które odbywa się wskutek odrastania tkanki macierzystej lub zastąpienia ubytku tkanką łączną. Kaź- d e m u procesowi naprawiania towarzyszy niniejszy tub większy odczyn zapalny. Rozróżnia się gojenie ran doraźne i opóźnione. Doraźne gojenie się rany niepowikłanej trwa zazwyczaj 7-14 dni. Gojenie opóźnione rany, np. z powodu zakażenia, może trwać kilka tygodni lub dłużej, w zależności od ukrwienia tkanek. Przebieg gojenia ran u dzieci jest szybszy niż u ludzi starszych. Gojenie ran zależy zarówno od stanu miejscowego, jak i ogólnej wydolności organizmu. Niektóre choroby, np. cukrzyca, miażdżyca tętnic, zaburzenia krążenia krwi w niewyrównanych wadach serca, wpływają ujemnie i opóźniają gojenie rany. Zaniedbanie unieruchomienia lub niedobór witamin i niedożywienie wpływają również ujemnie na przebieg gojenia rany. ZŁAMANIA Przerwanie ciągłości kości następuje pod wpływem dużych urazów. Niekiedy kość łamie się z błahego powodu, ale tylko wtedy, gdy jest osłabiona (np. przez nowotwór. 7 powodu niedorozwoju itp.). Złamaniu kości może towarzyszyć Ryć. 14. Rodzaje złamań kości: a, b - złamania poprzeczne, c - złamanie skośne, d - złamanie spiralne, e - złamanie L rozkawałkowaniem odłamów. Ryć. 16. K i impresyjne złamanie trzonu kręgu pietsiowego. Kit. 15. KiiU/.ijt pi/umiŁ-wc/en iidLinuin. ti s\u-tn-tmc bez przemieszczenia, ń - przemieszczenie huczne, c - przemieszczenie boczne ze skróceniem odłamów, d - przemieszczenie z wydłużeniem odłamów i skróceniem odłamu obwodowego, e - ustawienie kątowe. 25 przemieszczenie odłamów, uzależnione od kierunku, siły urazu i stanu napięci, mięśni. Rozróżnia się przemieszczenia odłamów kostnych: boczne, kątowe i ob rotowe. Urazy z mechanizmu zgięciowego i skrętnego powodują złamani skośne i spiralne, trudne do nastawienia j utrzymania przy leczeniu zacho wawczym (np. w gipsie). Złamania ze zgnieceniem występują w kościach zbudo wanych z istoty gąbczastej; są to trzony kręgów oraz nasady kości długich Oddzielną grupę stanowią złamania z pociągania przez mięśnie, np. nagli skurcz mięśnia trójgłowego ramienia powoduje złamanie wyrostka łokciowego W złamaniach zamkniętych odłamy kostne nie kontaktują się ze środowi skiem zewnętrznym, zaś w złamaniach otwartych z powodu uszkodzenia skór i mięśni dochodzi do pierwotnego zakażenia złamania, co może znacznie zabu rzać gojenie. W leczeniu podsiawowym ogólnymi zasadami dla powyższych urazów są: II nastawienie złamania, zwichnięcia zachowawcze lub operacyjne, 2) odpowiednio długie unieruchomienie, .11 usprawnianie lecznicze. Józef Czopik ZABIEGI FIZYKOTERAPEUTYCZNE PRZYSPIESZAJĄCE ZDROWIENIE USZKODZENIA STAWÓW W zależności od siły i rozległości urazu dochodzi do izolowanych lub mnogich uszkodzeń stawu, kości, torebki stawowej, więzadeł, naczyń, nerwów itp. Najcięższym rodzajem uszkodzenia stawu jest zwichnięcie pociągające za sobą uszkodzenie tkanek decydujących o stabilności i czynności stawu Lżejsze uszkodzenia miękkich tkanek stawów noszą nazwę skręceń. Skręcenia są to pourazowe us?kodzenia torebki stawowej najczęściej z urazu pośredniego, i dotyczą wszystkich warstw torebki. W zależności od siły urazu Fizykoterapia jest to leczenie za pomocą ciepła, zimna, światła, wody, elektryczności oraz bodźców mechanicznych. Zabiegi te mają szerokie zastosowanie w leczeniu następstw uszkodzeń narządu ruchu ze względu na skuteczność działania. LECZENIE CIEPŁEM Miejscowe zastosowanie ciepła powoduje przekrwienie czynne tkanek, rozszerzenie naczyń chłonnych, a także zmiany ciśnienia w łożysku lętniczo-żylnym oraz między płynem komórkowym a przestrzeniami międzykomórkowymi. Wynikiem tego jest zmniejszenie napięcia mięśni, a przez to łagodzenie holu oraz ważne dla gojenia przyspieszenie wchłaniania wysięku i krwiaka. K>c. 17. stawu ramiennego. Ryć. 18. AudilllvviL- wyróżniamy: skręcenia lekkie, średnie, ciężkie. Silniejsze urazy, zdecydowanie niszczące aparat torebkowo-wiezadłowy, prowadzą do zwichnięć stawów czyli do całkowitej trwałej lub chwilowej utraty łączności powierzchni stawowych Zwichnięcia, podobnie jak złamania, dzieli się na: zamknięte i otwarte Często występujące powikłania polegają na uszkodzeniu nerwów i naczyń. Zwichniecie występuje często razem ze złamaniem stawowym, utrudniając leczenie. 26 Ryć. 19. Kąpiel częściowa (wirówka). 27 Przeciwwskazania, czynna gruźlica, zaawansowana niewydolność krążenia, wyniszczenie, skazy krwotoczne, stany gorączkowe, duże odwapnienie kości, początkowe fazy zrostu kostnego, świeże wylewy, krwiaki oraz upośledzenie ukrwienia skóry, Ciepło rzw. suche, równoznaczne z przegrzewaniem powierzchniowym, przyspiesza wchłanianie krwiaków oraz działa przeciwbólowe. Ciepło uzyskuje się, stosując poduszki elektryczne lub termofory (do dwóch godzin, jednorazowo temperatura do 593C). Ciepło t/w. wagonie zwiększa przepływ krwi w mięśniach oraz zmniejsza ich napięcie. Stosuje się je w pourazowych przykurczach stawów, mięśni, ścięgien, w uszkodzeniach nerwów obwodowych oraz w zespołach bólowych w przebiegu stłuczeń i przeciążeń tkanek. Ciepło zapewniają kąpiele częściowe o temperaturze 35-45°C w ciągu 30 minut. Gorące okłady miejscowe na miedzy s lawowe odcinki kończyn stosuje się głównie w przykurczach stawów pochodzenia mięśniowego, Hydrokolator składa się z łaźni parowej i fabrycznych kompresów o duże pojemności cieplnej. Stosowane tutaj wilgotne ciepło łączy zalety gorących okładów i parafiny. Parafinowanie powoduje głębokie przegrzanie o działaniu przeciwbólowym. Parafina ma mak przewodnictwo cieplne i dużą pojemność, a więc powoli oddaje ciepło. Stosuje się temperatury 40-5TC. LECZENIE ZIMNEM Krótkotrwałe zimno powoduje zwężanie naczyń krwionośnych, a w następstwie /mnkjszenie bólu w ostrych miejscowych stanach zapalnych poprzez zmniejszenie pobudliwości nerwowej i przewodnictwa bólu. miejscowe zmniejszenie leu-kocytozy. zwolnienie odczynów wytwórczych oraz zmniejszenie napięcia mięśniowego. Zasio.wwanie: świeże krwiaki, stłuczenia, ostre miejscowe stany zapalne oraz profilaktycznie przeciw bliznowcom i bliznom ściągającym. W leczeniu zimnem stosuje się: okłady z zimnej wody, okłady z lodu w workach gumowych, komory z oziębianym powietrzem oraz przepływy z oziębionej cieczy. Czas stosowania okładu w przypadku świeżego krwiaka wynosi do 4* godzin. W tym miejscu należy przypomnieć, że tolerancja na ciepło jest uicksza niż na zimno i że bezpieczną granicą przy długotrwałym stosowaniu ^inma jest temperatura niższa od temperatury ciała, to znaczy 27°C. Przeciwwskazania: stany wyniszczenia, znamiona barwnikowe, choroby na-iYvri obwodowych oraz zaburzenia odżywiania skóry. SWIATLOLECZNICTWO Rjt. 2U. Parafinowanie pod postacią gorących zawijań oraz kąpieli częściowych znajduje gtównie zastosowanie w bliznach, zrostach, przykurczach pooperacyjnych i pourazowych oraz w uszkodzeniach nerwów obwodowych. Przeciwwskazania: ubytki skóry oraz zagrażające krwawienia. Stosuje się lylko do 20 zabiegów w serii z uwagi na ryzyko odwapnienia kości. 28 Leczniczy efekt promieniowania występuje w zakresie od promieni podczerwonych przez światło widzialne do nadfioletowych w paśmie 1500 do 18 mm. Jedynie promieniowanie pochłonięte jest fizjologicznie czynne. O ile promieniowanie podczerwone długofalowe nie przekracza naskórka, o tyle promieniowanie widzialne penetruje skórę właściwą do tkanki podskórnej. Promieniowanie nadfioletowe jest pochłaniane przez komórki warstwy bro-dawkowatej skóry. W leczeniu stanów pourazowych wykorzystuje się głównie efekt cieplny światła. Promieniowanie podczerwone wytwarzają takie generale-ry, jak: żarówki w lampach typu Sollux, Vitallux lub w komorach cieplnych. Należy pamiętać, że w emisji żarówek przeciętnie 30% przypada na promienie podczerwone. Czas naświetlania może trwać do 30 minut. Temperatura mierzona na powierzchni skóry nie powinna przekraczać 43°C - granica tolerancji promieni podczerwonych. Po zabiegu świetlnym skóra reaguje zwiększonym odczynem na inne bodźce, np. promienie nadfioletowe, mechaniczne, elektryczne. Niebezpieczne jest stosowanie ciepła na blizny i biiznowce, gdyż kumulują one ciepło. Sollus z filtrem czerwonym ogranicza działanie promieniowania do efektu cieplnego. Filtry niebieski i fioletowy ograniczają działanie cieplne na rzecz działania bakteriobójczego z pobudzaniem zianimowania. Zakasywanie: trudno gojące się rany z mało czynną ziarniną. powierzchowne zakażenia skóry. Słońce ma działanie ogólnobodżcowe. miejscowo bakteriobójcze na powierzchni skóry, a także pobudzające ziarninowanie ran. Promienie nadfioleto- 29 we słońca zwiększają przyswajanie wapnia i fosforu z przewodu pokarmowego, a także glikogenu w mięśniach. Przeciwwskazania: dłuższa ekspozycja słoneczna w razie przyjmowania takich j ieków. jak barbiturany, jod, złoto koloidowe, sulfonamidy, salicylany. Juncgo leku jest większa niż przy wprowadzaniu tego samego leku innymi sposobami. Przeciwwskazania; ubytki skóry oraz uczulenia na dany lek. Duża lic/ba ^ibiegów roztworem jodowym grozi szkodliwym wychwytywaniem jodu przez t. r u czół tarczowy. ELEKTROTERAPIA Stosowanie elektro terapii ogranicza się do 3 grup prądów: stałego (galwanicznego) oraz o malej lub dużej częstotliwości. W zależności od metody wyróżnia się: jontoforezę i elektrostymulacje, zaś w zależności od obszaru działania zabiegu elektryzacje miejscowe i ogólne. GALWANIZACJA Działanie określone jest wyborem elektrody, np. anody przeciwbólowej lub katody działającej pobudzająco, drażniąco na naczynia krwionośne (rozszerzenie naczyń). ELEKTROSTYMULACJA Ekkirostymulacje stosuje się w celu wywołania skurczu mięśnia za pomocą przerywanego impulsu elektrycznego (działanie bezpośrednie lub pośrednie). Niektóre rodzaje stymulacji, np. prądy galwaniczne przerywane, prostokątne, pobudzają tylko mięsień zdrowy, choć zanikły (np. z bezczynności). Inne prądy, /wanc trójkątnymi, pobudzają do skurczu mięśnie chore i porażone, np. po pr/ecieciu nerwów lub w chorobie Heinego-Medina. Stymulować zdrowe lub chore mięśnie można metoda jednobiegunową, kulkową elektrodą pojedynczą lub dwubiegunową (dwie elektrody ułożone wzdłuż mięśnia). Można też np. elektrodę wszczepić do porażonego pęcherza moczowego w celu wypierania ? niego moczu. Zabieg stymulacji stosujemy zasadniczo aż do zmęczenia mięśnia kilka razy dziennie, w seriach. Przeciwwskazania: porażenia kurczowe mięśni. Ryć. 21. Galwatiizacja poprzeczna stawu skokowo-gole-niowego Dawkowanie zależy od gęstości prądu, czyli natężenia na powierzchnie elektrody czynnej. Stosuje się różne dawki: od słabej poprzez średnią do maksymalnej. Nie należy przekraczać 30 mA; czas zabiegu może trwać do 30 minut. Zastosowanie: stłuczenia nerwów obwodowych, opóźnione zrastanie się kości itp. Przeciwwskazania: stany zapalne skóry oraz stany kurczowe mięśni. JONIZACJA Jonizacja oznacza wprowadzanie leków przez skórę i błony śluzowe do organizmu. Wartość jontoforezy polega na tym, że miejscowa koncentracja jonów 30 PRĄDY DD Prądy powszechnie określane mianem diadynamicznych są to prądy o małej często t liwości, składające się z dwóch prądów: stałego (galwanicznego) i ..nałożonego" prądu impulsowego (połówkowego) o częstotliwości 50. 100 Hz. Lfekt leczniczy zależy od rodzaju prądu, l tak difaza stała (df~) działa przeciwbólowe; monofaza (mf) - przeciwbólowe z opóźnieniem długotrwałym (ubocznie powoduje skurcz mięśnia): rytm synkopowy (rs) stosuje się w zanikach mięśni zdrowych. Długie okresy maja działanie przeciwbólowe (nerwoból, szok rdzeniowy): krótkie okresy działają p rzec i wza pal nie i powodują ukrwienie tkanek (stłuczenia, skręcenia, naderwania okołostawowe, odmrożenia, odleżyny, ?rost opóźniony); monofaza modulowana powoduje pobudzenie mięśni w niedowładach wiotkich. Działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne występuje już po 3-4 zabiegach. DIATERMIA KRÓTKOFALOWA l;ale krótkie powodują głębokie przegrzanie tkanek na drodze wytwarzania izw. ciepła wewnętrznego. Zastosowanie: w wylewach, w wysiękach, w przewlekłych nieswoistych zmianach zapalnych, w bólach mięśniowych i przykurczach mięśniowych. Przeciwwskazania: nowotwory, zagrażające krwawienia oraz wylewy pourazowe w narządach wewnętrznych. 31 DIAPULS, TERAPULS Pulsujące pole elektromagnetyczne o dużej częstotliwości. Zastosowanie: świeże wylewy, wysięki stawowe, bóle, przykurczę, zmian) zwyrodnieniowe, odleżyny oraz zrosty opóźnione kości. Zabieg można wykonywać przez opatrunek gipsowy, lub też stosując met w polu zabiegu. MIKROFALE Mikrofale znajdują się w widmie elektromagnetycznym między fatami ultrakn> tkimi a promieniowaniem podczerwonym. Są silnie pochłaniane przez mięśnie przez co wywołują ich przegrzanie. Zastosowanie: przykurczę mięśniowe, zespoły przeciążeniowe itp. Przeciwwskazania: świeże krwiaki, choroby naczyń obwodowych itp. ULTRADŹWIĘKI Ultradźwięki są to fale akustyczne, które - - rozchodząc się w ustroju - dają określone efekty terapeutyczne, np. rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększenie napięcia mięśniowego itp. Zastosowanie: w pourazowych zmianach zwyrodnieniowych, skostnieniach okołostawowych oraz w bliznach śródstawowych i okołostawowych. Przeciwwskazania: gruźlica, choroba wrzodowa żoiądka i dwunastnicy uogólniona miażdżyca. PULSACYJNA KOMORA CIŚNIENIOWA Komora pulsacyjna powietrzna składa się z pompy powietrznej wytwarzającej okresowo zmienne ciśnienie (1333-5332 kPa). sterylnego szczelnie worka polietylenowego (jednorazowego użytku) na kończynie, układu filtrów regulacji lemperatury i wilgotności. Zastosowanie: pourazowe i pooperacyjne obrzęki kończyn, stłuczenia, zranieniu, zmiażdżenia, zwłaszcza w obrębie rąk, amputacje, reamputacje, zespolenie kości, nerwów i ścięgien. WODOLECZNICTWO, BALNEOLOGIA Zabiegi wodolecznicze wykonuje się za pomocą zwykłej wody. zaś zabiegi balneologiczne - wody mineralnej ze źródeł naturalnych. Ważny w terapii jest efekt termiczny - przegrzanie lub oziębienie w stosunku do obojętnego punktu cieplnego dla skóry (zmiennego indywidualnie w granicach 34-35''C). Zabiegi wodne wykonuje się też w kinezyterapii (leczenie za pomocą ruchu) jako ćwiczenia kondycyjne: w basenie prowadzi się naukę chodzenia, ćwiczenia w odciążaniu oraz ćwiczenia z dawkowanym oporem. Poprawę po leczeniu Li/drowiskowym spostrzeganą u chorych z powikłaniami pourazowymi przypisuje się działaniu mikroelementów na układy dokrewny, krążenia (ośrodkowy l obwodowy), nerwowy, jak też działaniu jonów solankowych wnikających do <,kóry (np. kąpiele solankowe lub radowe wpływające na gospodarkę mineralną ustroju). Uzdrowiska zalecane w leczeniu następstw urazów narządu ruchu to: Busko Zdrój. Ciechocinek, Cieplice Śląskie, Goczałkowice, Krynica, Inowrocław, Jastrzębie Zdrój. MECHANOTERAPIA Do mechanoterapii zalicza się wszystkie sposoby masażu, np. klasyczny, seg mentarny, wibracyjny, wirowy podwodny. Masażem klasycznym ręcznym uzyskuje się przekrwienie czynne, zmniejszenie napięcia mięśniowego, bólu oraz przygotowanie do zwiększenia zakresu ruchów (tzw. redresji stawów). Masaż segmentarny łagodzi bóle w bólowych zespołach przeciążeniowych. Masaż wibracyjny (wykonywany wibratorem mechanicznym) powoduje przekrwienie skóry. Wirowy masaż wodny (całkowity lub częściowy) stosuje się w celu zmniejszenia zwiększonego napięcia mięśniowego oraz poprawy ukrwienia kończyn. Zastosowanie: stłuczenia, skręcenia, zwiększone napięcie mięśniowe, obrzęki zastoinowe w obrębie kończyn dolnych oraz pourazowe zaburzenia ukrwienia tkanek (bez ubytku skóry). 32 OGÓLNE ZASADY USPRAWNIANIA Przed podjęciem jakichkolwiek ćwiczeń konieczne jest zawsze zastosowanie zabiegów przyrodoleczniczych zmniejszających ból i napięcia mięśni. Przeciwwskazane jest głębokie przegrzanie, gdyż przyspiesza ono wystąpienie odczynów wytwórczych. Ćwiczenia czynne wspomagane i redresje bierne nie mogą być wykonywane poza granice bólu. Masaże i zabiegi rozgrzewające nie powinny być stosowane na okolice zajętego stawu, a jedynie na właściwe grupy mięśniowe. Stosuje się także zabiegi zmniejszające ból, jak: jontoforcza nowokainowa. poprzeczne galwanizacje, DD na staw oraz zabiegi zmniejszające napięcie mięśniowe: wilgotne ciepło (okłady zawijane, hydrokolator, masaż wirowy), okłady parafinowe, masaż klasyczny. 33 3 - Ćwicz. Po takim przygotowaniu można stosować ćwiczenia do granicy bólu. Zabiegi hamujące niekorzystne procesy wytwórcze w stawach oraz działające przeciwzapalnie to: jontolbrezy z 3% roztworu salicylanu sodu. butapirazolu, ultra