Strona 1 Psychologia rozwoju człowieka : podręcznik akademicki / redakcja naukowa Janusz Trempała. – Wyd. 1, 5 dodr. – Warszawa, 2017 Spis treści PRZEDMOWA XI I. PODSTAWY PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA 1 redakcja Janusz Trempała 1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAUKOWEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA 3 Maria Kielar-Turska 1.1. Poglądy na dziecko i dzieciństwo 3 1.1.1. Obraz dzieciństwa w okresie średniowiecza 4 1.1.2. Obraz dzieciństwa w okresie Oświecenia i Romantyzmu 5 1.1.3. Obraz dzieciństwa w XIX wieku 6 1.1.4. Obraz dzieciństwa w XX wieku 6 1.1.5. Obraz dzieciństwa na początku XXI wieku 7 1.2. Prekursorzy badań nad rozwojem 8 1.2.1. Początki naukowych badań w XIX wieku 8 1.2.2. Prace okresu międzywojennego 12 1.2.3. Początki koncepcji rozwoju człowieka w ciągu życia 16 1.2.4. Prekursorzy badań nad rozwojem w Polsce 18 1.3. Krótka historia podstawowych dylematów w rozważaniach nad rozwojem 22 1.4. Przedmiot, zadania i działy współczesnej psychologii rozwojowej 23 1.5. Podsumowanie 26 2. NATURA ROZWOJU PSYCHICZNEGO 28 Janusz Trempała 2.1. Pojmowanie rozwoju 28 2.1.1. Pojęcie rozwoju 28 2.1.2. Cechy zmian rozwojowych 31 2.2. Rodzaje zmian rozwojowych 36 2.2.1. Zmiany ontogenetyczne 36 2.2.2. Czas i zakres występowania zmian 37 2.2.3. Klasyfikacja uogólniająca 38 2.3. Mikro- i makroskopowe modele przebiegu zmian rozwojowych 38 2.3.1. Mikro- i makrorozwój 38 2.3.2. Poziom makroskopowy 39 2.3.3. Poziom mikroskopowy 40 2.4. W kierunku ogólnego modelu przebiegu zmian rozwojowych 42 2.4.1. Indywidualny charakter zmian rozwojowych 43 2.4.2. Relacyjność zmian rozwojowych 45 2.5. Podsumowanie 48 Strona 2 3. MECHANIZM ZMIANY ROZWOJOWEJ 50 Janusz Trempała 3.1. Natura a kultura 50 3.1.1. Dziedziczenie i dojrzewanie 50 3.1.2. Środowisko i nabywanie doświadczeń 53 3.2. Geny a środowisko 58 3.2.1. Odziedziczalność cech zachowania 58 3.2.2. Geny a środowisko w ciągu życia ludzkiego 60 3.2.3. Współdziałanie genów i środowiska w ciągu życia 61 3.3. W kierunku ogólnego modelu wyjaśniania zmian rozwojowych 63 3.3.1. Rozwój jako funkcja ogólnej sytuacji 63 3.3.2. Rozwój jako funkcjonowanie w procesie zmian o charakterze adaptacyjnym 64 3.3.3. Neorealizm w poszukiwaniu ogólnego modelu rozwoju 68 3.4. Podsumowanie 69 4. TEORIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO 71 Hanna Liberska 4.1. Klasyfikacje teorii rozwoju psychicznego 71 4.2. Wybrane teorie i koncepcje rozwoju człowieka 72 4.2.1. Teorie psychoanalityczne 72 4.2.2. Teorie behawiorystyczne i uczenia się 80 4.2.3. Teorie poznawcze 85 4.2.4. Teorie etologiczne 95 4.2.5. Podejście humanistyczne 102 4.2.6. Podejście socjologiczne 104 4.2.7. Podejście ekologiczne 105 4.2.8. Podejście kontekstualno-dialektyczne 107 4.3. Koncepcje rozwoju człowieka w polskiej literaturze psychologicznej 113 4.3.1. Koncepcja strukturacji i restrukturacji doświadczenia Tyszkowej 113 4.3.2. Koncepcja rozwoju aktywności Przetacznik-Gierowskiej 115 4.3.3. Koncepcja rozwoju w cyklu życia indywidualnego Niemczyńskiego 117 4.3.4. Temporalny model rozwoju Trempały 119 4.3.5. Funkcjonalna koncepcja rozwoju Porębskiej 120 4.3.6. Biograficzna koncepcja rozwoju człowieka Pietrasińskiego 121 4.3.7. Koncepcja osobowości rozwojowej Obuchowskiego 123 4.4. Podsumowanie 125 5. BADANIE ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA 127 Janusz Trempała i Marian Olejnik 5.1. Podejścia badawcze w psychologii rozwojowej 127 5.1.1. Podejście skoncentrowane na zmiennych vs. na osobie 127 5.1.2. Podejście statyczne vs. dynamiczne 129 5.1.3. Paradygmat ilościowy vs. jakościowy 132 5.2. Plany badań rozwojowych 133 5.2.1. Ogólny Model Rozwoju Schaie'go 133 5.2.2. Strategie tradycyjne 134 5.2.3. Strategie sekwencyjne 136 5.3. Analiza danych o rozwoju: analiza różnic, analiza korelacji, Strona 3 dopasowanie modeli 137 5.4. Problemy etyczne w badaniach nad rozwojem psychicznym 140 5.5. Podsumowanie 142 II. ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH ŻYCIA 145 redakcja Maria Kielar-Turska 6. OKRES PRENATALNY 147 Dorota Kornas-Biela 6.1. Embrionalny okres życia 147 6.1.1. Biologiczne warunki poczęcia 147 6.1.2. Embrionalny rozwój człowieka 149 6.2. Płodowy okres życia 153 6.2.1. Rozwój fizyczny 153 6.2.2. Rozwój motoryczny 157 6.2.3. Rozwój zmysłów 159 6.2.4. Dojrzewanie układu nerwowego 163 6.2.5. Komunikacja prenatalna 166 6.2.6. Wykrywanie nieprawidłowości w rozwoju dziecka 169 6.3. Narodziny jako etap rozwojowy 169 6.4. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie prenatalnym 170 7. WCZESNE DZIECIŃSTWO 172 Marta Białecka-Pikul 7.1. Wiek niemowlęcy. Pierwszy rok życia 172 7.1.1. Noworodek 172 7.1.2. Rozwój psychomotoryczny niemowlęcia 174 7.1.3. Rozwój społeczny niemowlęcia: poznanie społeczne, komunikacja, przywiązanie 183 7.1.4. Rozwój emocjonalny, temperament i samoświadomość niemowląt 187 7.2. Wiek poniemowlęcy. Drugi i trzeci rok życia 189 7.2.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 189 7.2.2. Rozwój poznawczy 190 7.2.3. Rozwój komunikacji i języka 192 7.2.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 194 7.2.5. Rozwój pojęcia Ja, temperament i aktywność 196 7.3. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnego dzieciństwa 200 8. ŚREDNIE DZIECIŃSTWO - WIEK PRZEDSZKOLNY 202 Maria Kielar-Turska 8.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 202 8.2. Rozwój poznawczy 204 8.2.1. Sprawności percepcyjne 204 8.2.2. Funkcje zarządzające 205 8.2.3. Pamięć 206 8.2.4. Myślenie 208 Strona 4 8.2.5. Reprezentacja poznawcza 212 8.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 215 8.4. Rozwój emocjonalny 219 8.5. Rozwój społeczny 221 8.6. Dziecięca moralność 223 8.7. Osobowość dziecka 224 8.8. Formy aktywności 226 8.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniego dzieciństwa 229 9. PÓŹNE DZIECIŃSTWO - MŁODSZY WIEK SZKOLNY 234 Anna Kołodziejczyk 9.1. Rozwój fizyczny i motoryczny 235 9.1.1. Rozwój fizyczny 235 9.1.2. Sprawność motoryczna 235 9.2. Rozwój poznawczy 235 9.2.1. Rozwój myślenia logicznego 235 9.2.2. Zmiany rozwojowe w przetwarzaniu informacji 236 9.2.3. Obraz świata 240 9.3. Sprawności językowe i komunikacyjne 242 9.3.1. Świadomość językowa i rozumienie wypowiedzi 242 9.3.2. Sprawności komunikacyjne 242 9.3.3. Język pisany 243 9.4. Rozwój społeczny i emocjonalny 245 9.4.1. Rozwój percepcji społecznej 245 9.4.2. Rozwój relacji z innymi 245 9.4.3. Rozwój rozumienia i wyrażania emocji 247 9.5. Rozwój moralny 249 9.6. Osobowość 251 9.7. Formy aktywności 253 9.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnego dzieciństwa 254 10. DORASTANIE 259 Anna Oleszkowicz i Alicja Senejko 10.1. Rozwój biologiczny 259 10.1.1. Rozwój fizyczny i motoryczny, czyli osiąganie wyglądu człowieka dorosłego 259 10.1.2. Rozwój seksualny - ku zachowaniom intymnym 261 10.2. Rozwój poznawczy 263 10.2.1. Przejście w myśleniu od prymatu rzeczywistości do prymatu możliwości 263 10.2.2. Rozwój świadomości: od świadomości praktycznej do autorefleksji 264 10.2.3. Rozwój poznawczy a myślenie relatywistyczne w okresie dorastania 264 10.2.4. Rozwój poznawczy w okresie dorastania z perspektywy teorii przetwarzania informacji 265 10.2.5. Pamięć w okresie dorastania 266 Strona 5 10.3. Rozwój emocjonalny 266 10.3.1. Od chwiejności do stabilizacji uczuciowej 266 10.3.2. Rozwój ku wyższej uczuciowości 268 10.4. Rozwój osobowości 269 10.4.1. Przejście od niespójnego i niestabilnego Ja do Ja zintegrowanego 269 10.4.2. Rodzaje sytuacji trudnych doświadczanych przez współczesnych dorastających 270 10.4.3. Tożsamość indywidualna jako najistotniejszy czynnik integrujący osobowość dorastających 271 10.4.4. Rozwój tożsamości 273 10.5. Rozwój moralny 274 10.5.1. Przejście od heteronomii do autonomii moralnej 274 10.5.2. Rozwój moralny adolescentów a motywacja zaangażowana w zachowanie etyczne 275 10.5.3. Płeć oraz kulturowe uwarunkowania rozwoju moralnego dorastających 277 10.6. Rozwój społeczny 277 10.6.1. Zmiany w relacjach z rodzicami i rówieśnikami 277 10.6.2. Odnajdywanie swojego miejsca w społeczeństwie 279 10.7. Zachowanie młodzieży - przegląd wybranych zagadnień 280 10.7.1. Zachowania pozytywne 280 10.7.2. Zachowania negatywne 281 10.8. Podstawowe formy aktywności 283 10.9. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie dorastania 283 11. WCZESNA DOROSŁOŚĆ 287 Ewa Gurba 11.1. Wkraczanie w dorosłość 287 11.2. Pojęcie „dorosłości" w rozumieniu młodzieży i badaczy 289 11.3. Rozwój fizyczny 292 11.4. Rozwój emocjonalny i społeczny 293 11.4.1. Rozwój emocjonalny 293 11.4.2. Związki intymne 294 11.4.3. Małżeństwo i rodzina 295 11.4.4. Aktywność zawodowa 297 11.5. Rozwój poznawczy 298 11.5.1. Perspektywa psychometryczna 298 11.5.2. Perspektywa genetyczno-epistemologiczna 299 11.6. Rozwój moralny 303 11.7. Osobowość młodego dorosłego, czyli o dojrzałości psychicznej 305 11.7.1. Zmiany w strukturze Ja 305 11.7.2. Zmiana i ciągłość w obrębie cech osobowości 306 11.7.3. Rozwój tożsamości 308 11.8. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości 309 12. ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ 312 Strona 6 Marian Olejnik 12.1. Rozwój fizyczny 312 12.1.1. Funkcje czuciowe 312 12.1.2. Funkcje psychomotoryczne 313 12.1.3. Ogólny stan zdrowia 313 12.2. Rozwój poznawczy 314 12.2.1. Inteligencja psychometryczna 314 12.2.2. Prywatne teorie inteligencji 315 12.2.3. Myślenie postformalne 316 12.2.4. Wiedza „ekspertywna" 316 12.3. Rozwój emocjonalny i społeczny 317 12.3.1. Kryzys wieku średniego 317 12.3.2. Rozwój uczestnictwa w pracy zawodowej 318 12.3.3. Aktywność społeczna w rodzinie 319 12.4. Rozwój osobowości 320 12.4.1. Modele stabilności 320 12.4.2. Modele wzrostu 322 12.5. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie średniej dorosłości 323 13. PÓŹNA DOROSŁOŚĆ 326 Maria Straś-Romanowska 13.1. Wkraczanie w okres późnej dorosłości 326 13.2. Biologiczny wymiar starzenia się 327 13.2.1. Mechanizmy starzenia się 328 13.3. Społeczny wymiar starzenia się 330 13.3.1. Style funkcjonowania ludzi starszych 331 13.3.2. Role społeczne w późnej dorosłości 331 13.4. Starzenie się w wymiarze życia psychicznego 333 13.4.1. Zmiany dotyczące funkcji poznawczych 333 13.4.2. Starzenie się w wymiarze osobowości 337 13.4.3. Mądrość człowieka starego 342 13.5. Jakość życia w późnej dorosłości 344 13.6. Kres życia - umieranie 345 13.7. Podsumowanie. Charakterystyka zmian rozwojowych w okresie późnej dorosłości 347 III. STOSOWANA PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA: WYBRANE ZAGADNIENIA 351 redakcja Adam Niemczyński i Maria Czerwińska-Jasiewicz Wiedza o rozwoju człowieka w sferze edukacji 352 14. PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU SFERY METAPOZNAWCZEJ W TEORII I PRAKTYCE NAUCZANIA 353 Maria Ledzińska i Ewa Czerniawska 14.1. Zmiany w świecie, zmiany w nauczaniu 353 14.2. Psychologia poznawcza jako kontekst analiz 354 14.3. Uczenie się w ujęciu poznawczym 355 Strona 7 14.4. Metapoznanie 356 14.4.1. Istota, struktura, rozwój 356 14.4.2. Związki metapoznania ze sferą poznawczą 357 14.4.3. Kontrola jako istotne ogniwo metapoznania 358 14.5. Metapoznanie w praktyce nauczania 359 14.5.1. Zasady nauczania z perspektywy poznawczej 359 14.5.2. Etapy nauczania 361 14.6. Podsumowanie 363 15. PRAKTYCZNE IMPLIKACJE WIEDZY O ROZWOJU SPOŁECZNO- MORALNYM 364 Adam Niemczyński 15.1. Użyteczność wiedzy o rozwoju społeczno-moralnym 364 15.2. Wiedza wynikająca z badań nad rozwojem społeczno-moralnym 365 15.2.1. Natywizm i charakter moralny 365 15.2.2. Empiryzm i moralny hedonizm 367 15.3. Psychologia poznawczo-rozwojowa i jej intencjonalizm moralny 368 15.4. Strategia stosowania wiedzy o rozwoju społeczno-moralnym 373 15.5. Podsumowanie 376 16. ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ WSPIERAJĄCĄ ROZWÓJ INDYWIDUALNY UCZNIÓW 379 Jan Łuczyński 16.1. Obszary edukacyjnego wspierania rozwoju 379 16.1.1. Nabywanie wiedzy 380 16.1.2. Orientacja w świecie wartości 381 16.1.3. Rozwijanie umiejętności interpersonalnych 383 16.1.4. Rozwijanie umiejętności funkcjonowania w świecie społecznym 387 16.1.5. Rozwijanie zdolności samopoznania i kierowania własnym rozwojem 388 16.2. Zarządzanie edukacyjne 390 16.3. Podsumowanie 391 Wiedza o rozwoju człowieka w sferze opieki psychologicznej 393 17. PRAKTYCZNA WIEDZA O ROZWOJU ŻYCIA RODZINNEGO 395 Ludwika Wojciechowska 17.1. Rodzina: definicje i właściwości 395 17.2. Teorie rozwoju rodziny 396 17.3. Przemiany w życiu rodziny na tle rozwoju jej członków 402 17.4. Natura zmian w rodzinie w ciągu życia 405 17.5. Podsumowanie 405 18. WSPIERANIE MŁODZIEŻY W ZAKRESIE SAMOPOZNANIA, PLANOWANIA WŁASNEGO ŻYCIA ORAZ PODEJMOWANIA DECYZJI DOTYCZĄCYCH WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI 407 Maria Czerwińska-Jasiewicz 18.1. Samopoznanie i samookreślenie jako główne zadania rozwojowe okresu dorastania 407 Strona 8 18.1.1. Samopoznanie w procesie kształtowania się tożsamości młodzieży 407 18.1.2. „Wrastanie" w społeczeństwo dorosłych a określanie siebie i swojej przyszłości przez młodzież 408 18.1.3. Rozwój orientacji przyszłościowej młodzieży a samopoznanie 408 18.1.4. Tworzenie koncepcji dotyczącej własnego życia oraz jego projektu 410 18.2. Planowanie własnej przyszłości przez młodzież w okresie dorastania 411 18.2.1. Style życia preferowane przez młodzież 411 18.2.2. Cele i plany życiowe młodzieży 412 18.3. Decyzje młodzieży dotyczące własnej przyszłości 412 18.3.1. Główne rodzaje decyzji życiowych młodzieży 412 18.3.2. Decyzje życiowe w kontekście teorii decyzji 413 18.4. Przygotowanie młodzieży do planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości 414 18.4.1. Podstawy teoretyczne oddziaływań 414 18.4.2. Oddziaływania dotyczące planowania własnego życia i podejmowania decyzji dotyczących własnej przyszłości przez młodzież 415 18.5. Podsumowanie 416 19. WSPOMAGANIE FUNKCJONOWANIA LUDZI STARZEJĄCYCH SIĘ 419 Ludmiła Zając-Lamparska 19.1. Możliwości pomyślnego starzenia się 419 19.2. Wspomaganie funkcjonowania poznawczego osób starzejących się 421 19.2.1. Selektywna optymalizacja procesów poznawczych 421 19.2.2. Kompensacja w obszarze procesów poznawczych 424 19.2.3. Mądrość jako nowe jakościowo zjawisko w funkcjonowaniu poznawczym osób starzejących się 425 19.3. Wspomaganie funkcjonowania osób starzejących się na poziomie osobowościowym - samoocena i tożsamość 426 19.3.1. Selektywna optymalizacja i kompensacja w zakresie samooceny 426 19.3.2. Nowe jakościowo zjawiska w obszarze tożsamości 428 19.4. Podsumowanie 430 Zastosowania kliniczne wiedzy o rozwoju człowieka 432 20. WSPOMAGANIE ROZWOJU OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 433 Małgorzata Kościelska 20.1. Postacie niepełnosprawności intelektualnej 434 20.2. Geneza niepełnosprawności intelektualnej 434 20.2.1. Wady genetyczne 434 20.2.2. Uszkodzenia układu nerwowego 435 20.2.3. Choroby somatyczne i defekty percepcyjne w powstawaniu niepełnosprawności 435 20.2.4. Zaniedbania i inne formy patologii środowiska 436 20.2.5. Trauma psychiczna 436 Strona 9 20.2.6. Zaburzenia intrapsychiczne 436 20.2.7. Procesy inwolucyjne 436 20.2.8. Proces patologizacji rozwoju prowadzący do niepełnosprawności intelektualnej 436 20.3. Ogólne zasady wspomagania rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną 437 20.3.1. Wspomaganie biofizyczne 437 20.3.2. Wspomaganie środowiskowe 437 20.3.3. Wspomaganie pedagogiczne 438 20.3.4. Wspomaganie psychologiczne 438 20.3.5. Wspomaganie ogólnospołeczne 439 20.4. Wybrane problemy i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnych fazach życia 439 20.4.1. Okres przed narodzeniem 439 20.4.2. Narodziny 440 20.4.3. Dzieciństwo 440 20.4.4. Okres szkolny 441 20.4.5. W kierunku dorosłości 442 20.5. Podsumowanie 444 21. WSPOMAGANIE OSÓB Z ZABURZENIAMI NALEŻĄCYMI DO AUTYSTYCZNEGO SPEKTRUM W PERSPEKTYWIE PSYCHOPATOLOGII ROZWOJOWEJ 446 Ewa Pisula 21.1. Charakterystyka osób z zaburzeniami należącymi do autystycznego spektrum 446 21.2. Wspomaganie rozwoju dzieci z autyzmem 448 21.2.1. Wczesne wykrywanie i wczesna interwencja 449 21.2.2. Wspieranie rozwoju dziecka z autyzmem w wieku szkolnym 450 21.2.3. Trudności szkolne dzieci z autyzmem 451 21.3. Wspomaganie rozwoju młodzieży i dorosłych 452 21.3.1. Problemy związane z dorastaniem 452 21.3.2. Problemy rozwoju osób z autyzmem od dzieciństwa do dorosłości 453 21.4. Podsumowanie 453 SŁOWNIK SŁÓW KLUCZOWYCH 455 LITERATURA CYTOWANA 461 INDEKS NAZWISK 514 INDEKS RZECZOWY 527 WYKAZ ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI 536 O AUTORACH 537 oprac. BPK