Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto Strona 5 WALKA O REKRUTA POLSKIEGO POD OKUPACJ ,6. Strona 6 Strona 7 ó Dr. Stefan Dbrowski PROFESOR UNIWERSYTETU POZNASKIEGO B. PODSEKRETARZ STANU W MIN. SPRAW ZAGRANICZNYCH WALKA O REKRUTA POLSKIEGO POD OKUPACJ Z 6-ciu TABLICAMI S-IiA.c NAKADEM KSIGARNI SKADU NUT I PERZYNSKI, NIKLEWICZ S-KA I WARSZAWA 1922 ©0©®©®©©© NOWY WIAT 21. Strona 8 Copyright by Perzyski, Niklewicz & C-y, Warsaw. J)3V 906627 DRUK F, WYSZYSKIEGO i S-ki, WARSZAWA. -ZGODA 5. Strona 9 GÓWNYM RZECZNIKOM oparcia 'Polski w czasie WielkiejWojny o 'Pastwa Sprzymierzone przeciw 'Pastwom Centralnym Twórcom polityki jasnej i prawdziwie wielkiej która daa 'Polsce Zjednoczenie i niepodlego Organizatorom Wojska Polskiego na Zachodzie Romanowi T>mowskiQmu 'Prezesowi 'Polskiego Komitetu S^arodotoego W 'Paryu Ignacemu J. ^aderewsklemu Ordownikowi 'Polski zo Oceanem t prac która bya wynikiem zgodnych z Ich polityk de i cikich zmaga w zajtej przez nieprzyjaciela 'Polsce powica AUTOR Strona 10 Strona 11 7 WSTP. Rozumielimy to wszyscy w Polsce, e Wielka Wojna ^- ^°'!f*^ otwieraa przed nami przyszo. Dlatego skupia i pochona wojny powszechn uwag, na cae lata przykua j do chwili bie- cej, wzbudzia gbok trosk o przyszo, stawiajc przed oczy nasze zagadnienia nowe i wielkie. Wogromie straszliwego przewrotu kady z nas usiowa jasno zdawa sobie spraw z militarnego znaczenia wypadków wojennych, które w cigu czterech lat przesuway si przed naszemi oczami. Tkwi w nich taki olbrzymi wysiek woli, rozumu, powicenia, inicjatywy i czynu waczcych, e tam, na frontach, w dalszym krwawym pochodzie wojny, kryy si nieznane rozstrzygnicia i wayy si losy wszystkich. Lecz mimo powszechnego zajcia, jakie budziy, zagadnienia mili- tarne nie stanowiy przedmiotu gbszych rozwaa zapewne i stanowi nie mogy w spoeczestwie, pozbawionem w du- giej niewoli wasnej organizacji wojskowej. Organizacji takiej nie mogy zastpi owe zacztki ruchu wojskowego, które powstay przed wojn w b. Galicji pod c^iem sztabu austrjackiego. Zreszt nie wysza stamtd gb- sza myl wojskowa, oparta o przewidujc inicjatyw polity- czn. W kadym razie nie by ni ów okrzyczany hazard sierpniowy r. 1914, którym manifestacyjnie wizano polski Strona 12 — — 8 — ruch wojskowy braterstwem broni z armjami centralnemi po to, aby dopiero po paru latach wypadki wykazay inicjatorom tego czynu, jak bdnym i niedojrzaym by ich sd o wojnie i o wyborze waciwego wroga. Stan 2. Przyczyna powierzchownych sdów o wojnie wogóle, jej umysów w PoUce stronie militarnej i politycznej, tkwia gbiej i nadewszystko wojn, zaleaa od stanu umysów w Polsce przed wojn. Duga niewola przyzwyczaia spoeczestwo polskie do jednostronnego sposobu mylenia. Odwyko ono od patrzenia w rzeczywisto, która krpowaa siy i odbieraa mono wszechstronnego rozwoju, uwaajc j za zo konieczne i nie- uniknione, od którego chtnie wzrok odwracano w przeszo, ograniczajc gównie sw dziaalno do obrony elementów ycia narodowego. Neigromadzone dowiadczenia dziejowe wydaway si jedynie godnym przedmiotem bada, byy ró- dem nastrojów, historycznych legend, programów politycznych. W oderwaniu myli od teraniejszoci, w powszechnej rzec mona — niechci do zagadnie aktualnych zasta nas niespodziewany wybuch wojny wiatowej. Kiedy Mickiewicz zastanawia si nad tem, dlaczego spóczeni rzadko umiej oceni donioso wypadków ich ota- czajcych, wygosi w Sorbonie te znamienne sowa: Trzeba wicej ni talentu, aby zrozumie teraniejszo, wicej ,, ni genjuszu, aby przewidzie przyszo, gdy tymczasem tak atwo tu- maczy przeszo!" Myl polska przed wojn gównie kroczya po tej osta- tniej, najatwiejszej drodze. Nieliczne wyjtki nie mog osabi tego sdu, e zbyt wiele zajmowano si tumaczeniem prze- szoci, zbyt mao zrozumieniem teraniejszoci. Tymczasem w tej teraniejszoci rozleg si nagle strza w byska- Serajewie, zachmurzony horyzont rozdara wkrótce uderzy straszliwy grom, rozle- wica wojny austro-serbskiej i gajc si potnem echem po ldach i morzach: Niemcy wy- powiedziay wojn Rosji rzuciy si na Francj! i Strona 13 — 9 — Wojna zastaa mnie na Podhalu. Tam daleko na Zacho- ^ Punkt obsenuracyj- dzie i tu, bliej na Wschodzie Pónocy, krwawe toczyy sii ny podczas bitwy. Dochodziy o nich tylko wiadomoci, nierzadko w gó- rach rozlega si pogos dalekiej walki. „Zdaleka dochodzi ku mnie Huk armat — sucham go suchem Na krwaw wie wytonem, W zwtpieniu toncy guchem". Tak w owej dobie Jan Kasprowicz w „Ksidze ubogich" zapisa trosk serca swego i serc naszych. Przed oczyma przesuway si bezporednie skutki wojny: przybywali ranni i chorzy do szpitalów, ubywali z powiatu zdrowi, powoywani do szeregów; cigny z dolin dugie sze- regi uchodców w bezpieczniejsze góry, cofay si na Wgry rónojzyczne puki c. i k. armji i docieray za niemi nieliczne zbkane patrole rosyjskie. Fale olbrzymiej nawanicy rozbi- jay si przed samym progiem tatrzaskim. Zdaa od bezporedniego terenu wojny schodziy si pod Tatry wiadomoci z caej Polski. Wszystkie niemal poczyna- nia polityczne wojskowe ubiegay si o zwolenników wród i nagromadzonej inteligencji. Zycie polityczne ttnio w caej peni. W górach mona byo atwiej wyrobi sobie pogld na cao zdarze wojennych wanie bodaj dlatego, e si nie w^idziao adnej bitwy. Tu, jak w sztabie, zdaa od bezpo- rednich zdarze, naleao porzdkowa, ustala i zgbia przeróne informacje, aby z niemaym wysikiem z powodzi wiadomoci wydobywa rzeczy istotne i pewne. ogromie W i mnogoci wypadków, gnanych z niepohamowan szybkoci, trzeba byo rozpoznawa wane od bahego, stare od nowego, ukryte wród jawnego. Niewtpliwie taki charakter pracy zwizany by z pooeniem Podhala, jako szczególnego punktu obserwacyjnego w Polsce w czasie wojny. Strona 14 — 10 — 4. W potzu- ledzc dugi rozwój wypadków, od których zawisa kiwaniu y^. . » mrali prze- przyszo Ojczyzny, targany niepokojem trwog niepewno- i ciw pierwszych miesicach wielkich walk ruchomych, usio- waem znale jaki moment integrujcy wród zoonego splotu wydarze wojennych, — zrazu —e , Miaem odczucie mgliste i nieokrelone w mnogoci wypadków sytuacyj wojennych tkwi pewien pa- i nujcy kierunek, niezaleny od codziennych waha, którym daway wyraz biuletyny z pola walki, e góruje nad niemi pozio- mem uogólnienia jaka idea, okoo której, jak dookoa osi, wielesi zdarze wojennych obraca od chwili, kiedy min moment zaskoczenia, fronty si ustaliy i ograniczona przez to zostaa sfera przypadkowoci. Nieraz stawaem na granicy spekulacji i mistycyzmu. Wreszcie kierowany raczej intuicj, ni zimnem rozumowa- niem, zatrzymaem ca swoj uwag na idei wyczerpania, której donioso wówczas zaledwie majaczya si w pomroku przyszoci. Stopniowo staa si ona w mym umyle tym wanie momentem integrujcym rozwaania wojenne, tern ziarnem, z którego rozwina si koncepcja wojny wiatowej, pojtej jako mechanizm wyczerpania, t osi, okoo której coraz wicej wirowao wypadków. Idea wyczerpania bya myl przewodni, która rozwie- tlaa ciemnoci, wskazujc zbawcze, cho jeszcze dalekie i wyjcie, pozwolia w spoeczestwie, znuonem przeciwnociaimi, rozbitem zwtpieniem, trzyma mocno ster polityczny, pewny i dobrze wyrachowany. Myl powstaa z obserwacji ycia i otaczajcych wypad- ków, nie z ksiek i systemów. Ksiki na terenie okupowa- nym byy niemieckie, systemy tylko austro-polskie lub nie- miecko-polskie. Zdobywa znajomo rzeczy i umacnia w sobie wiadomo prawdy mona byo jedynie na podsta- wie skpych wiadomoci, zbieranych z trudem i ryzykiem pod okiem wrogów. Strona 15 — n — NA Pierwsz myl, lemcom przez Anglj pnia 1914 r.). Opowiadaj, e wojna wiatowa bdzie trwaa duso, ^- Po^»*a; me rozwi- wygosi lord Kitchener, który w dniu wypowiedzenia woj- nicie idei T i /r „walki na zosta ministrem wojny (5 sier- wyczerpa- e kiedy w padzierniku 1914 r. K. Schwab, amerykaski król stalowy, zjawi si w ministe- nie". • • • • I rjum wojny, Kitchener powiedzia: „Wojna potrwa bardzo dugo: co najmniej 5 lat. Czy moe pan zaraz podpisa zobo- wizanie, e w cigu lat piciu paskie Betleem pozostawa bdzie pod pask kontrol?" ') Przepowiednia lorda Kitchenera zaskoczya wszystkich. Caa prasa austro- niemiecka szydzia z niej, powoujc si na butn zapowied Wilhelma II, e zwyciskie wojska niemiec- kie powróc do kraju, zanim poókn licie na drzewach. Sam byem uderzony tym pogldem angielskiego ministra wojny, onierza i organizatora. Nie mogem poj, na jakiej podstawie lord Kitchener móg sformuowa tak zdecydowany pogld, odbiegajcy od tego wszystkiego, co si syszao wokoo. W bitwach r. 1 9 4 1 i 1915 wyczekiwano wci decy- zji i myl Kitchenera posza w zapomnienie. Wiosn przyszo zwycistwo pod Gorlicami. Lecz armje rosyjskie w klasycznym odwrocie cofny si i znowu stany na olbrzymim froncie, zmuszajc tern samem pastwa centralne do nowego wytenia swych si i uszczu- plenia swych rezerw. Wówczas zaczem rozumie szczególny charakter tej wojny i oceniem genjalne spojrzenie w przyszo lorda Kit- chenera. Jesieni 1915 r. myl o mechanizmie wyczerpania staa si dla mnie jasn. Pastwa centralne porównywaem wów- czas do olbrzymiego rezerwuaru: cianami jego byy fronty, a mi- litaryzacja ludnoci wywoywaa atomów ludz- ruch i cinienie kich w kierunku dofrontowym; demon wojny porywa na frontach atomy, a cinienie wewntrz rezerwuaru stawao ') Life of lord Kitchener (przez sir George Arthur'a). Strona 16 — 12 — • si od pewnej chwili, w której militaryzacja osigna naj- wysz prno, wielkoci nieustannie malejc. ) Z tych czasów pochodzi pierwszy orjentacyjny rachunek rezerw pastw centralnych, zrobiony z nadpor. K. F. w Kra- kowie. Wynik tego rachunku by przeraajcy: stawao si jasnem, e Niemcy i Austrja, wobec bliskiego deficytu rezerw, zechc sign po rezerwy niemal nietknite Kongresówki! Powiedziaem wówczas przyjacioom na Podhalu, e sprawa rekruta stanie si osi polityki niemieckiej w Polsce"). Sytuacja stawaa si o tyle groniejsz, do poboru rekruta e para take dziaalno werbownicza na terenie b. Królestwa Departamentu Wojskowego galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) i e z myl o poborze spoeczestwo oswaja sam fakt istnienia legjonów, walczcych u boku pastw centralnych, konieczno uzupeniania strat, oraz tworze- ch nia nowych formacyj. Rzecz najwaniejsz byo, zdaniem mojem, bezstronnie <lowie, zapomoc cilejszych oblicze, e pastwa centralne id ku niedoborowi rezerw dlatego gotowe s sign po i e rezerwy Kongresówki, by zawczasu zaoszczdzi wasne. By- oby zatem wprost szalestwem dawa Niemcom ludzi w chwili dla nich krytycznej. Do obliczenia rezerw zabraem si z zapaem przy po- mocy oddanych mi przyjació. Trzeba byo zorganizowa zbie- ranie dat w prasie po tej i tamtej stronie frontu, w kadrach, szpitalach, komisjach poborowych, na froncie. ') Byem wówczas, jako lekarz, komendantem szpitala wojskowego, izolowa- . nego z powodu epidemji ospy. onierze wszystkich narodowoci monarchji, z któ- rymi si zyem przez czas odosobnienia, odczuwali beznadziejny stan wojny, zatrzy- manej w równowadze bojowej na frontach w ten sposób, l^e stracili wiar w szczcie. »W tej wojnie 'niepodobna mie szczcia. Tyle razy wróc ci ze szpitala na front, az zgmieaz''. Byy to typowe skutki wyczerpania w zakresie indywidualnej psychiki atomu ludzkiego. O Zawiadomiem o tym wyniku oblicze Polaków w Szwajcarji za porc dnictwem Witolda ks. Czartoryskiego w lutym 1916 r. Strona 17 — 13 — Zdobywanie dat napotykao na ogromne trudnoci. ^) W miar, jak praca postpowaa, umacniao si we mnie prze- konanie o susznoci zaoenia, które wybraem jako naj- prawdopodobniejsze, zanim zdoaem je liczbowo uzasadni i rozwin. Ujcie syntetyczne wojny, na podstawie idei wy- czerpania, kiekowao roso pod wpywem troski o rezerwy i polskie napicia woli, podnieconej trudnemi warunkami i zewntrznemi. Tak powstaa wiosn 1916 pierwsza cz tej pracy 6. Poufny o wojnie wiatowej i wpywie rezerw Kongresówki na dalszy ™g™obie jej przebieg. By to poufny memorja, przeznaczony dla pod- poboru trzymania w okupowanej przez Niemcy i Austrj, tej Polsce, polityki, która, stojc niezachwianie po stronie koalicji, zwal- czaa czynne wspódziaanie z pastwami centralnemi od wy- buchu wojny, aby w dalszym cigu przeszkodzi poborowi rekruta w Kongresówce, a tem samem zapobiec utworzeniu regularnej armji polskiej u boku Niemców. Memorja ten wskazywa na jesie 1916, jako ria krytyczny okres zaczyna- jcego si niedoboru rezerw w Niemczech, i zawiera za- sadniczy pogld na wojenny mechanizm wyczerpania. Znany nielicznym dziaaczom w Galicji memorja zosta przedoony w Kongresówce na poufnym zjedzie polity- cznym w Lublinie sierpnia 1916 r. Przedmiotem obrad bya 1 1 sprawa rekruta w zaborze rosyjskim w zwizku z prawdopo- dobiestwem wojny nierozegranej. Bronic pogldu, wojna e bdzie najprawdopodobniej zdecydowana zwycistwem koalicji, wykazywaem na podstawie oblicze, e jesieni 1916 rozpo- czyna si krytyczny okres niedoboru rezerw w Niemczech^ a ju rozpocz si w Austro-Wgrzech. Data wypowiedzenia wojny przez Rumunj w znacznej mierze bdzie uzaleniona od stanu rezerw w Austro-Wgrzech. Wobec tego naleao O P. in. Tad. Szczepaski z Krakowa pomóg mi w statystycznem obliczeniu i wiele zawdziczam jego wytrawnemu sdowi. Strona 18 — — 14 — przypuszcza, e Rumunja wypowie wojn bd na wiosn co nie zaszo — bd latem 1916, co wyka dopiero wypadki. 7. Pierwsze potwierdze- Pq j-gj dyskusji Ogarn mi niepokój. Rachunek rezerw nie obli- i przewidywanie deficytu w okrelonych terminach pójdzie czen. W odpisach z rk do rk po Królestwie. Rzecz, znana szczu- pemu gronu w si wasnoci ogóu inteligencji Galicji, stanie politycznej. Odczuem cay ciar odpowiedzialnoci za po- danie liczb i dat narazie tylko prawdopodobnych! Czy i jakie objawy ukrywanego przez rzdy deficytu re- zerw zajd w czasie przez rachunek wyznaczonym? 27 Rumunja wypowiedziaa wojn. Twierdzi- sierpnia em wród przyjació, e jest to pierwszy dowód susznoci zasadniczej koncepcji wojny i cisoci zaoe liczbowych. Rachunek wyczerpania rezerw jest ju prawdziwy dla Austro- Wgier. Trzeba czeka wypadków krytycznej jesieni dla Niemiec. Jeeli zajd w tym czasie i bd symptomatyczne dla deficytu rezerw, wówczas obliczenie bdzie podstaw, na której oprze si w kraju nasz obóz polityczny, walczcy przeciw pastwom centralnym i przeciw moliwoci poboru w Polsce. ^dzTlfr™ Pobory, rezerwy, straty, ranni, chorzy, zabici, zaginieni, jecy — caa statystyka wojennej niedoli bezustannie zajmo- waa me myli. Te liczby nieraz wydaway si jakby wyjte z morza krwi morza ez, bezimienne symbole caego mro- i z wia nieznanych mi istot gincych, woajcych ratunku, wyj- cych z bólu, mokrych od zimnego potu konania lub jeszcze zdrowych i ywych, czekajcych kolei lub ju prowadzonych w ogie, Miljony, miljony ludzi ywych, porwanych w me- chanizm straszliwie nieubagany! Da jeszcze ludzi naszych Wilhelmowi II lub Franciszkowi Józefowi, który w bezwzgldnej obojtnoci na krzyk rozpa- czy „swoich ludów", skada coraz to nowe hekatomby na otarzu germaskiego boga wojny? Pozwoli wcign nietknity prawie rezerwuar Polski Strona 19 — 15 — Kongresowej, zanurzy go w morze krwi, w bezmiar cierpie i poniewierki, do czego nawoywaa prasa aktywistyczna wszyst- kich odcieni spoecznych, przy dwiku trbki legjonowej i werbunkowym bbnie licznych biur Dep. Wojsk. NKN, wzywajcych bez wahania do szeregów ochotniczych nowych, przewanie nieletnich, „Bartków zwycizców"? To byoby wicej ni gupot lekkomylnym hazardem! i Broni tego rezerwuaru od zagady si wpywów, argu- mentów, instynktu samozachowawczego, prac polityczn, b- dc prawie apostolstwem w cikich warunkach policyjno- wojskowych okupacji i austro-niemieckiej suggestji, uchroni mode pokolenie od nieszczcia, zachowa dla przyszoci w odmcie wielkiej wojny na nieznany dzie w^yzwolenia: — oto jaki by program dziaania na dalszy cig wojny. Po akcie 5 listopada 1916 i wypadkach pocztku 9 7 1 1 ^.^"jj,^"^'^; uwaaem, e rachunek rezerw znalaz wystarczajce potwier- n'^ rezerw pastw dzenie w wydarzeniach, aby go ogosi jako druk tajny i pu- centralnych PO<l oku- r scic . , W szerszy obieg zawarte I . w . nim pogldy 1\). 1 1 pacj. „Mimo przekonania, pisaem w przedmowie, o prawdzi- woci wyników, zawartych w tej pracy, przyznajemy, e po- trzebn i zarazem wystarczajc miar cisoci oblicze si *) ,, Wojna wiatowa w wietle cyfr i wpyw rezerw Kongresówki na dalszy jej przebieg" (cz I-a bez rozdziaów X i XII), ósemka, str. 116; dwie tablice. Dwie kopje rkopisu zoyem na rce A. ks. Sapiehy, biskupa krakowskiego, i W. ks. Czar- toryskiego.Rkopis ze Lwowa przewióz suchacz Uniwer. lwowskiego, póniejszy obroca tego miasta, por.-lekarz Wodzimierz Koskowski. Naraony na osobist re- wizj niemieck, szczliwie uratowa si i rkopis dowióz do Warszawy. Drukiem zaj si in. Tadeusz Kobylaski (póniejszy uczestnik walk lwowskich w listopa- dzie, jeden z kierowników tajnej prasy stoecznej), w drukarni Niemiry, który z praw- dziw odwag obywatelsk podj si wykonania niebezpiecznej pracy bez wzgldu na skutki. W czasie druku wesza andarmerja niemiecka w celu rekwizycji miedzia- nego walca od maszyny drukarskiej. Dziki przytomnoci obecnych, rzecz usza uwa- gi. Niemcy zabrali walec, ksik zostawili. Ksika rozesza si odrazu w caym nakadzie 800 egzemplarzy. Posdzono (piotrkowski Dziennik Narodowy) sztab fran- cuski o jej wydanie. Wojskowe biura wywiadowcze okupantów szukay pilnie auto- ra. Poniewa tablice z wykresem strat zostay nieostronie odbite litograficznie z ob- janieniami, pisanemi moj rk, radzono mi, abym si mia na bacznoci lub kraj opuci. Lecz lady udao si zatrze i autor pozosta nieznanym. Strona 20 — 16 — i szybkoci ich wyczerpywania w wiatowej mogo wojnie by tylko potwierdzenie wniosków przez dalszy przebieg zda- rze. Dowiadczalne kryterjum dla danej pracy sprowadza si do tego: Czy mianowicie ogó symptomów ukrytego dla szerszych kó i ukrywanego starannie przez rzdy zjawiska braku rezerw zajdzie w czasie z góry przez rachunek wyzna- czonym? Stao si tak w^ rzeczywistoci, te objawy wyczer- pania wypady na czas przewidziany cilej, anieli rezerw nawet mona byo przypuszcza. Przez ten fakt utrwalona zostaa zasadnicza koncepcja wojny, a co wicej, potwierdzona ciso zaoe liczbowych tak w^ caoci, jak i w szczegó- ach, poczwszy od ostatecznego wyniku, a schodzc do ele- mentów, których wielko starano si okreli w sposób mo- liwie prawdopodobny wobec niemonoci okrelenia ich war- toci prawdziwych. Wnioski prawdopodobne, które dotd zawsze* przyjmo- wano z niedowierzaniem, staj si obecnie pewnemi po ogniowej próbie dowiadczenia i w wietle wypadków koca 1 9 6 1 r. S to prawdy, na których oprze si winna, jak na fundamencie, dalsza taktyka polityków, walczcych o zjedno- czenie i niepodlego Polski". 10. Po rewo- Lecz rewolucja w Rosji obalaa cakowicie rachuby na •ji. wyczerpujce dziaanie frontu wschodniego. Mechanizm wy- czerpania z stawa si nieczynnym. Tymczasem tej strony cay poprzedni rachunek opiera si wanie na zaoeniu, e Rosja nie zawiedzie. Stao si inaczej: pastwo carów ogarnia olbrzymi poar i czyni je niezdolnem do walki. Dlatego obliczenie wytrzy- maoci rezerw pastw centralnych, jeli byo nawet suszne, miao charakter raczej historyczny, jak to zreszt pisay dzien- niki aktywistyczne (np. Nowa Reforma, lipiec 1917). 11. Udziaf Tymczasem gos i czyn z za Oceanu zmieni sytuacj wo- Zjednoczo- jenn. Sowa ordzia prezydenta Wilsona d. 22. I. 1917 r. "'' * do senatu stwierdzay konieczno powstania Polski zjedno-