Strona 1 Strona 2 I Małżeństwo króla Filipa Jesienią troku 1095 papież Urban II jest w Ower- nii, w Clermont, na południowym skraju strefy wpły- wów kapetyńskich. Wygnany z Rzymu, od miesięcy przemierza z wielką pompą, w otoczeniu kardynałów, południowe krainy Galii. Dobrze się tu czuje. Był wszak wielkim przeorem Cluny, a klasztory tej kongre- gacji rozsiane są po całym terenie. To tu właśnie rozwi- ja się z sukcesem przedsięwzięcie, które papiestwo prowadzi od ponad dwudziestu lat: zreformować Ko- ściół, to znaczy oczyścić całe społeczeństwo. Chodzi o to, aby przygotować ludzi na udręki, jakie ich mogą czekać przed końcem świata, sprowadzić ich na drogę dobra ‒ czy tego chcą, czy też nie ‒ naprostować wszelkie odchylenia, określić powinności każdego człowieka. A zwłaszcza wskazać na to, czego czynić nie wolno. Ten wielki ruch odnowy rozpoczął się od oczyszczenia duchowieństwa. Od tego trzeba było za- cząć, od ludzi, którzy służąc Bogu dają przykład; wyle- czyć ich z dwojakiego zepsucia: po pierwsze z symonii ‒ takim mianem uczeni tej epoki określali wkraczanie władz świeckich w wybór czołowych dygnitarzy Koś- cioła, a zwłaszcza ingerencję władzy pieniądza ‒ po drugie z nikolaizmu, to znaczy złych obyczajów, upo- dobania do światowych przyjemności, a przede wszyst- kim do kobiet. Nadeszła teraz chwila, aby z kolei zmu- sić ludzi świeckich do zmiany sposobu życia i akcep- towania takiego, który wedle kapłanów podoba się Bo- Strona 3 gu. Zadanie staje się jeszcze bardziej mozolne. Ze wszystkich bowiem stron podnoszą się głosy sprzeci- wu, a książęta udzielają poparcia oporowi wobec ruchu reformy. Czyni tak przede wszystkim cesarz, podobnie inni królowie, w granicach terytoriów, które niebiosa poddały ich władzy, nakazując im ‒ podobnie jak Karo- lowi Wielkiemu, którego głoszą się dziedzicami ‒ sprawować pieczą nad ładem społecznym na ziemi. Niechętnie przeto spoglądają na to, że inni próbują się w to mieszać, naruszając zwyczajowe reguły i usiłując narzucać wojownikom zasady postępowania. Żaden monarcha nie przybył do Clermont. Nato- miast biskupów, opatów, przedstawicieli wysokiej ary- stokracji z sąsiednich krain było mnóstwo. Zjechało się wystarczająco wielu ludzi znakomitych i znanych, aby papież mógł mieć przekonanie, że tronuje wśród zgro- madzonego ludu chrześcijańskiego i działa jako du- chowy przewodnik, zajmując miejsce cesarza na szczy- cie wszelkiej ziemskiej suwerenności. Z tego miejsca Urban II przemawia do całego świata. Stanowi prawa, sprawuje sądy, nakłada kary. Wezwanie do krucjaty jest najsławniejszą decyzją, jaką wówczas podjął. Całe rycerstwo Zachodu ma ruszyć do boju, torując drogę wielkiej migracji, zaś wszyscy wierzący mają podążyć ku Jerozolimie, aby tam, po wyzwoleniu Grobu Świę- tego, oczekiwać przy pustym grobowcu dnia Sądu Ostatecznego. Dzieło reformy ma być właśnie przygo- towaniem do tego momentu przejścia i do zmartwych- wstania rodzaju ludzkiego w blasku światła. Ogromna mobilizacja krucjatowa zepchnęła w cień inną decyzję, Strona 4 którą w tym samym duchu podjął wówczas papież. Oto obłożył ekskomuniką Filipa, pierwszego tego imienia króla Francji. Pierwszy to władca Franków zachodnich, którego przewinienia w oczach władz kościelnych zo- stały uznane za tak wielkie, że spadła na niego ta straszliwa kara. Odcinała go ona od wspólnoty wier- nych, której przewodzenie było właśnie jego powoła- niem. Ściągała na jego głowę przekleństwo Boże, ska- zywała go na wieczne potępienie, jeżeliby się nie uko- rzył i nie poprawił. W samej rzeczy ekskomunika spadła na Filipa już rok wcześniej. W Autun, 15 października 1094 r., trzy- dziestu dwóch biskupów zgromadziło się wokół legata papieskiego, arcybiskupa liońskiego Hugona z Die, aby wydać wyrok na króla. Jednocześnie unieważniali oni decyzje synodu, który właśnie zakończył swe prace w Reims pod przewodnictwem samego króla. A zatem konflikt. Sprzeczność między dwiema częściami króle- stwa francuskiego ‒ Północą, którą król dzierży mocno w ręku, oraz Południem, które mu się spod władzy wymyka. Zwłaszcza jednak jest to sprzeczność nie do rozwiązania między dwiema koncepcjami Kościoła ‒ między tradycyjnym, karolińskim poglądem, wedle którego prałatom każdego narodu przewodzi król, wy- święcony monarcha, ich współbrat i opiekun, oraz re- formatorską, naruszającą dotychczasowy ład, głoszoną przez Urbana II tezą o wyższości porządku duchowego nad porządkiem świeckim, z czego wynikało, że mo- narchowie podporządkowani mieli być biskupom, ci zaś podlegali jednoczącej władzy biskupa Rzymu. Dla Strona 5 uzyskania akceptacji tych nowych struktur trzeba było przełamać opór królów i po to właśnie, aby złamać opór króla Francji, przywódcy ruchu reformatorskiego rzucili na niego ekskomunikę, najpierw w Autun, a na- stępnie w Clermont. Akta soboru w Clenmomt zaginęły. Znamy je tylko z relacji historyków tej epoki, ludzi, którzy rozsiani po klasztorach zapisywali rok po roku wydarzenia warte w ich przekonaniu zapamiętania. Niemal wszyscy mó- wią o tym niezmiernie uroczystym zgromadzeniu. Ale też niemal wszyscy w opisie soboru notują sprawę kru- cjaty do Ziemi Świętej; to właśnie ich fascynuje. Kilku z nich zauważa na marginesie, że król Francji został ukarany, ii opisują dlaczego. Wskazują na to, że wcale nie został skazany za to, że ‒ jak cesarz Henryk IV, również obłożony ekskomuniką kościelną ‒ przeciwstawiał się ze wszystkich swoich sił Stolicy Apostolskiej. Papież zdecydował się ukarać go za złe obyczaje, a dokładniej ‒ za jego sprawy małżeńskie. Według Sigeberta z Gembloux został przeklęty za to, że „za życia swej żony wziął sobie jeszcze jedną żonę [superduxerit], i to zamężną z kimś innym, za życia jej małżonka”. Bernold z Saint-Blasien uściśla relację: „Odesławszy własną żonę, połączył się więzami mał- żeńskimi z żoną swego wasala”, zatem motywem uka- rania króla było „cudzołóstwo”. Roczniki klasztoru Saint-Aubin w Angers dorzucają do tego przestępstwa jeszcze jedno ‒ kazirodztwo. Informacje te są szczupłe. Na szczęście znajduje- my jeszcze garść faktów w opisie sprawy, jaki piętna- Strona 6 ście lat później sporządził pewien biskup z północnej Francji, Iwo z Chartres. Aby przeszkodzić w zawarciu małżeństwa między krewnymi króla Francji, przekazał on arcybiskupowi Sens genealogiczny wykaz stwier- dzający ich pokrewieństwo. Genealogię tę dobrze znam ‒ pisze on ‒ ponieważ słyszałem ją na własne uszy, gdy była dwa razy z rzędu recytowana przed dworem Urba- na II w 1095 r.; za pierwszym razem przez pewnego mnicha z Owernii, a za drugim razem przez posłów hrabiego Andegawenii. Chodziło wówczas o króla Fili- pa. Oskarżano go „o porwanie żony hrabiego Andega- wenii, która była jego kuzynką, i o bezprawne jej prze- trzymywanie [...]. Król został obłożony ekskomuniką na soborze w Clermont z powodu tego oskarżenia i świadectwa kazirodztwa.” Oto jak inteligentny czło- wiek o dobrej pamięci, bardzo blisko zamieszany w tę historię, wspominał ją po piętnastu latach. Skandalem nie było to, że król za życia swojej żony wziął sobie drugą; nie chodziło wcale o bigamię. Skandalem nie było to, że przywłaszczył sobie prawowitą małżonkę kogoś innego nie chodziło o cudzołóstwo. Rzecz w tym, że poślubił krewną, a ściślej powinowatą. Nie była to bowiem kuzynka przez więź krwi; była to żona kuzyna, i to kuzyna dość odległego, bo praprzodek hra- biego Andegawenii był prapraprzodkiem króla Francji. Był to powód, dla którego spadła na Kapetynga eksko- munika, anatema. A jako że król nie ustąpił „i powrócił do związku z rzeczoną kobietą, został wyklęty [raz jeszcze] na synodzie w Poitiers [w 1099 r.] przez kar- dynałów Jana i Benedykta”. Filip I troszczył się o swo- Strona 7 je zbawienie. Bał się grzechu jak wszyscy. Zaciął się jednak w uporze. Jego zasady moralne były bowiem odmienne od tych, jakie kościelni reformatorzy głosili i usiłowali narzucić. Inaczej niż oni myślał o małżeń- stwie. Był przekonany o słuszności swego po- stępowania. *** Filip miał dwadzieścia lat, gdy poślubił Bertę fry- zyjską. Otrzymał ją za żonę od swego ciotecznego bra- ta, hrabiego Flandrii, którego była pasierbicą. Małżeń- stwo to miało przypieczętować pogodzenie się króla ze swoim wasalem. Przez dziewięć lat Berta pozostawała bezpłodną. Modliła się i narodził się wreszcie chłopiec, Ludwik, przyszły Ludwik VI. Niebiosa wysłuchały błagań Arnoula, pustelnika, którego uważano za świę- tego i do którego zewsząd przyjeżdżano do Saint- Médard w Soissons w sprawach dotyczących życia ro- dzinnego. Jako Flamand żywił obawę, że małżonka królewska, zbędna, bo nie dająca dziedzica tronu, zo- stanie odesłana, oddalona, przeto wstawił się za nią. Berta została jednak i tak porzucona przez męża, tyle że później, w 1092 r., w dwadzieścia lat po ślubie. Mąż wówczas umieścił ją, tzn. zamknął, w zamku Montreu- il-sur-Mer. Warownia ta była przypisana, jak zwykło się mawiać w tych czasach, do jej wiana ‒ był to mają- tek, który mąż dawał żonie w chwili zawierania związ- ku małżeńskiego i który miał właśnie służyć jako wy- posażenie dla odprawianej żony lub jako miejsce jej zamknięcia. Król połączył się wówczas z Bertradą, Strona 8 z rodu panów na Monfort. Była ona poślubiona hra- biemu Andegawenii. Czy Filip uwiódł tę kobietę? Czy został przez nią uwiedziony? Czy wziął ją przemocą? Czy przygarnął ją? Czy zmówił się, co zdaje się najbardziej prawdopo- dobne, z jej dotychczasowym mężem? Jaki zatem był udział w tej historii tego, co zwiemy miłością? Muszę wyznać natychmiast i wyraźnie, że nic o tym nie wiemy i nigdy się nie dowiemy. O ludziach, którzy żyli na tej ziemi przed tysiącem lat, nie wiemy niemal niczego ‒ co myśleli, jak mówili, jak się nosili i odziewali, jak postrzegali swoje ciało. Nie znamy nawet ich twarzy. Jaki wpływ mogły mieć na Filipa wdzięki Bertrady? Jakimi drogami podążało jego pożądanie? Można od- gadnąć żądze Karola VI lub jego wuja, księcia de Ber- ry, u schyłku XIV w. Trzysta lat wcześniej, w czasach, o których tu mówię, ani malarstwo, ani rzeźba nie dają możliwości wyobrażenia sobie żadnej sylwetki kobie- cej poza hieratycznym obrazem Marii Panny, który zdaje się być raczej symbolem, argumentem wykładu teologicznego. Niewiele też wzbogacają naszą wyob- raźnię owe bezkształtne kukiełki, pokryte farbą i wło- siem, które służyły księżom do naocznego ukazywania niebezpieczeństw rozwiązłości i ilustrowania w ten sposób kazań. Mówiąc o małżeństwie jestem zmuszony pozostawać ciągle na powierzchni zjawiska, dostrzega- jąc tylko jego zewnętrzne aspekty społeczne czy in- stytucjonalne, trzymać się opisu faktów czy gestów. Nic nie mogę powiedzieć o porywach duszy czy zmy- słów. Strona 9 Decyzja Filipa wzbudziła sensację, widać to ze wzmianek o jego powtórnym małżeństwie w nielicz- nych zachowanych świadectwach pisanych. Klariusz z Sens, Hugo z Flavigny, Sigebert, najlepsi kronikarze północnej Francji, relacjonują ten ślub, opowiadając o nim jak o prawdziwym weselu, równie uroczystym, jak uświęconym. Pan na Beaugency, który wystawiał właśnie wówczas pewien dokument, uznał za stosowne, zamiast zwyczajowego datowania go od Wcielenia Pańskiego czy też od początku panowania władcy, od- wołać się do tego wydarzenia: „Roku, kiedy Filip wziął za żonę Bertradę, żonę Fulka, hrabiego Andegawenii.” Widoczne jest, że wydarzenie zaskoczyło wszystkich. Nie budzi jednak wcale potępienia. Wszystko pewnie ułożyłoby się dobrze, gdyby nie zabrali się do dzieła zaciekli zwolennicy reformy, gdyby nie wtrącił się bi- skup Chartres, Iwo. Właśnie wówczas, w wieku pięćdziesięciu lat, ob- jął stolicę biskupią. Nie bez kłopotów. Zajął on miejsce jednego z tych prałatów, którzy zostali pozbawieni swej godności przez papieża w ramach czystek przeprowa- dzanych w środowisku wyższego duchowieństwa. Inge- rencja kurii rzymskiej w sprawy lokalne wzbudziła wiele sprzeciwów, a zwłaszcza oburzyła metropolitę, arcybiskupa Sens, który odmówił konsekracji nowego elekta. Wówczas Urban II dokonał w Kapui aktu wy- święcenia Iwona na biskupa. Potraktowano to jako ob- razę majestatu królewskiego i w 1091 r. synod złożył intruza z urzędu biskupiego. Iwo trzymał się jednak mocno, odwołując się do legatów, do Ojca Świętego, Strona 10 głosząc wyższość decyzji papieskich. Uformowany w rygorystycznych poglądach na temat kariery kościel- nej, skłaniał się już od dawna ku reformatorom. Perype- tie sytuacji, w jakiej się znalazł, pchnęły go zdecydo- wanie w stronę obozu reformy. Zjednoczył się z tym obozem przeciw prałatom starego stylu, swoim kole- gom, na których ciążyły notoryczne zarzuty symonii i nikolaizmu, przeciw królowi, który stał po ich stronie. Pałac biskupi w Chartres stał się przyczółkiem batalii, jakby cierniem wbitym w tradycyjne struktury Kościoła królewskiego. Drugi ślub Filipa był dla Iwona wspaniałą okazją do rozpoczęcia ataku. Król chciał, aby ceremonia ślub- na miała charakter bardzo uroczysty. Zwołał wszyst- kich biskupów. Biskup Chartres odrzucił jednak zapro- szenie i próbował pociągnąć za sobą innych. Jako pre- tekst wysunął, że do arcybiskupa Reims należy nie tyl- ko konsekrowanie królów, ale także błogosławienie ich małżeństw ‒ w ten sposób załatwiał porachunki ze swo- im wrogiem, arcybiskupem Sens. Iwo z Chartres pisze do arcybiskupa Reims: nie pójdę na ten ślub, „jeżeli to nie ty będziesz konsekrował ten ślub i jeżeli to nie twoi sufragani będą cię w tym wspomagać”. Zwraca jednak uwagę: „Sprawa jest niebezpieczna; może ona przy- nieść uszczerbek twojej reputacji jak też honorowi kró- lestwa.” Ponadto „inne jeszcze tajemne względy, o któ- rych wypada mi teraz zamilczeć, nie pozwalają mi zgo- dzić się na to małżeństwo”. W innym liście, skierowa- nym do samego Filipa, jest bardziej szczery: „Nie zo- baczysz mnie w Paryżu obok twojej żony, o której nie Strona 11 wiem, czy może być twoją żoną.” Zważmy jakie słowa tu padają, gdyż ludzie tego środowiska, świetnie wy- kształceni w retoryce, używali ich z wirtuozerią. Uży- wając określenia uxor, Iwo przyznawał, że Filip i Ber- trada są już mężem i żoną; ceremonia ślubna jest dla niego tylko uzupełniającą uroczystością. „Nie przyjadę ‒ pisze on dalej ‒ póki, sobór nie orzeknie prawowitego rozwiązania małżeństwa między małżonką twoją a tobą i nie zdecyduje, że możesz zawrzeć prawowite małżeń- stwo z tą, którą pragniesz poślubić.” Iwo stwierdza w ten sposób, że tylko ludzie Kościoła mają prawo orzekać w tych sprawach i że władza biskupów podpo- rządkowana jest decyzjom synodalnym i soborowym. Dwa odrębne pytania wymagają odpowiedzi: czy Filip miał prawo oddalić swoją pierwszą żonę i czy ma pra- wo wziąć sobie drugą żonę. W pierwszym pytaniu cho- dzi o podejrzenie bigamii, w drugim zaś o podejrzenie kazirodztwa. Póki zaś sprawa nie zostanie rozstrzygnię- ta, nie ma możliwości zawarcia „prawowitego małżeń- stwa”, może być tylko mowa o konkubinacie. Otóż właśnie: czy jest rzeczą przyzwoitą, aby król żył w konkubinacie? W tej ostatniej sprawie Iwo wypo- wiada się szerzej, aby wyraźnie się usprawiedliwić. Odmawiając przybycia na królewskie wesele, wcale nie narusza swoich biskupich powinności. Wprost prze- ciwnie. Z punktu widzenia spraw świeckich działa, jak dobry doradca powinien, wskazując na szkody, jakie małżeństwo takie przyniosłoby Koronie. Z punktu wi- dzenia spraw duchowych właściwie wypełnia swą po- winność skrupulatnego przewodnika sumienia, gdy Strona 12 stwierdza, że małżeństwo to przyniosłoby szkodę zba- wieniu duszy monarchy. List wreszcie kończy się ma- łym kazaniem o pożądliwości, rozwiniętym wokół trzech przykładów ‒ Adama, Samsona i Salomona, jako że wszystkich trzech zgubiły kobiety. Filip nie zważał jednak na ostrzeżenia. Związek został zawarty wedle ustalonych form, biskup Senlis w obecności wszystkich biskupów z terytorium dome- ny królewskiej pobłogosławił go. Arcybiskup Reims wyraził zgodę na ślub, podobnie ‒ jak się zdaje ‒ uczy- nił kardynał Roger, legat papieski dla północnej Fran- cji. Iwo jednak obstawał przy swoim. Przygotował wszelkie niezbędne dokumenty, „aby przeprowadzone zostało zerwanie małżeństwa między Filipem a jego małżonką”. Przesłał je następnie papieżowi, który w odpowiedzi wystosował list okólny do prałatów kró- lestwa, zakazując koronowania Bertrady, a jednocze- śnie kierując napomnienie do arcybiskupa Reims oraz. ostrzeżenie do króla, że jeżeli nie przerwie wszelkich stosunków z tą kobietą, „którą ma za żonę”, zastanie ekskomunikowany. Biskup Chartres zdecydował się na zerwanie. Odmówił królowi wypełniania służby wasal- nej, nie stawił się wraz ze swym rycerstwem na wielkie zgromadzenie zwołane przez króla dla rozsądzenia spo- ru między synami Wilhelma Zdobywcy. Nie wypełnia- jąc tęga obowiązku stał się winien zdrady (felonii) i zbiegł. Pod koniec 1093 r. odnajdujemy go w składzie świty papieskiej. Wszystka można było wtedy jeszcze ułożyć, gdyż zmarła właśnie Berta, odpadał przeto za- rzut bigamii. Pamiętać trzeba, że Filip niepokoił się Strona 13 o losy swojej duszy, bo królowie gorzej niż inni znoszą pozostawanie w stanie podejrzenia grzechu. Król zbiera przeto w Reims wszystkich prałatów, którzy są mu po- wolni ‒ dwóch arcybiskupów i ośmiu biskupów. Wszy- scy potwierdzają ważność ostatniego małżeństwa króla. Posunęli się nawet dalej i zapowiedzieli postawienie Iwona z Chartres przed sądem. Synod w Autum dał ri- postę tym decyzjom. Ekskomunika króla Francji była sprawą poważną. Decyzja ta mieściła się jednak w generalnym planie ofensywy, jaką wydaje kuria rzymska, w celu zdecy- dowanego przeprowadzenia reformy. Szykuje się ob- jazd papieski południowej Galii. Dla osiągnięcia zwy- cięstwa w północnej Galii trzeba w jakiś sposób wziąć w karby władcę kapetyńskiego. Iwo z Chartres, infor- mator kompetentny, zapewnia, że jest to możliwe dzię- ki dwojakiemu poparciu. Przede wszystkim, jak się zdaje, można liczyć w samym domu królewskim na poparcie księcia Ludwika. Ma on trzynaście lat, a za- tem zbliża się już do dojrzałości. W chwili zawierania drugiego małżeństwa Filip osadził swego syna w wy- dzielonym apanażu. Podobnie jak wszyscy dziedzice szlacheccy, Ludwik gryzie wędzidło, niecierpliwie oczekując sukcesji. A czyż nie pojawia się już za nim Suger, jego rówieśnik, i zreformowani mnisi z Saint- Denis? Drugie poparcie jest pewniejsze ‒ to Andega- wenia, niewątpliwie najpoważniejszy atut w grze re- formatorów. Nie wspominaliśmy do tej pory o opuszczonym mężu ‒ hrabim Fulku Le Rechin. Nie pojawiła się też Strona 14 dotąd sama Bertrada. W gruncie rzeczy przedmiotem sprawy i osądu jest tylko zachowanie jednego człowie- ka ‒ Filipa. Na Bertradzie ciąży przecież również cu- dzołóstwo, ale jej sprawa nie podpada pod prawo pu- bliczne. Do zdradzonego małżonka należy prawo ze- msty, gdyby tego pragnął. Fulko zaś nic w tym wzglę- dzie nie czyni, szuka sofcie tylko następczyń niewiernej małżonki. Ale papież ma go w ręku. Przed trzydziestu laty legat papieski, wydziedziczając jego starszego bra- ta, winnego naruszenia praw kościołów andegaweńs- kich, przekazał mu „w imieniu świętego Piotra” ziemie andegaweńskie. Ten gest dygnitarza Kościoła rzym- skiego, który swobodnie dysponuje jednym z hrabstw monarchii frankijskiej (Francie), jest równie zadziwia- jący, co łatwy do wytłumaczenia ‒ w 1067 r. król był bardzo młody. Monarchia kapetyńska przeżywa wtedy chwile skrajnej słabości. Fulko uzyskał zresztą wów- czas zgodę królewską, w zamian za przekazanie Fili- powi hrabstwa Gâtinais. Od tej chwili Andegawenia pozostaje w każdym wypadku w swego rodzaju zależ- ności od Stolicy Apostolskiej. Hrabia jest związany. Tym ściślej zresztą, że i on sam obłożony został eks- komuniką. Nie bez przyczyny, uwięził bowiem swego brata, odmawiał uwolnienia go i przetrzymywał go przez tak długi czas i w takich warunkach, że więzień wpadł w obłęd. Można zatem było liczyć na to, że hra- bia Andegawenii będzie posłusznym narzędziem. W czerwcu 1094 r., na kilka miesięcy przed synodem w Autun i w czasie, gdy obradowało zgromadzenie w Reims, legat Hugo z Die przybywa osobiście do Strona 15 Saumur, aby zdjąć z hrabiego ekskomunikę. Upewniw- szy się, że brat hrabiego jest rzeczywiście obłąkany, dochodzi do porozumienia z Fułkiem i potwierdza go we władaniu hrabstwem, wymagając jednak od niego, aby nie zawarł powtórnie związku małżeńskiego „bez zasięgnięcia rady legatów”. Rzeczywiście przekroczył on wszelkie dopuszczalne granice poligamii. Przede wszystkim jednak chodziło o to, aby przeszkodzić mu w zawarciu nowego związku małżeńskiego i w ten spo- sób utrzymać nie rozstrzygniętą sprawę Bertrady, pozo- stającej nadal prawowitą małżonką hrabiego Andega- wenii. W ten sposób bowiem można było powrócić do sprawy, której naturalny kres wyznaczałaby, w innym wypadku, tylko śmierć Berty. Fulko jest posłuszny na- kazom Kościoła. Do tej pory nawet ust nie otworzył, a teraz oto krzyczy z całych sił. Wydając 2 czerwca 1095 r. akt darowizny na rzecz kościoła Św. Sergiusza w Angers datuje go: „gdy Francja była zbrukana przez cudzołóstwo niegodnego króla Filipa”. W listopadzie wysyła posłów do Clermont, aby wykazali więzy po- krewieństwa łączące go z królem Francji, co ma pode- przeć oskarżenie o kazirodztwo. Urban II kontynuuje swą podróż, skrzętnie omijając prowincje posłuszne władcy kapetyńskiemu i zimą przybywa do Andegawe- nii. Przewodniczy uroczystościom związanym z po- święceniem kościoła Św. Mikołaja w Angers, gdzie po- chowany jest ojciec hrabiego. 23 marca koronuje się w Tours i w czasie procesji, która prowadzi go do kościo- ła Św. Marcina, wręcza Fulkowi złotą różę, co można Strona 16 było traktować jako rytuał inwestytury. Wówczas gdy formują się oddziały krucjatowe, hrabia Andegawenii dyktuje w uczonej łacinie zadziwiający tekst, który ma wykazać zasadność jego praw dziedzicznych. Przypo- mina w nim, że jego przodek otrzymał hrabstwo z rąk króla Francji, jednakże był to jeden z królów karoliń- skich, „który nie był wcale z rodu bezbożnego Filipa”. Czyż bezbożność Filipa, zbrukanie, które z osoby mo- narchy przechodzi na całą monarchię i ściąga na nią ciężkie plagi, nie stanowią wystarczającego powodu do zerwania więzi wasalnych i całkowitego podporządko- wania Andegawenii Stolicy Apostolskiej? Taktyka ku- rii papieskiej jest jasna: zdjąć ekskomunikę z pierwsze- go męża Bertrady, aby ją rzucić na jej drugiego męża. Z Tours właśnie wysyła papież listy do arcybiskupów Reims i Sens, grożąc potępieniem prałatów, którzy by podtrzymywali stosunki z królem lub ośmielili się zdjąć z niego klątwę, zanim zerwie on związek „z ową kobie- tą, z przyczyny której obłożyliśmy go ekskomuniką”. Wszelkie napomnienia, wybuchy oburzenia, gwałtowne wyklinania nabierają sensu wówczas, gdy rozważa się je we właściwym kontekście, w ramach głównego pro- blemu politycznego tej epoki ‒ zaciętej walki, jaką wio- dła władza duchowna dla uzyskania przewagi nad wła- dzą świecką. Filip starzał się. Coraz gorzej znosił ciążącą na nim klątwę. W 1096 r. udaje, że „wyrzeka się życia w cu- dzołóstwie”. Urban II natychmiast udziela mu swego przebaczenia. Okazało się jednak, że Bertrada wcale nie opuściła sypialni królewskiej, toteż w 1099 roku Strona 17 grupa gorliwych kardynałów znowu podburzyła bisku- pów zebranych w Poitiers i doprowadziła do ponowie- nia ekskomuniki. Musieli się zresztą spieszyć, gdyż Wilhelm, hrabia Poitiers i książę Akwitanii, ów Wil- helm od miłosnych pieśni, wróg Andegawenów i wasal królewski, rozpędził synod, który uwłaczał czci jego seniora; jest to zresztą dodatkowe świadectwo, że wielu ludziom Filip wcale nie wydawał się tak bardzo winny. Wreszcie, z biegiem lat sprawa została ostatecznie za- kończona. Kapetyng przestał być przeciwnikiem, któ- rego należało za wszelką cenę osłabić. Tzw. spór o in- westyturę z wolna wygasał w całym królestwie. Nawet Iwo z Chartres działał na rzecz ostatecznego pogodze- nia króla z Kościołem. W 1105 r. arcybiskupi Sens i Tours, biskupi Chartres, Orleanu, Paryża, Noyon i Senlis zebrali się w Paryżu, w tym samym miejscu, gdzie odbył się ów niegodny ślub. Odczytano pismo papieskie (nie można było tego pominąć, aby podkre- ślić wyższość władzy papieskiej). Biskupi Orleanu i Pa- ryża zapytali się Filipa, czy gotów jest „wyrzec się grzechu cielesnego i niedozwolonego spółkowania”. Na ręce opatów Saint-Denis, Saint-Germain-des-Prés, Sa- int-Magloire oriaiz Étampes król, odziany w strój po- kutniczy, boso, złożył przysięgę: „Nie będę już z tą ko- bietą miał żadnych stosunków ani spotkań, chyba że w obecności osób zacnych.” Bertrada złożyła takie sa- mo przyrzeczenie. Klątwa w ten sposób traciła swą ważność. Któż jednak dał się temu zwieść? Oboje mał- żonkowie nadal żyli razem. W 1106 r. hrabia Fulko przyjmuje ich uroczyście w Angers. Strona 18 *** Wydarzenie pozostawiło ślad w pamięci ludzkiej. W pół wieku później, między rokiem 1138 a 1144, Su- ger pisał biografię Ludwika VI. Było to dzieło apologe- tyczne, które wycisnęło głębokie piętno na pamięci zbiorowej Francuzów. Gdy mowa tam o Ludwiku VI, natychmiast pojawia się wizerunek dobrego króla, „oj- ca komun”, obok niego zaś figurują wizerunki dwóch przeciętnych władców ‒ syna, Ludwika VII, oraz ojca, Filipa I ‒ których kobiety sprowadziły na manowce. Suger bowiem, aby zwiększyć prestiż swojego przyja- ciela, przezornie zdyskredytował pamięć jego poprzed- nika, który zresztą nie mógł się cieszyć dobrą sławą w Saint-Denis, skoro zdecydował, że ma zostać po- chowany nie tam, lecz w Saint-Benoît-sur-Loire. Opat Suger tłumaczy tę dezercję w sposób znamienny: Filip zrezygnował z tego :zaszczytu na znak pokuty, wsty- dząc się swego prowadzenia się :za życia. O powtór- nym małżeństwie Suger prawie nie wspomina. Nato- miast podkreśla wyraźnie, że Ludwik, w odróżnieniu od swoich dwóch braci, zrodzony został z „bardzo szla- chetnej pani”. Zważa na to, aby braciom Ludwika nie przyznawać miana prawowitych dziedziców i nie da- wać ich matce tytułu królowej, określając ją jako „hra- binę andegaweńską, super ducta [dodatkowo poślubio- ną]”. Wielkie dzieła historyczne tych czasów wywodzą się ze szkoły anglo-normandzkiej, a zatem antykape- tyńskiej. Wilhelm z Malmesbury ukazuje Filipa I jako Strona 19 człowieka owładniętego pasją rozkoszy. Wypędził ze swego łoża pierwszą żonę, ponieważ ‒ powiada on ‒ znajdował, że jest „zbyt tłusta”. Bertrada, deprawatorka mężczyzn, niewierna żona, zżerana przez ambicję, uwiodła Filipa, on zaś poddał się łatwo namiętności „płonąc”, zapominając o maksymie: „Majestat i miłość nie idą w parze ani też nie pozostają w jednym miejscu razem.” Amor ‒ pożądanie męskie. Błędem króla Fran- cji było, że nie zdołał nad nim zapanować i z powodu kobiety przestał zachowywać się, jak przystoi wład- com. Orderyk Vital jest surowszy w ocenie Bertrady, którą określa jako lubieżną i niestałą. Król Francji wpadł w jej sidła. „W ten sposób owa nieokiełznana konkubina porzuciła cudzołożnego hrabiego i przycze- piła się [adhesit] do cudzołożnego króla aż do jego śmierci.” Filip nie był nowym Dawidem, uwodzicie- lem, czym królowie mogą się tylko szczycić. Był no- wym Adamem, nowym Samsonem, nowym Salomo- nem. Został „uwiedziony” ‒ uchodzi to kobietom, ale nie przystoi mężczyznom ‒ i zatracił się w rozpuście. Głuchy na napomnienia biskupów, „pogrążony w zbrodni”, „trwający w złych czynach”, „wpadł w zgniliznę przez cudzołóstwo” i zmarł w rozdrażnie- niu, udręczony bólem zębów. Kronikarze tureńscy, bardzo przywiązani do cnót frankijskich, widzieli króla w nieco lepszych barwach, mniej bezwolnego. Kronika panów na Amboise przyznaje królowi inicjatywę w sprawie miłosnej: na pewno jest „pożądliwy” i „roz- pustny”, ale zręcznie uwodzi Bertradę, a następnie uprowadza ją w nocy. A więc uwodziciel i porywacz. Strona 20 Jednakże większość późniejszych historyków obstawa- ła przy wizerunku króla Filipa jako człowieka dojrzałe- go, zmysłowego, skupionego na sprawach łoża. *** Strzeżmy się jednak przed nadmiarem zaufania do świadków wydarzeń, dochodzi do nas przecież jeden tylko głos. Wszelkie osądy, jakie zostały wówczas wy- powiedziane i których echo dotarło do nas, ponieważ przelano je na papier, wyszły spod piór księży lub mni- chów. Kościół dzierżył w tych czasach monopol o przeogromnym znaczeniu: tylko Kościół mógł two- rzyć przedmioty kulturowe o trwałym charakterze, mo- gące przetrwać wieki. Dodam jeszcze, że ci księża i mnisi, którzy są naszymi jedynymi informatorami, na- leżą do najbardziej wykształconych; wedle kryteriów kultury uczonej, szkolnej, kościelnej była to właśnie elita. A ponadto byli to wszystko ludzie „na linii”; pi- sma, które przechowywano i wielokrotnie kopiowano, to właśnie te, które nie odchylały się od panujących wymogów i poglądów. Dobrze wiemy, co myślał bi- skup Chartres, jako że starannie zachowano jego kore- spondencję. Nie wiemy natomiast nic o tym, co myślał jego kolega z Senlis, który udzielił błogosławieństwa drugiemu małżeństwu królewskiemu. Zmuszony jestem spoglądać na to, co mnie interesuje, a więc na sposób myślenia i życia wojowników, wyłącznie oczyma ka- płanów, i to najbardziej konformistycznych, tych, któ- rych Kościół uczynił świętymi, jak św. Iwo z Chartres. Czy rzeczywiście liczni byli ludzie, którzy tak jak on,