P L I N I U S Z M �ODSZY PANEGIRYK EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: [email protected] MMII � 1. Ojcowie Senatorowie! S�usznie i rozumnie przodkowie nasi ustanowili, by od mod��w rozpoczyna� podejmowanie wszelakich zar�wno dzia�a� jak i wyg�aszanie przem�wie�, gdy� niczego wbrew przyj�tym obyczajom ani niczego wbrew koniecznej przezorno�ci nie mogliby ludzie przedsi�wzi�� bez wsparcia bog�w nie�miertelnych, bez ich doradztwa, bez oddania nale�nej im czci. Przyj�cie tego zwyczaju oraz jego podtrzymywanie komu� bardziej przys�uguje, je�li nie konsulowi, albo kiedy� bardziej na czasie ni� w chwili, gdy bod�cem dla nas do wyg�aszania mowy dzi�kczynnej na cze�� najlepszego z prynceps�w jest uchwa�a Senatu i nakaz Rzeczypospolitej? Bo te� jaki z dar�w boskich m�g�by by� cenniejszy albo dostojniejszy ni�li czystego i nieskazitelnego serca prynceps - bogom jak najbardziej podobny cz�owiek? A cho� do tej pory mo�na by�o mie� niejakie w�tpliwo�ci co do pochodzenia w�adzy na ziemi: jest�e ona zrz�dzeniem losu, wzgl�dnie dzie�em przypadku czyli te� darem bli�ej nieznanego b�stwa, to teraz staje si� jasne, �e naszego pryncepsa wyznaczyli nam bogowie. Nie zawdzi�czamy go bowiem jakiej� ukrytej sile przeznacze�, ale ukaza� go nam Jowisz publicznie i jawnie, wybrany mianowicie zosta� po�r�d tych samych wynios�ych o�tarzy ofiarnych i na tych samych miejscach, na kt�rych �w b�g zamieszka�, ja�niej�cy oczywist� sw� obecno�ci� jak gwiazdy i niebo. Tym wi�cej przeto stosownie b�dzie teraz i najbardziej pobo�nie, je�li si� zwr�c� z usiln� pro�b� do ciebie, Jowiszu Najlepszy Najwi�kszy, onegdaj za�o�ycielu - obecnie obro�co naszego Imperium, by danym mi by�o wyg�osi� mow� godn� konsula, godn� Senatu, godn� Pryncepsa; by wszystko, co powiem, na prawdzie si� zasadza�o, niezale�no�ci i wierno�ci, i aby moja mowa dzi�kczynna daleka by�a od jakichkolwiek pozor�w czo�obitno�ci na tyle, na ile daleka jest od niezbywalnej konieczno�ci. 2. Jest doprawdy obowi�zkiem, jak s�dz�, nie tylko konsula, ale i ka�dego obywatela dok�ada� wszelkich stara�, a�eby o naszym pryncepsie tak si� nie wypowiadano, jakby to samo mo�na by�o m�wi� o ka�dym innym. Dlatego te� niechaj znikn� i p�jd� w niepami�� owe znane wypowiedzi, kt�re strach wymusi�: nie m�wmy niczego takiego, o czym �e�my przedtem rozprawiali; niczego przecie�, co dawniej, nie doznajemy; ani tego samego, co pierwej, nie b�dziemy g�osili o pryncepsie; wcale bowiem nie o tym samym rozmawiamy teraz, co wcze�niej pok�tnie. Niech w naszych przem�wieniach si� zaznaczy odmienno�� epok i niech z samego charakteru stylu m�w pochwalnych jasno wynika, kiedy i na czyj� intencj� zosta�y wyg�oszone. Nigdy nie schlebiajmy jemu, jakby by� naszym bogiem, nigdy jakby by� przedmiotem naszego kultu: bo nie o tyranie m�wimy, ale o obywatelu, nie o panu, lecz o ojcu. On jeden si� wyr�nia w�r�d nas - i to tym znaczniej, �e si� uwa�a za jednego z nas i dobrze pami�ta zar�wno o tym, �e jest cz�owiekiem, jak i o tym, �e ludziom przewodzi. Uprzytomnijmy sobie zatem te nasze dobrodziejstwa i wyka�my, �e�my godni ich u�ytkownicy, maj�c stale na uwadze, jak� by�oby nikczemno�ci�, gdyby�my wi�ksze okazywali pos�usze�stwo wobec tych prynceps�w, kt�rych bardziej cieszy niewola ni� wolno�� obywateli. Oczywi�cie i lud rzymski uczestniczy na sw�j spos�b w wyborze prynceps�w, skoro jeszcze nie tak dawno opiewa� w zgranym ch�rze pi�kno kszta�t�w tamtego, a teraz niezwyk�� waleczno�� tu obecnego; skoro kiedy� w�r�d frenetycznych okrzyk�w wychwala� gest i g�os aktorski tamtego, a teraz poczucie obowi�zku, rzetelno�� i �agodno�� u tego. A my sami? Mamy�, jak zwykle, chwali� pospo�u bosko�� naszego pryncepsa, czy te�, jak sk�ania nas ku temu mi�o�� i radosne uniesienie, jego cz�owiecze�stwo, umiarkowanie i przyst�pno��? I z kolei, czy� mo�e co� by� bardziej odpowiedniejszego dla obywatela rzymskiego, co� bardziej godnego dla senatora, ni�li nadany mu przez nas przydomek �Najlepszego"1? Ten osobliwy i w�a�ciwy dla niego tytu� przyw�aszczyli sobie kiedy� w swej zarozumia�o�ci poprzedni pryncepsi. Albowiem, jak si� powszechnie przyj�o, i to w r�wnym stopniu, mieni�c siebie szcz�liwymi, jego mienimy szcz�liwym i jeden po drugim zwracamy si� z r�nymi pro�bami, by uczyni� dla nas to czy tamto, by s�ucha� nas w tej czy innej sprawie, czego nie mieliby�my w zamiarze jemu przedk�ada�, gdyby�my wiedzieli, �e nam odm�wi. W reakcji na nasze pro�by oczy jego zalewaj� si� nawet �zami, a twarz obfitym rumie�cem. Bo on t�umaczy to sobie i odczuwa, �e ludzie zwracaj� si� do niego z pro�bami nie jak do pryncepsa, ale jak do cz�owieka. 3. Dlatego te� przestrzegajmy, ka�dy na sw�j spos�b, umiaru przy uk�adaniu mowy, jaki potrafili�my zachowa� w okresie nag�ego wybuchu �arliwo�ci uczu�, i uzmys��wmy sobie, �e nie ma w�r�d m�w dzi�kczynnych �adnego gatunku tchn�cego wi�ksz� szczero�ci� oraz milszego w odbiorze ni� ten, w jakim na�ladowa�oby si� tylko tego rodzaju zwroty, w kt�rych cho�by z braku czasu nie ma miejsca na ob�ud�. Je�li o mnie chodzi, b�d� si� stara� dostosowywa� moj� mow� do skromno�ci i stateczno�ci uczu� pryncepsa, bior�c r�wnocze�nie pod uwag� nie tylko to, co mog�yby jego uszy wycierpie�, ale i to, co winni�my jego bohaterskim czynom. Wielka bo i niezwyk�a s�awa pryncepsa! Tote� przyst�puj�c do wyg�oszenia na jego cze�� mowy dzi�kczynnej, �ywi� obawy - nie na tyle wszak�e, �e m�g�bym si� okaza� zbyt sk�py w jego pochwa�ach, ile dlatego, �e spotka�bym si� z zarzutem z jego strony, i� by�em w nich zanadto szczodry. Oto moje jedyne zmartwienie, oto moje jedyne k�opoty, jakie mnie nurtuj�: nietrudno przecie�, Ojcowie Senatorowie, wyg�asza� mow� na rzecz kogo� zas�u�onego. Nie zachodzi bowiem obawa przed pos�dzeniem mnie o to, �e kiedy b�d� m�wi� o jego ludzkiej �yczliwo�ci, zechc� wypomina� mu wynios�o��, gdy o jego gospodarno�ci - rozrzutno��, gdy o �askawo�ci - okrucie�stwo, jak o jego szczodro�ci - sk�pstwo, gdy o jego �yczliwo�ci - zawi��, skoro za� o jego wstrzemi�liwo�ci, pracowito�ci i odwadze, b�d� my�la� o rozpu�cie, lenistwie i tch�rzostwie. Ani si� nie l�kam, abym si� nie wyda� s�u�alczo wdzi�czny, wzgl�dnie niewdzi�czny - w zale�no�ci od tego, czy powiem za du�o, czy te� za ma�o. Miarkuj� przecie�, i� sami bogowie ciesz� si� nie tyle z odklepania gotowych modlitw obrz�dowych, ile raczej z prawo�ci i stopnia pobo�no�ci os�b prosz�cych, i za cenniejszego dla siebie uwa�aj� wi�cej tego, kt�ry wni�s� do ich �wi�ty� stan duszy czystej i nieskalanej, ni� w miarach u�o�on� pie�� poetyck�. 4. Niemniej nale�y si� podporz�dkowa� uchwale senatu, moc� kt�rej postanowiono dla og�lnego po�ytku, aby opieraj�c si� na wypowiedziach konsula, zawartych w jego mowie zwanej dzi�kczynn�, dobrzy pryncepsi przypomnieli sobie, jakich czyn�w dokonali, a �li, jakich powinni byli dokona�. W chwili obecnej jest to tym bardziej nieodzowne i konieczne z uwagi na to, �e Ojciec nasz zabrania ca�kowicie wyg�aszania wszelkich m�w dzi�kczynnych przez osoby prywatne, nosz�c si� z zamiarem wyra�enia sprzeciwu nawet w stosunku do m�w publicznych, gdyby oczywi�cie pozwoli� sobie na zakaz tego, co poleci� senat. Skromno��, Cezarze Augu�cie, przez ciebie przemawia w jednym i drugim wypadku: i dlatego, �e nie pozwalasz wyg�asza� m�w dzi�kczynnych na swoj� cze�� gdzie indziej, i dlatego, �e nie zezwalasz na nie tutaj. Bo nie tylko na ciebie sp�ywa ten oto zaszczyt, ale i na tych, co je wyg�aszaj�. Ust�pujesz pod naporem naszych uczu�, a cho� nikt nas nie nak�ania do wys�awiania twojej wspania�omy�lno�ci, ty musisz s�ucha�. Cz�stokro�, Ojcowie Senatorowie, rozprawia�em ze sob� w duchu, czym i w jak wielkim zakresie winien charakteryzowa� si� kto�, kt�rego nieograniczonej w�adzy podlegaj� morza, l�dy, pok�j i wojna; kiedy tak rozumuj�c usi�owa�em wytworzy� sobie obraz pryncepsa, jakiemu przys�ugiwa�aby w�adza r�wna bogom nie�miertelnym, nigdy nie przysz�o mi do g�owy - cho�by w marzeniach - a�eby go ukszta�towa� na obraz i podobie�stwo tego, kt�rego mamy teraz przed oczyma. Niejeden zab�ysn�� na wojnie, lecz w czasie pokoju straci� na znaczeniu; innego senatorska toga uczyni�a znakomitym m�em stanu, ale bynajmniej nie kariera wojskowa; tamten wzbudzi� dla siebie respekt drog� przemocy; drugi mi�o�� dzi�ki uprzejmo�ci, tamten - osi�gni�te uznanie w �yciu domowym straci� w �yciu publicznym; ten zn�w zaprzepa�ci� w domu s�aw�, jak� osi�gn�� w dzia�alno�ci publicznej: w ko�cu nikt si� dot�d nie znalaz�, kt�rego zalet nie okalecza�oby s�siedztwo wad. Z drugiej zn�w strony -jaki harmonijny zesp� wszystkich ws�awionych cn�t, wszystkich chwalebnych czyn�w przypad� w udziale naszemu pryncepsowi! A jak wcale nie umniejsza surowo�ci jego postawa - pogoda ducha, jego powagi szczero��, jego dostoje�stwa - wyrozumia�o��. A jego t�yzna fizyczna, jego wysmuk�a sylwetka, jego nobliwy kszta�t g�owy i szlachetny wyraz twarzy, a przy tym niezak��cona dojrza�o�� wieku - lecz nie tak dalece, by z �aski jakby bog�w nie uwidocznia�y si� oznaki wczesnej staro�ci oraz dana mu dla wi�kszego dostoje�stwa zdobna siwizna - czy� to nie uplastycznia nam jak najdosadniej istotn� posta� pryncepsa? 5. Takim powinien by� zosta� ten, kt�rego nie wyznaczy�y nam ani wojny domowe, ani zn�kana dzia�aniami bojowymi Rzeczpospolita, lecz pok�j i adopcja, a wreszcie wyb�agana dla ziem naszych pot�ga bog�w! Czy� wolno by�o nie czyni� �adnej r�nicy mi�dzy w�adc� ustanowionym przez ludzi a tym nadanym przez bog�w? Na tobie przecie�, Cezarze Augu�cie, ukaza� si� w pe�nym �wietle i pod niezwyk�ym znakiem b�ogos�awiony os�d, i to zaraz wtedy, gdy wyrusza�e� do zgrupowania wojsk. Bo je�li przybycie innych prynceps�w objawia� augurom, radz�cym si� wyroczni, albo obfity strumie� zwierz�t ofiarnych lub pomy�lny przelot ptak�w, ciebie wkraczaj�cego wedle zwyczaju na Kapitol -ju� jako pryncepsa - wita�y okrzyki obywateli, chocia� nie w tym celu tutaj si� zgromadzili. Tak przynajmniej by�o, gdy t�umy si� t�oczy�y na �wi�tynnych progach Kapitolu w oczekiwaniu na tw�j ingres, a po otwarciu podwoi pozdrowi�y g�o�nymi wiwatami - boga, jak si� w�wczas wydawa�o, a w rzeczy samej - jak si� wkr�tce okaza�o - ciebie jako imperatora. Nie inaczej znak ten przyj�ty zosta� przez pozosta�e rzesze. Bo je�li chodzi o ciebie, jedynie ty nie chcia�e� przyj�� do swej �wiadomo�ci tego oraz wzbrania�e� si� podj�cia w�adzy; dlatego si� wzbrania�e�, aby podkre�li�, �e zamierzasz dobrze sprawowa� rz�dy. Tak przeto trzeba by�o ciebie do tego zmusi�. Ale i p�niej nie spos�b by�o ciebie nak�oni�, chyba w perspektywie zagro�enia ojczyzny z zewn�trz i zachwiania �adu wewn�trznego w Rzeczypospolitej. Powzi��e� bowiem postanowienie nieprzyj�-cia w�adzy, o ile nie zasz�aby potrzeba jej ratowania. Dlatego te� s�dz�, i� te szale�cze rozruchy w obozach wojskowych powsta�y z tego powodu, �e z niema�ym wysi�kiem i po cz�ci gro�bami nale�a�o twoje opory przezwyci�a�. A jak po silnych wiatrach i gwa�townych burzach nast�puje pogoda na niebie i morzu, tak dla umocnienia cenionego przez ciebie pokoju mia� miejsce, jak s�dz�, przedtem �w bunt. S� takie odmiany w losach ludzkich, �e przeciwno�ci �yciowe wynikaj� z uk�ad�w pomy�lnych, a sytuacje pomy�lne z przeciwno�ci �yciowych. Zal��ki jednych i drugich ukrywa b�g, a przyczyny dobra i z�a przed nami si� kryj� pod r�nymi postaciami. 6. Straszna to zaiste ha�ba dla naszych czas�w, ogromna to rana zadana Rzeczypospolitej: w�adca i ojciec rodzaju ludzkiego osaczony2, pojmany i zamkni�ty w wiezieniu; naj�agodniejszego ze starc�w pozbawiono mo�no�ci ratowania ludzi, pryncepsowi zabrano to, co w pryn-cypacie najbardziej uszcz�liwia, a mianowicie - wolno�� od wszelkiej przemocy. Je�li jednak by�a to jedyna przyczyna, kt�ra przybli�y�a ciebie do steru rz�du ocalenia publicznego, to daleki jestem od tego, by wr�cz nie stwierdzi�, �e by�a to zbyt wysoka cena. Rozlu�nieniu uleg�a wojskowa dyscyplina po to, by tobie przypad�o w udziale przywr�cenie praworz�dno�ci i usuniecie zaistnia�ych wydarze�. Si�gni�to po najgorszy w wojsku przyk�ad w tym celu, aby przeciwstawi� mu najlepszy; zniewolony prynceps wyda� wreszcie wyrok �mierci na ludzi, kt�rych nie chcia� pozbawi� �ycia - lecz chyba po to, by da� pryncepsa, kt�ry nie da si� zniewoli�. Ty istotnie ju� od dawna zas�ugiwa�e� na adopcje; nie wiedzieliby�my jednak�e, w jakim zakresie przys�ugiwa�aby tobie w�adza, gdyby� przedtem zosta� usynowiony. Doczekali�my si� w ko�cu chwili, kiedy sta�o si� wiadome, �e ty� nie tyle otrzyma�, ile raczej wy�wiadczy� dobrodziejstwo. Schroni�a si� na twych piersiach zachwiana wstrz�sami Rzeczpospolita: i oto wal�ca si� poprzez w�adc� w�adza w�adcy g�osem przekazana zosta�a tobie. Ty dopiero moc� adopcji a tak�e dzi�ki upartym pro�bom da�e� si� przywo�a�, podobnie jak to niegdy� by�o w zwyczaju, �e wielkich wodz�w odwo�ywano od walk toczonych z zewn�trznymi czy te� z wewn�trznymi wrogami w tym celu, by nie�� pomoc zagro�onej ojczy�nie. Tak zatem na zasadzie obop�lnej ugody dokonali�cie w jednej chwili obaj: syn i ojciec, dzie�a najwy�szej donios�o�ci pa�stwowej: on da� tobie w�adze, ty mu j� przywr�ci�e�. Ty� bowiem jeden by� w stanie w owym wa�nym momencie dziejowym odp�aci� si� w r�wnej mierze za otrzymanie takiego daru; co wi�cej, ty� zobowi�za� swojego dobroczy�c� moralnie: po przekazaniu tobie pe�ni w�adzy na ciebie spad�o wi�cej k�opot�w, on za� sta� si� wolniejszy od trosk. 7. O, nowa to i niezwyczajna droga do pryncypatu! Ciebie przecie� pryncepsem nie uczyni�y ani twoje w�asne ambicje, ani tw�j w�asny niepok�j, ale innych korzy�ci, innych obawy. A chocia� wydawa� by si� mog�o, �e� zdoby� to, co w�r�d ludzi uwa�a si� za najwy�sze osi�gni�cie, twoja dawna sytuacja by�a dla ciebie bardziej wygodna; lecz cho� pod dobrym pryncepsem, przesta�e� by� osob� prywatn�. Bo oto wci�gni�to ci� do wsp�udzia�u w pracach i k�opotach rz�dzenia, za� okoliczno�ci, jakie sk�oni�y ci� do przej�cia tego stanowiska, nie tylko �e nie by�y pomy�lne i napawaj�ce otuch�, ale wr�cz naje�one trudno�ciami oraz przykro�ciami: podj��e� si� w�adzy w chwili, jak inny pocz�� �a�owa�, �e si� jej podj��. �adne wi�zy pokrewie�stwa nie ��czy�y adoptowanego z adoptuj�cym, �adne jakie� �cis�e stosunki, chyba fakt, i� jeden i drugi uchodzi� za �najlepszego", i dlatego jeden godny, �eby go wybra�, i drugi, �e dokona� wyboru. Tak wi�c zosta�e� adoptowany - nie jak ten czy inny za zgod� ma��onki. Przybra� ci� bowiem za syna nie ojczym, lecz prynceps, a mianowicie boski Nerwa, kt�ry darzy� ciebie takim samym uczuciem jak wszystkich innych. Nie godzi si� te� inaczej przybiera� kogo� za syna, je�li ten, kt�ry przybiera, nie jest pryncepsem. Bo czy� nosz�c si� z zamiarem przekazania w r�ce jednego cz�owieka: senatu wraz z ludem rzymskim, si� zbrojnych, prowincji i sprzymierze�c�w, przyj��by� nast�pc� z �ona twej ma��onki i tym samym szuka�by� spadkobiercy w�adzy najwy�szej jedynie w obr�bie twego w�asnego domu? Czy� nie rozejrza�by� si� po ca�ym Imperium i czy� nie przyzna�by�, �e tylko ten by�by dla ciebie najbli�szy, ten z tob� naj�ci�lej zwi�zany, o kt�rym nabierzesz przekonania, �e wyr�nia si� najlepszymi przymiotami, �e jest jak najbardziej bogom podobny. Kto bowiem zamierza rozkazywa� wszystkim, spo�r�d wszystkich winien by� wybrany. Bo nie pana dla twych niewolnik�w zamierzasz, ku swemu zadowoleniu ze spadkobiercy, jakby nim by� tw�j jaki� krewny, wyznaczy�, lecz jako imperator pryncepsa dla swoich obywateli. By�oby wyrazem zarozumialstwa granicz�cego z despotyzmem, gdyby si� nie zaadoptowa�o tego, o kt�rym powszechnie wiadomo, i� b�dzie sprawowa� w�adz� najwy�sz�, nawet wtedy, gdyby si� jego nie zaadoptowa�o. Post�pi� tak Nerwa, kiedy doszed� do wniosku, �e nie ma �adnej r�nicy w tym, czy ty pochodzisz z jego rodu, czy te� z wyboru, skoro dzieci tak samo mo�na adoptowa� bez zasi�gania opinii, jak przychodz� na �wiat; aczkolwiek ludzie na og� odnosz� si� bardziej pob�a�liwie do tego, kt�rego prynceps sp�odzi� niezbyt szcz�liwie, ani�eli do tego, kt�rego wybra�. 8. On przeto umy�lnie unikn�� tego przypadku, bior�c pod rozwag� s�dy nie tylko ludzkie, ale i boskie. Dlatego te� adopcja twoja dokona�a si� nie w pokoju sypialnym, ale w �wi�tyni, nie przed �o�em ma��e�skim, lecz u wezg�owia Jowisza Najlepszego Najwi�kszego; na niej w ko�cu opar�y si� zr�by twej w�adzy nie dla naszego zniewolenia, ale naszej wolno�ci, naszego bezpiecze�stwa. Bo te� i s�aw� w tej mierze zyskali bogowie: przez nich dokona�o si� to dzie�o, dzi�ki nim usankcjonowa�a si� w�adza; Nerwa by� tylko ich s�ug�: i jak on, zamierzaj�c dokona� aktu adopcji, podporz�dkowa� si� ich woli, tak - i ty -aktowi adopcji. Dostarczono w�a�nie wieniec laurowy z Pannonii (i to za spraw� bog�w) po to, by ten znak zwyci�stwa upi�kszy� przyj�cie nowego Imperatora3. Wieniec ten z�o�y� imperator Nerwa w �wi�tyni u podn�y pos�gu Jowisza; nagle powsta�, przyjmuj�c wynio�lejsz� i dostojniejsz� ni� zazwyczaj postaw�, a przywo�awszy na �wiadectwo zebranych tam ludzi i bog�w, przybra� ciebie za syna, to jest jako jedyne dla siebie wsparcie w tych ci�kich dla niego czasach. Nast�pnie zadowolony z tego poczucia bezpiecze�stwa, z tego s�awnego czynu, jakby to by�o z�o�enie w�adzy (bo co to za r�nica, czy si� sk�ada w�adze najwy�sz�, czy te� si� j� dzieli z kim� drugim, gdyby oczywi�cie nie fakt, �e trudniejsze wyj�cie?) i, jakby� by� tam obecny, oparty o ciebie, podtrzymywa� na twych ramionach siebie ojczyzn�, staj�c si� dzi�ki twej m�odo�ci i twojej sile mocniejszy. Od razu usta�y wszelkie rozruchy. Wszak�e nie nast�pi�o to w wyniku samej adopcji, ale si�y oddzia�ywaw-czej adoptowanego; i oto jak�e� nierozs�dnie post�pi�by Nerwa, gdyby zaadoptowa� kogo� innego. Czy�by�my ju� zapomnieli, jak jeszcze niedawno wewn�trzne niesnaski nie tylko �e nie umilk�y po adopcji4, ale dopiero si� wzmog�y? Tak i to w�a�nie wydarzenie mog�oby si� sta� podniet� do swar�w i zarzewiem bunt�w, gdyby wyb�r nie pad� na ciebie. A czy� mo�na by�o w�tpi�, i� m�g� w�adz� przekaza� w�adca, kt�ry utraci� powa�anie, a kt�r� odzyska� dzi�ki swojemu autorytetowi ten, komu j� przekazano? Sta�e� si� r�wnocze�nie i synem, i Cezarem, a niebawem Imperatorem i wsp�lnikiem w�adzy trybu�skiej i wszelkiej innej, co niedawno przypisa� te� ojciec - tyle �e rodzony - jednemu ze swoich dw�ch syn�w5. 9. Wielce znacz�cym dowodem twojej zaradno�ci jest fakt, �e zyska�e� uznanie nie tylko jako spadkobierca w�adzy, lecz r�wnie� jako jej wsp�uczestnik. Nast�pc� bowiem musi si� zosta� nawet wbrew swej woli, dzieli� z kim� w�adze jedynie za twoj� zgod�. Czy� potomni uwierz�, i� kto� zrodzony z ojca patrycjusza, by�ego konsula i tryumfatora, stoj�cy na czele zaprawionych w bojach znacznych si� wojskowych, jemu ca�kowicie oddanych, nie zosta� przez wojsko obwo�any cesarzem? Czy� nie jemu w�a�nie nadany zosta� przez te� wojska tytu� Germanika, gdy zarz�dza� Germani�? Niczego nie przedsi�wzi��, aby zosta� imperatorem? Niczego nie uczyni�, co by nie by�o konieczne dla pa�stwa, ani niczego, co by okaza�o si� sprzeczne z poczuciem jego obywatelskiej karno�ci? Karnym przecie� okaza�e� si�, Cezarze, obywatelem i w zachowaniu prawowierno�ci doszed�e� do pryncypatu, i w niczym mocniej nie uzewn�trzni�e� w swoim harcie ducha obywatelskiej powinno�ci, jak w sposobie konsekwentnego przejmowania w�adzy. Ju�e� Cezarem, ju� Imperatorem, ju� Germanikiem, a ty� jakby nieobecny i nie�wiadom tego, lecz pomimo takich znacz�cych tytu��w pozostajesz cz�owiekiem prywatnym, gdy w gr� wchodz� sprawy osobiste. Wyda�oby si� czym� patetycznym, gdybym wyrzek�: �Nie wiedzia�e�, �e zostaniesz Imperatorem", gdy ty istotnie, b�d�c imperatorem, nie wiedzia�e�, �e nim jeste�. Kiedy za� dotar�a do ciebie wie�� o twym szcz�liwym losie, wola�e� pozosta� tym, czym dotychczas, lecz nie by�o ci wolno. Czy� jako zwyk�y obywatel nie podporz�dkowa�by� si� jego woli, jako legat imperatorowi, a jako syn ojcu? Gdzie� wobec tego twoja dyscyplina? Gdzie� przekazany przez przodk�w zwyczaj nakazuj�cy wype�nia� spokojnie i ochoczo wszelkie obowi�zki zlecone przez w�adc�? A c� doprawdy m�wi� w wypadku, gdyby ci kaza� przej�� z jednej prowincji do drugiej, z jednego obszaru zmaga� wojennych na inny? Wiadomo przecie�, �e korzysta on z tego samego prawa, kiedy odwo�uje ci� od twej pracy do obj�cia dow�dztwa na wojnie, jak i z tego, kt�rego moc� wysy�a kogo� do armii, oboj�tnie, czy ka�e ci i�� jako legatowi, czy te� powraca� jako pryncepsowi, chyba �e si� zyskuje wi�ksze uznanie za okazane pos�usze�stwo w tym, gdzie si� go najmniej mo�na spodziewa�. 10. Majestat wydaj�cego rozkazy pomna�a� jego w�asny autorytet, gdy� wystawiony by� na pr�b� w najgro�niejszych dla niego chwilach, w kt�rych zachodzi�a potrzeba wyrobi� u ciebie przekonanie, �e tym wi�cej nale�a�o si� podporz�dkowa� woli rozkazuj�cego, im mniejsze inni okazywali pos�usze�stwo. Do tego dochodzi�y ci� s�uchy o zawartym przez senat i lud porozumieniu. Ale nie by�a to jedynie decyzja Nerwy, to by�a elekcja. Albowiem wsz�dzie, gdzie tylko byli ludzie, wszyscy tego samego w swych pragnieniach oczekiwali; on korzystaj�c jedynie z prawa przewodnicz�cego senatu pierwszy zabra� g�os, pierwszy uczyni� to, co wszyscy inni mieli zamiar zrobi�. Niemniej, na Herku-lesa, nie wszyscy mimo wielko�ci sprawy zaakceptowaliby ten fakt, gdyby nie zatwierdzono go wcze�niej, ni� to nast�pi�o. A ty - z jakim umiarem, dobrzy bogowie, i pow�ci�gliwo�ci� nada�e� kierunek swej w�adzy i swoim szcz�liwym losom! Od �wi�ta owszem - ty� Imperator z tytu��w, wizerunk�w i oznak, a tak na co dzie� to� w skromno�ci, pracowito�ci i w ci�g�ym pogotowiu funkcjonuj�cy w�dz, legat, �o�nierz -zw�aszcza wtedy, gdy w szybkich marszach kroczy�e� na czele swych chor�gwi, swoich or��w legionowych, i niczego innego z tej adopcji tobie tak nie przyznawano, jak mi�o�� ojcowsk�, jak synowskie pos�usze�stwo, a ty ze swej strony o nic si� tak nie modli�e�, jak o d�ugi wiek dla tego imienia, jak o d�ugotrwa�o�� jego chwa�y. Bogowie w swej przezorno�ci ju� wcze�nie wysun�li ciebie na pierwsze miejsce; ty jednak a� do tej pory pragn��e� pozosta� na drugim, a nawet do�y� tak - starczego wieku: wyda�o ci si�, �e jak d�ugo kto� drugi jest imperatorem, ty sam jeste� osob� prywatn�. Wys�uchane zosta�y twoje modlitwy, lecz o ile� korzystniejsz� rzecz� by�o dla tego najlepszego i najzacniejszego starca, kt�rego bogowie pozyskali dla nieba6, by po boskim i nie�miertelnym akcie nie pope�ni� czego� �miertelnego. Przys�uguje bowiem tak wielkiemu dzie�u, a�eby sta�o si� najwi�ksze, a mianowicie przez poddanie jego tw�rcy aktowi konsekracji, aby kiedy� w przysz�o�ci mo�na by�o postawi� potomnym pytanie, czy b�g ju� to uczyni�. I tak, tylko dlatego �e by� twoim ojcem, zas�u�y� na miano ojca nas wszystkich. Nieb�aha w tym s�awa, ogromny te� rozg�os, bo kiedy po zbyt licznych do�wiadczeniach przekona� si�, �e pa�stwo dobrze zosta�o osadzone w twoich ramionach, tobie pozostawi� ziemie, za� ziemiom - ciebie; i w�a�nie przez to samo sta� si� drogim dla wszystkich i godnym naszych uczu�; a to, i� go dzi� brak, wynika st�d, �e przewidzia�, aby jego braku nie odczuwano. 11. Ty� go, jak przysta�o na syna, uczci� najpierw �zami, a wkr�tce potem licznymi �wi�tyniami, nie id�c �ladami tamtych cesarzy, kt�rzy czynili to samo, lecz z ca�kiem innych pobudek. Zaliczy� co prawda Tyberiusz w poczet bog�w Augusta, ale po to, by wprowadzi� do kodeksu karnego oskar�enie o obraz� majestatu, Neron - Klaudiusza w tym celu, a�eby go o�mieszy�; Tytus Wespazjana a Domicjan Tytusa, ale ten pierwszy, by uchodzi� za syna bo�ego, za� drugi - za brata boskiego. Ty mi�dzy gwiazdami umie�ci�e� ojca nie dla postrachu obywateli, nie na zniewag� b�stw ani dla swej czci, ale dlatego, �e wierzysz w niego jak w boga. Nie jest to zbyt wiele w por�wnaniu z tym, co wyczyniaj� ci, kt�rzy nawet siebie uwa�aj� za bog�w. Jednak chocia� go wielbisz za po�rednictwem flamina ofiarami na o�tarzach i wezg�owiach, to przecie� w niczym innym nie dzia�asz bardziej przekonywaj�co, i� jest bogiem, jak w tym, �e sam takim jeste�. W przypadku bowiem pryncepsa, kt�ry dokonawszy wyboru nast�pcy, uleg� przeznaczeniu, jedyn�, a tym samym najpewniejsz� por�k� jego bosko�ci jest dobry - nast�pca. Czy wobec tego w spadku po nie�miertelno�ci ojca przyby�o tobie co� z zarozumia�o�ci? Czy ty p�jdziesz w �lady tych ostatnich prynceps�w, �yj�cych w pr�niactwie i che�pi�cych si� bosko�ci� swych rodzic�w, czy te� tamtych dawnych i godnych szacunku? kt�rzy to w�a�nie Imperium...7, z kt�rego w rozbiciu musieli ucieka�, a dowody ich pogromu by�y tak oczywiste, jakby ono odnios�o nad nimi tryumf. Tote� podnie�li si� na duchu i jarzmo niewoli z siebie zrzucili, walcz�c z nami ju� nie o swoj� wolno��, lecz o to, aby nas zniewoli�; a je�li prowadzili z nami rokowania pokojowe, to wcale nie z my�l� o zawieszeniu broni, lecz na zasadzie partnerstwa stron, narzucaj�c takie postanowienia uk�adu, jakie by�yby do przyj�cia przez nich8. 12. Ale teraz znowu ogarn�� ich strach, a nawet pop�och, wiec gotowi s� przyj�� narzucone im warunki. Bo oto widz� oni u Rzymian dow�dc�, jako jednego spo�r�d dawnych i ciesz�cych si� szacunkiem, kt�remu to rang� imperatora nada�y pola bitew, pokryte cia�ami poleg�ych �o�nierzy, oraz morskie odm�ty zroszone zwyci�sk� krwi�. Teraz my bierzemy zak�adnik�w, a nie wykupujemy w�asnych wojownik�w z niewoli, ani nie zawieramy jako rzekomi zwyci�zcy - uk�ad�w pokojowych, obwarowanych ogromnymi sumami pieni�nymi i zobowi�zaniami. Prosz� nas, b�agaj�; my ze swej strony wobec jednych jeste�my hojni, drugich odprawiamy z niczym, a w obu tych wypadkach dzia�amy �wiadomi wielko�ci Imperium: podzi�kowania nam wyra�aj� ci, kt�rzy co� uzyskali; odwagi za� nie maj� si� uskar�a� owi, kt�rym odm�wiono. Czy� odwa�yliby si� wiedz�c o tym, �e ty w ataku depta�e� po pi�tach najdzikszym plemionom, i to w tym samym czasie, kiedy przyjazny im Dunaj, a dla nas jak najmniej dogodny, po��czy� zmarzlin� swoje brzegi, a na jego powierzchni - od lodu twardej - przewozi� mo�na by�o pot�ne si�y wojskowe; gdy dzikim ludom s�u�y�y za or� nie tyle pociski, ile raczej ich klimat, ich pora roku. Lecz z chwil� jak miejsce twego dowodzenia znalaz�o si� niedaleko st�d, to jakby si� zmieni�y pory roku: oni mianowicie, zamkni�ci w swych skrytych okopach, trzymani byli w karbach; �o�nierze natomiast nasi byli zadowoleni, �e mogli biega� po brzegach i gdyby� zezwoli� im skorzysta� z jakiej� niecodziennej sposobno�ci, daliby barbarzy�com zakosztowa� �ich w�asnej" zimy. 13. Taki szacunek maj� dla ciebie wrogowie. A jakie nastroje w�r�d twoich �o�nierzy? W jaki� to spos�b zjedna�e� sobie ich podziw dla siebie, �e razem z tob� znosili g��d, z tob� - pragnienie? gdy w czasie pami�tnych �wicze� miesza�e� po�r�d kurzu sw�j dow�dczy pot z �o�nierskim i gdy w wolnej walce - niczym si� od pozosta�ych nie r�ni�c poza si�� i wysmuk�� sylwetk� - b�d� to z dala rzuca�e� oszczepem, b�d� te� rzucane sam podnosi�e�, weso�y i zadowolony z �o�nierskiej odwagi, ile razy spad�o czy to na tw�j szyszak, czy te� na tarcz� tw� jakie� ci�kie uderzenie; chwali�e� nawet zadaj�cych ciosy i zach�ca�e� do odwagi. I rzeczywi�cie ju� poczynali sobie coraz �mielej, kiedy jako s�dzia kieruj�cy walkami pocz�tkuj�cych zestawia�e� or�, pr�bowa�e� dotykiem pocisk�w; a je�li kt�ry� z nich wyda� ci si� przy uchwycie zbyt twardy, sam ciska�e�. A c� m�wi� o uldze, jak� przynosi�e� zm�czonym, a chorym pomoc? Nie w twoim by�o zwyczaju wraca� do swoich pomieszcze� namiotowych wcze�niej, zanim nie dokona�e� przegl�du wn�trz sypialnych swych towarzyszy broni, i nie pr�dzej udawa�e� si� na spoczynek ni�li po wszystkich. Nie wydaje mi si�, by jaki� wysokiej rangi dow�dca wojskowy m�g� by� godny tego podziwu, chyba �e znalaz�by si� taki r�wny Fabrycjuszom, Scypionom czy Kamillusom9. Tego bowiem rodzaju m�a m�g�by wtedy zagrza� do na�ladownictwa kto� na pewno lepszy. Z chwil� za� jak szkolenie bojowe z praktycznego przesz�o na spektakularne, wtedy i wysi�ek fizyczny �o�nierza przeistoczy� si� w zadowolenie czysto cielesne, zw�aszcza �e naszym �wiczeniom nie patronowa� kto� z weteran�w, chlubi�cy si� odznaczeniami militarnymi takimi jak �muralis"10 czy �civica"11, za� instruktorem bywa� jaki� Greczyn. Jak�� wiec dum� napawa nas fakt, �e znalaz� si� m��, kt�ry jako jeden ze wszystkich ustosunkowuje si� ca�ym sercem do obyczaj�w ojczystych i do cn�t ojczystych, kt�ry bez podniety z zewn�trz i bez odpowiedniego dla siebie przyk�adu sam si� ze sob� szamoce, sam si� ze sob� potyka; a jak sam jeden dzier�y w�adz� najwy�sz�, tak te� do niego samego powinna ta w�adza najwy�sza nale�e�. 14. Lecz dla ciebie, Cezarze, to nie nowo��, to nie pierwociny, skoro b�d�c jeszcze ma�ym ch�opcem rozs�awi�e� laurem partyjskim imi� twego ojca, a na tytu� �Germanicus" zas�ugiwa�e� ju� w�wczas, gdy zuchwa�� dzicz partyjsk� u�mierzy�e� samym postrachem, jak tylko dosz�a ich wie�� o twoim zbli�aniu si�; za� Ren zespoli�e� z Eufratem w godnym twej osoby podziwie. Kiedy �wiat ca�y przemierza�e� nie tyle krokami, ile raczej g�o�nymi czynami, czy� nie pozostawa�e� w�r�d tych, z kt�rymi ci przysz�o potem obcowa�, stale wi�kszy i s�awniejszy? A przecie� nie by�e� jeszcze Imperatorem, nie by�e� jeszcze synem boga. Germani� i Hiszpani� broni� i dziel� zarazem nie tylko liczne ludy oraz le��ce mi�dzy owymi rubie�ami rozleg�e i bezgraniczne niemal obszary ziemskie, ale r�wnie� Pireneje oraz Alpy, a tak�e owe, inne ogromne, cho� niepor�wnywalne z nimi, pasma g�rskie. Kiedy poprzez ca�� t� przestrze� wiod�e�, czy raczej - taka by�a szybko�� - unosi�e� za sob� legiony, nie szcz�dzi�e� wcale pojazdu ani nawet konia. A r�czy on - i nie wierzchowcem by� u ciebie podczas marszu, a ozdob�, gdy st�pa� za tob� razem z innymi, jakby nie by� ci potrzebny, chyba �eby w dniu za-obozowania m�c zaznaczy� szybkim obiegiem i wzniesion� kurzaw� w tumanie piachu rozci�gaj�ce si� w pobli�u pole namiotowe. Mam�e podziwia� pocz�tki twoich zmaga�, czy te� ich zako�czenie? Wiele istotnie znaczy fakt, �e wytrwa�e� w swych przedsi�wzi�ciach, co wi�cej - nie ba�e� si�, i� m�g�by� nie wytrwa�. Tu nie mam wcale w�tpliwo�ci, �e tamten cz�owiek, sam strachem podszyty a r�wnocze�nie z zawi�ci� odnosz�cy si� do wszelkich przejaw�w bohaterstwa innych (cho� korzysta� z ich pomocy), �e �w w�a�nie imperator, kt�ry �ci�gn�� ciebie a� z Hiszpanii z pot�n� odsiecz� dla legion�w tocz�cych boje na pograniczu Germanii, tak ogromny wzbudzi� w sobie - cho� nie bez pewnych obaw - podziw dla ciebie, jaki wywar� kiedy� na swoim kr�lu znany syn Jowisza12: ten oto po ci�kich pracach i trudnych do wykonania rozkazach, nieposkromiony i zawsze niezmordowany, donosi� w�adcy o ich spe�nieniu; tak samo i ty po przeprowadzonych, jedna po drugiej, zwyci�skich wyprawach okaza�e� si� godny owego przedsi�wzi�cia. 15. Jako trybun wojskowy natomiast dokonywa�e� w m�odym jeszcze wieku, lecz ze stanowczo�ci� m�a ju� dojrza�ego, militarnej lustracji najodleglejszych zak�tk�w Imperium; i w�a�nie w�wczas dzi�ki temu szcz�liwemu zbiegowi okoliczno�ci mia�e� mo�no�� zwr�cenia uwagi na oczywisto��, �e d�ugo i wnikliwie trzeba si� by�o uczy� tego, co niebawem mia�e� przekaza� innym do nauki. A nie ograniczaj�c si� do poznania jedynie trybu �ycia obozowego i wype�niania niejako powinno�ci wojskowej, tak sprawnie odby�e� trybunat13, �e mog�e� od razu przej�� stanowisko dowodzenia i niczego nie musia�e� si� uczy� w czasie, gdy trzeba by�o uczy� innych. W ci�gu dziesi�ciu lat s�u�by wojskowej pozna�e� zwyczaje i obyczaje r�nych lud�w, po�o�enie geograficzne region�w, korzy�ci p�yn�ce z miejscowych uwarunkowa�; przywyk�e� do znoszenia przer�nych ciep�ot w�d i klimatu, jakby to by�y rzeki i pory roku takie same, jak w kraju ojczystym. Ile� to razy zmienia�e� konia, ile� razy wys�u�on� zbroj�! Przyjdzie czas, w kt�rym potomni zapragn� zwiedzi� albo te� naka�� m�odszym pokoleniom obejrze� pola, kt�re wessa�y tw�j pot, drzewa, pod kt�rymi odpoczywa�e�, za�omy skalne, kt�re zabezpiecza�y ci� podczas snu, domostwa wreszcie, jakie go�ci�y ciebie wraz z twoim licznym orszakiem, podobnie jak tobie samemu pokazywano w swoim czasie �wi�te �lady pot�nych wodz�w na tych�e miejscach. Ale to by�o kiedy�: w obecnych czasach ka�dy nieco starszy �o�nierz uwa�a si� za twego towarzysza broni. Bo te� ilu� jest takich, dla kt�rych nie by�by� towarzyszem broni, zanim nie zosta�e� imperatorem? Tym si� t�umaczy oczywisto��, �e ty niemal wszystkich nazywasz po imieniu, �e potrafisz wyliczy� m�niejsze czyny poszczeg�lnych wojownik�w; i nie maj� wcale potrzeby opowiada� tobie o swych ranach, odniesionych w obronie Rzeczypospolitej, ci, kt�rym ty jako naoczny �wiadek mia�e� mo�no�� wyrazi� zaraz na miejscu s�owa uznania. 16. Jednak tym wi�cej nale�y m�wi� o twoim rozs�dnym zarz�dzaniu pa�stwem, bo chocia� wzros�e� w chwale wojennej, jeste� zwolennikiem pokoju i nie pragniesz z byle powodu tryumf�w - czy to dlatego, �e mia�e� ojca tryumfatora, czy mo�e dlatego, �e w dniu twojej adopcji z�o�ono Jowiszowi Kapitoli�skiemu wieniec laurowy. Ani si� wojen nie l�kasz, ani te� ich nie wszczynasz. Wielce znacz�cym jest, Imperatorze Augu�cie, wielce wymownym stan�� nad brzegiem Dunaju i, chocia� tryumf pewny w razie jego przekroczenia, nie pragn�� stoczenia decyduj�cej bitwy z tymi, kt�rzy nie zechcieliby jej podj��. Pierwsze osi�ga si� poprzez bohaterstwo, drugie dzi�ki rozs�dkowi. No bo je�li ty sam nie chcesz podj�� walki, �wiadczy to o twoim rozs�dku, a je�li nie chc� jej tak�e twoi wrogowie, dowodzi to twojej dzielno�ci. Raz wreszcie przyjmowa� b�dzie r�wnie� Kapitol nie teatralne wozy tryumfalne, nie wizerunki zafa�szowanych zwyci�stw, lecz imperatora okrytego prawdziw� i niepodwa�aln� s�aw� przynosz�c� upragniony pok�j i tak oczywist� uleg�o�� wrog�w, �e ju� nad nikim nie trzeba b�dzie odnosi� zwyci�stwa. Wspanialsze to od wszystkich tryumf�w, bo nie z innych powod�w, jak tylko z pogardy ich dla naszego Imperium zrodzi�a si� potrzeba naszych zwyci�stw nad nimi. Je�li wszak�e jaki� kr�l barbarzy�ski posunie si� do tego stopnia w swej nierozwadze oraz szale�stwie, �e zas�u�y na tw�j gniew i oburzenie, to cho�by go broni�y rozlane w poprzek drogi morza lub niezmiernie g��bokie rzeki, czy te� strome g�ry, przekona si�, i� wszystko to tak podatne, tak szybko ust�puj�ce przed twoim m�stwem, jak osiadaj�ce g�ry, wysychaj�ce rzeki, poskromione tonie morskie; niech wi�c nie s�dzi, �e wal� si� na niego jedynie okr�ty wojenne naszej floty, ale ca�a ziemia. 17. Ju� mi si� wydaje, �e widz� poch�d tryumfalny14, ci�ki nie tyle od wydartych prowincjom �up�w ani od z�ota wymuszonego od naszych sprzymierze�c�w, ile od zbroi nieprzyjaci� i kajdan wzi�tych do niewoli kr�l�w; wydaje mi si�, �e rozpoznaj� imiona wodz�w znakomitych i niezbyt dostojne w stosunku do ich imion postacie; wydaje mi si�, �e patrz� na nosze uginaj�ce si� pod ci�arem okrutnych potwor�w urobionych przez barbarzy�c�w i ka�dego z ich tw�rc�w krocz�cego z zawi�zanymi r�kami za dzie�em jego sztuki; a w ko�cu ciebie samego, stoj�cego wynio�le na rydwanie z ty�u za ujarzmionymi plemionami, przed rydwanem natomiast tarcze przez ciebie samego podziurawione. Ale i tobie nie zabrak�oby zdobycznej zbroi, �ci�gni�tej z wroga, gdyby jaki� spo�r�d kr�l�w odwa�y� si� wyst�pi� do walki wr�cz, nie dr��c ze strachu nie tylko przed miotanymi przez ciebie pociskami, ale i zab�jczymi spojrzeniami twoich oczu oraz gro�nymi minami rysuj�cymi si� na twojej twarzy, maj�c ponadto przed sob� obr�b pola i ca�o�� si� zbrojnych. Dzi�ki umiarowi w sprawowaniu w�adzy, jaki ostatnio wykaza�e�, zas�u�y�e� na to, by w wypadku gdyby� w obronie godno�ci Imperium poczu� si� zmuszony czy to wyda� wojn�, czy te� odeprze� wroga, zdawa� si� mog�o, �e nie po to odnios�e� zwyci�stwo, �eby odby� tryumf, ale dlatego odbywasz tryumf, �e odnios�e� zwyci�stwo. 18. Z jednego wnioskuj� o drugim. Jak�e� wspania�ym osi�gni�ciem jest to, �e przywr�ci�e� rozlu�nion� i zaniedban� dyscyplin� w obozach wojskowych, likwiduj�c naros�e w minionej epoce z�o, mi�dzy innymi krn�brno�� i wzgard� dla pos�usze�stwa? Bezpiecznie jest obecnie zas�u�y� na szacunek, bezpiecznie na mi�o��, i ju� nikt z dow�dc�w wojskowych nie l�ka si� ani o to, �e go �o�nierze nie cierpi�, ani dlatego, �e jego lubi�; st�d wolni s� zar�wno od uraz, jak i przymi-le�, ch�tnie uczestnicz� w pracach, bior� udzia� w �wiczeniach bojowych, zaprawiaj�c si� do w�adania broni�, zdobywania twierdz i dowodzenia lud�mi. Oczywi�cie nie ten jest pryncepsem, kt�ry by�by zdania, i� to jemu grozi niebezpiecze�stwo, i� przeciw niemu skierowuje si� to wszystko, co przygotowane jest przeciw wrogom; taki rodzaj Domicjan (81-96) Imi� Domicjana z uwagi na damnatio memoriae wyst�puje w �Panegiryku" dwukrotnie: 1) w r 11 - hist. uzasadnione, 2) w r 20 - interpolacja po�miertna rozumowania charakteryzowa� tych, kt�rych niepokoje wynika�y z ich wrogiej dzia�alno�ci. Ci� sami wyra�ali ze swej strony zadowolenie, �e zamieraj� zainteresowania sztuk� wojenn� i �e nie tylko my�l, ale i samo cia�o wiotczeje, i �e nawet miecze przez niedbalstwo nie posiadaj� ju� si�y przebicia i t�piej�. W nast�pstwie tego nasi dow�dcy wojskowi l�kali si� zdrady nie tyle ze strony obcych w�adc�w, co swoich w�asnych pryncep-s�w, nie tyle zbrojnych oddzia��w wroga, co w�asnych towarzyszy broni. 19. Maj� gwiazdy te w�a�ciwo�� we wszech�wiecie, �e wzej�-cie wi�kszych przys�ania mniejsze i s�absze: podobnie ranga legat�w ulega przy�mieniu wraz z przybyciem imperatora. Ty jednak, cho� by�e� co prawda wi�kszy od wszystkich, ale wi�kszy bez uszczerbku dla godno�ci kogo� drugiego: ka�dy przecie� zatrzymywa� t� sam� godno�� tak w twojej obecno�ci, jak i w czasie twej nieobecno�ci; a nawet w wi�kszo�ci przypadk�w zyskiwali oni jeszcze wi�ksze uznanie dlatego, �e ty ich tak samo darzy�e� szacunkiem. B�d�c przeto drogim zar�wno dla ludzi piastuj�cych najwy�sze godno�ci, jak i dla os�b pe�ni�cych najni�sze pos�ugi, stara�e� si� tak ��czy� funkcje imperatora z pozycj� towarzysza broni, by� m�g� z jednej strony, niczym jaki nadzorca, zmusza� wszystkich do wyt�onego wysi�ku, a z drugiej jako wsp�uczestnik i towarzysz przynosi� im ukojenie. Szcz�liwi ci, kt�rych przywi�zanie i pracowito�� oceniasz nie za po�rednictwem ��cznik�w i po�rednik�w, lecz ty sam - osobi�cie, a nie ze s�yszenia, ale na podstawie w�asnej obserwacji. Oni to sprawili, �e ty nawet nieobecny nikomu o nieobecnych bardziej nie wierzysz ani�eli sobie samemu. 20. Ciebie tymczasem przywo�ywa�a do powrotu t�sknota za obywatelami, za� umi�owanie ojczyzny zacz�o bra� g�r� nad przywi�zaniem do �ycia obozowego. Wobec czego i powrotna twoja droga spokojna i pozbawiona okaza�ej pompy - zupe�nie tak jakby� wraca� po zawarciu pokoju. Do twoich tu pochwa� nie chcia�bym wcale przydawa� faktu, �e przybycia twego nie ul�k� si� nigdzie �aden ojciec ani �aden ma��onek: pozorna u innych skromno��, u ciebie wszczepiona i wrodzona, i to po�r�d tych cn�t, kt�rych nie m�g�by� sobie przyw�aszczy�. �adnych zaj�� podczas egzekwowania podw�d, �adnego wybrzydzania na domy noclegowe; zaopatrzenie w �ywno�� takie jak dla wszystkich; a do tego towarzysz�cy orszak pod broni� i karny - chcia�oby si� powiedzie�, �e wielki jaki� w�dz, a jak najbardziej ty sam, wyrusza do swoich: do tego stopnia �adnej, czy prawie �adnej, r�nicy miedzy Imperatorem ju� proklamowanym a przysz�ym. Jak�e� niepodobny by� niedawny przemarsz innego pryncepsa! O ile tylko nazwa� to mo�na by�o przemarszem, a nie spustoszeniem, skoro dokonywano eksmisji go�ci hotelowych; skoro wszystko na prawo i na lewo spalono i stratowano, niczym jaka� przemoc, czy te� nawet ci sami barbarzy�cy, przed kt�rymi ucieka�, wpadli tutaj. Trzeba by�o wyja�nia� wiec mieszka�com prowincji, �e tamta droga by�a Domicjana, a nie naszego pryncepsa. Tak przeto nie dla twojej chwa�y, ile dla wsp�lnego dobra og�osi�e� w edykcie dodatkowo, jakimi obci��eniami obarczono was obu. Niech imperator15 przyzwyczaja si� prowadzi� rozliczenia ze swoim pa�stwem: tyle niechaj wyniesie przych�d, a tyle rozch�d, tak jakby chcia� wystawi� rachunek; niech poda do urz�dowej wiadomo�ci, ile pieni�dzy rozszasta�. W ten spos�b osi�gnie si� to, �e nie b�dzie trwoni� pieni�dzy na te cele, o jakich potem wstyd by mu by�o m�wi�. Poza tym przyszli w�adcy - chc� czy nie chc� - winni wiedzie�, �e to a to tyle kosztuje, a maj�c do wyboru dwa z przytoczonych przyk�ad�w, niech�e pami�taj�, �e zupe�nie, jak to ludzie zwyczajni, chc�c wysnu� wniosek na temat obyczaj�w swych, wybior� albo jeden, albo drugi. 21. Czy ty wobec tak wielkich czyn�w nie zas�ugiwa�e� na jakie� nowe zaszczyty, nowe tytu�y? Ale� ty odmawia�e� nawet tytu�u Ojca Ojczyzny. Jak bardzo d�ug� toczyli�my walk� z tob�, z t� twoj� skromno�ci�! Jak p�no odnie�li�my zwyci�stwo! Z tytu�em tym, przyjmowanym przez innych zaraz: po prostu w pierwszym dniu pryncypatu, jak tytu�y Imperatora i Cezara, ty zwleka�e� a� do tej pory, by wreszcie z�o�y� o�wiadczenie, �e ty tak�e teraz zas�ugujesz na ten zaszczyt, cho� w ocenie swoich zas�ug jeste� bardzo ostro�ny. Tak wi�c tobie jednemu spo�r�d wszystkich wypad�o, by� by� istotnym Ojcem Ojczyzny, zanim zosta�e� nim formalnie. By�e� przecie� nim w naszych sercach i os�dach; ani te� nie le�a�o w interesie publicznego szacunku dla ciebie, pod jakim by tytu�em do ciebie si� zwracano, chyba �e komu� wydawa�oby si� wyrazem niewdzi�czno�ci, gdyby tytu�owa� ciebie Imperatorem i Cezarem, gdy tymczasem w duchu wyczuwa� w tobie ojca. A z jak� uprzejmo�ci�, z jak�� �askawo�ci� odnosisz si� ty sam do tego tytu�u! Obcujesz jak ojciec ze swoimi obywatelami niby ze swoimi dzie�mi! Jak zwyk�y obywatel, kt�ry wyszed�szy od nas, wr�ci� jako imperator, rozumiesz nas, znajduj�c w nas zrozumienie! Bierzesz nas za tych samych co siebie samego, bo� r�wny wszystkim - o tyle wszak�e� wi�kszy, bo� wi�kszy i lepszy od innych. 22. A nade wszystko w �w znany nam dzie�, kiedy tak bardzo oczekiwany i upragniony wr�ci�e�16 nareszcie do swego miasta! Ju� samo to, �e wkroczy�e�, jak�e cudowne i wspania�e! Poprzedni bowiem w�adcy wje�d�aj�c kazali si� zazwyczaj wnosi�, nie m�wi� ju�, �e z rydwanu zaprz�onego w czw�rk� �nie�nobia�ych koni, lecz - co by�o wyrazem wi�kszej jeszcze zuchwa�o�ci - na ludzkich barkach. Ty sam� wysmuk�o�ci� �r�dmie�cie Rzymu (Kapitol, Fora i Palatyn) Z zamieszczonego tu planu mo�na przypuszcza�, �e trasa pochodu Trajana przebiega�a przez via Appia, potem v. Triumphalis, a na wysoko�ci Koloseum (gdzie p�niej stanie �uk Konstantyna) skr�ca�a na v. Sacra i po przej�ciu pod �ukiem Tytusa bieg�a �rodkiem Forum Romanum, sk�d w g�r� przez clivus Capitolinus na Kapitol; stamt�d po uroczysto�ciach centralnych u wezg�owia pos�gu Jowisza Kap Trajan wraz z towarzysz�c� mu �wit� wr�ci� na Forum, by w pobli�u �wi�tyni Westy uda� si� przez clivus Palatinus do Domus Augusti na Palatynie. swojej cielesnej sylwetki g�rowa�e� nad innymi wzrostem i w swej wznios�o�ci �wieci�e� tryumf nie tyle nad nasz� uleg�o�ci�, co raczej nad zarozumia�o�ci� dawnych prynceps�w. Dlatego te� nikogo nie powstrzyma� ani wiek, ani z�y stan zdrowia, ani p�e�, byle tylko m�g� nasyci� swe oczy tym niecodziennym widowiskiem. Ciebie rozpoznawa�y ma�e dzieci, ciebie pokazywali sobie m�odzi, podziwiali starzy; r�wnie� chorzy nie bacz�c na zalecenia lekarskie, rwali si� do ciebie, aby ci� zobaczy� jakby dla ratowania zdrowia. St�d te� jedni g�osili, �e do�� maj� �ycia, jak tylko ciebie ujrzeli i powitali; inni na odwr�t, �e dopiero teraz warto �y�. Nawet kobiety doznawa�y w�wczas najwi�kszego usatysfakcjonowania ze swej p�odno�ci, kiedy spostrzeg�y, dla jakiego pryncepsa zrodzi�y obywateli, dla jakiego imperatora - �o�nierzy. Widzie� mo�na by�o dachy zat�oczone i uginaj�ce si� pod ci�arem ludzi oraz wszystkie miejsca zaj�te - nawet te wisz�ce i niepewne na zrobienie chocia�by kroku; zewsz�d zape�nione ulice - poza w�skim przej�ciem, pozostawionym dla ciebie, a z jednej i drugiej strony lud rozweselony; na ka�dym kroku to samo radosne uniesienie, te same okrzyki zadowolenia. Tak zgodna u wszystkich panowa�a rado�� z powodu twojego powrotu, jak zgodne by�o przekonanie, �e przyby�e� do wszystkich: ona sama jednak wzrasta�a w miar� twego zbli�ania si�, a nast�pnie wzmaga�a si� za ka�dym niemal krokiem. 23. Mi�o by�o dla wszystkich, �e cz�onk�w senatu wita�e� przyjmuj�c ka�dego poca�unkiem, jako �e i ty kiedy� odprawiony zosta�e� poca�unkiem; mi�o, �e chwalebne czyny os�b b�d�cych ekwitami uczci�e� imiennie, tytu�ami, nie uciekaj�c si� do pomocy nomenklatora; mi�o, �e nie ukrywa�e� oznak za�y�o�ci w stosunku do klient�w, kt�rych osobi�cie powita�e�, daleko milej jednak by�o nam patrze�, jak z wolna i spokojnie st�pa�e� - na ile oczywi�cie t�umy widz�w na to pozwala�y, albowiem ludzie zabiegaj�cy drog� napierali zwarcie r�wnie� na ciebie, a raczej w g��wnej mierze na ciebie, poniewa� zaraz pierwszego dnia powierzy�e� wszystkim samego siebie. Nie os�aniany bowiem przez oddzia�y swej stra�y przybocznej, lecz otoczony ze wszystkich stron b�d� to przez najwybitniejszych senator�w, b�d� te� przez przedstawicieli stanu ekwickiego - w zale�no�ci od wzrastaj�cego nat�oku - jednych czy drugich spo�r�d tych grup - ty kroczy�e� w �lad za twoimi liktorami, zachowuj�cymi milczenie i spok�j: bo te� �o�nierze nie r�nili si� w niczym od t�umu w usposobieniu i zachowaniu stanu r�wnowagi i skromno�ci. Z chwil� za� jak pocz��e� wchodzi� na Kapitol, jak�e� rado�nie wspomina� zacz�li wszyscy twoj� adopcj�! Jak�e� niezwykle podnios�y by� nastr�j w�r�d tych, kt�rzy witali ciebie pierwsi na tym samym miejscu jako Imperatora! Co wi�cej, got�w by�bym uwierzy�, i� to sam b�g dozna� wtedy szczeg�lnej rado�ci ze swego dzie�a. A kiedy zatrzyma�e� si� na tym samym miejscu, z kt�rego Ojciec tw�j mia� obwie�ci� ow� wielk� tajemnic� bog�w, co za radosne nastroje udziela�y si� stoj�cym wok� ludzkim rzeszom! Jak na nowo wraca�y g�o�ne owacje. Jak podobny by� do tamtego dzie�, kt�ry zrodzi� ten dzisiejszy! Jak pe�no wsz�dzie o�tarzy i jak ciasno od zwierz�t ofiarnych! Jakie zespolenie mod��w wszystkich za pomy�lno�� jednego! A cho� rozumowali, i� modl� si� za siebie i za swoje dzieci, modlili si� za ciebie. St�d skierowa�e� swe kroki do pomieszcze� mieszkalnych - co prawda na Palatynie, ale z takim wyrazem twarzy, z takim opanowaniem, �e odnosi�o si� wra�enie, jakby� szed� do swojego prywatnego domu. Pozostali udali si� z kolei do swoich siedzib, by tam jeszcze raz prze�y� ufno�� w wiar�, do jakiej nie trzeba nikogo zmusza�. 24. Przesyci�oby ka�dego innego tego rodzaju wkroczenie do Miasta; ty z ka�dym dniem budzisz coraz wi�kszy zachwyt i stajesz si� z ka�d� chwil� lepszym spo�r�d prynceps�w, jakimi jedynie przyrzekali by� inni w przesz�o�ci. Tak przeto bieg czasu sprzyja tylko tobie i umacnia twoje znaczenie. Ty przecie� umia�e� sprz�c i po��czy� fakty jak najbardziej sobie przeciwstawne, a mianowicie: pewno�� bezpiecze�stwa do�wiadczonego w�adcy ze skromno�ci� pocz�tkuj�cego. Ty nie sprowadzasz powitalnych u�cisk�w do padania ci do st�p, ani nie oddajesz ruchem r�ki poca�unku, bo cho� jeste� Imperatorem, nadal zachowujesz ludzki wyraz twarzy. St�pa�e� przedtem na w�asnych nogach, st�pasz i teraz; by�e� dot�d entuzjast� wysi�ku: wszystko wok� ciebie uleg�o przeobra�eniom, ale ty w sobie samym niczego nie zmieni�e� mimo szcz�liwo�ci losu. Wolno obecnie w chwili, gdy prynceps obok przechodzi (w miejscach publicznych), zatrzyma� si�, zabiec mu drog�, towarzyszy� lub min�� go: ty si� przechadzasz po�rodku nas, a nie jakby� szed� obok nas; ty udzielasz si� nam w bogactwie twojej osobowo�ci, do niczego nas nie zobowi�zuj�c. Ka�dy, kto do ciebie si� zbli�y, nie odchodzi od ciebie ani na krok, a koniec rozmowie k�adzie nie�mia�o�� ka�dego jednego, a nie twoja zarozumia�o��. Ty sprawujesz co prawda rz�dy nad nami i my jeste�my twoimi poddanymi, mimo to podlegamy w jakiej� mierze prawom. One bowiem r�wnie� normuj� nasze nami�tno�ci i przyjemno�ci, one obcuj� z nami, one w�r�d nas istniej�. Ty g�rujesz i wyr�niasz si� poprzez dostoje�stwo swoje, poprzez w�adz� swoj�, kt�re s� co prawda ponad lud�mi, do ludzi jednak�e nale��. Poprzedni pryncepsi zaniechali z pogardy dla nas i z l�ku przed r�wno�ci� pos�ugiwania si� w�asnymi nogami. Nie�li ich zatem ponad naszymi g�owami niewolnicy na swych barkach i karkach; ciebie natomiast rozg�os, ciebie chwa�a, ciebie, mi�o�� obywateli, ciebie nasza wolno�� stawia ponad samych prynceps�w; ciebie do gwiazd wynosi ta oto wsp�lna dla wszystkich Matka Ziemia i zmieszane z ni� �lady krok�w Pryncepsa. 25. Nie �ywi� wcale obaw, Ojcowie Senatorowie, by nie spotka� si� z zarzutem, �e zbyt przeci�gam swoj� wypowied�, skoro nale�a�oby sobie �yczy� - i to jak najmocniej, a�eby te sprawy, dla kt�rych wyg�asza si� mow� dzi�kczynn� ku czci pryncepsa, by�y przedstawione obszernie: by�oby doprawdy w