Strona 1 Strona 2 Strona 3 Dla każdej kobiety, która wylewała łzy, miała złamane serce, złamane kości lub podcięte skrzydła przez toksycznego mężczyznę. Twój głos został usłyszany. Już nikt nie będzie cię uciszać! Niech ta książka będzie dla ciebie nauką i na zawsze da ci moc. dr Lillian Glass Strona 4 Podziękowania Znane powiedzenie mówi: „Sięgam wzrokiem dalej dlatego, że stoję na ramionach olbrzymów”. Dane mi było wspiąć się na ramiona wspaniałych mężczyzn, którzy sprawili, że moje życie stało się lepsze. Oto nietoksyczni mężczyźni, którym pragnę w tej książce podziękować. Mój zmarły brat, Manny M. Glass, który na co dzień był Prawdziwym Dżentelmenem. Był jedną z najprzyzwoitszych i najwspanialszych osób, jakie w życiu spotkałam. Jestem dumna, że mogłam nazywać go bratem, a jeszcze bardziej – że był moim najlepszym przyjacielem. Niech spoczywa w pokoju. Mój wspaniały, błyskotliwy, charyzmatyczny ojciec, Anthony Glass, którego życiowym celem było wychować mnie tak, bym była „prawdziwą damą” i bym w pełni wykorzystywała swoje możliwości. Był człowiekiem nadzwyczaj prawym, który zawsze dotrzymywał danego słowa, współczującym i obdarzającym innych dobrocią. Mój mentor na Uniwersytecie Michigan, ojciec dziedziny, w której się specjalizuję, dr H. Harlan Bloomer. Był wytwornym dżentelmenem, a zarazem świetnym naukowcem. Dr Robert J. Gorlin, mój genialny profesor i mentor z Uniwersytetu Minnesota, zajmujący się wadami genetycznymi w obrębie twarzoczaszki, którego wkładowi w medycynę dorównuje jego wkład w życie osób, które się z nim zetknęły, w tym także w moje. Mój drogi przyjaciel i kolega, dr Paul Cantalupo, dzięki któremu mogłam w jeszcze większym stopniu wejrzeć w Strona 5 dramatyczne ludzkie losy i zachowania. Chciałabym także podziękować innym wspaniałym mężczyznom, z którymi się zetknęłam na różnych etapach życia, a są to: dr Robert Huizenga, dr Henry Kawamoto, dr Juarez Avelar, dr Bernard Geltzer, dr Edward A. Kantor, dr James Mullendore, dr Alan Galsky, Robert Cassidy, Stanley Steinau, Jerry Dunphy, dr Jarosalv Cervenka, Weldon Rogers, dr Harvey Sarles i Paul Sweeney. Składam też podziękowania Pauli Munier z Adams Media za jej entuzjazm i wspieranie tej publikacji, Laurze Daly za świetną redakcję i Martinowi Jacobsowi za zajęcie się sprzedażą tej książki. Dziękuję także Matthew Glazerowi i wszystkim pracownikom Adams Media za życzliwość i wsparcie. Moim wszystkim klientom dziękuję za to, że mogłam być im pomocna. Moim sympatykom pragnę powiedzieć: Wasza miłość nie pozostaje niezauważona czy niedoceniona. Ja też was kocham! I w końcu moja najlepsza przyjaciółka na świecie, dzięki której każde miejsce staje się słoneczne, a każdy, kto ją spotka, się uśmiecha – moja cudowna, najdroższa mama, Rosalee Glass. Słowa w najmniejszym stopniu nie opiszą miłości, szacunku i podziwu, jakie do ciebie czuję. Jesteś moim prawdziwym skarbem. Strona 6 Wstęp W dzisiejszych czasach mnóstwo kobiet spotyka się z toksycznymi mężczyznami, mieszka z nimi, wychodzi za mąż, pracuje z nimi lub dla nich. Jaki jest toksyczny mężczyzna? To taki, który sprawia, że kobieta zaczyna źle myśleć o sobie. Przez niego czuje się bezwartościowa. Nie wspiera jej i zamienia jej życie w pasmo udręki. Większość kobiet pozostających w związkach z toksycznymi mężczyznami ma wrażenie, że jest w potrzasku. Albo boją się coś z tym zrobić, albo nie wiedzą, jak zacząć zmieniać swoje położenie. Ta książka ma ci pomóc stać się bardziej świadomą, abyś mogła szybko rozpoznać toksycznego mężczyznę, który cię unieszczęśliwia, poradzić sobie z nim i całkowicie się z niego wyleczyć. Nie chodzi o nagonkę na mężczyzn, lecz o to, by dać ci siłę, żebyś już nigdy nie była ofiarą. Nie musisz cierpieć w milczeniu. Masz wybór. Jak powstała książka o toksycznych mężczyznach W 1995 roku napisałam książkę Toksyczni ludzie: 10 sposobów postępowania z ludźmi, którzy uprzykrzają ci życie, która stała się bestsellerem i do dziś jest bardzo popularna. Została wydana prawie we wszystkich zakątkach świata i pozostaje podstawowym źródłem wiedzy o tym, jak skutecznie rozpoznawać określone typy toksycznych osób i radzić sobie z nimi. Była to pierwsza książka o tej tematyce, Strona 7 która uświadamiała czytelnikom, że nie muszą cierpieć w milczeniu i być ofiarami. Od tamtej pory otrzymali do dyspozycji wiele możliwości postępowania z ludźmi, którzy zamieniali ich życie w koszmar. Cieszę się, że dzięki popularności książki i powodzeniu, jakim cieszą się moje wykłady, termin „toksyczni ludzie” wszedł do powszechnego użytku. Nawet Britney Spears śpiewała o tym w piosence Toxic, za którą otrzymała nagrodę Grammy. Osoby z całego świata, które przeczytały Toksycznych ludzi, słuchały moich wykładów, oglądały moje wystąpienia w telewizji albo czytały blogi, dzieliły się ze mną swoimi inspirującymi historiami. Pisały, że to, czego dowiedziały się ode mnie, otworzyło przed nimi nowe perspektywy. Wspólnym tematem wszystkich listów było to, w jak dużym stopniu nowo zdobyte informacje wpłynęły na ich życie. Już nie czuły się przytłoczone ciężarem toksycznego człowieka w swoim życiu i nie odbierały tego jako swego przeznaczenia. Dostrzegły wiele możliwości. Po tych wszystkich latach, po przeczytaniu dziesiątków tysięcy listów i e-maili, po rozmowach z niezliczoną liczbą klientów i słuchaczy moich wykładów, stało się jasne, że większość pytań i komentarzy pochodzi od kobiet, które pozostawały w intymnych, uczuciowych czy choćby biznesowych związkach z mężczyznami określanymi przez nich jako toksyczni. Panie chciały wiedzieć, dlaczego ich partnerzy są tacy niedobrzy i co mogą zrobić, by zmienić ich zachowanie. I tak powstała ta książka: postanowiłam udzielić kobietom konkretnych wskazówek, jak radzić sobie z Strona 8 toksycznymi mężczyznami, których spotykają w życiu prywatnym i zawodowym. Jakie kobiety są narażone na toksycznych mężczyzn? Toksyczni mężczyźni mogą dręczyć kobiety bogate, biedne, piękne, zwyczajne, grube, chude, wysokie i niskie. Potrafią unieszczęśliwiać kobiety na całym świecie bez względu na religię, rasę i kulturę. Jak się przekonasz w rozdziale 4., gwiazdy filmowe, piosenkarki, modelki, absolwentki Harvardu, specjalistki od finansów, żony polityków, prawniczki, lekarki, nauczycielki i psycholożki – wszystkie miały do czynienia z toksycznymi mężczyznami. Kobiety o skłonnościach opiekuńczych, na przykład matki, gospodynie domowe czy nauczycielki, albo też te, które zawodowo zajmują się niesieniem pomocy innym, jak pielęgniarki, pracownice służby zdrowia i socjalne czy psycholożki, są najbardziej narażone na to, że zetkną się z toksycznymi mężczyznami. Można na nich natrafić także w życiu zawodowym: toksyczny może być szef, współpracownik, księgowy lub prawnik. W jaki sposób ta książka ci pomoże? Gdy skończysz ją czytać, będziesz umiała rozpoznać toksycznego mężczyznę, gdy ten pojawi się w twoim życiu. Jeżeli obecnie masz z kimś takim do czynienia, poznasz mnóstwo rozwiązań, dzięki którym będziesz mogła skutecznie sobie poradzić. Jeśli toksyczny mężczyzna był kiedyś w Strona 9 twoim życiu i pozostawił po sobie rany, teraz będą mogły się one zagoić. dr Lillian Glass Strona 10 CZĘŚĆ I. WSZYSTKO, CO MUSISZ WIEDZIEĆ O TOKSYCZNYCH MĘŻCZYZNACH Rozdział 1. Jaki mężczyzna jest toksyczny? Definicja toksycznego mężczyzny Trzy kryteria opisują toksycznego mężczyznę. Jest nim taki, który: 1. Wywołuje u ciebie negatywne emocje. 2. Źle się zachowuje w stosunku do ciebie i nie traktuje cię z szacunkiem. 3. Sprawia, że masz o sobie kiepskie mniemanie, co wpływa na twoje zachowanie i poczucie własnej wartości. Jeśli przychodzi ci na myśl mężczyzna, który spełnia przynajmniej jeden z tych warunków, jest on dla ciebie toksyczny. Toksyczny może być nie tylko członek rodziny, mąż, chłopak, kochanek, lecz także jakikolwiek mężczyzna, z którym masz kontakt w życiu osobistym, towarzyskim lub zawodowym. Może to być nawet ktoś, kto świadczy dla ciebie jakieś usługi, na przykład lekarz, dentysta, adwokat czy księgowy, albo ktoś, z kim prowadzisz interesy. Mężczyzna toksyczny dla ciebie może nie być taki dla innej kobiety. (Omówimy to szerzej w rozdziale 3.). Strona 11 Test: „Negatywne emocje” Jeśli mężczyzna sprawia, że czujesz się źle, musisz wiedzieć, jakie dokładnie negatywne emocje w tobie wywołuje. Możesz je odczuwać, gdy fizycznie jesteś blisko niego albo nawet kiedy tylko o nim myślisz. Zdefiniowanie negatywnych uczuć, które on w tobie wzbudza, pozwoli ci lepiej zrozumieć, jakiego rodzaju krzywdę ci wyrządza. Pomyśl o konkretnym toksycznym mężczyźnie w swoim życiu. Odpowiedz „Tak” lub „Nie” na poniższe pytania: 1. Czy on sprawia, że czuję na niego złość? 2. Czy jest mi smutno, gdy o nim myślę? 3. Czy czuję wobec niego pogardę? 4. Czy brzydzę się nim lub jest on dla mnie odrażający? 5. Czy przeważnie czuję się przy nim zażenowana? 6. Czy sprawia, że czuję się winna? 7. Czy sprawia, że się wstydzę? 8. Czy mam wrażenie, że on próbuje wzbudzić we mnie zazdrość? 9. Czy przy nim czuję, że jestem beznadziejna? 10. Czy przy nim odczuwam strach lub się go boję? Pytania, na które odpowiedziałaś twierdząco, pokazują, jakie negatywne emocje odczuwasz w stosunku do danego toksycznego mężczyzny. Nie wystarczy wiedzieć, że on sprawia, iż źle się czujesz. Musisz nazwać konkretne uczucia określające to, jak się czujesz, żebyś mogła lepiej zrozumieć jego zachowanie. Strona 12 Test: „Jak on się w stosunku do ciebie zachowuje” Kiedy już wiesz, jakie negatywne emocje budzi w tobie ów mężczyzna, równie ważne jest, byś się dowiedziała, dlaczego tak się czujesz. Co on takiego robi, co wywołuje u ciebie takie emocje? Kolejne pytania pomogą ci wskazać konkretne zachowania, które sprawiają, że żywisz w stosunku do niego negatywne uczucia. Zachowania sadystyczne 1. Czy mówi przykre lub okrutne rzeczy, a potem dodaje: „Tylko żartuję”? 2. Czy śmieje się z ciebie, gdy spotka cię coś złego lub gdy jesteś zdenerwowana? 3. Czy robi sarkastyczne uwagi? 4. Czy masz wrażenie, że sprawia mu przyjemność mówienie rzeczy, które cię zawstydzają lub denerwują? 5. Czy żartuje twoim kosztem? 6. Czy masz wrażenie, że sprawia mu radość umniejszanie ciebie lub poniżanie innych? Zachowania manipulacyjne 1. Czy przekręca fakty, żeby wykazać, że coś się stało z twojej winy? 2. Czy przestaje okazywać ci uczucia lub odmawia seksu, jeśli nie robisz tego, co on sobie życzy, albo za karę? 3. Czy ma problemy finansowe i często prosi cię o pieniądze? Strona 13 4. Czy upiera się, że zrobiłaś lub powiedziałaś coś, w sytuacji, gdy tego nie zrobiłaś, i daje do zrozumienia, że coś jest nie tak z twoją pamięcią? 5. Czy skrycie próbuje sabotować twoje działania? 6. Czy często sam sobie przeczy w tym samym zdaniu? 7. Czy wywołuje problemy i wszczyna bójki? 8. Czy dolewa oliwy do ognia i pogarsza sytuację? 9. Czy masz wrażenie, że manipuluje tobą i innymi stosownie do swoich zamysłów i planów? Zachowania nieuczciwe 1. Czy przyłapałaś go na kłamstwie? 2. Czy często nagina prawdę? 3. Czy zataja ważne informacje lub przekazuje je tylko powierzchownie? 4. Czy jego poczynania biznesowe są wątpliwe i mogą wywrzeć wpływ na twoje życie? 5. Czy bez pozwolenia brał twoje pieniądze? 6. Czy późno wraca do domu lub gdzieś znika, co mogłoby świadczyć o tym, że ma drugie życie? 7. Czy zdradził cię więcej niż raz? Zachowania egoistyczne 1. Czy rzadko robi coś dla ciebie, chyba że jest to dla niego wygodne? 2. Czy rzadko traktuje cię priorytetowo, a częściej tak, jak gdyby właśnie sobie o tobie przypomniał? Strona 14 3. Czy ciągle go nie ma albo ma mnóstwo wymówek, dlaczego nie jest przy tobie wtedy, kiedy naprawdę go potrzebujesz? 4. Czy stale mówi o sobie, a twoim sprawom prawie nie poświęca uwagi? 5. Czy jego potrzeby zawsze są ważniejsze? 6. Czy odmawia zmiany niehigienicznych lub niechlujnych nawyków, które cię odstręczają? 7. Czy rzadko wydaje na ciebie pieniądze albo kupuje ci prezenty? Zachowania niekomunikatywne 1. Czy kiedy się denerwuje, przestaje się do ciebie odzywać? 2. Czy niesłychanie trudno sprawić, by się otworzył? 3. Czy jest wyobcowany, zimny, daleki albo zamknięty w sobie, tak że trudno powiedzieć, co czuje? 4. Czy trudno ci go namierzyć albo dowiedzieć się, gdzie akurat jest? 5. Czy na pytania o interesy i pracę odpowiada wymijająco? 6. Czy ignoruje twoje pytania i prośby o informacje? Zachowania krytykujące i oceniające 1. Czy poniża znajomych i/lub członków rodziny? 2. Czy ciągle krytykuje twój wygląd, wiek, wagę lub zachowanie? 3. Czy zawsze ci mówi, co robisz źle? 4. Czy niepochlebnie się wyraża o swojej byłej albo o innych kobietach ze swego życia? Strona 15 5. Czy odnosi się krytycznie do kobiet w ogóle, w tym do ich wyglądu? 6. Czy często podważa twoje wypowiedzi lub im zaprzecza? 7. Czy sprawia mu radość mówienie ludziom przykrych rzeczy? 8. Czy nigdy nikomu nie ufa? Zachowania nacechowane złością 1. Czy ma nierozwiązane problemy z matką lub kobietami z rodziny? 2. Czy jest okrutny albo podły? 3. Czy pielęgnuje urazy i ciągle jest na kogoś zły? 4. Czy często zwraca się do ciebie tonem pełnym wrogości i złości? 5. Czy często mówi takim tonem, jakbyś go denerwowała? 6. Czy często przemawia do ciebie z wyższością? 7. Czy krzyczy na ciebie lub przeklina? 8. Czy wysuwa bezpodstawne oskarżenia? 9. Czy nalega, żeby wszystko robić tak, jak on chce, i jest wobec ciebie wrogi, gdy tak się nie dzieje? 10. Czy nagle wybucha z powodu błahostki lub bez żadnej przyczyny? 11. Czy kiedykolwiek cię odepchnął lub mocno popchnął? 12. Czy kiedykolwiek cię uderzył lub fizycznie skrzywdził? 13. Czy zdarza mu się uderzać pięścią w ścianę lub niszczyć rzeczy, gdy jest zdenerwowany? Strona 16 14. Czy krzyczy na osoby z obsługi lub podwładnych albo odnosi się do nich z wyższością? 15. Czy tłumi w sobie emocje, a potem nagle wybucha gniewem? 16. Czy cię szturcha albo daje ci klapsy, mówiąc, że to „z miłości”? Zachowania zawstydzające i wprawiające w zażenowanie 1. Czy krytykuje cię albo mówi, co robisz źle, przy innych osobach? 2. Czy podnosi głos lub krzyczy na ciebie publicznie? 3. Czy opowiada o waszych prywatnych sprawach znajomym, rodzinie albo nawet obcym ludziom? 4. Czy zachowuje się tak głośno, gwałtownie lub okropnie, że często wstydzisz się za niego? 5. Czy zwraca się do ciebie z wyższością lub prawi ci kazania przy świadkach? 6. Czy stara się onieśmielić innych swoją wiedzą, pozycją społeczną czy majątkiem? 7. Czy lekceważy lub umniejsza twoje uczucia, pomysły lub prośby? 8. Czy jest przesadnie miły dla innych, podczas gdy ciebie lekceważy? 9. Czy do obcych zwraca się uprzejmiej niż do ciebie? 10. Czy nazywa cię głupią albo tępą? 11. Czy na zmianę jest miły i wredny? 12. Czy miewa niekontrolowane wybuchy gniewu? Strona 17 13. Czy wstydzisz się tego, jak on się zachowuje po alkoholu lub narkotykach? Zachowania kontrolujące 1. Czy próbuje cię izolować od znajomych i rodziny? 2. Czy ciągle ci mówi, co masz robić, co masz mówić, jak się ubrać lub jak się zachowywać? 3. Czy żąda seksu, gdy nie masz na to ochoty? 4. Czy zmusza cię do robienia czegoś, co sprawia, że nie czujesz się komfortowo? 5. Czy zawsze wszystko musi być tak, jak on chce? 6. Czy robi ci wykłady i nadal mówi do ciebie, nie zwracając uwagi na twoje odpowiedzi? 7. Czy nie pozwala ci dojść do słowa, stale ci przerywa i przekrzykuje cię? 8. Czy wtrąca się do twoich spraw, gdy tego nie chcesz? 9. Czy stara się „nawrócić” cię na swój sposób myślenia? 10. Czy skąpi ci pieniędzy albo uczuć? Zachowania zazdrosne 1. Czy z tobą rywalizuje, próbując zawsze być pierwszy i lepszy? 2. Czy celowo chwali się przed tobą innymi kobietami? 3. Czy czuje się onieśmielony twoją pracą albo ją lekceważy? 4. Czy bezpodstawnie cię oskarża? Jeśli odpowiedziałaś twierdząco na którekolwiek z tych pytań, masz do czynienia z toksycznym mężczyzną. Strona 18 Test: „Jak on wpływa na twoje samopoczucie” Aby ostatecznie stwierdzić, czy dany mężczyzna jest dla ciebie toksyczny, należy ustalić, jak wpływa na twoje samopoczucie. Wiesz z całą pewnością, że jego negatywne oddziaływanie na twoje życie rozpoczęło się od rujnowania twojego poczucia własnej wartości. Odpowiedz „Tak” lub „Nie” na poniższe pytania. Odczuwanie zmian emocjonalnych 1. Czy czujesz się pozbawiona radości życia albo zobojętniała, gdy jesteś przy nim? 2. Czy często przy nim płaczesz, zwłaszcza gdy rani twoje uczucia? 3. Czy masz poczucie beznadziei, wrażenie, że utknęłaś w martwym punkcie albo że życie nigdy nie zmieni się na lepsze? 4. Czy frustrują cię narzucane przez niego ograniczenia? 5. Czy uciekasz przed emocjonalnym bólem w jedzenie, sen lub alkohol? 6. Czy czujesz się niespokojna lub wpadasz w panikę? 7. Czy jego negatywne podejście cię przygnębia lub wpędza w depresję? 8. Czy jesteś zła na siebie, że pozwalasz, by traktował cię w ten sposób? 9. Czy przez niego łatwo się irytujesz, złościsz, denerwujesz lub stajesz się opryskliwa? Strona 19 10. Czy czujesz się emocjonalnie wypalona, szczególnie po seksie z nim? 11. Czy masz wrażenie, że to on jest powodem wielu twoich nieprzespanych nocy? Uczucie obawy lub lęku 1. Czy obchodzisz się z nim jak z jajkiem? 2. Czy boisz się przy nim powiedzieć, co naprawdę myślisz lub czujesz? 3. Czy obawiasz się, że powiesz coś głupiego, a on ci to wytknie? 4. Czy jesteś przy nim lękliwa i nieśmiała? 5. Czy przy nim czujesz się skrępowana, także seksualnie? 6. Wahasz się, czy powiedzieć mu prawdę, bo boisz się konsekwencji? 7. Czy odczuwasz strach lub nawet przerażenie na myśl o tym, co on może ci zrobić? 8. Czy boisz się jego złości, gdy nie robisz dokładnie tego, co on mówi? 9. Czy obawiasz się, że odmówi ci miłości lub uczucia, jeśli nie spełnisz jego życzeń? 10. Czy boisz się, że wpadnie w złość, gdy późno wrócisz do domu lub gdy nie wie, gdzie jesteś? 11. Czy stale odczuwasz strach, bo nie wiesz, kiedy wybuchnie gniewem na ciebie? 12. Czy sprawia, że włosy jeżą ci się na karku? Strona 20 Uczucie zwątpienia w siebie 1. Czy zaczynasz wierzyć w jego negatywne i poniżające cię komentarze? 2. Czy zaczęłaś wątpić w swoją inteligencję, urodę i seksapil? 3. Czy czujesz się jak idiotka, bo zostałaś zmanipulowana lub oszukana? 4. Czy masz poczucie, że żaden inny mężczyzna cię nie zechce? 5. Czy zawsze jesteś niepewna lub pełna wątpliwości, gdy masz podjąć decyzję? 6. Czy on sprawia, że czujesz się bezwartościowa? Odczuwanie zmian fizycznych 1. Czy uważasz, że nie jesteś tak sprawna intelektualnie jak przedtem, zanim go poznałaś? 2. Czy on sprawia, że dosłownie jest ci niedobrze (na przykład masz skurcze, mdłości)? 3. Czy przez niego miewasz bóle głowy, pleców, szyi lub inne? 4. Czy przez niego przytyłaś lub schudłaś? Poczucie winy i wstydu 1. Czy go nienawidzisz i czujesz się winna z tego powodu? 2. Czy wstydzisz się, że z nim jesteś? 3. Czy czujesz się winna, że tłumaczysz jego picie lub zażywanie narkotyków? 4. Czy czujesz się winna, jeśli zarabiasz więcej od niego?