Strona 1 Strona 2 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Złote Ebooki. Strona 3 Strona 4 Pomóż uzależnionym! Integralny program proilaktyczny w szkole Poradnik dla nauczycieli i wychowawców Strona 5 2 Strona 6 Marian Łakomski Pomóż uzależnionym! Integralny program proilaktyczny w szkole Poradnik dla nauczycieli i wychowawców Oicyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007 3 Strona 7 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007 Adiustacja: Małgorzata Miller Korekta: Agnieszka Hebda Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak ISBN 978-83-7308-811-5 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected] 4 Wydanie III, Kraków 2007 Strona 8 Spis treści W s t p ....................................................................................................... 7 Rozdział 1 Problemy alkoholowe w wieku dorastania oraz ich przyczyny .................. 11 1. Charakterystyka uzale nienia alkoholowego .................................... 11 2. Uwarunkowania inicjacji alkoholowej dzieci w wieku szkolnym ..... 21 3. Skutki uzale nienia alkoholowego w wieku szkolnym ..................... 29 Rozdział 2 Przyczyny małej skuteczno ci obecnie stosowanych programów profilak- tycznych ..................................................................................................... 37 1. Kryterium zewn trzne oceny programów profilaktycznych .............. 39 2. Kryterium wewn trzne oceny programów profilaktycznych ............. 48 Rozdział 3 Zało enia teoretyczne integralnego programu profilaktyki uzale nienia al- koholowego ................................................................................................ 55 1. Personalistyczna koncepcja człowieka jako punkt wyj cia integral- nego programu profilaktycznego ....................................................... 55 2. Elementy informacyjne integralnego programu profilaktycznego uza- le nie ................................................................................................ 60 2.1. Informacje dotycz ce ciała człowieka ........................................ 61 2.2. Informacje dotycz ce funkcjonowania psychiki ........................ 62 2.3. Informacje dotycz ce rozwoju moralnego ................................. 63 2.4. Informacje dotycz ce podstawowych elementów duchowo ci w człowieku ................................................................................ 65 2.5. Informacje dotycz ce relacji interpersonalnych ......................... 66 2.6. Informacje dotycz ce prawidłowej komunikacji ........................ 67 5 Strona 9 Spis treści 3. Elementy formacyjne programu ........................................................ 69 3.1. Motywacja wychowanków ......................................................... 70 3.2. Kształtowanie dojrzałych postaw dzieci w wieku szkolnym ..... 71 Rozdział 4 Znaczenie komunikacji w profilaktyce uzale nie 79 1. Społecze stwo informacyjne a komunikacja mi dzyludzka ............. 79 2. Komunikacja bez przemocy ............................................................... 81 2.1. Aplikacje praktyczne .................................................................. 84 Rozdział 5 Współpraca szkoły i rodziny w realizacji integralnego programu profilak- tycznego ...................................................................................................... 91 1. Rola rodziny w wychowaniu do trze wo ci ...................................... 91 1.1. Formowanie dojrzało ci w sferze psychofizycznej .................... 92 1.2. Formowanie dojrzało ci moralnej i duchowej ............................ 94 1.3. rodowisko rodzinne a nabywanie kompetencji interpersonalnych 98 2. Formy współpracy rodziny i szkoły .................................................. 100 3. Współpraca instytucji wspomagaj cych szkoł i rodzin w realizacji programu profilaktycznego .................... ........................................... 104 3.1. Samorz dy lokalne ..................................................................... 104 3.2. Ko ciół ........................................................................................ 105 3.3. Słu ba zdrowia ........................................................................... 108 3.4. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne ..................................... 109 3.5. Ruchy samopomocowe ............................................................... 111 3.6. O rodki pomocy społecznej ........................................................ 113 3.7. Prokuratura, policja, s dy rodzinne ............................................ 115 3.8. Mass media ................................................................................. 117 Rozdział 6 Projekt integralnego programu profilaktycznego dla szkoły ...................... 119 Z a k o c z e n i e ......................................................................................... 141 B i b l i o g r a f i a .......................................................................................... 145 6 Strona 10 Wstęp Obecnie jednym z najwi kszych zagro e dla dzieci i młodzie y w Polsce jest uzale nienie od alkoholu – zło ony stan chorobowy, który wi e si zwykle z intensywnym kryzysem we wszystkich sferach ludzkiego ycia. Alkoholizm prowadzi nie tylko do zaburze fizjologicznych, ale równie do psychicznych i duchowych. Opublikowane w 1997 roku badania ujawniły obraz zmian w spo yciu alko- holu przez młodzie w latach osiemdziesi tych i dziewi ćdziesi tych. Z bada tych wynika, e we wspomnianym okresie: – nast pił gwałtowny, skokowy wzrost spo ycia alkoholu przez młodzie ; – w ród młodzie y najwi cej pij cej utrzymał si stały trend wzrostu spo ycia alkoholu; – zmniejszyła si liczba abstynentów w ród dzieci i młodzie y; – obni ył si wiek inicjacji alkoholowej, a tak e lobby proalkoholowe rozwin ło działalno ć marketingow skierowan wprost do młodzie y, a nawet dzieci1. Szczegółowe wyniki bada ujawniły te zale no ć zachowa młodzie y od zachowa ludzi dorosłych. Zwi kszone picie w ród młodzie y zwi zane jest ze wzrostem spo ycia alkoholu przez dorosłych, odnotowanym na pocz tku lat dziewi ćdziesi tych. Szczególn uwag nale y zwrócić równie na szkody ponoszone przez dzieci i młodzie z powodu picia alkoholu przez rodziców. W Polsce yje około 1,5–2 milionów dzieci alkoholików. Dzieci te maj bardzo niekorzystne warunki rozwojowe, co powoduje, e s mniej odporne i cz ciej choruj fizycznie. Rozwijaj si te u nich okre lone zaburzenia emocjonalne, cz sto s ofiarami przemocy i nadu yć seksualnych ze strony najbli szych człon- ków rodziny lub ich otoczenia. Dzieci te stanowi tak zwan grup ryzyka pod wzgl dem prawdopodobie stwa uzale nienia. Grupa ta wymaga bardzo pilnego stworzenia stosownych programów pomocy. Dotychczasowa pomoc jest nie- wystarczaj ca, mimo sporych wysiłków podejmowanych przez gminy, ko cioły i organizacje pozarz dowe. 1 Por. Profilaktyka i rozwi zywanie problemów alkoholowych w Polsce w 1997 roku, PARPA, „Alkohol a Zdrowie” 1998, nr 22, s. 46–48. 7 Strona 11 Wst p Głównym motywem podj cia niniejszej pracy jest niepokój wychowawczy w obliczu wielko ci zagro e i szkód alkoholowych w ród dzieci i młodzie y. W okresie szkolnym młodzi ludzie podejmuj próby eksperymentowania z ró - nymi rodkami odurzaj cymi, a przede wszystkim z alkoholem. Opieraj c si na badaniach polskich i obcych, wymienia si liczne negatywne konsekwencje picia alkoholu przez dzieci. S to: wypadki (zwłaszcza drogowe) i wynikaj ce z nich zgony, kalectwo czy inne kłopoty ze zdrowiem, przest pstwa, gwałty, niepowo- dzenia szkolne, konflikty z rodzicami i otoczeniem, łatwiejszy dost p do innych szkodliwych u ywek (substancji). Wczesna inicjacja alkoholowa jest uwa ana przez specjalistów za jedn z głównych przyczyn pó niejszych trudno ci, z któ- rymi borykaj si ludzie doro li (np. w karierze zawodowej). Wa nym motywem zainteresowania si tym tematem jest stwierdzona mała skuteczno ć elementarnych i najbardziej popularnych programów profilaktycz- nych dla szkół2. Programy te w du ej mierze s wspomagane przez Pa stwow Agencj Rozwi zywania Problemów Alkoholowych (PARPA), a od 1997 roku s współfinansowane przez gminy. Programy te zawieraj opracowane „technologie”, tzn. opisan strategi działania, struktur , materiały pomocnicze oraz schemat realizacji. Wi kszo ć z nich jest stale poddawana badaniom naukowym pod wzgl - dem ich skuteczno ci i ulepszana w miar dostarczania wyników tych bada . Na podstawie tych bada mo na stwierdzić, e efekty stosowanych programów s nieproporcjonalne do ponoszonych wysiłków i rodków finansowych3. Skuteczno ć tych programów jest niewielka z kilku przyczyn. Po pierwsze, opieraj si one na fragmentarycznej koncepcji wychowanka, bior c pod uwag głównie jego sfer emocjonaln . Po drugie, w zbyt małym stopniu uwzgl dniaj negatywny dla ycia w wolno ci i abstynencji kontekst społeczny i kulturowy4. Programy te skupiaj si na uczeniu wychowanka asertywnego wyra ania emocji oraz sztuki odmawiania w obliczu szkodliwej presji otoczenia. Tymczasem okazuje si , e najwa niejsz przyczyn zagro e si gania po substancje uzale niaj ce przez dzieci i młodzie nie jest ani zła wola, ani lekkomy lno ć czy przypadkowa ciekawo ć, ani skłonno ci czy uwarunkowania genetyczne organizmu, lecz kryzy- sy – bolesne stany emocjonalne. Z tego wła nie wzgl du substancje uzale niaj ce nie s jednakowo atrakcyjne dla wszystkich. Okazuj si one atrakcyjne w stopniu 2 J. Szyma ska, Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Warszawa 2000, s. 51–73. 3 Por. K. Bobrowski, K. Ostaszewski, Ocena skuteczno ci programów profilaktyki alkoholowej „Noe + Drugi Elementarz”, „Problemy Alkoholizmu” 1997, nr 7, s. 6–9. 4 Por. Z. Sareło, Postmodernistyczny styl ycia i my lenia [w:] Postmodernizm: wyzwanie dla chrze cija stwa, red. Z. Sareło, Pozna 1995, s. 9–27. 8 Strona 12 Wstęp proporcjonalnym do kryzysu, którego do wiadcza wychowanek. Kryzys ten ob- jawia si bolesnymi prze yciami, wobec których rodzi si pokusa, by „poprawić” sobie nastrój albo „uciec” od problemów5. Fakt powi zania kryzysu ycia z inicjacj alkoholow i wchodzeniem na drog uzale nie powinien być uwzgl dniany we wszystkich rodzajach działa profilaktycznych. Celem niniejszej publikacji jest opracowanie zało e integralnego progra- mu profilaktycznego dotycz cego wychowania w trze wo ci dzieci i młodzie y. Taki program b dzie nie tylko przekazywał informacje o substancjach uzale - niaj cych i uczył kompetentnych zachowa wobec własnych emocji, lecz tak- e kształtował u wychowanków dojrzałe postawy wobec siebie i wiata zewn - trznego. Warunkiem opracowania integralnego programu wychowania w trze wo ci jest cało ciowe i realistyczne rozumienie wychowanka i jego sytuacji egzy- stencjalnej. Tego typu spojrzenie na wychowanka oznacza, e jego ewentualne problemy z alkoholem lub zdolno ć do zachowania abstynencji wynikaj nie ze skłonno ci biologicznych czy emocjonalnych, ale przede wszystkim s uwa- runkowane jako ci jego wi zi mi dzyosobowych i jego dojrzało ci etyczn . W tej perspektywie profilaktyka uzale nie polega nie tylko na promowaniu zdrowia fizycznego i psychicznego, lecz tak e, a nawet przede wszystkim na poprawianiu jako ci wi zi mi dzyosobowych oraz pogł bianiu etycznej wra li- wo ci wychowanka i jego najbli szego rodowiska: rodzinnego, rówie niczego, szkolnego i społeczno-kulturowego. Skuteczna profilaktyka polega bowiem na takim wychowaniu, które pozwala na odró nienie tego, co rozwija, od tego, co deprecjonuje, aby budować umiej tno ć kierowania własnym yciem w sposób wiadomy i odpowiedzialny. Praca składa si z sze ciu rozdziałów. Rozdział pierwszy ukazuje natur uzale nie oraz przyczyny i skutki inicjacji w wieku szkolnym. Rozdział dru- gi podaje przyczyny małej skuteczno ci dotychczas stosowanych programów profilaktycznych. Rozdział trzeci przedstawia personalistyczn koncepcj czło- wieka jako podstaw w opracowaniu integralnego programu profilaktycznego, którego stosowanie stwarza skuteczniejsz ni dot d ochron dzieci i młodzie y przed uzale nieniami. Rozdział czwarty dotyczy funkcjonowania społecze stwa informacyjnego i przedstawia metod komunikacji bez przemocy i jej aplikacje praktyczne. Rozdział pi ty zawiera zasady współpracy rodziny i szkoły oraz ró nych instytucji wspieraj cych szkoł i rodzin w realizacji integralnego pro- gramu. W rozdziale ostatnim przedstawiony jest projekt integralnego programu 5 Por. M. Dziewiecki, Młodzie wobec alkoholu, „Ateneum Kapła skie” 1997, nr 1, s. 61. 9 Strona 13 Wst p profilaktycznego, metody i formy pracy oraz spodziewane osi gni cia na ró nych etapach edukacji. Niestety, chocia na przestrzeni ostatnich kilku lat rodowisko szkolne zosta- ło obj te szerokimi oddziaływaniami profilaktycznymi, to oddziaływania te nie uwzgl dniaj szeroko rozumianego charakteru profilaktyki. Zdecydowana bowiem wi kszo ć programów profilaktycznych, które s obecnie stosowane w polskich szkołach i innych placówkach wychowawczych skupia si jedynie na cielesno ci i emocjach, natomiast pomija inne wymiary osoby ludzkiej. Z tego wła nie powodu konieczne jest opracowanie zało e programu profilaktycznego, który dostrzegał- by wszystkie uwarunkowania inicjacji alkoholowej oraz uwzgl dniał bioetyczny wymiar pracy wychowawczej w dziedzinie wychowania do trze wo ci. Publikacja ta jest przeznaczona w szczególny sposób dla nauczycieli i wy- chowawców, a tak e rodziców, którzy nie maj profesjonalnego przygotowania w zakresie profilaktyki uzale nie , a którzy mog pomagać innym, zwłaszcza dzieciom i młodzie y, w ochronie zagro onej wolno ci. 10 Strona 14 Rozdział 1 Problemy alkoholowe w wieku dorastania oraz ich przyczyny Problemy alkoholowe oznaczaj ró norodne zagro enia oraz negatywne zjawiska zwi zane z nadu ywaniem alkoholu i chorob alkoholow . Prowadz one do degradacji psychofizycznej, a tak e duchowej, społecznej i ekonomicznej poszczególnych osób, rodzin i całych rodowisk. Tego typu problemy dotycz wielu krajów, niezale nie od istniej cych w nich ustrojów społeczno-politycznych czy warunków ekonomicznych. W Polsce rozmiary szkód spowodowanych piciem alkoholu s tak wielkie, i mo na je traktować jako epidemi społeczn , która bezpo rednio czy po rednio dotyczy wi kszo ci Polaków. 1. Charakterystyka uzależnienia alkoholowego Najbardziej dramatycznym skutkiem inicjacji alkoholowej w wieku dora- stania jest wchodzenie na drog uzale nienia od alkoholu. Charakterystycznym zjawiskiem we współczesnym wiecie jest wyst powanie patologicznych form zachowania, które przez WHO okre lane s jako uzale nienia. Uzale nienia ko- jarzone s zwykle z długotrwałym u ywaniem i nadu ywaniem takich substancji chemicznych, jak: alkohol, narkotyki i leki, co prowadzi z jednej strony do nawyku ich za ywania, z drugiej za – ma negatywne skutki biologiczne, psychiczne, duchowe i społeczne dla człowieka, który im ulega. Istnieje wiele ró norodnych definicji uzale nienia. Jedne z nich stwierdzaj , e o uzale nieniu mo na mówić wtedy, gdy jaki rodek lub czynno ć przestaj słu yć człowiekowi zgodnie z jego przeznaczeniem, a staj si dla niego celem samym w sobie. Inne podkre laj , e uzale nienie to nawykowe zachowanie ograniczaj ce wolno ć ludzkich pragnie . 11 Strona 15 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Złote Ebooki.