Zbigniew Żakiewicz Dolina Hortensji Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000 Jakże rzadko książki traktujące o miłości mówią o tym zadziwiającym czasie, gdy dziewczyna już nie jest dziewczyną ¦ stawszy się żoną ¦ a wciąż jeszcze nie jest kobietą. I kiedy chłopiec, wyczuwając na palcu ucisk ślubnej obrączki, musi dorastać do mężczyzny, długo czując, się chłopcem... Hortensja i Ryszard przeżywają jedyną i niepowtarzalną historię miłości młodych, minie sporo lat, zanim pojmą oni, że to triumfujące życie wciągnęło ich w swój wiecznie odnawiany spisek. Książka ta niespodziewanie dla samego autora stała się też pieśnią pożegnalną z Ojcem i jego domem. Gdyby nie miłosna historia Hortensji i Ryszarda ¦ tak pewnych swej młodości i życia ¦ melancholijna zaduma, towarzysząca tej pieśni, przekształciłaby ją w żałobny zaśpiew. A tak ¦ mniemam ¦ jest to opowieść o kwitnącej życiem Dolinie, otoczonej dobrotliwym ramieniem Karpat. Zbigniew Żakiewicz Hortensja i Ryszard 1 Leżeliśmy oboje w kuchni, jeszcze nie otworzyłem oczu, ale już wiedziałem, że leżymy w kuchni, na łóżku obok siebie. Jesteśmy młodzi i nawet jeśli nie wiemy jeszcze, czym jest miłość, i nawet jeśli nie przeczuwamy tych przeróżnych smaków, którymi miało uraczyć nas życie, to przecież już jesteśmy gotowi na wszystko. Za oknem drą się ptaki: każdy w sposób właściwy sobie ¦ innym głosem i w innej tonacji ¦ i wydaje się nam, jakby w ogrodzie trzeszczał wielki pożar. Otworzyłem oczy i zobaczyłem tę postać słońca ¦ wczesnego sierpniowego słońca, które wlało się do izby i stało w niej jak sześcian świetlistej ciszy. Cisza ta była tym głębsza, im mocniej trzeszczało życie ptaków. Leżeliśmy obok siebie nie mogąc się dość nadziwić tej uprawomocnionej grzeszności ¦ oboje chudzi i smagli, czując wzajemnie gorąco naszej skóry spieczonej przez słońce. Mogłem wówczas powiedzieć ¦ za siebie i za tę dziewczynę, która niedługo miała zostać matką, a która długo jeszcze nie mogła oswoić się z myślą, że jest żoną ¦ mogłem wówczas powiedzieć: ¦ Popatrz, oto jesteśmy jak dwie pszczoły zamknięte w plastrze miodu. Popatrz, oto jesteśmy jak pszczoły nasycone słodyczą i jadem. Popatrz, prawdopodobnie tak wygląda miłość... Po podłodze krzątały się mrówki ¦ niby malutkie okruszyny, które spadły z obrusa boga gór i Doliny i zsypywały się w szczelinę tuż przy płycie. I stało się jasne, że cała izba jest zawieszona nad innym światem. I w tym podpodłogowym świecie jaśnieje inne słońce, słońce mrówczej cierpliwości, które jest cząstką tego światła, a może jest zgoła innym słońcem, o którym nigdy nic nie będziemy wiedzieli. Po szkle szyby poczęła się ślizgać osa, chcąc ją przeniknąć, a gdy to nie udawało się żadnym sposobem, umilkła, słuchając tego, cośmy chcieli ¦ na próżno! ¦ usłyszeć. I wtedy zaczął dąć wiatr, który okadził ogród niebywałym zapachem, i lufcik począł przyjmować ten zapach, abyśmy go mogli zapamiętać na zawsze. I osa, tym razem nie na daremnie, zatrzepotała skrzydłem, unosząc przedziwnie twarde ciało ¦ jakby wyłuskane ze strąka w sam szczyt jesieni ¦ i rzuciła je w przepaść lufcika. Rozłączyliśmy nasze ciała, a te zawstydziły się (po raz któryś już z rzędu) swojej samotności i pojęliśmy bezwstyd wspólnego przebywania. W sześcianie słońca zastygła mucha, szukając, do czego by przytknąć ryjek, aby wysmoktać swą porcję pokarmu. Zarówno ona, jak i my wszyscy byliśmy wówczas głodni i nienasyceni, bo przed nami stał czas: niedojrzały i nie wyczerpany jeszcze... Od strony podwórza zagdakała kura, wiatr ucichł i można było przysiąc, że słyszymy tupot mrówek i szelest naszej skóry, którą zrzucaliśmy po stokroć w tym naszym życiu, które leżało nad nami jak słup wody nad topielcem. Wówczas weszła matka (jeszcze bez szaleństwa, ale już samotna, już skryta za coraz grubszą ścianą) z kubkiem mleka, które również zastygło i zostało zapamiętane na zawsze. Kubek był ciepły, mleko pachniało krową, gnojem i sierścią, której źdźbła musiałem zdejmować z języka. Matka postawiła mleko na wiśniowej szafce przy naszym łóżku, zapraszając mnie do mleka, jakbym był dyplomatą na wczasach, albo młodym paniczem, któremu oddano wszystko, co człowiek wsi musi oddać, choć sam pozostaje skryty, nie oddany, zamknięty w sobie. Była ona na swój sposób ładna a zarazem brzydka: niewysoka, o beczkowatych plecach, o swojej twarzy, o której nic nie mogłem rzec ponad to, że była to twarz dostojna w sposób właściwy wiejskim kobietom na skłonie życia. Możliwe, iż była ładna czy bardzo ładna w tamtym swoim czasie, do nas doniosła dostojność i to piętno miejsca i krwi z tej krainy łagodnych gór i rozległych dolin. Jej obecność była wstydliwa i była też zawstydzeniem i dzięki niej stawało się widoczne, że dopiero wczoraj czy przedwczoraj byliśmy chłopcem i dziewczyną i że dalej jesteśmy chłopcem i dziewczyną, i trzeba było tego czasu tak dużo ¦ aż do dziś, aby pamięć o tym wystygła i abyśmy przestali lgnąć do siebie pożądaniem chłopca i dziewczyny. Leżeliśmy niedojrzali i grzeszni, jakby wszystko było tylko dziełem przypadku i jakbyśmy po zaspokojeniu głodu mogli odejść w zawstydzeniu i udręce, aby znów przypadkowo się zejść i znów się rozejść. Wiatr powtórnie powrócił do ogrodu i dmuchnął sierpniem i porankiem. Dom uniósł swą blaszaną przyłbicę ¦ wietrząc kudły zbrązowiałej koniczyny i wonne siano, co na strychu ¦ aż zadudniła blacha niedalekim grzmotem. I w świecie nad nami zakrzątały się myszy i ostatni oddech oddały te wszystkie żuki, chrząszcze i pasikoniki, które zaplątały się w siano i które teraz muszą umierać, wcale zresztą o tym nie wiedząc, a tylko czując suchość i coraz słodszą nieobecność. Każde z nas na swój sposób przebywa wczorajszą niedzielę, choć jeszcze nie musimy do niej sięgać pamięcią, albowiem jest ona tuż i nasz związek wzajemny jest jeszcze jak świeże nacięcie na gałęzi, w które włożono szczepek: jesteśmy wciąż oddzielnie, obco i na nowy sposób. I jest ona jeszcze gwałtem i długo będzie gwałtem, aż porośnie trawą czasu. Nie wędrujemy więc przez naszą niedzielę, ale wciąż jesteśmy w niej. I ślub nasz wciąż dla nas staje się i trwa i nie wiemy, że będzie on tak trwał jeszcze co najmniej przez kilka lat, gdyż naprawdę spełni się ślub wówczas, gdy ja stracę w sobie chłopca, a ty dziewczynę, i ponadto ¦ kiedy staniemy się ojcem i matką. Co ¦ zresztą ¦ do ciebie przyjdzie o wiele wcześniej, jako że o wiele więcej musisz dać z siebie dziecku i o wiele bliżej jesteś dziecka, gdy ja długo będę bliższy sam sobie. Odgrywamy więc role na wyrost i wydaje się nam, że wszyscy o tym wiedzą, albo przynajmniej podejrzewają nas w naszej wiedzy. Aby zmylić ich i aby zatuszować własną niedojrzałość, robimy gorliwie to wszystko, co inni przed nami robili. A przez to ¦ nasze nieuświęcone, nasze pojedyncze i w chwili ¦ zapożycza od obrzędu wszystko, co jest konieczne, aby ratować nas w oczach rodzin i w naszych własnych oczach. A Dolina i to miejsce tak określone w przestrzeni, miejsce ani trochę w prawo czy w lewo, ale właśnie tu ¦ między pasmem Beskidu i rozległością wzgórz, między Gorliczem i sąsiednią wsią, o której tymczasem wiem tyle tylko, że jest tam murowany kościół, który odpowiada na Ave Maria tutejszemu kościołowi ¦ a Dolina również użycza nam swoich obrzędów, okrywając nas swym zwyczajem. Powoli opada nad nami zasłona kurzu, w którym uwięziono słońce. Przyklękają w niej muchy, pojedynczo, jedna za drugą, a nam się wydaje, że w powietrzu rozsypano ziarnka dojrzałego jałowca. Aż jedna mucha, a później druga ¦ dzwoni metalicznie i ostro, zaczepiwszy skrzydłem o pasek lepu. Wydzwanianie to jest głosem lata i pozostałe muchy ożywają i poczynają bzykać niecierpliwie, i krążyć z nagła podtrzymane wiatrem, którym znów przemówił ogród, wydymając policzki firankom. Podtrzymywany obyczajem Doliny przyklękłem na podłodze ¦ tyś również przyklękła ¦ tak więc w przyklęku i nieulękły (bo podłoga była przy mnie, a po podłodze skakały trzy pchły, każda od innego zwierzaka: jedna od kotki ¦ chudej, wciąż karmiącej swoje pokolenia i być może i te dzieci, co miała od swych własnych dzieci; druga od kocięcia ¦ zdziczałego, kryjącego się w przybudówce wśród narzędzi ślusarskich; a trzecia od kudłatego kundla, lisiego w złocie i puszystego jak baran, któremu wyprostowano kudły. Ten kundel dostał potem po łbie siekierą i skóra jego leżała u nóg łóżka, gdy leżeliśmy tam w następne i w następne lato, ciągle jeszcze nie oswojeni, ciągle jeszcze nie do końca poślubieni), nieulękły i w przyklęku, byłem blisko podłogi i tamtego świata, w którym mieszkały mrówki. A tuż zaraz koło fundamentów, od strony ogrodu, niegdyś wylazł ogromny, tłusty i włochaty on ¦ turkuć podjadek, pan podziemi i łakome objedzenie się dla panów kretów, z którymi wszyscy mieli na pieńku: z uwagi na rycie darni i wywalanie ziemi na trawę z tych sztolni i chodników, którymi pan kret chadzał czyniąc swą krecią powinność. I otrzymałem wtedy, co ciągle było „teraz”, znak krzyża na czoło, a ty ponadto za stanik zwitek dolarów, już potrzebnych za chwilę (bo za lat parę) na alkohole, którymi trzeba było uświetnić chrzciny naszego dziecka, a które zdążyło się stać, choć ja długo wciąż byłem niedorośnięty do swego dziecka, aż wreszcie dziecko mnie przerosło i pomne na me niedorośnięcie uśmiecha się na mój widok, jakby ujrzało znajomego przechodnia, bez którego nie może żyć dopóty, dopóki chodzi tymi samymi ulicami. Wyruszyliśmy z domu, para za parą, niby dzieci w drodze po odpust zupełny. Tyś szła ze swym ojcem, ja z twoją matką. I czy to, że ojciec miał oddać ciebie przed ołtarzem w moją pod rękę, a mnie tobie matka, czy to miało oznaczać, że jesteśmy dani sobie ¦ ty przez męskość, ja przez kobiecość? Dani sobie, bo jakąż mogło mieć siłę i wagę to, żeśmy się wprzódy wybrali sami ¦ skoro mogliśmy wybrać kogoś innego, nie raz i nie dwa, o czym najlepiej mogli wiedzieć ojciec z matką, gdyż wiedzieli już, czym jest wybieranie się w tym świecie rzeczy niekoniecznych, spraw przypadkowych, elementów sprzecznych i krążących drogami zgoła nie do przewidzenia. Szliśmy szeroką miedzą, od pół drogi wyżłobioną w dwie koleiny rozmywane przez obfite deszcze, które spływały ze wzgórza o skraju tak dalekim, sięgającym poza dom Ognistego Sromka, że wzgórze było całym państwem tego świata. Jak zawsze, na drodze tej kryły się różne dziwności, które ujawniały się i wypryskiwały wprost pod nogi, raz po raz, myląc lata czy też tworząc z tych lat jedno lato. Najczęściej ujawniała się jaszczurzyca: krótka i zwięzła w sobie, płonąc od brzucha jadowitymi plamami w barwie pomarańczy. A ukazawszy się z nagła, rozdziawiała szeroki pysk i patrzyła złotym okiem, wyczekując, aż zaszumią podniebne skrzypy, powietrze zgęstnieje, przeleci ptak błoniasty, a my okażemy się snem ¦złym i przedwczesnym. W innym miejscu ¦ tuż przy krzakach, które zarastały parów, miejscami grząski i śmiertelny (jak dla Zośczynej krowy, która zagrzebawszy się po brzuch w grzęzawisku napełniła płuca wodą i zdechła), miejscami szeroki i łąkowy ¦ wdrapywały się nogawką, aż na wysokość kieszeni, polne myszy, myląc miejsce i czas, sądząc, że się zbliża surowa zima. I wszystko było właśnie tak, co do słowa i co do źdźbła trawy ujrzanej i zapamiętanej; poniekąd z uwagi na ten dzień ślubu, a poniekąd z uwagi na miejsce. Gdyż oto urwały się lata jeżdżenia w Dolinę i to, co się tam stało, oddaliło się na odpowiednią odległość od owego niepojmowania, które dopiero na swój sposób pozwala się pojąć, na swój sposób i nie inaczej. Leżeliśmy w kuchni zamienionej na czas lata w pokój (choć prawdą jest i to, że był to pokój zamieniany na czas zimowy w kuchnię), ramię w ramię, odsunięci już od siebie i zawstydzeni tym wstydem poniewczasie, ale również i tym, który uprzedzał, że czeka nas to niezręczne, chciwe i niedojrzałe i w następną noc, i w noc, która będzie po tamtej nocy. Leżeliśmy idąc do kościoła i będąc w nim, bo to było pomieszanie czasu wynikłe z jego nadmiaru czy też z jego niedojrzałości. Inna mucha odbzyczała ¦ jak to uczyniły wcześniej jej siostry ¦ swoją torturę na pasku papieru pachnącym miodnie i umilkła nagle, bo pyszczek jej zamknęła pieczęć kleju. Za lufcikiem zabuczał trzmiel: był nad wyraz dobrotliwy, jak wszyscy patriarchowie, i odczekawszy chwilę wparadował do izby, oglądając nas bacznie, lecz z wyrozumiałością. I rzeczywiście, był to patriarcha, a myśmy byli z pieśni ponad wszystkimi pieśniami, wcale o tym nie wiedząc... Imię jej było kwietne ¦Hortensja. Ojcem jej był człowiek dobry jak pies. Matką ¦ kobieta zawzięta na świat cały, a ponieważ jej światem stał się on: o skórze obwisłej na dobrotliwym pysku, wielki, silny, choć o sercu czułym i chorym, więc on stał się z czasem tym, kogo znienawidziła za świat. Siostra ¦ mieszkała wówczas za górą, brat za wieloma rzekami i miastami. Hortensja kochała swego starego ojca, który był psem, jaki się może przyśnić w dobrych snach o wierności. Poza tym serce jej nie zaznało wielkich wzruszeń. Aż przyszedł chłopiec ¦ niedojrzały, pyszny, pożądliwy i czuły. Hortensja wpuściła go w swoje ogrody i miłość ich stała się niejasna dla nich samych i dojrzewali do niej przez długie lata, aż ¦ zdawało się ¦ iż minęli się z nią na dobre wówczas, gdy zaprzątnięci byli swym chłopactwem i swą dziewczyńskością. Obzierali się za siebie nie mogąc dość się nadziwić tamtym pierwszym latom, gdy spożywali niedojrzały owoc, obiecując sobie wiele na przyszłość. Ale dzięki temu, że mieli na co się oglądać ¦ ich dojrzałość nabierała smaku spełnienia. Tak więc, choć mijali się ze swoją miłością, ona była wciąż z nimi, lekko ich wyprzedzając lub pozostając z tyłu, podobna do zniecierpliwionego zwierzęcia. Tyle można rzec o tym poranku, który trwa zatopiony w czasie i w słoju słońca, zanim droga skręci na kamienisty gościniec i zanim staną się różne rzeczy, o których jeszcze nic nie wiadomo. I gdyby tak można było znów stanąć na skarpie ponad gościńcem i zobaczyć ich wszystkich razem wziętych po raz drugi, a więc gdyby można było ujrzeć ich po namyśle i rozwadze (lecz nie bez uczucia trwogi, jaka towarzyszy zaglądaniu czasowi za kołnierz), wówczas dostrzeglibyśmy ich wszystkich oddzielnie i ze swym losem, połączonych na chwilę, a potem znów rozłączonych. Pierwszy szedł ojciec ¦ słoniowato i ciężko, machając pięścią jak nadpaloną głownią. Wiódł pod rękę Hortensję ¦ białą od pantofelka aż po śmieszny kapelusik sporządzony w domu, z jasną woalką zapuszczoną do pół twarzy. Spod woalki spozierały wielkie, lekko wypukłe oczy, na wysoko sklepione czoło spływała przędza złotawych włosów, które nie dojrzały do rudości, choć jej płeć ¦ delikatna i wrażliwa na słońce ¦ rozkwitała w złote plamy: w ten wiosenny i letni kwiat rudzielców. Szła bardzo drobnym kroczkiem, jakim wyobrażała sobie, że chodzą panny w powieściach o dobrej i wielkiej miłości. Ale była Hortensją, wiedziała o tym, więc chwilami wydawało się jej, że czyta powieść o pewnej dziewczynie i ta dziewczyna stara się stąpać drobnym krokiem, choć nogi wykręcają się na kamieniach nawiezionych z rzeki. Poza tym nic więcej w owej chwili nie wiedziała, chociaż w powieści jej życia były już napisane dalsze rozdziały, tymczasem tajemne dla niej i ukryte, bo było wręcz niemożliwym, ażeby jej dzieci mogły wówczas nie istnieć. Więc te dzieci szły gdzieś obok, czy może razem, walcząc o to, aby trzymać ją za dłoń, odpychając się wzajemnie, krzycząc i tupiąc w bezsilnej złości. Musiały też być wówczas przesądzone i gotowe i inne sprawy ¦ ciemne i tragiczne ¦ do których trzeba było równie dorastać jak do swych dzieci. W drugiej parze szła matka, mała i krzepka, bez czego nie mogłaby podołać rozlicznym obowiązkom, kryjąc w sercu gorycz i owo wyłączenie, co stało się przyczyną nieszczęścia, którego ogromu nikt nie odważyłby się zgłębić. Ubrana na ciemno, z chłopską dbałością o swoje miejsce, które miała w kościele i wśród gospodyń: poniekąd gorszych, wtedy gdy prowadziła dom przykładnie i była kucharką wyśmienitą, którą proszono o pomoc w urządzaniu bogatych wesel, i poniekąd lepszych ¦ gdy liczyło się hektary, których nie mieli, i dolary, których siostry nie chciały przysyłać w odpowiedniej ilości. Szła już zajęta swoim światem, pamiętliwa i uważająca na wszystko wokół. I potem wielekroć wytykała tym i owym swoją drogę na ślub Hortensji, na którą oni wchodzili bez szacunku albo ze swoją lepszością, tym samym uszkadzając jej umysł, który tracił na pamięci, że nie wiedziała już, co się z nią dzieje. Ten, który szedł z nią pod rękę, był nosicielem szczególnego punktu widzenia, gdyż znajdował się w szczególnej sytuacji, albowiem daleko mu było do żeniaczki ¦ jeśli wziąć pod uwagę kompletne nieprzygotowanie i to, że uwierały go buty dopiero co kupione w „Galluksie”. Buty te stanowiły dla niego nie lada problem i dopiero w wiele lat później stara Cyganka ulżyła ich osamotnieniu i kiepskiej doli, jaką miały w szafie. Tak właśnie czuł wówczas on ¦ mój przyjaciel sprzed lat, którego pełnym zaufaniem cieszyłem się i z którym tak dalece byłem za pan brat, że mogłem przemawiać, ba! myśleć i widzieć w jego imieniu. Przyjaciel ten jest mi dziś bratem, młodszym o lat kilkanaście, i dlatego przyjaźń nasza jest narażona na śmiertelne niebezpieczeństwo, gdyż rozdziera nas i rozdziela czas. I gdy on pozostaje w młodości i na tej drodze do swego ślubu ¦ wysoki, smukły, nerwowy jak źrebię ¦ ja jestem już na zgoła innym szlaku. Zaraz za nimi szła ze swym mężem siostra Hortensji ¦ Michalina, która już wówczas była na dalekim wygnaniu, ale nie przyznawała się ni przed sobą, ni przed ludźmi, że wyganiają ją ze świata przedmioty i rzeczy, które gromadziła z chciwością i zapałem, a one wypychały ją z życia, zajmując jej miejsce. I w tamtym dniu Michalina poprzysięgła sobie, że nie wybaczy również Hortensji, gdyż zbyt jawnie i wyzywająco trwoniła ona wszystko, nie szczędząc nawet serca. W czym była podobna do swego ojca, który również zbyt jawnie był niesprawiedliwy, gdyż miłość i dobroć nieopanowana są niesprawiedliwością i wielkim wyzwaniem. I siostra Hortensji poprzysięgła sobie i światu, iż będzie czyniła samą sprawiedliwość. I wszystko poczęła ważyć zgodnie ze swym poczuciem sprawiedliwości, aż zrozumiała (co już po części dochodziło do jej świadomości w tamten sierpniowy dzień), że jest jedyna sprawiedliwa w świecie niesprawiedliwym. I taka już miała pozostać: krzywdzona, choć tęskniąca za sprawiedliwością, sprawiedliwa jak nikt na świecie, wypychana przez rzeczy z należnego sobie miejsca. Potem szły ciotki i szli kuzyni: cały ten gwarny tłumek, który spłynął z domów odpoczywających pod żaglami starych grusz i czereśni. Byli oni dalecy sobie i bliscy tą wzajemną wiedzą, bez której świat ich rozsypałby się w nieczytelną mozaikę. I Hortensja z tym chłopcem, co się miał stać mężem, zostali już przez nich ujęci we właściwą formę i przypisani do należnego sobie miejsca. I nie mogli z tego miejsca się ruszyć, nic o tym nawet nie wiedząc. A kiedy skręcali koło Floriana, który niezmordowanie lał swój strumień na zakrzepły ogień, wyszedł na próg domu kum Sznurek. I przygładzając przetrąconą w łokciu ręką żółty i nawisły wąs, przyglądał się idącym i wziąwszy z ławki płytki kapelusz dołączył do weselnej procesji. Dołączali również inni. A gdy szli koło cmentarza, odległego od drogi na dziesięć skoków zająca, przez zagon ziemniaków przesmykiwała pamięć tych wszystkich, którzy tam trwali. Oni mieli największe prawo rzec, że są już dojrzali do życia i do ślubu, bo teraz dopiero potrafiliby docenić każdy krok i każdy uczynek. Nie mówiąc już o tym, że dali życie tym, którzy żyją w Dolinie. A najgłośniej mogła dopominać się o swoje babka Hortensji: matka jej ojca. To od niej Hortensja otrzymała w spadku wypukłość czoła, ową rudawość włosów, wstydliwość i delikatność skóry skorej do kwitnięcia, kruchość ramion, ich delikatny zarys i szerokość bioder. Tam też szykowały się legowiska, drążone w glinie podchodzącej wodą, dla tych, co dojrzewali do swego losu. (Mieli tam oglądać w jedną jesień ¦ jamę otwartą i bezwstydną, w drugą ¦ następną. Bezwstyd ten miał porazić Hortensję i miała ¦ porażona ¦ po raz pierwszy dostrzec granice swego rozumienia, albo może ¦ po raz pierwszy miała stanąć przed wyborem, gdzie każda z dwóch możliwych dróg była drogą w niemożliwość. I wtedy, najprawdopodobniej, Hortensja ostatecznie przekroczyła próg dojrzałości, bowiem trzeba było liczyć się z wiecznością, gdyż czas ukazał swe krótkie nogi. I trzeba było żegnać się z kimś takim, kto ¦ jak stary ojciec ¦ był nie do pożegnania.) Tak właśnie idąc doszli pod białe mury kościelnego podwórza, wysokie i na wysokiej podmurówce. Kościół stał na wysoczyźnie usypanej wśród stawów, gdyż w to właśnie miejsce w roku 1682, przez trzy noce pod rząd Siła przerzucała budulec. Więc poddano się Sile, choć trzeba było sypać wzgórze i uj- mować je w kamienne cęgi. Ale dzięki temu wytrysnęło w podziemiach kościoła, za ołtarzem, źródło. Ono, wraz z kopią Ukrzyżowanego przywiezioną z Rzymu, sprawiło, że ściągały do kościoła pielgrzymki ze Słowacji i z Węgier, spod Tarnowa i z innych miejsc, o których się wie tylko z opowieści. Te czasy pamięta ojciec, albowiem tych czasów wcale nie musi przypominać, gdyż z pewnych względów z roku na rok stają się one coraz bliższe. Wówczas ojciec sprzedawał pielgrzymom wodę ze źródła, a ponieważ do źródła byle kogo nie dopuszczał kościelny, więc woda była z księżowskiego stawu, tego, gdzie dziś Dąbrowski hoduje karpie. Nieważne zresztą, skąd była woda, gdyż każda woda bez względu na miejsce jest wodą uświęconą, jako że wszystko, co żywe, jest z wody albo z powietrza, albo z ziemi. Ogień zaś jest oczyszczeniem tego, co powstało. Gdy Ryszard z Hortensją wstępowali na schody, uderzył jedyny dzwon i dzwonił na rozstawanie jednym, a na powitanie i zjednoczenie drugim. Niektórym ciotkom zaczęły się zwilżać oczy, choć jeszcze było przed czasem. Ale też ciotkom nie o czas tu chodziło, lecz o dolę ludzką, że jedni umierają, drudzy wychodzą za mąż, chociaż dopiero co się urodzili. Podobnie jak ci, co umarli ¦ dopiero co szli do ślubu. Dzwon bił trochę kulawo, bo pozostałe dzwony Niemiec przetopił na armaty i tylko on się zachował zagrzebany w gnoju. Weszli w przyćmioną jasność kościoła: po prawej stronie stali mężczyźni, po lewej kobiety, a na początku ustawione dwójkami dzieci. Wtedy to ojciec oddał Hortensję Ryszardowi pod ramię, a matka odeszła na bok i przykucnęła na krześle, na którym przytwierdzono nazwisko jej męża i jej własne imię. Zostali sami. Przed nimi stał ołtarz, na ołtarzu łodygi świec, a nad ołtarzem ¦ zaciągnięty na co dzień Janem Chrzcicielem ¦ krył się we wnęce wizerunek Ukrzyżowanego skopiowany w Rzymie, dalekim aż do nieprawdy. I on-ja trzymając za rękę Hortensję dziwił się wszystkiemu wokół, a szczególnie temu, że stoi przed ołtarzem. I doprawdy, trzeba było spojrzeć na nich z boku, aby ustawić ich właściwie i połączyć z tymi, co byli przed nimi i mieli być po nich, gdyż oboje wierzgali przeciwko podobnemu załatwieniu tego, co miało być ich jedyne, niepowtarzalne i własne. Zaś Hortensja otworzyła następną stronicę ze swej powieści i odczytała z wypiekami na twarzy dalszy ciąg tej historii, co zazwyczaj miała kończyć wszystkie historie. Ale już wiedziała, że powieść o tamtej Hortensji nie zgadza się z jej powieścią, bo ta była dopiero na drugim rozdziale. Przyszedł ksiądz, zagrzmiały organy i ksiądz (ten sam, któremu Hortensja wyznawała pierwsze grzechy, a wśród grzechów był i ten, że choć taka brzydka, to jednak zapragnęła kiedyś dotknąć wargami własnych ud, bo w tym miejscu miała skórę białą i miękką; i że była łakoma i zjadła czekoladę, co dla brata; i że nie wierzyła, aby istniało piekło, ale teraz wierzy. Wśród tych wyznań nie musiała wówczas jeszcze wyznawać, że przyrzekła sobie nigdy nie wychodzić za mąż, bo jest brzydka, więc jak podrośnie, wstąpi do klasztoru i tam będzie hodowała kwiaty), i kapłan kazał wstąpić im na stopnie, tam gdzie Hortensja nigdy nie stawała, tylko jej brat, gdy służył do mszy. I wstąpili na stopnie i ksiądz (o nim to również myślała Hortensja, że pewnie nie je, nie pije i nie chodzi tam, gdzie zazwyczaj chodzą ludzie, gdy poczują potrzebę) zaczął głośno wypytywać, czy chcą dobrowolnie i bez przymu- su. A gdy się Hortensja do tego przyznała, zapytał, czy się zgadza na dobrą i na złą dolę, i na to, że dopiero śmierć ma ich rozłączyć. Tu Hortensja zadrżała, gdyż nikt nie przymierzał do jej życia takiej miary, ale zgodziła się i na to, gdyż było to zapisane w roli, którą wykonywała za tamtą Hortensję z powieści. Gdy to wszystko mówili, w kościele było cicho, więc wróble mogły rozświergotać się na dobre. Były to te same wróble, z którymi prowadził wojnę kościelny, gdy Hortensja przychodziła, aby śpiewać na chórze ¦ solo, drżącym, choć mocnym głosem. I dzięki tym wróblom Hortensja nie rozpłakała się. A on ¦ ten mój przyjaciel sprzed lat ¦ przypomniał sobie inne miejsce i inny kościół, gdzie ćwierkały te same wróble. I być może te niezmordowane i wieczne wróble i dziś ratują podobnych młodych, którym kazano głośno odczytać książkę, co miała być książką z ich życia. A gdy uczyniono nad nimi wszystko co do litery i co do gestu i wszyscy, którzy przyszli, mogli wreszcie dać upust swej potrzebie łez (są one u kobiet w Dolinie tak niezbędne, jak sól do chleba), powrócili do domu zakotwiczonego mocno na skłonie wzgórza. Dom był domem ojca, gdyż on na tym miejscu, w którym jego ojciec wykosił kwadrat łąki, powołał go do istnienia i wznosił na swoich barkach, kamień po kamieniu i belka po belce. A od Żydów kupił blachy ocynkowanej, od Łemków świerków, którymi odgrodził świat wewnętrzny swego domu od świata szerszego niźli dom, choć równie bliskiego. Ziemię pod podłogi wozili z żoną taczkami i wwalali przez okno. A pod jeden węgieł ¦ dziś już nie wiedzieć który ¦ podłożyli srebrny pieniążek. A kiedy dom już wyrósł, wtedy ojciec oddał go we władanie matce, wprzódy zamówiwszy u stolarza zza góry meble ¦ ciężkie, bukowe, malowane na kolor dojrzałej wiśni. I na tym wiśniowym łóżku dwukrotnie jego żona (bo pierwsze urodziło się wcześniej) przynosiła mu owoc swego żywota. I z chłopaka stał się mężem, z męża ojcem. I takim już pozostał. Nie wiedzieć kiedy wszystko minęło i upłynęło i oto ojciec siedzi na weselu trzeciego dziecka. I wie już ¦ choć nie potrafi tego wypowiedzieć ¦ że wszystko, co jest trzykrotne, jest mnogie, a co jest mnogie, żyje swoim życiem. I dzieci jego żyją po swojemu i dla siebie: jedno za górą, drugie za rzekami i lasami, pozostało trzecie ¦ odchodzące... Siedzieliśmy ja-Ryszard i ona-Hortensja za stołem wśród ludzi, much i kotów, z których jeden krążył pod stołem odważny macierzyńskim głodem, drugi krył się za ścianą, stamtąd łapczywie wywąchując zapachy. A rudy pies bez przerwy głosił swą obecność, że wreszcie ojciec wpędził go do jego dziury, wyjście zawalając pniakiem. Siedzieliśmy niezręczni i niepotrzebni, chociaż na swoim miejscu i z pewnych względów nawet konieczni. I gdyby nie ta konieczność, ja i ona znajdowalibyśmy się w ogrodzie i leżąc gdzieś za krzakiem porzeczki patrzylibyśmy w niebo: ona myśląc o czymś niejasnym, trwożnym i smutnym, ja zaś ¦ oddając się rozpuście przestrzeni, której w mieście tak mało. A czerwone mrówki, buszujące w soczystych trawach, jak zawsze skaziłyby nasze nogi i uda swym kwasem, który przenika skórę znajdując w niej chłonne sztolnie. Ale siedzieliśmy nadal i dokładnie pamiętam to miejsce, i dokładnie ogarniam ten stół, na którym stały trzy półlitrówki i butelka rumu, którą kupiliśmy w Biczu, zmęczeni drogą i spieczeni słońcem. I pamiętam tego cielaka, który wisiał w stodółce, ujęty za przednie nogi jak człowiek, którego wyciągają z krwawej kąpieli: już obnażony ze skóry, sam martwy, lecz o pulsującym ciele. I pamiętam zapach surowicy i zapach mięsa, i słodycz krwi. Na stole cielak był już przyzwoity: z zapachem majeranku, bobkowego listka i jadła, któremu lato nie służy. Obsiedliśmy stół ¦ łapczywi i głodni ¦ bez żadnego porządku i hierarchii. I byliśmy w tym właśnie dniu i w tej chwili, ale też na granicy czasu: dla ojca czas już był przekroczony, więc powtórzony aż do nudności, aż do jednego czasu, który już zdaje się nie istnieć, zdaje się być bardziej przestrzenią niźli czasem. Bowiem w tej przestrzeni-czasie ojciec trwa jak w znajomym pokoju i cudowna woda ze źródła, i czasy za Austriaka, i pierwsza wojna światowa, która porozrzucała po polach ludzkie nogi i głowy, i budowanie domu, i czasy, gdy za złotówkę można było kupić kilo cukru, i czasy, gdy się żyło z kradzionej benzyny ¦ bowiem to wszystko jest w zasięgu ojcowskiego oka. Dla nas-zaś ¦ nie spełnionych ¦ czas dopiero się zaczyna obciążać pamięcią, tymczasem je st więc nie nasz, tylko naszego dzieciństwa lub wczesnej młodości, albo naszych ojców. Najbardziej przytomne chwili zdawały się być trzy ciotki ¦ początkowo podobne do siebie niby Chińczyk widziany po trzykroć, a za godzinę i dwie ¦ już nie do porównania i nie do poznania: trzy siostry jednego brata (i tamtych dwóch, których miałem nie znać do końca, choć jednego z nich poznałem, ale było to jakby widzenie się w przejściowym pokoju); widziały one najlepiej i najostrzej mnie i Hortensję obok mnie czy też mnie obok Hortensji. I wydawałem się im ja-on, po chłopskiej sprawiedliwości, tym miastem, które po kolei pożerało ich dzieci albo dzieci ich sąsiadów: dufnym w sobie, pysznym, wygodnym i nie znającym w niczym umiaru, a już szczególnie w babach, które w mieście stoją na ulicy jak klacz na jarmarku, że tylko patrzeć w zęby i brać. Widziały też po swojej babskiej sprawiedliwości i wydawał się im on-ja ¦ onieśmielony i onieśmielający, aż do śmiechu, ponadto cienkoręki, a więc robotny w sposób nie do odgadnięcia, jako też nieco panieński, choć już zalatywało od niego-mnie młodym kozłem. I wydawałem się im jeszcze na kilka innych sposobów. Na sposób ciemny i tajemny ¦ nasienny i siewny, jak też na sposób gwałtowny ¦ ściskający nogami i w nogach; a również ¦ w ten gnilny i ostatni już, od czego szło wszelkie nieszczęście i dla czego trzeba chować łzy. Hortensja zaś była ich własną dolą, powtórzoną nieco inaczej i lepiej, i jeszcze nie do końca. Była też bosym bieganiem po łące, zbieraniem kaczeńców i pieczarek, co rosły na wygonie, najchętniej po krowim łajnie; była też chodzeniem z tornistrem; kiepską jesionką i pięknym w kościele śpiewaniem; była Gorliczem, co za górą i dalekim miastem. I była ich matką, co dała swej wnuczce wszystko, co miała najlepszego, a czego nie chciała im dać, gdyż była nieużyta i niesprawiedliwa. Trzy ciotki, a każda mieszkała za inną górą, w innym, choć drewnianym domu. Jedna miała na imię Kaśka, druga Maryśka, trzecia Hanka. Ta trzecia była na wyciągnięcie ręki i wystarczyło wyjść na miedzę — choćby tę od jaszczurki — a już ciotka Hanka stała pod chałupą i założywszy ręce za fartuch gotowa była do pogawędki. Ciotka Kaśka mieszkała za skłonem wzgórza, dalekiego w swej rozległości aż po skraj nieba. Miała tam swoją strzechę, a nad strzechą gruszę cukrówkę, nadzwyczaj rodną, można rzec, że zasiewano ją co roku jak pole, a ona wschodziła płodnie aż do nieprzytomności. Dom podzielono sprawiedliwie na pół sienią; po lewej stronie stała krowa, czerwona, rasy polskiej, a więc nadzwyczaj ostra i skora w zapamiętaniu tknąć rogiem, ale dająca ¦ jak wszystkie krowy tej rasy ¦ mleko tłuste niby śmietana. Razem z krową ¦ jak wszędzie i jak u ojca również ¦ mieszkały króliki o uszach zwiędłych jak nie podlewany kwiat; miały tam swoją grzędę kury i dwie kury karliczki z kogucikiem karlikiem. Po prawej stronie były dwie izby, obie jasne i schludne, o oknach tak małych, że nie wszedłby tam krowi łeb. W sieni trzepotały gołębie, bieląc swym skrzydłem sczerniałą powałę i uchodząc pod strzechę niby błędny dym. Ciotka Maryśka mieszkała tak daleko, że aby ujrzeć jej miejsce, trzeba było iść całą godzinę na pierwszą górę beskidzkiego pasma i z tej góry spojrzeć w stronę północno-zachodnią. I wtedy wśród kopiastych wzgórz do połowy obrosłych lasem i rzuconych na ogromną michę ziemi ¦ dalekiej i sinej od tej obnażonej dali ¦ widziało się kępę drzew, a pod tymi drzewami Maryśczyne wychodźstwo. Bo ciotka Maryśka porzuciła przed laty Dolinę dla cygańskiego chłopaka, który pięknie grał na skrzypeczkach, i odeszła w zagórza. W odejściu tym odegrał swoją rolę ojciec, jako że był najstarszy wśród braci i przejął należne najstarszemu ojcostwo po tym, który umarł. Byli jeszcze i inni: kuzyni Hortensji, a synowie trzech ciotek. Była siostra Michalina z Henrykiem -swym mężem, co przyszedł z daleka, podobnie jak Ryszard. Była matka ¦ ukryta w sobie, więc nieznaczna i niezauważalna, prawie nie matka (aż do chwili, gdy wypiła kieliszek rumu i dostała rumieńców, i odezwał się w niej ten głos, który kazał jej, czy to była w polu, czy w domu, czy z cebrzykiem przy krowie ¦ śpiewać, aby ¦ widocznie ¦ sprzeciwić się tamtemu drugiemu głosowi, który szeptał jej na ucho i z którym szeptała po kątach, szybko i namiętnie). I była Matylda, jej siostra. Był też kum Sznurek z żoną, malutką, drobną, o główce zgrabnej jak u łasiczki. Kum Sznurek był stary jak jego rozległy dom, co przy Florianie. A stworzono Sznurka z samej kości i z wiechcia wąsów, i z dwóch siwych pędzli nad okiem ¦ równie siwym ¦ bo kum Sznurek nie miał szczęścia zmięknąć przy matce, gdyż wychował się on przy krowie. (A wychowałem się przy krowie ¦ prawi Sznurek, a gdy wszyscy nadstawiają ucha, zaczyna opowiadać. ¦ Jak się urodziłem ¦ opowiada i potrzaskuje starą kością, na której nic, tylko skóra ¦ jak się urodziłem, mamusia moja zostali sami, bo tatulo byli w Ameryce. Na siódmy dzień po urodzeniu matula stali przy kołysce i trzymali mnie przy piersi. Wtedy wchodzi Hałgas Franek. „Pochwalony”. Mamusia mu: ,,Na wieki...” A on jak nie stuknie mamusię w pierś. „Ty ¦ prawi ¦ psiawiaro jedna, nie znasz swego, nie wiesz, gdzie krowę paść!” Przewrócili się mamusia na ziemię, a on jak nie skoczy, jak nie zacznie matulę prać, siarka jedna. Taki był z niego bitnik sakramencki, że strach! Prał mamusię, kurcyfiks, że tylko bucało jej. Maryśka wyskoczyła, zaczęła krzyczeć, że Hałgas mamusię mordują. I ludzie mamusię uratowali. Na drugi dzień mamusi mleko zatrzymało i tak ino siedem dni mamusia mnie karmili. Od tego bicia dostali mamusia raka i zmarło się jej w pół trzeci roka. A tatulo w Ameryce pisali do domu list. Jak się należy zaczęli: „Niech będzie pochwalony...” I dalej ani rusz: ręka stanęła im i nie chce pisać. Poszli wtedy tatulo do Kompanii, zabrali swoje dolary i na okręt. A list ten pisali w ten dzień, kiedy mamusia umierali. I tak przy krowie się wychowałem.) I ci wszyscy, którzy byli na tej uczcie (a do stołu podawała Michalina, gdyż wypadło tak po starszeństwie i po sprawiedliwości, którą później mogła się żywić, aby tym większy mieć żal do innych), i ci, którzy być nie mogli ¦ a wśród nich dzieci Hortensji (te dopiero miałyby używanie, kiedy krajano tort wielki jak młyński kamień), a którzy jednak w jakiś sposób uczestniczyli w tamtym jedzeniu i tamtym piciu, a uczestniczyli też poprzez związki podziemne i ukryte, jak rodzice Ryszarda, którzy weszli w ziemię i w powietrze i zbliżyli się do stołu drogą podziemną, powracając do nich przez ciemną rzekę, co miała nie mieć powrotu, i płynąc też powietrzem, które przyjęło ich w sposób niewidzialny, lecz istotny ¦ wszyscy oni zamarli na chwilę, gdy błysnęło i od tego błysku poszedł dym. I teraz obecność ich widoczna jest ¦ lub domyślna ¦ na kawałku błyszczącego papieru. Niektórzy na zdjęciu mają szeroko otwarte oczy, a ci, którym oczy się przymknęły ¦ rozdziawili gęby. Wszyscy jednak cieszą się, gdyż udało się im obejść śmiertelność chwili i wejść do wieczności naszego wesela. Również trzy butelki wódki i butelka rumu, a także pasztet z królików i cielęca pieczeń oraz przywiędły bukiet weselnych róż od Słowika, który chytrze je ochładzał w piwniczce, również ten świat dostąpił wieczności. A gdy się dym rozszedł, Antek od ciotki Kaśki ¦ czerwony już i błyskający zuchwale okiem ¦ zaśpiewał głosem Doliny i okolic: tych nieco na wschód i na północ od Doliny. Był to głos twardy, idący z gardła i w gardło, zuchowaty i bezczelny nawet, ale w ten sposób, w jaki się okiełznuje ogiery i łapie buhaje za rogi. Śpiewał on o słoneczku, które na zachodzie, i o dziewczynie, co ma odprowadzić za las, a potem jeszcze raz, i o łez wylewaniu do białego fartuszka. A śpiewanie to można tak zapamiętać, choć za każdym razem zapamiętuje się ono inaczej, a to w zależności od głosu i od czasu śpiewania: Słoneczko na zachodzie, dziewczyno, odprowadź mnie! Odprowadź mnie za las i ja cię jeszcze raz, i tak się rozejdziemy! A jak się rozstawali, to rzewnie zapłakali ¦ do tego samego fartuszka białego łzy swoje wylewali. Marysiu, bywaj zdrowa! Jasieńku, bywaj zdrowy! Z wojenki prędko wróć, tylko mi się nie smuć, potem się pobierzemy! Po tym zaśpiewaniu obudził się głos w matce i ta wyszła ze swojej nieobecności i zaczęła istnieć w sposób czysty i nieposzlakowany: Był Pan Jezus na obiedzie u sąsiada na bankiecie. Wyszedł sobie dla ochłody, a dziewczyna niesie wody. Ty dziewczyno, spocznij sobie, bo nieczystą niesiesz wodę. A tym żeś ją tak zmąciła, siedmiu mężów utopiła. A ósmegoś żeś ty struła. Tym to, moja dziewko miła, tym żeś wodę pomąciła. Dziewka zbladła, krzyżem padła. Ty dziewczyno, nie lękaj się, weź krzyż święty, przeżegnaj się. Do kościoła ¦ spowiadaj się. Przeżegnaj się i idź z Bogiem. Tak się bardzo spowiadała, że aż ziemia drękotała. Organy jej same grały, a dzwony same dzwoniły. Po tym długim odezwaniu się matki były inne głosy, krótkie i rozzuchwalone: o panieńskiej cnocie, co jest jak pajęczyna, o płótnie i koszuli, co się do nóżek tulą. Wtedy wtoczył się na stół tort i rozsiadł się na nim ¦ pulchny i uśmiechnięty tłusto od ucha do ucha. I nawet wtedy, gdy rżnął go w gwiazdę nóż, nawet wtedy śmiał się on ¦ coraz słodziej i mdło, aż do nudności. Do tortu była herbata i była kawa parzona tak, aby miało się czym spluwać. I wszystko działo się, jakby samo przez się i jakby samo dla siebie. Bo i ojciec, i matka ¦ znów w ucieczce, tym razem w gadulstwo niepotrzebne i krzykliwe ¦ stracili formę, co miała ujmować to, co i tak było nie do uchwycenia. Więc się działo wesele samo przez się i pod wieczór poczęło się rozpełzać i wygasać, aż wygasło: dobrze nie zaczęte, a już skończone; wieczne i trwałe aż po dziś ¦ a tak mocno złączone z tamtą niedzielą, z tamtym sierpniem i z tamtym rokiem. I wyszliśmy przed dom, a nad domem zawisła chmura gwiazd płynących ciurkiem od jednego krańca po drugi i rozległ się taki wrzask świerszczy, że trzeba było wołać o pomoc jak podczas powodzi. A gdy to się stało, gdy noc obstąpiła zewsząd dom ojca i gdy dom ten zatopiła, aż osiadł na dnie ¦ dotykalnym i rośnym ¦ i gdy już goście rozeszli się co do jednego, bo nawet ciotka Maryśka odjechała w swoją stronę ¦ wtedy to rozpoczęło się brzemienne w skutkach karmienie niedojrzałości. Wprzódy jednak on-Ryszard i jego już żona, choć nadal Hortensja, powędrowali poza dom ojca. Za ogródkiem warzywnym, który upodobały sobie ślimaki, czaiły się mendle pszenicy przeinaczone, że nie wiedzieć, czy mendle to, czy w ciemności zaznaczona obecność czyjaś, kto jest wokół i wszędzie: w sposób przerażający, zuchwały i zapierający dech. Aby ubiec swój lęk¦ oboje nieuleczalni i na zawsze zlęknieni nocy ¦ aby więc ubiec lęku wybuch, wcisnęli się plecami w przygarbioną kopę, a ta oddała im całą swą ziemną moc. I zaczął się śpiew i mówienie zarżniętej ojcowską kosą pszenicy. Mówiła łodyga: Jestem podcięta i odłączona na zawsze od tego, co przyjęło ziarno i ścisnęło go w zimę lutą, i kazało, gdy przyszła przaśność wiosenna, rozmiękać i wypruwać z siebie całą moc ukrytą. I uchwyciwszy się korzeniami ¦ śmiertelna ¦ poczęłam wynikać z ziarna i nie pamiętam już, abym się kiedykolwiek lepiej czuła jak wówczas, gdy parłam do góry przeistaczając wszystko, co mi dały moje korzenie: wschodząc z gliny, grząskości i bagna, a wokół była taka cisza, że mogłam bez przeszkód nasłuchiwać tego, co we mnie. I tak, wsłuchana, gotowa byłam przysiąc, że znam tę jedyną rację, która kazała mi czynić tak, a nie inaczej. I byłam w sposób doskonały pełna, lecz nie spełniona, aż urodziłam kłos i ukołysałam go przez dwa miesiące. A on stał się moim pochyleniem, coraz niższym, i moim utrudzeniem, coraz cięższym. I stał się przyczyną tego zarzynania, które rozpoczęło się po wschodzie słońca, gdy rosa bujnie zaległa pole. Mówił kłos: Jestem tylko łodygi uwieńczeniem, omdlewam pod ciężarem ziarna, którym zwracam to, co zabrałem. Wielekroć zwracam, choć zabierałem raz jeden. I mówiły jeszcze trawy, które straciły zieloną krew i stały czarne niby sierść kota; mówiły one ze swej ciemności o tej skórze ziemi pełnej życia ukrytego, o korzeniach, które są skóry włóknem, i o źdźbłach, które pokornie podściełają się pod krowi jęzor, tak ostry jak stalowa tarka. A gdy skończyły one swój niemy śpiew, odezwał się wiatr, który zdradził swą wieczną tajemnicę, że jest niczym innym, jak tylko ziemskiej sierści gładzeniem i jej oddechem odnawianym co dzień, i jest głodem, który pożera wszystko, co chce żyć; a gdy wyczerpuje się jego nieograniczona cierpliwość, wówczas płonie płomieniem wysokim ¦ z tlenu, węgla i wodoru. Po tym zapanowała cisza kompletna i nawet świerszcze wstąpiły w tę ciszę owijając się nią jak płaszczem. I wtedy w piersi ich zadudniły dwa młoty napędzane krwią i rozległ się tętent konia, który gnał wprost z rżyska. Koń był szalony ¦ widać to było wyraźnie ¦ lecz jakby niepomny na swe szaleństwo zarył kopytem i utulony ciemnością nocy zastygł w zadumie. I podniosła się nad nimi zasłona, i ujrzeli ¦ bezpośrednio i wprost ¦ gwiazdy wielkie jak krople wyciśnięte z wnętrza tego, co bez miary. I zobaczyli jeszcze ten drugi kres, którego nie sposób przekroczyć, a nawet pomyśleć o przekroczeniu, bo to już jest równe szaleństwu. Więc ugięli się oboje ¦ naj- pierw Hortensja, która puściła jego dłoń w tym biegu ¦ i zaraz nazwali niebo zgodnie ze swym poczuciem rozsądku: Mleczną Drogą, i wyśledzili na niebie Kasjopeję, Krzyż Północy i Wielką Niedźwiedzicę. A ta ¦ litościwie ¦ spuściła im kroplę mleka, która przeszyła niebo na ukos i dotknęła warg smakiem dzikiej sierści, piołunu i gniecionej wiśni. Wyszli ze swego ukrycia. Przy warzywniku powitała ich kotka, podchodząc blisko, ale nie dając się ująć, a rudy pies zadzwonił łańcuchem, zaszczekał i urwał w pół głosu. Wśliznęli się do ciemnego domu, po dwóch stopniach od strony podwórka. Podłoga zaskrzypiała raz jeden w tym miejscu, co zawsze. Jakby na dany znak zaćwierkał świerszcz jakimś sposobem zabłąkany w domu i zachrobotały karaluchy swoimi nóżkami jak stalowe strużyny. Natychmiast upadli w ciemność swego pokoju-kuchni; trzymając się ścian podnieśli się z tego upadku, aby krok po kroku opanować izbę. Wtedy Hortensja poczuła, że otwiera się następna kartka książki, z której czytała od rana. I zgodnie z wyczytanym porzuciła wszelką nadzieję na teraz i już bez nadziei, przelękniona, z nosem w tej książce, zrzuciła z siebie szyfonową sukienkę, co z Ameryki, i została w tym, co miało być widziane tylko przez nią i przez tego, o kim była mowa w książce. A wtedy on ¦ jakby czytając z tej samej stronicy ¦ zrobił to samo. I oboje nagle poczuli tę grzeszność, którą aby okupić, trzeba było lat. I poczuli ciekawość niewspółmierną do tego, co się miało stać, i być może, iż ta ciekawość dotyczyła zupełnie czego innego, co przed nimi umykało, choć mieli to w zasięgu ciała. Grzeszni, wczytani w jedną książkę, przylgnęli do siebie i w taki sposób uratowali się przed całkowitą klęską, bowiem nagle książka poczęła płonąć i rozsypywać się w popiół, że pozostali zupełnie bez wszelkiej wiedzy, bez doświadczenia i bez przykładu. I tak nie nauczeni, niezręczni i ślepi, mając tylko siebie, trzymali się w objęciach, aż odezwał się głos, który począł mówić za nich. Był to głos zagubiony w ciele, a szczególnie w okolicach piersi, na karku za uchem i tam, gdzie Hortensja ucałowała się, gdy przed laty odkryła ową gładkość i miękkość, co stało się przyczyną grzechu zapamiętanego i odpuszczonego w kościele na górce. I wtedy rozpoczął się śpiew, delikatny i przenikliwy. Najpierw przemówił gwóźdź, tuż nad nimi, zanurzony do połowy w świerkowej belce: Jestem włosem wyjętym z płonącej czeluści. Moje życie było blaskiem, moja śmierć przejściem przez czerwień szkarłatną w szarą srebrzystość. Już obumarły, wdzierałem się między sploty żywiczne i poczułem na powrót gorąco życia, i blask mój powrócił do mnie ¦ w iskrze, co pod młotem. Aż usnąłem w tym skurczu rozdzierającym i śpiew mój jest śpiewem zapomnienia. Przemówiła belka, tubalnie, lecz cicho jak we śnie: Niebo było moją miłością, obdarzona skrzydłami ulatywałam ponad przestrzenią, która słała się u moich stóp ¦ daleka aż po granatowe zęby Tatr. I runęłam ścięta z nóg, sklejona krwią, której mi ubywa. I powleczono mnie w doliny i wnętrze moje tuli robaka o mocnych żuchwach. Jestem rozdzierana na wylot i tylko raz do roku przychodzi do mnie mój kochanek ¦ potajemnie ¦ i dotyka mego ciała, a gdy odchodzi, płaczą pająki w mych szparach. Wtedy przemówił pająk, spuszczając kroplę jadu, która spłynęła po nitce dotykając czoła i znacząc go niezmywalnym piętnem. Zwalili się w przepaść ¦ naznaczeni i słabi ¦ jakby wszystkie moce opuściły ich. A gdy ucichli zupełnie, w oknie stanął łysy starzec, świecąc kulą swej czaszki, i przyłożywszy nos do szyby, śmiał się. I grubym paluchem przełknął szybę, jakby była z samego światła, gmerząc w pościeli. I pościel rozkwitła czerwienią ¦ wstydliwą i jątrzącą. A na środek pokoju ¦ rozjaśnionego dogasającym pożarem ¦ wbiegła mysz, wlokąc w ostrych zębach skowronka zarżniętego na śmierć. Leżeliśmy w naszym pokoju, wszystko mając w świeżej