Strona 1 John Fowles Mag (Przełożyła: Ewa Fiszer) Strona 2 PRZEDMOWA Nie jest to wprawdzie w sensie tematycznym czy narracyjnym nowa wersja Maga, stanowi jednak coś więcej niż tylko przeróbkę stylistyczną. Wiele scen napisałem prawie w całości od nowa, jedną czy dwie dodałem. Obrałem taką dość niezwykłą drogę wcale nie dlatego – jeżeli listy mogą być jakimkolwiek sprawdzianem – że książka ta wzbudziła większe zainteresowanie od poprzednich. Dawno już nauczyłem się godzić z faktem, że powieść, która mnie jako pisarzowi podobała się najmniej (niezadowolenie takie wyrażało również wielu pierwszych recenzentów), nadal podoba się najbardziej większości moich czytelników. Mag ukazał się w 1965 roku jako trzecia moja książka, ale pominąwszy datę publikacji jest właściwie pierwszą moją powieścią. Zacząłem ją pisać w początku lat pięćdziesiątych i zarówno narracja, jak i nastrój uległy licznym przemianom. W pierwotnej wersji maszynopisu występował czynnik zdecydowanie ponadnaturalny – próbowałem stworzyć coś w rodzaju arcydzieła Henry Jamesa W kleszczach lęku. Nie miałem jednak wówczas żadnego spójnego poglądu na to, do czego zmierzam zarówno w życiu, jak i w tej książce. Bardziej obiektywna strona mojej natury nie pozwalała mi wierzyć, że kiedykolwiek będą mnie wydawać, subiektywizm nie pozwalał porzucić mitu, który tak niezręcznie i pracowicie próbowałem stworzyć; z owego okresu najlepiej zapamiętałem to, że stale musiałem rezygnować z kolejnych wersji z powodu nieumiejętności wyrażenia tego, co chciałem napisać. Zarówno niedostatki techniki, jak i ta dziwna cecha wyobraźni, która wydaje się raczej niezdolnością zapamiętania tego, co istnieje, a nie tym, czym jest w rzeczywistości, czyli niemożliwością wywołania nie istniejącego – w przykry sposób hamowały postępy pracy. Sukces Kolekcjonera w 1963 roku dodał mi jednak trochę wiary we własne siły i naturalnie pracę nad tym tekstem, bez końca torturowanym i przerabianym, uznałem za znacznie pilniejszą niż dokończenie wielu innych powieści zaczętych w latach pięćdziesiątych, choć podejrzewam, że przynajmniej dwie Strona 3 z nich bardziej nadawały się do publikacji i mogłyby znacznie lepiej przysłużyć się mojej reputacji literackiej, w każdym razie w Anglii. W 1964 roku zabrałem się do pracy, zestawiłem i poprawiłem wszystkie wcześniejsze szkice. Mimo to Mag pozostawał ciągle powieścią nowicjusza, spod warstwy fabularnej wyzierał notatnik z wyprawy na nieznany ląd, często zabłąkanej i źle zaplanowanej. Nawet w ostatecznej, opublikowanej formie książka ta była dziełem przypadku i naiwnej intuicji w stopniu znacznie większym, niż mogą to sobie wyobrazić bardziej wyrafinowani czytelnicy; najcięższym zarzutem, jaki spotkał mnie ze strony krytyki, było potępienie powieści jako wykalkulowanego na zimno ćwiczenia, jako gry intelektualnej. A przecież jedną z (nieuleczalnych) wad tekstu była próba ukrycia nieustannych zmian, jakim ulegał w trakcie pisania. Poza oczywistym wpływem Junga, którego teorie bardzo mnie w tym okresie interesowały, dużą rolę w procesie pisania odegrały trzy inne książki. Byłem do tego stopnia świadom zapożyczeń z Mojego przyjaciela Meaulnes Alaina Fourniera, że w czasie przygotowywania nowej wersji tekstu usunąłem kilka zbyt wyraźnych odniesień. Może badaczowi podchodzącemu formalnie do sprawy nie narzucają się te paralele, ale Mag byłby zupełnie im książką, gdyby nie istniała jego francuska poprzedniczka. Mocą oddziaływania Mojego przyjaciela Meaulnes na sfereę pozaliterackich doświadczeń (przynajmniej niektórych z nas) chciałem nasycić także własną książkę. Inny błąd Maga, na który również nie mogę już nic poradzić, płynie z mojej niezdolności zauważenia, że wyraża on charakterystyczną tęsknotę wieku dojrzewania. Przynajmniej dojrzewanie bohatera Alaina Fourniera jest wyraźne i określone. Może się wydać dziwne, że kolejną książką, która wywarła na mnie wpływ, był niewątpliwie Bevis Richarda Jefferiesa, silnie oddziałujący na mą dziecięcą wyobraźnię. Jestem przekonany, że powieściopisarz, świadomie bądź nieświadomie, zostaje ukształtowany w bardzo młodym wieku, a Bevis ma jedną cechę wspólną z Moim przyjacielem Meaulnes – jest projekcją świata zupełnie odmiennego niż ten, jaki widzi dziecko zamożnych rodziców, za które musiałem wówczas uchodzić. Przytaczam to jako przypomnienie, że Strona 4 wpływy tego rodzaju lektur działają na nas jeszcze długo po tym, kiedy wyraźnie już z nich wyrośliśmy. Początkowo nie zdawałem sobie sprawy, że u podstaw Maga leży jeszcze jedna książka; uświadomiła mi to pewna spostrzegawcza studentka z Uniwersytetu w Reading, która w wiele lat po jego wydaniu napisała do mnie, wskazując na liczne podobieństwa z Wielkimi nadziejami. Moja korespondentka nie mogła wiedzieć o tym, że jest to jedyna powieść Dickensa, którą zawsze bezkrytycznie podziwiałem i lubiłem (i dzięki której wybaczam mu tak wiele innych niedociągnięć); że kiedy zacząłem pisać wła- sną powieść, Wielkie nadzieje były tematem wykładów, w których z ogromną przyjemnością przedstawiałem je jako książkę wzorcową; że przez długi czas nosiłem się z zamiarem uczynienia Conchisa kobietą i że pomysł ten przetrwał w postaci pani de Seitas. W obecnej nowej wersji książki dodałem jeden niewielki ustęp, składając hołd temu nie dostrzeżonemu wcześniej wpływowi. Krótkiego wyjaśnienia wymagają dwie nieco większe zmiany. W dwu scenach motyw erotyczny został znacznie wzmocniony. Traktuję to po prostu jako skorygowanie wcześniejszego braku odwagi. Inna zmiana dotyczy zakończenia. Choć jego ogólny zamysł nigdy nie wydawał mi się tak niejasny jak niektórym czytelnikom (może dlatego, że nie przywiązywali należytej wagi do dwuwiersza z Pervigilium Veneris, który zamyka książkę), przyznaję, że mogłem mniej dwuznacznie oznajmić pożądane następstwa... więc zrobiłem to teraz. Żaden pisarz nie wyjawia chętnie głębszych biograficznych uwarunkowań swojego dzieła, którymi rzadko są konkretne fakty i zajęcia; ja również nie stanowię pod tym względem wyjątku. Ale moją wyspą Phraxos („ogrodzoną” wyspą) była prawdziwa grecka wyspa Spetsai, gdzie w latach 1951—1952 uczyłem w prywatnej szkole z internatem, która jednak nie bardzo przypominała wtedy, szkołę opisaną w książce. Gdybym próbował Strona 5 odmalować prawdziwy obraz tej szkoły, musiałbym napisać powieść komiczną.* Dobrze znany milioner grecki, który teraz objął w posiadanie część wyspy Spetsai, nie jest w żaden sposób powiązany z moim fikcyjnym milionerem; zresztą pan Niarchos przybył na wyspę znacznie później. Również ówczesny właściciel willi na „Bourani”, której wygląd zewnętrzny i cudowne położenie opisałem w książce, nie był bynajmniej pierwowzorem dla mojej postaci, chociaż podobno staje się to teraz jeszcze jedną miejscową legendą. Widziałem tego pana, który jest przyjacielem starszego Venizelosa, jedynie dwa razy, i to przelotnie. Zapamiętałem natomiast jego dom. Nigdy już nie wróciłem na wyspę Spetsai, ale z tego, co słyszę, dziś trudno byłoby ją sobie wyobrazić taką, jaka była wtedy. Wówczas żyło się tam w skrajnym osamotnieniu, chociaż w szkole było zawsze dwóch nauczycieli Anglików, nie jeden jak w książce. Miałem szczęście, że moim przypadkowym kolegą, dziś już starym przyjacielem, okazał się Denys Sharrocks. Był wyjątkowo oczytany i znacznie więcej ode mnie wiedział o Grekach. On pierwszy zaprowadził mnie do willi. Niedługo przedtem posta- nowił zrezygnować z własnych ambicji literackich. Oświadczył z wymuszonym uśmiechem, że podczas poprzedniej wizyty w „Bourani” napisał ostatni wiersz w swoim życiu. W jakiś szczególny sposób rozpaliło to moją imaginację, ta dziwnie odosobniona willa, jej wspaniałe otoczenie, kres złudzeń przyjaciela. Kiedy po raz pierwszy zbliżaliśmy się do owej willi usytuowanej na przylądku, usłyszeliśmy dźwięki naprawdę niezwykłe w tym klasycznym pejzażu... nie dostojny klawesyn z mojej książki, ale dźwięki absurdalnie przywołujące na pamięć walijską kaplicę. Mam nadzieję, że ta fisharmonia jeszcze tam jest. Ona również dała czemuś początek. Obce twarze na wyspie – nawet twarze greckie – należały wówczas do rzadkości. Pamiętam, jak pewnego dnia do Denysa i do mnie podbiegł chłopiec, by oznajmić, że z parowca płynącego z Aten wysiadł Anglik, i jak puściliśmy się obaj na podobieństwo dwóch Livingstone'ów, aby powitać tego niesłychanego przybysza na naszej opuszczonej wyspie. Innym razem * Istnieje inna, niezwykła powieść o tej szkole: Kennetha Matthewsa Aleko (Peter Davies, 1934). Francuski pisarz Michel Dèon opublikował autobiograficzny La balcon de Spetsai. (Gallimard, 1961). Strona 6 spieszyliśmy pokłonić się kolosowi z Maroussi Henry Millera, Katsimbalisowi. Było wtedy w Grecji coś z wzruszającej atmosfery jednej wioski. Spetsai, poza granicami jej zamieszkanej części, była naprawdę, nawiedzona, tyle że przez duchy subtelniejsze i piękniejsze od tych, które ja stworzyłem. Cisza lasów piniowych miała charakter niezwykły, podobna wiecznie białej stronicy czekającej na nutę czy słowo; nie doświadczyłem podobnej ciszy w żadnym miejscu. Dawała dziwne poczucie nieistnienia czasu i uczestnictwa w narodzinach mitu. Wydawało się nieprawdopodobne, by w takim miejscu mogło się coś wydarzyć, a jednak przez cały czas za- powiedź wydarzeń zdawała się unosić w powietrzu. Genius loci bardzo przypominał najwspanialsze wiersze Mallarmégo o niewidzialnym wzlocie, o słowach bezradnych wobec tego, co nie da się wyrazić. Trudno mi ocenić znaczenie tego doświadczenia dla mnie jako pisarza. Przepoiło i naznaczyło mnie ono o wiele głębiej niż jakiekolwiek towarzyskie czy fizyczne przeżycia i doznania z wyspy. Wiedziałem już wtedy, że jestem pod wieloma względami permanentnym wygnańcem z angielskiego społeczeństwa, ale powieściopisarz musi osiągnąć jeszcze głębsze stadia wygnania. Zewnętrznie było to na pozór doświadczenie przygnębiające, o czym przekonało się wielu młodych kandydatów na pisarzy i malarzy, którzy udali się do Grecji w poszukiwaniu natchnienia. Płynące stąd poczucie nieudol- ności i duchowego otępienia zwykliśmy nazywać „egejską chandrą”. Trzeba być bardzo dojrzałym artystą, by stworzyć wartościowe dzieła w otoczeniu najczystszych i najbardziej harmonijnych pejzaży tej planety, zwłaszcza jeśli się wie, że ich jedyny ludzki odpowiednik przypada na czasy, do których nie ma powrotu. Grecja wysp to ciągle jeszcze Circe i jeśli artysta-podróżnik troszczy się o swoją duszę, nie powinien tam przebywać za długo. Jednak poza tym podczas mojego pobytu na Spetsai nie wydarzyło się nic, co miałoby związek z powieścią. Wszelkie powiązania wydarzeń fikcyjnych z rzeczywistością ujawniły się po moim powrocie do Anglii. Wymknąłem się Circe, ale następstwa tej ucieczki były poważne. Wówczas nie zdawałem sobie sprawy, że utrata jest dla powieściopisarza sprawą zasadniczej wagi, niezwykle owocną dla jego twórczości, choćby była nie wiem jak bolesna dla niego samego. To nieokreślone poczucie braku, Strona 7 utraconej okazji pozwoliło mi przeszczepić pewne dylematy mojej sytuacji w Anglii na grunt wspomnień o wyspie i panującej tam samotności. Wyspa stawała się dla mnie coraz wyraźniej utraconym Edenem, domaine sans nom Alaina Fourniera, a nawet być może farmą Bevisa. Stopniowo mój bohater Nicholas przybrał, jeśli nie prawdziwie reprezentatywną twarz współczesnego szarego człowieka, to przynajmniej szarego człowieka mojej klasy i środowiska. Z nazwiskiem, jakie mu nadałem, wiąże się rodzinny kalambur. Jako dziecko wymawiałem th jak f, toteż Urfe w istocie zastępuje Ziemię (Earth), a pomysł ten znacznie poprzedza wygodne powiązania z Honoré d’Urfé i Astreą. Mam nadzieję, że to, co napisałem powyżej, uwolni mnie od konieczności wyjaśniania, co ta fabuła „znaczy”. Powieści, nawet skonstruowane znacznie klarowniej niż ta, nie mają nic wspólnego z krzyżówkami, gdzie hasłom odpowiada jeden tylko zestaw poprawnych odpowiedzi. Czasami powątpiewam, czy uda mi się kiedykolwiek wykorzenić tę analogię („Szanowny Panie Fowles, proszę wytłumaczyć prawdziwe znaczenie...”) z umysłów współczesnych studentów. Jeżeli Mag w ogóle ma jakieś „prawdziwe znaczenie”, nie jest ono większe od znaczenia testu Rorschacha w psychologii. To znaczenie polega na reakcji, jaką wywołuje u czytelnika, a moim zdaniem nie może tu być mowy o określonej „poprawnej” reakcji. Powinienem dodać, że przerabiając tekst nie próbowałem odeprzeć wielu uzasadnionych zarzutów przesady, zbytniego skomplikowania, sztuczności i temu podobnych, jakie postawili książce bardziej surowi dorośli krytycy po ukazaniu się pierwotnej wersji. Teraz wiem, dla jakiego pokolenia ta książka jest najbardziej pociągająca; wiem również, że musi na zawsze pozostać powieścią o dojrzewaniu napisaną przez kogoś, u kogo proces dojrzewania przebiegał z opóźnieniem. Usprawiedliwia mnie jedynie to, że wszyscy artyści muszą swobodnie obejmować pełny zasięg własnych życiowych doświadczeń. Reszta świata może cenzurować i pogrzebać prywatną przeszłość artystów. My tego zrobić nie możemy i dlatego aż do dnia śmierci musimy pozostać niedojrzali... tą niedojrzałością świeżej zieleni, Strona 8 w nadziei, że stanie się ona zielenią urodzajną. Nie milknący żal w tej najbardziej odkrywczej ze współczesnych powieści o powieściopisarzach, w ostatnim bolesnym utworze Thomasa Hardy'ego The Well-Beloved, wypływa stąd, że młodsi ciągle rządzą rzekomo „dojrzałymi” i zaawansowanymi w latach artystami. Można odrzucić tę tyranię, jak zrobił to sam Hardy, ale przypłaca się to utratą zdolności pisania. Mag był także (choć całkiem nieświadomie) spontaniczną celebracją oddania się w to jarzmo. Jeżeli pod tą (bardziej irlandzką niż grecką) mieszaniną domysłów na temat istoty natury ludzkiego bytu i fikcji krył się jakiś centralny zamysł, wyrażał się on może w alternatywnym tytule Godgame; jeszcze dziś żałuję czasami, że z niego zrezygnowałem. Zgodnie z moim zamiarem Conchis miał zaprezentować szereg masek przedstawiających ludzkie wyobrażenia o Bogu, od nadnaturalnego do żargonowo-naukowego, to znaczy szereg ludzkich złudzeń na temat czegoś, co naprawdę nie istnieje – absolutnej wiedzy i absolutnej władzy. Rozwianie takich iluzji wydaje mi się nadal najbardziej humanistycznym celem: chciałbym, by jakiś super-Conchis przepuścił Arabów i Żydów, ulsterskich katolików i protestantów przez taki sam heurystyczny młyn, przez jaki przeszedł Nicholas. Nie bronię decyzji Conchisa w chwili egzekucji, bronię realności dylematu. Bóg i wolność to pojęcia całkowicie niezgodne, a ludzie najczęściej wierzą w swoich wyimaginowanych bogów, ponieważ boją się wierzyć w wolność. Jestem na tyle dorosły, by już zdawać sobie sprawę, że robią to czasami ze słusznych pobudek. Ale trzymam się generalnej zasady, i to właśnie chciałem umieścić w centrum mojej historii, że prawdziwa wolność leży zawsze pomiędzy każdą parą, nigdy w samej jednostce, toteż nigdy nie może być wolnością absolutną. Wszelka wolność, nawet najbardziej względna, może być fikcją, jednak po dzień dzisiejszy wolę opowiadać się za tą drugą hipotezą. 1976 John Fowles Strona 9 Część I Un debauché de profession est rarement un homme pitoyable De Sade, Les infortunes de la vertu Zawodowy rozpustnik rzadko zasługuje na litość De Sade, Niedole cnoty Strona 10 1 Urodziłem się w 1927 roku, jako jedyne dziecko mieszczańskich rodziców; oboje byli Anglikami wychowanymi w groteskowo wydłużonym cieniu tego potwornego karła, królowej Wiktorii, i nigdy nie udało im się na tyle wznieść ponad historię, by się z tego cienia wydostać. Posłano mnie do internatu ekskluzywnej prywatnej szkoły, zmarnowałem dwa lata służąc w wojsku, wstąpiłem na uniwersytet w Oksfordzie i tam zacząłem rozumieć, że wcale nie jestem taki, jakim chciałbym być. Już dużo wcześniej doszedłem do wniosku, że przydaliby mi się zupełnie inni rodzice i przodkowie. Ojciec mój został generałem, nie tyle z powodu jakichś specjalnych talentów, lecz po prostu dlatego, że w odpowiednim czasie był w odpowiednim wieku, a matka stanowiła żywy wzór tego, jaka powinna być małżonka generała. Nigdy, w żadnej sprawie nie miała odmiennego zdania niż mąż i zawsze, nawet wówczas, gdy znajdował się on o tysiące mil od domu, zachowywała się tak, jakby z sąsiedniego pokoju przysłuchiwał się jej słowom. W czasie wojny rzadko widywałem ojca i w trakcie tych jego długotrwałych nieobecności idealizowałem go sobie, a on zazwyczaj w ciągu pierwszych czterdziestu ośmiu godzin urlopu burzył całkowicie to moje o nim wyobrażenie. Tak jak wszyscy ludzie, którzy nie całkiem dorastają do swego stanowiska, czepiał się pozorów i drobiazgów i zamiast posługiwać się intelektem sprawił sobie pancerz z wielkich słów, a wymawiał je tak, jakby zaczynały się wielką literą: Dyscyplina, Tradycja, Poczucie Odpo- wiedzialności. Jeśli czasem – z rzadka – ośmieliłem się mu sprzeciwić, zaraz sięgał po jedno z tych magicznych słów i walił mnie nim po głowie; niewątpliwie tak samo traktował w podobnych okolicznościach swych podwładnych. Jeżeli człowiek zaraz nie zamilkł i nie poddał się, wpadał w gniew czy też raczej pozwalał sobie wpaść w gniew. A gniew miał zawsze pod ręką. W naszej rodzinie przechowywała się tradycja – a właściwie były to pobożne życzenia – że pochodzimy z Francji, z której nasi przodkowie uciekli Strona 11 po odwołaniu edyktu nantejskiego, i że byli oni hugonotami ze szlacheckiej rodziny spowinowaconej z Honore d'Urfé, autorem siedemnastowiecznego bestsellera Astreo. Co prawda – jeśli wykluczyć równie niepewne pokrewieństwo z Tomem Durfeyem, przyjacielem Karola II, który niewątpliwie posługiwał się piórem – to nikt z moich przodków nie wykazał nigdy najmniejszych skłonności artystycznych: z pokolenia na pokolenie byli to wojskowi, marynarze, drobni posiadacze ziemscy i kapłani, a odznaczali się jedynie brakiem indywidualności oraz zamiłowaniem do hazardu, przypra- wiającym ich o nieustanne straty. Dziadek mój miał czterech synów, dwóch zginęło podczas pierwszej wojny, trzeci wybrał dość niesmaczny sposób pozbycia się obciążeń atawistycznych i nie spłaciwszy długów karcianych uciekł do Ameryki. Mój ojciec, syn najmłodszy, który posiadał te wszystkie cechy charakteru, jakich oczekuje się od syna najstarszego, nigdy o bracie nie wspominał i nie mam najmniejszego pojęcia, czy on jeszcze żyje, ani czy mamy w Ameryce jakichś nieznanych kuzynów. W ciągu ostatnich lat w szkole zrozumiałem, że mogę oczekiwać od rodziców tylko pogardy dla tego rodzaju życia, jakie pragnąłbym prowadzić; i że to jest właśnie w nich najgorsze. Byłem „mocny” w angielskim, w szkol- nym pisemku drukowałem pod pseudonimem wiersze i uważałem D. H. Lawrence'a za największego człowieka stulecia; moi rodzice nigdy Lawrence'a nie czytali, a jeśli w ogóle o nim słyszeli to tylko w związku z Kochankiem lady Chatterley. Pewne cechy moich rodziców, łagodna uczuciowość matki i sporadyczne wybuchy wesołości ojca, mogłyby mi ich przybliżyć, ale zawsze lubiłem ich właśnie za to, do czego oni nie przykładali żadnej wagi. Kiedy skończyłem osiemnaście lat, a zbiegło się to ze śmiercią Hitlera, rodzice stali się już dla mnie tylko ludźmi, którzy dostarczają mi środków utrzymania, więc zasługują wprawdzie na moją wdzięczność, ale nie są w stanie wzbudzić we mnie innych uczuć. Prowadziłem podwójne życie. W szkole zdobywałem sobie reputację cynika i estety czasu wojny. Ale musiałem wstąpić do wojska – żądały tego Tradycja i Ofiarność. Tyle że ubłagałem, i na szczęście poparł mnie w tym dy- rektor mojej szkoły, aby potem wolno mi było wstąpić na uniwersytet. W armii nadal prowadziłem podwójne życie, publicznie odgrywając rolę syna Strona 12 generała Urfe, czyli „Blezera”, a prywatnie pożerając setki tomików wierszy i New Writing w seriach Pingwina. I gdy tylko stało się to możliwe, wystąpiłem z wojska. Do Oksfordu przyjechałem w 1948 roku. Na drugim roku studiów, wkrótce po wakacjach, podczas których nader rzadko widywałem mych rodziców, ojciec musiał polecieć do Indii. Zabrał ze sobą matkę. Ich samolot rozbił się podczas burzy jakieś czterdzieści mil od Karaczi, wysoki oktanowy stos pogrzebowy. Kiedy już minął pierwszy szok, ogarnęło mnie uczucie ulgi. Pozostał mi tylko jeden bliski krewny, brat matki, który miał farmę w Rodezji, zatem nie groziło mi już stłamszenie przez rodzinę tego, co uważałem za moje prawdziwe ja. Uczucia rodzinne nie były widać moją mocną stroną, ale za to byłem obkuty w modnych prądach intelektualnych. A przynajmniej wraz z całą grupą bratnich dziwaków z college'u Magdalen za takiego się uważałem. Założyliśmy maleńki klub, który nazwaliśmy Les Hommes Revoltés*, piliśmy bardzo wytrawne sherry i w proteście przeciwko rozchełstaniu końca lat czterdziestych wkładaliśmy na zebrania ciemne garnitury i czarne krawaty. Podczas zebrań dyskutowaliśmy o bycie i nicości, a pewien rodzaj niekonsekwentnego zachowania nazywaliśmy egzystencjalistycznym. Ludzie mniej wtajemniczeni uznaliby je za kapryśne lub wręcz samolubne, ale my nie rozumieliśmy, że bohaterowie, a raczej antybohaterowie czytanych przez nas francuskich powieści egzystencjalistycznych nie mają nic wspólnego z realizmem. Staraliśmy się ich naśladować, mylnie uważając, że metaforyczny opis złożonych stanów duchowych stanowi gotową receptę postępowania. I oddawaliśmy się kolejno wszelkim modnym niepokojom. Większość z nas, zgodnie z tradycyjnym oksfordzkim dandyzmem, chciała się po prostu różnić od innych ludzi. Naszemu klubowi to się udało. Nabrałem kosztownych przyzwyczajeń i afektowanych manier. Z trudem uzyskałem marny dyplom i bez trudu uległem miłym złudzeniom: zacząłem się uważać za poetę. Choć trudno by było znaleźć coś mniej poetycznego niż moje nic-mnie-już-nie-jest-w-stanie-zadziwić znudzenie ży- ciem w ogóle, a w szczególności tym, że na to życie trzeba jednak jakoś Strona 13 zarobić. Wchłonąłem jednak pewną dawkę Sokratesowej rzetelności – na tym właśnie polega wkład Oksfordu do cywilizacji. I dzięki temu od czasu do czasu w przebłysku zdrowego rozsądku zdawałem sobie sprawę, że nie wystarczy buntować się przeciwko własnej przeszłości. Kiedyś w gronie przyjaciół wygłosiłem gwałtowną filipikę przeciwko armii; gdy wróciłem do domu, zrozumiałem nagle, że choć bezkarnie wypowiedziałem głośno wiele rzeczy, od których mój zmarły ojciec przewraca się chyba w grobie, to i tak jestem nadal, pod jego wpływem. Nie byłem cynikiem z natury, stałem się nim z potrzeby buntu. Udało mi się uciec od tego, czego nienawidziłem, ale nie odnalazłem jeszcze tego, co mógłbym kochać, udawałem więc przed samym sobą, że nic nie jest godne miłości. Wkroczyłem w życie szczodrze wyposażony we wszystko, co powinno skazać mnie na niepowodzenia. Ojciec w swoim arsenale wielkich słów nie przechowywał Przezorności Finansowej; płacił zawsze śmiesznie wysokie ra- chunki u Ladbroke'a, a także w kasynie oficerskim, dbał bowiem o popularność, a z braku osobistego wdzięku musiał się uciekać do alkoholu. Po zapłaceniu podatku spadkowego i adwokatów pozostało mi z jego pieniędzy o wiele za mało, by mogło wystarczyć ma utrzymanie. Zacząłem rozglądać się za pracą, ale ani dyplomacja i służba państwowa, ani też banki, handel i agencje reklamowe nie pociągały mnie zbytnio. Odbyłem wprawdzie wiele wstępnych rozmów, ponieważ jednak nie uważałem za stosowne okazywać entuzjazmu, którego oczekuje się od młodego urzędnika, wszystkie te rozmowy spełzły na niczym. W końcu postąpiłem tak samo, jak wielu, wielu absolwentów Oksfordu: odpowiedziałem na ogłoszenie umieszczone w „Dodatku Oświatowym Timesa”. Pojechałem do drugorzędnej szkoły prywatnej we Wschodniej Anglii, zostałem pobieżnie przesłuchany, po czym ofiarowano mi pracę. Dowiedziałem się później, że prócz mnie zgłosiło się tylko dwóch kandydatów, obaj z niezbyt szacownych uczelni, a następny semestr zaczynał się za trzy tygodnie. Chłopcy, których musiałem uczyć, masowy produkt średnich klas społecznych, nie mieli w sobie nic, co mogłoby wzbudzić moje * Ludzie zbuntowani, od tytułu książki Camusa L’Homme revolté. Strona 14 zainteresowanie; koszmarne miasteczko mogło przyprawić o klaustrofobię, ale naprawdę nie do zniesienia był pokój nauczycielski. Ulgą stawał się powrót do klasy. Nuda i monotonia zawisły nad gronem nauczycielskim jak czarna chmura. Prawdziwa nuda, nie moja modna ennui. To z niej rodziły się frazesy, hipokryzja i bezsilny gniew starszych nauczycieli, którzy zdawali sobie sprawę ze swego bankructwa, i młodszych, którzy czuli, że są na nie skazani. Starsi nauczyciele przywodzili na myśl kazania pod szubienicą; patrząc na nich odczuwało się coś w rodzaju zawrotu głowy, zupełnie jakby człowiek zajrzał do bezdennej studni jałowości ludzkich wysiłków – ja przynajmniej tak to zacząłem odbierać w ciągu drugiego semestru w szkole. Nie widziałem powodu, by spędzić życie na tej Saharze i im lepiej zdawałem sobie z tego sprawę, tym bardziej czułem, że ta skostniała, zadowolona z siebie szkoła jest miniaturowym modelem całego kraju i że nie da się uciec od niej nie uciekając także i od niego. A poza tym miałem już dość dziewczyny, z którą ostatnio byłem. Moje wymówienie – oczywiście po zakończeniu roku szkolnego – zostało przyjęte z rezygnacją. Wspomniałem coś niewyraźnie o gnającym mnie niepokoju i dyrektor chyżo wyciągnął z tego wniosek, że wybieram się do Ameryki lub do dominiów. – Nie, panie dyrektorze, nie mam jeszcze konkretnych planów. – Cóż, Urfe, osobiście uważam, że mógłby być z pana zupełnie niezły nauczyciel. I że pan także odkryłby z czasem nasze dobre strony. Ale teraz już za późno. – Chyba tak. – Nie jestem pewien, czy pochwalam to wałęsanie się po zagranicach. Osobiście radziłbym panu nie wyjeżdżać. Cóż... vous l'avez voulu, Georges Danton*. Vous l'avez voulu. Bardzo typowe było to błędne przytoczenie cytatu. W dniu mego wyjazdu lał deszcz. Mnie jednak przepełniało uczucie podniecenia, dziwne, wspaniałe uczucie, że zrywam się do lotu. Nie wiedziałem, dokąd trafię, ale wiedziałem, czego mi trzeba. Trzeba mi było * Cytat powinien brzmieć: vous l'avez voulu, Georges Dandin Strona 15 innego kraju, innego życia, innego języka i, choć wtedy nie potrafiłbym tak tego sformułować, potrzebna mi była nowa tajemnica. 2 Dowiedziałem się, że British Council szuka pracowników, zatem w początku sierpnia wybrałem się na Davies Street, gdzie wzięła mnie na spytki ochocza, opętana „kulturą” dama o głosie i słownictwie z Roedean. Strasznie jest ważne, oznajmiła takim tonem, jakby się zwierzała, żeby reprezentowali „nas” za granicą właściwi ludzie, ale, głupia sprawa, ogłoszono już wszystkie wakaty i po przeprowadzeniu rozmów wybrano odpowiednich kandydatów, zresztą i tak aktualnie zmniejsza się ilość personelu za granicą. Wreszcie doszła do sedna sprawy: może mi zaoferować tylko nauczanie angielskiego w zagranicznych szkołach – pewnie uważam to za straszne? Uważałem. Pod koniec sierpnia dałem pół żartem ogłoszenie. Na moją zwięzłą ofertę, że jestem gotów wyjechać dokądkolwiek i robić cokolwiek, otrzymałem parę odpowiedzi. Oprócz broszurek, które miały mi przypomnieć, że znajduję się w ręku Boga, nadeszły trzy czarujące listy od zawsze czujnych, a za to gołych hochsztaplerów. I list, który proponował niecodzienną i zyskowną posadę w Tangerze – czy aby mówię po włosku? – ale moja odpowiedź pozostała bez echa. Na horyzoncie zaczął majaczyć wrzesień: poczułem się bliski rozpaczy. Widziałem już, jak przyparty do muru sięgam do „Dodatku Oświatowego” i studiuję nie kończącą się szarą listę szarych propozycji. Zatem któregoś po- ranku zdecydowałem się powrócić na Davies Street. Zapytałem, czy nie ma przypadkiem wolnych miejsc nauczycielskich w okolicach Morza Śródziemnego, i ta nadużywająca słów straszna kobieta poszła po akta. Usiadłem w poczekalni pod brunatnopomidorowym Mathew Smithem i zacząłem wyobrażać sobie samego siebie w Madrycie, Rzymie, Marsylii, Barcelonie... nawet w Lizbonie. Za granicą wszystko będzie inaczej, nie grozi mi pokój nauczycielski i będę pisał wiersze. Kobieta wróciła. Stra- Strona 16 sznie jej przykro, ale wszystkie lepsze miejsca zostały już zajęte. Oto czym dysponuje. I wręczyła mi arkusik zawierający dane o szkole w Mediolanie. Pokręciłem przecząco głową. Zgodziła się ze mną. – Więc pozostaje już tylko to. Właśnie daliśmy ogłoszenie. – I podała mi wycinek z gazety. Szkoła im. lorda Byrona, Phraxos Szkoła im. lorda Byrona, Phraxos, Grecja poszukuje nauczyciela języka angielskiego. Rok szkolny rozpoczyna się w październiku. Kandydaci winni być kawalerami i mieć dyplom z języka angielskiego. Znajomość współczesnej greki niekonieczna. Pensja wynosi równowartość 600 funtów rocznie w wa- lucie wymienialnej. Kontrakt dwuletni z możliwością przedłużenia. Zwrot kosztów podróży. Kobieta wręczyła mi prospekt uzupełniający ogłoszenie. Phraxos była to wyspa na Morzu Egejskim, około stu trzydziestu kilometrów od Aten. Szkoła im. lorda Byrona jest „jedną z najsłynniejszych greckich szkół z internatem, prowadzoną na wzór ekskluzywnych szkół angielskich” – stąd nazwa. Wyposażona była ponoć we wszystko, co taka szkoła mieć powinna. Nauczyciela obowiązywało maksimum pięć lekcji dziennie. – Tę szkołę strasznie wychwalają. A wyspa jest wręcz czarowna. – Była tam pani? Kobieta miała koło trzydziestki, urodzona stara panna, do tego stopnia pozbawiona seksu, że szykowny ubiór i zbyt staranny makijaż nadawały jej żałosny wygląd; przypominała pozbawioną powodzenia gejszę. Nie, nie była tam, ale wszyscy tak mówią. Jeszcze raz przeczytałem ogłoszenie. – Dlaczego tak z tym zwlekali? – O ile nam wiadomo, mieli jakiegoś kandydata. Ale nie od nas. I w ostatniej chwili coś nie wyszło. —– Zajrzałem do prospektu. – Nigdy dotąd nie szukaliśmy im kandydatów. Teraz też robimy to tylko przez uprzejmość. – Obdarzyła mnie wyrozumiałym uśmiechem, jej przednie zęby były o wiele za duże. Moim najbardziej oksfordzkim głosem zapytałem, czy mogę ją zaprosić na lunch. Strona 17 Wróciwszy do domu wypełniłem kwestionariusz, który mi przyniosła do restauracji i zaraz znów wyszedłem, by go wysłać. Tego samego wieczoru dziwnym zrządzeniem losu poznałem Alison. 3 Według norm tamtych czasów, które nie były jeszcze czasami łatwego seksu, miałem chyba jak na mój wiek dość duże doświadczenie. Dziewczyny – a w każdym razie pewien rodzaj dziewczyn – lubiły mnie, miałem auto, wówczas nie było to wśród studentów takie częste, i miałem także sporo pieniędzy. Nie byłem brzydki, i co ważniejsze miałem moją samotność, a jak każdy podrywacz wie, jest to broń niezawodna. Moja „technika” polegała na zachowywaniu się cynicznie, obojętnie i w sposób niemożliwy do przewidzenia. I nagle, jak prestidigitator wyciąga białego królika, ja wyciągałem z zanadrza samotne serce. Nie kolekcjonowałem podbojów, ale gdy opuszczałem Oksford tuzin dziewcząt dzielił mnie od utraty dziewictwa. W równym stopniu sprawiały mi przyjemność seksualne sukcesy, co wyraźnie efemeryczny charakter miłości. Tak jakbym gardząc golfem, uprawiał go i to z powodzeniem. W ten sposób człowiek jest zawsze zabezpieczony, czy wygrywa, czy nie. Większość moich miłostek przypadała na okres wakacji, z dala od Oksfordu, w ten sposób na początku semestru opuszczałem bezkonfliktowo miejsce zbrodni. Czasem następowało parę nudnych tygodni wymiany listów, ale wkrótce odkładałem na bok samotne serce, gdyż z kolei „nie wolno mi było zaniedbywać kształcenia swej osobowości” i przybierałem pozę lorda Chesterfielda. Stałem się ekspertem nie tylko od nawiązywania, ale i od zrywania miłostek. Brzmi to jak zimna kalkulacja, bo tak zresztą pewnie było, ale wynikało to nie tyle z prawdziwej oziębłości serca, ile z narcystycznej wiary w znaczenie stylu życia. Uczucie ulgi, jakie sprawiało mi porzucenie dziewczyny, uważałem mylnie za umiłowanie wolności. Jedno tylko mogę chyba powiedzieć na swoją korzyść: rzadko kłamałem i zawsze starałem się, Strona 18 aby aktualna ofiara wiedziała, zanim zdejmie sukienkę, jaka jest różnica między pójściem do łóżka a małżeństwem. Ale wtedy, we Wschodniej Anglii, sprawy się skomplikowały. Zacząłem chodzić z córką jednego ze starszych nauczycieli. Była ładna w konwencjonalny angielski sposób, tak samo jak ja nienawidziła prowincji i robiła wrażenie namiętnej; wkrótce jednak zrozumiałem, że namiętność ta nie jest bezinteresowna: dziewczyna chce się za mnie wydać. Robiło mi się niedobrze na myśl, że to, co było tylko zaspokojeniem czysto fizycznej potrzeby, może mi zwichnąć życie. Był nawet taki wieczór, a może dwa, kiedy o mało nie uległem Janet, choć wiedziałem, że jest idiotką, że jej nie kocham i nigdy nie będę w stanie pokochać. Długo nękało mnie wspomnienie pożegnalnej sceny w aucie nad brzegiem morza, całonocne gorzkie wymówki i szlochy. Na szczęście wiedziałem, i ona wiedziała, że wiem, iż nie jest w ciąży. Pojechałem do Londynu z mocnym postanowieniem trzymania się przez jakiś czas z dala od kobiet. Mieszkanie pod moim, wynajętym przy Russell Square,, przez niemal cały sierpień stało puste, ale którejś niedzieli usłyszałem ruch, trzaskanie drzwiami, muzykę. W poniedziałek minąłem na schodach dwie nieciekawie wyglądające dziewczyny i usłyszałem, jak rozmawiają spłaszczając samogłoski. Australijki. Nadszedł wieczór owego dnia, kiedy jadłem lunch z panną Spencer-Haig, a był to piątek. Około szóstej usłyszałem stukanie do drzwi, w progu stała tęższa ze spotkanych przeze mnie dziewczyn. – Hej! Jestem Margaret. Z dołu. – Uścisnąłem wyciągniętą dłoń. – Miło mi pana poznać. Urządzamy składkowy bankiecik. Zajrzy pan? – Hm. Nie wiem, akurat... – Będzie głośno. Zwykła sprawa: zapraszają sąsiadów, żeby uniknąć skarg. Zawahałem się, potem wzruszyłem ramionami: – Dobra. Dziękuję. Strona 19 – Fajnie. Koło ósmej, tak? – Już zaczęła schodzić, ale jeszcze zawołała ze schodów: – Ma pan dziewczynę, którą chciałby pan przyprowadzić? – Nie, akurat nie. – Zajmiemy się tym. Hej! I już jej nie było. A ja zacząłem żałować, że przyjąłem zaproszenie. Zszedłem na dół, gdy usłyszałem, że przyszło już wiele osób. Miałem nadzieję, że brzydkie dziewczyny – brzydkie dziewczyny zawsze przychodzą pierwsze – znalazły już partnerów. Drzwi stały otworem. Przeszedłem przez maleńki przedpokój i stanąłem na progu trzymając w ręku butelkę algierskiego burgunda. Rozejrzałem się po zatłoczonym pokoju, próbując odszukać wzrokiem którąś ze znanych mi dziewczyn. Głośne australijskie głosy, mężczyzna w szkockiej spódniczce i paru przedstawicieli Zachodnich Indii. Nie, to nie dla mnie, pomyślałem, i już miałem zamiar się wycofać. Tymczasem ktoś wszedł i stanął w przedpokoju, tuż za mną. Była to dziewczyna mniej więcej w moim wieku, w ręku miała ciężką walizkę, na ramionach mały plecak. Była ubrana w białawy płaszcz nieprzemakalny, pomięty, noszący ślady podróży, a jej opalenizna była opalenizną kogoś, kto spędził wiele tygodni na prawdziwym słońcu. Długie włosy dziewczyny tak pojaśniały od tego słońca, że mogła uchodzić za blondynkę. Włosy te wyglądały dziwacznie, ówczesna moda bowiem nakazywała obcinać włosy krótko na sierotkę i upodobniała dziewczyny do chłopców. Dziewczyna miała w sobie coś germańskiego, może Dunka? wyglądała dziecinnie, ale i zarazem perwersyjnie. Cofnęła się i przywołała mnie skinieniem głowy. Uśmiechnęła się przelotnie, blado i nieszczerze. – Czy mógłby pan odszukać Maggie i poprosić ją, żeby tu przyszła? – Margaret? Skinęła głową. Przecisnąłem się przez zatłoczony pokój do kuchni, gdzie dojrzałem Margaret. – Hej! Przyszedł pan! – Ktoś pani szuka. Jakaś dziewczyna z walizką. – Ach nie! – Odwróciła się do stojącej za nią kobiety. Poczułem, że coś jest nie w porządku. Wahała się przez chwilę, ale odstawiła butelkę piwa, którą właśnie otwierała. Poszedłem za nią. Strona 20 – Alison! Miałaś przyjechać w przyszłym tygodniu. – Wydałam całą forsę. – Nowo przybyła zrobiła minę zabłąkanego dziecka i obrzuciła starszą koleżankę wzrokiem, w którym kryły się i przeprosiny, i wyzwanie: – Czy Pete wrócił? – Nie. – Margaret zniżyła głos, który zabrzmiał ostrzegawczo: – Ale Charlie i Bill już są. – Merde! – Nieznajoma oburzyła się. – Muszę się wykąpać. – Charlie wstawił do wanny piwo, żeby się ostudziło. Pod opaloną dziewczyną ugięły się kolana. Wtrąciłem się do rozmowy. – Proszę skorzystać z mojej łazienki. Mieszkam piętro wyżej. – Pozwoli pan? Alison, to jest... – Nicholas. – Naprawdę? Przed chwilą przyjechałam z Paryża. Zauważyłem, że mówi dwoma różnymi głosami, jeden brzmiał niemal po australijsku, drugi niemal po angielsku. – Jasne. Zaraz panią zaprowadzę. – Muszę zabrać ekwipunek. Weszła do pokoju i rozległ się wrzask: – Hej, Allie! Gdzieś ty się, dziewczyno, podziewała? Otoczyło ją kilku Australijczyków. Kolejno ich ucałowała. Po chwili Margaret, jedna z tych tłustych dziewczyn, które lubią matkować dziewczynom chudym, odepchnęła ich. Alison podeszła do mnie, niosąc w ręku jakieś szmatki, i poszliśmy na górę. – Chryste Panie! – powiedziała. – Ci Australijczycy! – Gdzie pani była? – Wszędzie. We Francji. W Hiszpanii. Weszliśmy do mojego mieszkanka. – Oczyszczę tylko wannę z pająków. Może się pani czegoś napije? Tu jest barek. Kiedy wróciłem, stała ze szklanką whisky w ręku. Znów się uśmiechnęła, ale było widać, że przyszło jej to z trudem, uśmiech natychmiast zgasł. Pomogłem jej zdjąć płaszcz. Była tak mocno