W�ODZIMIERZ KOWALEWSKI �WIAT�O I L�K OPOWIADANIA STAREJ DATY COPYRIGHT (C) BY WYDAWNICTWO WAB., 2003 WYDANIE I WARSZAWA 2003 �wiat�o i l�k (opowiadanie romantyczne) Nie znosi� �wiat�a. Kocha� �wiat�o. Pisa� kiedy�: ��wiat�o jest dla cia� s�owem Bo�ym. Powiadaj�, �e w t�umaczeniu dos�ownym pacierza powinno by sta�: �Ojcze, kt�ry� jest w �wietle*, zamiast w �niebiesiech ��. Ale kiedy przedwczoraj zd��a� do rodzinnego gniazda, przemierzaj�c nudn� r�wnin�, znaczon� sznurkami wierzb i sk�pan� w upale, kaza� szczelnie zas�oni� okna powozu. Teraz p�on�ce j�zyki poranka bezkarnie wdziera�y si� do gabinetu, iskrzy�y na z�oceniach sprz�t�w, pe�za�y po grzbietach starych wyda� Racine�a i Marivaux. Nie mo�na by�o otworzy� oczu. Patrz�c w r�ow� mg�� pod powiekami, zrzuci� z siebie pled, obr�ci� si� ty�em do �wiat�a na twardej, w�skiej kanapie i dopiero wtedy z trudem wsta�, czepiaj�c si� oparcia. Odetchn�� powietrzem g�stym od kwa�nych wyziew�w tytoniu i s�odkawego zaduchu stopionego wosku. D�ugo trwa�o, zanim postanowi� zdecydowanie po�egna� si� z noc�. Pierwsza jasno�� spowodowa�a jednak taki b�l, �e natychmiast ukry� twarz w d�oniach. Musia� przyzwyczaja� oczy do patrzenia, l�kliwie rozchylaj�c palce. Na biurku �lady nocy. Ogryzki cygar, zielone sukno powalane popio�em, sterta pi�r, pusty ka�amarz na podstawce w kszta�cie �r�d�a Hipokreny, listy, zapisane �wiartki papieru. Dalej szklanka z resztk� cuchn�cej wody Kissingen i angielski sztucer, kt�rego luf� w chwilach za�amania my�li przyk�ada� do oka jak astronom lunet� i mierzy� w p�omyki �wiec. Sta� tak bezradnie jeszcze dobry kwadrans, mru��c powieki i chwiej�c si� na nogach. Czu� si� chory i osaczony, zatruty potokami gor�cego przejrzystego z�ota. Ka�dy nowy dzie� tutaj zaczyna� z coraz wi�kszym oporem i niech�ci�; najlepiej wcale nie wychodzi�by z tego pokoju. Kiedy ust�powa�y ciemno�ci, pia�y koguty w nieodleg�ym folwarku, trzeba by�o porzuca� Dialy, trzeba by�o by� m�em, ordynatem, administratorem, s�siadem, by� uprzejmym albo nieuprzejmym, wyrozumia�ym albo bezwzgl�dnym, cierpliwym albo cholerycznym wciska� si�� na twarz wszystkie te maski, kt�re nie pasuj�, zdzieraj� sk�r� do krwi, t�umi� to, co naprawd� chcia�yby powiedzie� usta. Ruszy� si� wreszcie oci�ale, podszed� do kominka, starannie otuli� chust� stoj�c� tam miniatur� w plecionej ramce, zadzwoni� po s�u��cego. Krusio, swoim zwyczajem, przydrepta� nie za pr�dko, skrzywi� si� i z brz�kiem postawi� dzbanek kawy na palisandrowym stoliku do szach�w. - P�jdziesz mi, kochany, za stajnie ko�o du�ego domu - nakazywa� kamerdynerowi pomi�dzy jednym a drugim parz�cym, zbawczym �ykiem - i sprowadzisz mularza, z tych, co naprawiaj� ogrodzenie. Dawno po jutrzni, pewno zacz�li robot�. Nie doko�czy� drugiej fili�anki, kiedy na schodach do ogrodu sta� ju� cz�owiek w parcianym fartuchu. Wyszed� do niego, przys�aniaj�c oczy i odwracaj�c si� od s�onecznych plam na �wirze alejki. - Popatrz no tutaj - wskaza� ostre, gotyckie okno, kt�rego szyby zdawa�y si� p�on�� o�lepiaj�cym, bia�ym ogniem. - Widzisz? - Ano... - Trzeba zamurowa�. Rzemie�lnik cofn�� si� o krok i spojrza� na niego jak na wariata. - Jak to, jasny panie, zamurowa�? Fenster trza tak durch zamurowa�?... Czemu? - Zwyczajnie, na troch� wi�cej ni� �wier� wysoko�ci. - Panie, a okiennica od s�o�ca nie starczy? - popatrzy� w g�r�, w d�, wydrapa� odrobin� tynku,poliza�, mlasn�� niezadowolony. - Cynkreta nie strzyma, cygiel wyleci, nowy puc przecie by trza, szprycung fest da�... Diabla robota, jasny panie! - Okiennica to okiennica, mur to mur. Dam dziesi�� z�otych, a zaraz trzy. - A jak pan jenera� zobaczy? A pan Koch? Ostatnie z�biska mi wygrzmoci... - O to nie dbaj. Pan jenera� w Warszawie, a Kochowi powiesz, �e to ja rozkaza�em. Trezor, wielki chart od��czony od sfory, �agodny i przymilny, wylaz� nie wiadomo sk�d, otar� si� bokiem o cholewy, u�o�y� �eb na butach. Odp�dzi� psa. Wzdychaj�c g�o�no i pow��cz�c nogami, jakby szed� na w�asny pogrzeb, pokona� b�yszcz�ce posadzki salonu maureta�skiego i stan�� na progu sypialni, gdzie w wielkim �o�u pod tureckim baldachimem czeka�o jego nietkni�te miejsce. Bola� ty� g�owy, piek�y powieki, r�s� zimny kamie� w brzuchu. Ona siedzia�a ju� przed gotowalni�. W prostej b��kitnej sukni, z g�adko zaczesanymi w�osami, owiana zapachem migda��w i werbeny z paryskich flakon�w od Houbiganta. �ona! Ca�a, od st�p do g�owy, w �wie�ym �wietle bij�cym z otwartych okien. Jakby ulepiona z jasno�ci. Czysta, mleczna, zawsze dos�owna, zawsze rozumna, zawsze o zdrowym, trze�wym spojrzeniu. Ju� gotowa do guwernantek, do kuchni, do praczek, do dostawc�w z Ciechanowa, do chorej ciotki, do wieczornej herbaty i francuskiego bajdurzenia o niczym. - Znowu nie spa�e� dzisiaj, m�j dobry. - Przeciwnie. Ja tutaj ca�y czas �pi�...wycedzi� i nagle bole�nie zat�skni� do Dialy, ju� nawet nie do samej cudownej postaci, dotyku piersi i r�k, ale cho�by do miniatury zostawionej na kominku w gabinecie. Wybiec, unie�� chust�, �apczywie spojrze� w oczy tak nami�tnie odmalowane przez Ary Scheffera, b�ogos�awionego artyst�! Z daleka, przez amfilad� pomieszcze�, s�ycha� by�o najpierw, jak murarz ordynarnie �aje ch�opca pomocnika, a potem zgodny stukot dw�ch m�otk�w, odkuwaj�cych tynk pod oknem. - Czy co� si� sta�o, m�j dobry? - unios�a brwi zaniepokojona. - Broni� si�, jak umiem. Gor�ce i duszne godziny stara� si� przetrwa�, nie opuszczaj�c cienia. Przyjmowa�, musia� rozmawia�, odgrywa� rzeczowo�� i dystynkcj�. Buchalter z rachunkami, koncypient adwokacki w sprawie procesu granicznego, stary Mysior, dostawca �wi� dla wojska. Wczesnym popo�udniem objazd p�l z Sowi�skim, w piekielnej spiekocie, tumanach piachu. Okr�cony pudermantlem, w czarnych okularach i s�omkowym kapeluszu le�a� bezw�adnie na kanapie pod podniesion� bud� ma�ego kocza i udawa�, �e s�ucha tyrad o nawozie saletrowym, o pszenicy angielskiej i perskiej, o owsie bizantyjskim. Przerwa� t� gehenn� w po�owie i skar��c si� na b�l w skroniach, kaza� wraca�. Nie zasiad� ze wszystkimi do obiadu. Nic nie jad�. Samotny w wielkim salonie, pod portretem pradziada Stanis�awa, szambelana kr�lewskiego, s�czy� swoj� kwa�n� wod� i pali� cygaro za cygarem. Z ulg� patrzy�, jak s�oneczne smugi na meblach i obiciach dojrzewaj� do coraz mocniejszej czerwieni. C� to za straszliwy los: bogacz, pan, w�a�ciciel! Z jednej strony �wi�te powinno�ci stanu, walka o utrzymanie dochod�w i zasob�w rodziny, ojciec jenera�, przed kt�rego marsow� surowo�ci� dr�a� wci�� jak ma�y ch�opiec, z drugiej - nieustaj�cy g��d, ��dza zerwania nici i �a�cuch�w, splugawienia konwenans�w, rozbicia w py� odwiecznej nudy. Wystrzeli�, wystrzeli� wysoko! P�yn�� jak kometa po olbrzymim czarnym niebie, nie ogl�da� si� na nic. Na co taki �wiat, w kt�rym nie mo�na by� tym, kim jest si� naprawd�, nie mo�na kocha�, kogo naprawd� si� kocha! Jak�e zazdro�ci� Juliuszowi. Wspomina� rzymskie noce, cygarowanie przy mro�onym winie i rozmowy w ogrodzie, na ruinach pa�acu cezar�w. Ile� swobody brzmia�o w jego s�owach, cichych, ale wypowiadanych mocno, wysokim g�osem! Juliusz przeklina� wprawdzie ci�gle dol� tu�acza, ale przecie� zawsze robi�, co chcia�. Tak w �yciu, jak i w poematach. Nie mo�na by� poet� bez poczucia wolno�ci, przynajmniej wewn�trznej. Samo pragnienie nigdy jej nie zast�pi. A on? Juliusz szuka� w Palestynie prawdziwego oblicza Boga, pan Adam te� w�drowa� ongi� w poszukiwaniu wznios�o�ci i pi�kna. On - by� tylko smutnym pielgrzymem Dialy. Tam wielkie duchowe wzruszenia, tu - wymy�lanie pretekstu wyjazd�w, przemykanie z zakryt� twarz� po paryskiej ulicy, spotkania po wynaj�tych domach i zwierz�ca ��dza cia�. Tam poetycka s�awa, pomruk podziwu na salonach, nie�miertelno�� t�oczona z�otem w sk�rze ozdobnych wyda�, tu - wieczny strach przed skandalem i n�dzne, bezimienne broszury, o kt�rych nie wiadomo, czy niebawem nie trafi� do zawijania �ledzi. Wiecz�r zapada� powoli, stoj�ce nieruchomo powietrze nasi�ka�o coraz g��bsz� szaro�ci�. W du�ym domu zapalono ju� lampy, nad parkowymi zaro�lami ni�s� si� d�wi�k fortepianu. To ona gra�a. Przer�bki Cherubiniego czy duet�w Mozarta; dok�adne, schludne tony, wymierzone w sam �rodek, akurat do trawienia, do bawialni po kolacji. Kaza� wnie�� �wiece. Gabinet wype�nia�a jeszcze prza�na wo� wapna i �wie�ych cegie�, ale mur pi�trz�cy si� za szybami prawie do po�owy wysoko�ci okna dawa� z�udne poczucie spokoju, ciep�a, oddzielenia. Czule zdj�� chust� z miniatury, pog�adzi� bielej�cy w p�mroku p�aski owal twarzy, tak jakby odgarnia� jej niesforne w�osy z czo�a. - Nie znajduj� s��w modlitwy do ciebie... - wyszepta�. Si�gn�� po jedno z pi�r, mistrzowsko zaostrzonych przez Krusia, i po ostatni� kart�, zapisan� minionej nocy: �mier� cia�a niczym - takiej �mierci chwila Wabi my�l moj�, sercu si� przymila; Lecz �mier� jest inna, co przepuszcza cia�u, A dusz� tylko zabija poma�u... R�ka zawis�a w pustce. Ka�dego dnia ba� si� w�a�nie tej chwili. I znowu nie m�g� pisa� dalej. Nie mo�na pisa�, je�li w piersiach ma si� kawa� suchego drewna, w g�owie �rozbuja�e flukty�, a �yje si� tylko jednym wielkim czekaniem, kt�re rozdziera jak najwymy�lniejsza tortura. Patrzy� na Dialy. �Twarz pi�kna jako Przemienienie Pa�skie... �, tylko ta my�l z wiersza pana Adama, cho� przeznaczona dla innej kobiety, mog�a j� opisa�. Niestety - nie potrafi� wydoby� w�asnej. Te usta z�o�one zmys�owo i z nutk� pogardy, jakby zna�y tajemnic� wszechrzeczy, rys czo�a szlachetny jak bezchmurne niebo, wygi�cie brwi, zdradzaj�ce przenikliwo�� i moc. No i oczy, ciemne, skupione, gorej�ce... Przypomnia� sobie dziwn� zim� w Neapolu, kiedy mimo wzburzonego morza i lodowatych wichr�w na ka�dym rogu sprzedawano kwitn�ce r�e, a potem wybuch Wezuwiusza, pierwsz� ods�on� natury, kt�r� ogl�dali razem, po kilku dniach salonowej znajomo�ci. Czy�by dymy z krateru rozwleczone nad miastem, dantejski spektakl roz�arzonej lawy zmieszanej z najczarniejszym mrokiem nocy mia�y by� znakami danymi na przysz�o�� tej mi�o�ci? Rzuci� pi�ro, odsun�� krzes�o i bezmy�lnie biega� od �ciany do �ciany. Chcia� krzycze�, powstrzymywa� si� resztk� woli, gryz� palce, czu� na wargach i j�zyku s�odkawy smak krwi. Potem opad� bez si� i trwa� tak d�ugo, bezczynnie, s�uchaj�c jedynie tykania zegara, nieust�pliwie miel�cego sekundy, minuty i kwadranse. Dopiero nad ranem wr�ci� do biurka. Przy dogasaj�cych ju� �wiecach napisa� jednym tchem �arliwe i gwa�towne listy do Orcia, do Cieszkowskiego, do So�tana w Baden, takie, jakich zawsze si� wstydzi�, kiedy ju� zosta�y wyekspediowane na poczt�. Ranek zasta� go jak zwykle skulonego na kanapie. Tym razem m�g� unie�� powieki bez obawy. Mur odegra� swoj� rol�. Gabinet jakby podzieli� si� na strefy cienia i jasno�ci. Wy�ej wirowa� w s�o�cu kurz i wszystko p�on�o jak dawniej, ale tu� nad kanap�, sto�em, zag��wkami zepchni�tych na bok foteli le�a�a gruba warstwa �agodnej, bezpiecznej szarzyzny. Nie chcia� wstawa�, ca�y dzie� przespa�by nu��cym, lepkim snem. By� obola�y, zm�czony. Kiedy jednak po d�ugiej walce podni�s� si�, poruszy� j�zykiem twardym jak ko�ek i wyprostowa� nogi, natychmiast zawirowa�y mu przed oczami krwawe plamy, poczu� pot�ne uk�ucie przewiercaj�ce na wylot czaszk� i m�zg. Opad� z powrotem na sof�. Zas�aniaj�c twarz i nie mog�c wstrzyma� �ez, zaciska� z�by z b�lu. - Id� jeszcze raz po mularzy - j�kn�� do Krusia, kiedy ten jak zwykle zjawi� si� z kaw�. S�u��cy zamacha� r�kami z obrzydzeniem, jakby chcia� odegna� od siebie niewidzialn� fal� zsiad�ego tytoniowego odoru. - Znowu p�acz, znowu fanaberia... Patrz� tak na ja�nie pana i samemu mi si� chce p�aka�, bo mi si� przypomina pan Danielewicz, jake�my go oba ubierali do trumny w Monachium. Ju� prawie ja�nie pan podobny, jeszcze miesi�c, dwa... Wczoraj ca�a kuchnia p�ka�a ze �miechu, dzisiaj to pewnie ju� po stajniach i chlewach rozpowiadaj�, �e pan ka�e murowa� okna i siedzi po ciemku jak nietoperz w piwnicy. Nie lepiej dobrze zapu�ci� firanki, kaza� nawet nanie�� lodu, je�eli tak m�czy? - Zamknij g�b�, g�upcze! Czy ty nie widzisz, �e zabija mnie to, co kocha ka�dy normalny cz�owiek! Z murarzami nawet nie rozmawia� - Pokaza� im tylko, �e mur ma wype�ni� ca�e okno wraz z wie�cz�cym je ostrym �ukiem. Nie s�ucha� te� lament�w i pomstowa�, kt�re rozleg�y si� w odpowiedzi. Zakl�� szpetnie, rzuci� na ziemi� gar�� pieni�dzy i zakrywszy oczy, po omacku pobieg� do du�ego domu. Zamkn�� si� w zacienionym pokoju ojca - Zatyka� uszy, bo przez drugie drzwi s�ycha� by�o jej g�os - jak komenderuje dziewczynami. Jak ka�e czy�ci� zastaw�, trzepa� kapy. I szorowa� - �ciera�, i skroba�, i woskowa�, i mydli�!... W�o�y� czarne okulary, patrzy� na zalany upa�em gazon i bram�, przez kt�r� powinien wjecha� ch�opak z poczt�. Ju� trzeci dzie� nie by�o listu od Dialy. T�sknota cz�sto powodowa�a dolegliwo�ci typowo fizyczne. Teraz d�awi�a gard�o i odbiera�a oddech, powodowa�a niezno�ne rwanie w ko�ciach i szcz�kach, t�py ucisk pod �ebrami. Cielesny brak wzbudza� cielesny b�l. P�ywy widzia�, jak odchodz� odprawieni z kwitkiem przypisani na dzi� interesanci - Pos�aniec wr�ci� dopiero wieczorem, przywi�z� jedynie warszawskie gazety i nic wi�cej. Noc jednak doda�a mu nieco si�. Poczu� nawet g��d, kaza� przynie�� sobie kawa�ek indyka i szklaneczk� re�skiego. Potem, wysoko unosz�c stajenn� latarni�, obejrza� zamurowane ca�kowicie okno i ruszy� na prze�aj przez park. Trawa zd��y�a ju� zwilgotnie�, czu� na nogach jej zimne mu�ni�cia. Bia�e p�aty ksi�ycowego �wiat�a klei�y si� do ga��zi buk�w i platan�w, rzucaj�c niewyra�ne cienie. Spojrza� za siebie, na ciemn� bry�� swojego domu udr�ki, pa�acyku o z�batej pseudoangielskiej wie�y, dra�ni�cej rozgwie�d�one niebo. By�o cicho, bezwietrznie. W tej samej chwili daleko st�d zapada zmrok rzadszy i weselszy, przepojony woni� ja�minu i morskiej soli, wkradaj�cy si� przez otwarte okiennice willi �Rey�, otulaj�cy alejki znajomego, cyprysowego ogrodu, kt�ry sp�ywa ku pla�y. A Dialy? Pewnie w g�rnym salonie, przy lampie, w fotelu pod ulubion� Monik� SchefFera, odk�ada ksi��k� albo ko�czy list, albo odstawia fili�ank� tym samym, zgrabnym i zdecydowanym ruchem. Przymkn�� oczy i obraz ten wyda� mu si� tak realny, �e wystarczy�o zrobi� jeden krok, aby by� tam, przy niej. By� i prze�ywa�, prze�ywa� wci�� t� sam� ba��. Niecierpliwie czeka� pory, kiedy wyjd� ostatni go�cie, kiedy s�u��ca dyskretnie zamknie za sob� drzwi. A potem sta� obok niej na tarasie, liczy� �wiate�ka unosz�ce si� po olbrzymiej wodzie i rozmawia� o przysz�o�ci �wiata tak samo niedorzecznej jak m�tlik gwiazd nad g�owami. A potem w�lizgiwa� si� do ch�odnej po�cieli, szuka� ustami ust, wydziera� koronkom g�adko�� i �ar jej sk�ry, karmi� najdziksze g�ody i krzycze� z rozkoszy! Gdzie jest prawdziwy B�g? Czy w tym �wi�tym ogniu, czy w mroku bezdusznych praw, nak�adanych sobie przez ludzko�� jak kajdany? Nie spostrzeg�, kiedy stan�� przed cmentarn� furtk�. Pchn�� j� bez l�ku. Mogi�y wygl�da�y w ksi�ycowej po�wiacie jak u�pione miasto z arabskiej legendy. Nigdy nie ba� si� tu przychodzi�, nawet noc�. Kogo mia� si� ba�? Niania, stary Socho�, kt�ry uczy� go strzela�, krewne rezydentki, wiekowi lokaje, wreszcie na �rodku grobowiec Matki. Odpoczywa� tu, skar�y� si� i szlocha�, czasem toczy� d�ugie dysputy. Us�ysza� z boku szmer i szybki, dychawiczny oddech. To Trezor przemkn�� mi�dzy grobami i zacz�� mu liza� r�k�. G�aska� psa, patrzy� w niebo. - Jaki� ty szcz�liwy. Jakie to szcz�cie, gdy ma si� przed sob� taki prosty, �atwy �wiat. Zamarzy� o tym, by by� kamiennym postumentem, kt�remu raz na zawsze dany jest kamienny spok�j i budz�ca szacunek rola stra�nika granic pa�stwa �mierci. Westchn�� ironicznie i za�mia� si� p�g�osem: - Ile we mnie egzaltacji, tyle mnie samego. Ile cierpienia, tyle �ycia. Tej nocy r�wnie� nie m�g� pisa�. S�owa, kt�re na cmentarzu zdawa�y si� jedno przez drugie wyrywa� do szeregu, teraz blad�y, traci�y moc. Zniech�cony, �mi� cygara, le��c na kanapie i str�caj�c popi� byle gdzie. Wreszcie popad� w p�ytki p�sen, z kt�rego nagle zbudzi�o go przeczucie czyjej� obecno�ci. Podni�s� si� przera�ony. Sta�a nad nim z lichtarzem w r�ku. Pod�wietlona chybotliwym p�omykiem by�a podobna do zjawy z ilustracji fantastycznego romansu Hoffmanna. Nie p�aka�a, nie by�a zdolna do p�aczu, tak jak do wzrusze�. Wskazywa�a na okno. - Ten mur to jest m�j wyrzut, m�j strach, moja kl�ska. Powiniene� by� przy mnie. Przysi�ga�e�! Ale gdzie ty jeste�? Gdzie ty jeste�, m�j dobry? Stan�� na r�wne nogi. Kobieto z b�ota i krwi! - chcia� krzykn��. Otworzy� jednak tylko usta i wstrz�sn�� si� jak zad�awiony. Milcza�, odwr�ci� wzrok ku miniaturze na kominku, czeka�, a� odejdzie. Obudzi� si� w zupe�nej ciemno�ci. Mur stanowi� ju� szczeln� zapor�, nie przepuszcza� ani promyka. Nie wiedzia�, kt�ra godzina, nie m�g� dostrzec zegara. Le�a� skulony, z szumem w g�owie, bez najmniejszej ch�ci ruchu. Naoko�o, za murem, trwa� dzie�. S�ycha� by�o czyje� nawo�ywania, daleki turkot woz�w, miarowy odg�os z ku�ni. Przymkn�� ci�kie, piek�ce powieki, naci�gn�� po brod� cuchn�cy od potu pled i wraca� do Dialy. Widzia� ten sam g�rny salon i jej profil na jasnym tle poranka. Czyta�a, podnosz�c co jaki� czas oczy i patrz�c w dal, w okno otwarte na morze. Ale c� to? Ta m�ska r�ka na ramieniu! Kto? Epuzerzy! Mo�e zn�w ksi��� orlea�ski albo ten stary syfilityk de Flahaut? Czy Botelho, markiz z nosem jak siekiera i rozbieganymi oczkami w�a�ciciela lombardu! To dlatego nie ma list�w, to dlatego ca�� dusz� czuje, �e dzieje si� co� niedobrego! D�wign�� si� i dr��c na ca�ym ciele, nerwowo chodzi� po gabinecie. W ciemno�ciach zderzy� si� z szezlongiem, przewr�ci� parawan i potr�ci� nocnik, zrzuci� z biurka jakie� szk�o. Kobiety! Jak� kar� B�g na�o�y� na �wiat, tworz�c je takimi, jakimi s�? Czym sobie zas�u�y�em na t� m�k�? Skoro ona jest kobiet�, to ja musz� by� silny i stanowczy. Musz� powiedzie� �nie� ojcu i wszystkim tutaj, r�bn�� pi�ci� w st�! I jecha�, jecha�! Natychmiast st�d jecha�! Nigdy nie wr�ci�! Nie mog�c znale�� dzwonka, g�o�no krzycza�, wzywa� Krusia, wo�a� o konie do Warszawy. Tam jeszcze tylko kilka spraw, kilka dyspozycji dla bankiera, i mo�na w drog�, na po�udnie, �y�, my�le�, kocha�, uk�ada� poematy! I nawet ojciec nie stanie na przeszkodzie! S�u��cy nie nadchodzi�, wi�c rzuci� si� w stron� drzwi, zawadzi� ramieniem o futryn�. Z g��bi ciemno�ci, boso, w rozche�stanej koszuli wybieg� prosto w �wiat�o. Jakby rozwar�a si� przed nim otch�a� piekielna. Uderzenie by�o tak straszliwe, �e zatoczy� si�, potkn�� i upad� na podjazd. Wciska� pi�ci do oczu, zagryza� wargi. Czu� �widruj�cy b�l w �okciach i kolanach, nie m�g� si� podnie��, nie m�g� i�� dalej, maj�c naprzeciw wymierzone w siebie, rozpalone do bia�o�ci ostrze. I nie wiedzia�, w kt�ry bezpieczny mrok si� schroni� - ten, co pozosta� za uchylonymi drzwiami domu, czy ten sk��biony w nim samym. Kiedy le��c na �wirze, duma� tak nad swoim losem, z ch�odnej jamy pod schodami wype�z� Trezor. Ziewaj�c, zbli�y� si� ostro�nie. Obw�cha� pana ze wszystkich stron, zje�y� si�, zaskomla� i uciek�, kul�c ogon. Olsztyn, 18 grudnia 2000 �mier� Ostrogskiego Zamieszka�y od lat na Sycylii Aleksander Micha� Ostrogski, ostatni potomek wielkiej rodziny ksi���cej, spoczywa� w�a�nie na wysokim szezlongu i z przyjemno�ci� ch�on�� przedostaj�ce si� przez otwarte okna wonie z ogrodu otaczaj�cego dom. Ogr�d o�ywa�, gdy nadchodzi� zmierzch, ulubiona pora, oczekiwana niecierpliwie w ci�gu piekielnych dni tego lata. Starannie dobierane odmiany r�, kamelii i hibiskus�w przesyca�y powietrze rozkosz� i wype�nia�y ni� kr�tkie sycylijskie noce. Stary de Heredia, jedna z wielu goszcz�cych tu znakomito�ci, spaceruj�c w�r�d tych kwiat�w, wyrzek� z namaszczeniem: �O, jak�e niski w istocie jest cz�owiek, nie umiej�c da� �wiatu nic w zamian za to, czym ten darzy go na ka�dym kroku�. Br�zowoz�ocisty gabinet szarza� sennie i mi�kko, traci�y powoli kontury sprz�ty o wyszukanych kszta�tach, ciemnia�y ramy obraz�w, bibeloty na konsolach. Ostrogski si�gn�� do wiaderka z lodem. Och�odzone moscato, cho� mo�e zbyt cierpkie w smaku, by�o jedynym ratunkiem przed upa�em, kt�ry jako� wyj�tkowo nie mia� zamiaru ust�powa� wraz ze s�o�cem. Nawet morze ucich�o, jego powierzchnia sta�a si� teraz g�adka, jakby st�a�a w �wietliste tafle szk�a. Przesun�� palcami po lekko szeleszcz�cej karcie ksi��ki, kt�ra spoczywa�a na pulpicie urz�dzonym tak wymy�lnie, aby le��c, m�g� umieszcza� czytane dzie�o zawsze przed oczami i w odpowiedniej odleg�o�ci. Musn�� jeszcze raz wzrokiem szyk liter, odcinaj�cy si� na bladoseledynowym tle: Zn�w si� pod moje okno milczenie podkrada I bzy rozszala�e w li�ciach zwi�d�ych kr�ci Niepewno�� lub Nieczu�o�� - co zgarnie zagl�da W s�u�b� tward�, bo wieczn�, odda Niepami�ci... Osobliwa by�a historia tego zbioru wierszy. Pewnej zimowej nocy, prawie dwadzie�cia lat temu, znudziwszy si� kartami w jednym z podejrzanych monachijskich �klub�w�, trafi� do ponurej knajpy na przedmie�ciu Schwanthalerhohe. Tam w�r�d pijackich be�kot�w i jazgotu dziwek pozna� wychud�ego, kaszl�cego m�odzie�ca z rozpalon� twarz� i gor�czk� w oczach. By� Polakiem, nazywa� si� bardzo zwyczajnie - Mielczarek, pochodzi� z Kujaw, gdzie� z okolic Radziejowa czy Nieszawy, mniejsza o to. Pili szklankami ohydn� zio�ow� w�dk�, a nowy kompan opowiada� nieco zdegustowanemu i milcz�cemu Ostrogskiemu o sobie. M�wi�, �e jeszcze niedawno chodzi� na uniwersytet w Berlinie, �e jest poet� i znajduje si� w beznadziejnym po�o�eniu, rzekomo z powodu owego szata�skiego, dobrze p�niej znanego Stacha, kt�remu po�yczy� ostatnie pieni�dze i kt�ry czmychn�� par� tygodni temu z Niemiec. Nie mo�e zatem nawet wr�ci� do Berlina ani w og�le ruszy� si� gdziekolwiek. Musia� tak�e z klamotami ucieka� z zajmowanego przez siebie pokoju, bo nie mia� na komorne. Ca�e szcz�cie, �e cudem trafi� na lito�ciw� Frau Jeschonnek, w�a�cicielk� tego tutaj szynku; pozwala mu siedzie� w k�cie i od czasu do czasu przespa� si� na stole, inaczej dawno by�by ju� w rynsztoku. Pili tak do trzeciej rano, wykrzykuj�c na koniec napuszone dyrdyma�y o sztuce i poprzekr�cane strz�py wierszy m�odego Brzozowskiego pomieszane z Rimbaudem, a potem Ostrogski zabra� go do swojego apartamentu w hotelu �Luisenhof�. Wspomniane przez Mielczarka �klamoty� sk�ada�y si� ze znoszonego p�aszcza i niedomkni�tego sakwoja�a, wype�nionego po brzegi zapisanymi papierzyskami. Zaspany portier ze �le skrywan� w�ciek�o�ci� d�wiga� ten sakwoja� na g�r� i zbiera� wypadaj�ce wci�� kartki, a z ty�u Ostrogski przy pomocy doro�karza wl�k� nieprzytomnego i bezw�adnego poet�. Kiedy go�cia zwalono bez czucia na kanap� w salonie, Ostrogski, tkni�ty nag�� pijack� ciekawo�ci�, zajrza� do wn�trza baga�u. Gdy wygrzebywa� pierwszy arkusz, nie przypuszcza�, �e sp�dzi nad t� podr�n� torb� reszt� nocy, czytaj�c zach�annie najpierw przy lampie zestawionej na dywan, potem na tarasie, w coraz ja�niejszej szaro�ci �witu, przy akompaniamencie pierwszych kopyt uderzaj�cych o bruk. Pami�ta�, jakiego ol�nienia wtedy dozna�! Gdzie� tam do tych wierszy takiemu Nowickiemu, Langemu czy nawet Tetmajerowi! S�owa kre�lone po�piesznie i nerwowo brzydkim, haczykowatym pismem wypowiada� z pewno�ci� artysta, i to artysta olbrzymiego formatu, kto wie, czy nie wybitniejszy od tych wszystkich wielkich i mniejszych, dobijaj�cych si� o s�aw�, trwoni�cych �ycie na mrzonkach O rozpisaniu w poematy przekle�stwa ko�cz�cego si� stulecia. Rano okaza�o si�, �e poeta - przera�ony i niezdaj�cy sobie sprawy, gdzie jest - nie mo�e wsta� o w�asnych si�ach, a jego poduszk� pokrywaj� drobne plamki krwi. Tego samego dnia Ostrogski bez zastanowienia wywi�z� go, ca�ego ob�o�onego lodem, prosto do Szwajcarii i umie�ci� w najlepszym sanatorium w Davos. Powiedziano tam, �e o kilka lat za p�no, �e choroba poczyni�a nieodwracalne post�py, �e obydwa p�uca s� zaj�te. Z nikczemn�, niet�umion� niczym fascynacj� przygl�da� si� arty�cie naznaczonemu przez najprawdziwsz� �mier�. Mielczarek nie odczuwa� l�ku, nie wymaga� lito�ci, nie by� pokorny, nawet nie dzi�kowa� za wy�o�one na niego �rodki. Powiedzia�, �e przecie� spodziewa� si� takiego ko�ca i nic tego nie zmieni. Pisa�, ci�gle tylko pisa� w po�piechu, jakby chc�c wyrzuci� z siebie to wszystko, co jeszcze szarpa�o si� na dnie, wyplu� na podobie�stwo tych czerwonych k�aczk�w, kt�re zostawa�y na r�cznikach po ka�dym ataku kaszlu. Porywaj�ce, bo rozgrywane naprawd� misterium zmaga� geniuszu i zmarnienia, porywaj�ca, ostra twarz wiecznie g�odnego cz�owieka, z nieobecnym wzrokiem, wbitym w bia�e czapy Alp na tle mro�nego nieba. Trwa�o to kilkana�cie tygodni. �mier� Mielczarka by�a te� taka, jak wyznaczy� jego mecenas. Poeta odchodzi� bez �alu, pogodzony z losem, zaciskaj�c palce na pokrytym ch�odnym osadem kielichu Ruinarta najlepszego rocznika. Nie modli� si� ani z nikim nie �egna�, nie podyktowa� �adnego listu, nie wypowiedzia� niczego, co powinno zosta� zapami�tane. Prosi� tylko o jedno - o wydanie drukiem jego nieznanych dot�d nikomu poemat�w. Ostrogski przyrzek� mu to z ca�� powag�. Po wykupieniu miejsca na kamienistym cmentarzyku i obstalowaniu nagrobka zebra� wszystkie papiery i wyjecha� do Bazylei. Nie chc�c napotka� nikogo ze znajomych, wynaj�� pok�j w skromnym hoteliku i tam przez kilka dni - rozmem�any, nieogolony, w brudnym szlafroku i z kwa�nym tytoniowym osadem w ustach - prze�ywa� najwspanialsze chwile swojego nudnego �ycia. Wypalaj�c tuziny egipskich papieros�w, porz�dkowa� r�kopisy, uk�ada�, dzieli�, przepisywa�. Raz dziennie zbiega� na d� do piwiarni, d�awi�c si�, zjada� napr�dce byle co i p�dzi� z powrotem, aby z id�cych w dziesi�tki wersji tych samych liryk�w, z g�szcz�w skre�le� i poprawek wyprowadza� przyprawiaj�c� go o dr�enie esencj� poezji. Uko�czywszy prac�, uda� si� do typografii si�str Vanderbourg. Wiele czasu po�wi�ci� doborowi najodpowiedniejszego gatunku papieru, najsubtelniejszego kroju czcionki. Sam zaprojektowa� wygl�d stronic, ka�d� z nich kaza� zaopatrzy� inicja�em zmar�ego poety. Wreszcie po miesi�cu dane mu by�o ujrze� i trzyma� w d�oniach dwa okaza�e tomy. Jeden zawiera� poezje oryginalne, drugi znajduj�ce si� r�wnie� w podr�nej torbie przek�ady z Otylii von Kirsch, Maxa Dauthendeya, Petera Hille i Hugo von Hofmannsthala. Ok�adki zam�wi� p�niej w Wenecji. T�oczone w safianie koloru ciemnej ochry, opatrzone profilem Mielczarka, wykonanym wed�ug po�miertnej maski, �wieci�y na p�ce cieniutk�, srebrn� inkrustacj�. Solennie wype�ni� dane przyrzeczenie. Wyda� dzie�a wielkiego i nieznanego artysty - w jednym egzemplarzu, dla siebie. Czyn ten stanowi� wprawdzie szczyt wyrafinowanego egotyzmu i pr�no�ci, ale z drugiej strony Ostrogskiego rozpiera�a duma posiadania na w�asno�� geniusza, czerpania z niego, kiedy tylko zapragnie, niedaj�cych si� opisa� prze�y�, niedost�pnych nigdzie i dla nikogo. Niezwyk�e jest poczucie wy�szo�ci z tego powodu, ocieraj�ce si� nieomal o fizyczn� rozkosz, r�wne prawie jakiemu� mistycznemu wyniesieniu. I tak nie mo�na przecie� wyobrazi� sobie kruchego jak najczystsze szk�o talentu Mielczarka, wydanego na pastw� redaktor�w galicyjskich gazet czy na j�zyki tych, nie daj Panie Bo�e, pisarzy i poet�w, zdolnych do najwi�kszych pod�o�ci w obronie swojego miejsca na polskim parnasiku. A Mielczarek rozbierany na kawa�ki w gimnazjalnej klasie albo na uniwersytecie? Jak w szlachtuzie - najpierw wypito by z niego ca�� krew, toporem wyr�bywano my�li i obrazy, rze�nickimi no�ami rozrywano szlachetn� tkank� metafor, �eby wreszcie sponiewierany, budz�cy odraz� zew�ok jako kolejn� papierow� wielko�� zostawi� pokoleniom maturzyst�w. Nie zas�u�y� na taki los. Opatrzno�� by�a nad wyraz �askawa, �e zabra�a go tak wcze�nie, i wiedzia�a, co robi, zbli�aj�c przedtem ich obu do siebie. Pe�nymi namaszczenia, kap�a�skimi nieomal ruchami odwraca� dobrze sobie znane stronice, sczytywa� p�yn�ce jeden za drugim takty br�zowych s��w: Te okna dawno wybite i krzes�a przy �cianach chore I rozstrojone pianino z zapomnianym ju� walcem, Gdzie podarte zas�ony na wietrze p�yn� wieczorem, Gdzie z w�ciek�ej bezsilno�ci do krwi zagryzam palce... Potem zamkn�� tom na srebrn� klamr� i potrz�sn�� dzwonkiem, wydaj�cym g�os �agodny jak plusk wody. Gdy Armand wszed� bezszelestnie i zatrzyma� si� przy kotarze, nakaza� mu zaprz�ga� do powozu oraz oznajmi�, �e wiecz�r sp�dzi u pani Lamaire. Jad�c ju� ulic�, postanowi� jednak wysi���. Poleci� Grzegorzowi, stangretowi i zarazem drugiemu kamerdynerowi, aby jecha� z wolna za nim, a sam kroczy� trotuarem w ciep�ym powietrzu, wype�nionym aromatem drzewek pomara�czowych, kt�re tarasami ros�y nad miastem. Szed� tak bocznymi, cichymi uliczkami, gdzie nie dociera� zgie�k o�ywaj�cych wieczorem g��wnych arterii. Przystan�� na chwil�, us�yszawszy d�wi�ki mandoliny dochodz�ce zza �ywop�otu i w tym samym momencie zacisn�� z�by z obrzydzeniem, gdy rz꿹c i zgrzytaj�c przejecha� obok automobil. Pomy�la� o nihilizmie nowego �wiata, gardz�cym na ka�dym kroku resztkami tego, co subtelne i pi�kne, a nast�pnie pe�nym rezygnacji ruchem przy�o�y� do twarzy chustk� dla ochrony przed chmur� benzynowego dymu. Pani Lamaire powita�a go rado�nie. Podobnie jak Ostrogski by�a �sycylijskim pustelnikiem�, jedn� z nielicznych os�b, u kt�rych bywa�, do kt�rych nie czu� odrazy i nie m�g� sobie odm�wi� od czasu do czasu chwili rozmowy. Mimo �e nie widzia� jej zaledwie dwa miesi�ce, skonstatowa� nagle, �e bardzo posun�a si� w latach. Tak niedawno jeszcze dostrzega� w niej dam� z powodzeniem walcz�c� z nieub�aganym prawem przemijania, a teraz wysz�a mu na spotkanie staruszka w prostej sukni i w bia�ym czepcu na g�owie. Tylko og�ada nie pozwoli�a na wyra�enie zaskoczenia! A� trudno uwierzy�, �e ta nieukrywaj�ca ju� zmarszczek, filigranowa, �yczliwie u�miechni�ta pani by�a przed laty heroin� salon�w, a historia jej �ycia jest �ywcem wyj�ta z Balzaca czy Zoli, ��cznie ze sposobami zdobycia poka�nego maj�tku poprzez intrygi i ma��e�stwa, kt�rych nawet ona sama nie potrafi�a chyba dok�adnie zliczy�. Ostrogski bywa� kiedy� w jej paryskim domu przy ulicy Matignon, gdzie pozna� najwa�niejsze persony �wczesnego monde�u. P�niej nie widzia� jej lat kilkana�cie, a� wreszcie odnowi� znajomo��, gdy po �mierci ostatniego m�a osiedli�a si� na Sycylii, przypadkowo w tej samej miejscowo�ci, zajmuj�c okaza��, lecz niezbyt gustown� Villa Eucalipti. - Ten str�j to rodzaj demonstracji. Niech pan bez skr�powania patrzy na mnie i nie udaje, �e nie jest zdziwiony. Ten g�os jest skrzekliwy i starczy - pomy�la�. - Ale ten sam ton, ta sama pewno�� siebie... M�wi do mnie tak jak dawno temu do kolejnego kochanka, rozpoczynaj�c now� gr�. To jej zosta�o. Wyborne. Fenomenalne! - Nie rozumiem, droga przyjaci�ko. Demonstracji czego? - Pogodzenia ze �wiatem - odpowiedzia�a z u�miechem. - Ciesz� si�, �e nie zapomina pan o mnie, i ciesz� si� tak�e, �e inni zacz�li zapomina�. Dzisiaj z pewno�ci� nikt wi�cej nie przyjdzie. �roda by�a tradycyjnym dniem przyj�� starej pani, ale towarzystwo naturaln� kolej� rzeczy omija�o ju� jej dom. Jednak tym razem przewidywania gospodyni nie spe�ni�y si� i zaanonsowano osobliw� par� go�ci. By� to pewien w�gierski hrabia z r�wnie utytu�owan� ma��onk�. On - o regularnej twarzy Anglika, kontrastuj�cej z pa��kowatymi nogami i niskim wzrostem, ona - nalana Hiszpanka, chrypliwym falsetem kalecz�ca wyuczon� francuszczyzn�. Oto dzisiejsza arystokracja. Niby wybra�cy Boga, ale gdzie� boskie podobie�stwo! - pomy�la� rozbawiony. Kolacj� podano na tarasie o�wietlonym miedzianymi lampami, pod festonami kwiat�w, nabieraj�cych w ich po�wiacie zielonkawego odcienia. Ma��e�stwo papla�o bezustannie o rodzinie i znajomych w Pary�u, Rzymie i Wiedniu, na co pani Lamaire uprzejmie kiwa�a g�ow�, a Ostrogski by�, jak zwykle w takich sytuacjach, nonszalancki i z�o�liwy. Gdy hrabia zacz�� tonem politycznego wyk�adu rozwodzi� si� nad rosn�cym napi�ciem na Ba�kanach i twierdzi�, �e mo�e ono spowodowa� �wiatowy kataklizm, odrzek�, i� gazet nie czytuje, a w wojny nie wierzy, poniewa� ludzko��, pomimo og�lnie panuj�cego z�ego smaku, wydobywa si� jednak powoli z najg��bszych pok�ad�w zdziczenia. Natomiast ma��onka wyst�pi�a z kwesti� nast�puj�c�: - Czy pani nie irytuje fakt, �e Pary�, ta mekka arystokracji, jest stolic� republiki? �e te� nikt tego nie spostrzeg�! Po godzinie go�cie po�egnali si� wreszcie. Gospodyni, wr�ciwszy na g�r�, zasta�a Ostrogskiego wychylonego przez por�cz i wdychaj�cego z rozkosz� troch� rze�wiejsze o tej porze powietrze. - Dziwi� si� panu, mon Michel, �e tak zra�a pan do siebie ludzi. Tyle lat jeszcze przed panem, a czyni�c tak jak dzisiaj, zamknie pan przed sob� wiele drzwi - pogrozi�a mu palcem. - Oby to nie by�y tylko drzwi pani, droga przyjaci�ko. Bo na reszt� to ja po prostu gwi�d�� - roze�mia� si�, ca�uj�c wiotk�, pomarszczon� d�o�. - Prosz� wybaczy�, nie panuj� nad sob�, kiedy musz� obcowa� z tak� wysoko urodzon� ho�ot� - doda� cicho. S�u��cy wni�s� na tacy omsza�� butelk�. - Pospolite usta niegodne s� tego trunku, mon ami, zatem prosz� skosztowa�. Stuletnie amontillado. Podobno wr�ci� pan z Pary�a? - By� mo�e by�a to ostatnia moja wizyta w tym mie�cie. Nikogo w�a�ciwie nie odwiedza�em i nie potrafi� opowiedzie� niczego, co mog�oby pani� zainteresowa�. Tegoroczny salon sztuki zupe�nie nieciekawy, mo�e poza rze�bami niejakiego Ivandi�a, zdaje si�, Bo�niaka albo Kroata, do tej pory zupe�nie nieznanego. Tak, umiej�tno�� utrwalania w kamieniu kontrast�w i sprzecznych uczu� rzeczywi�cie robi wra�enie, chocia� naprawd� jest to artysta bardzo klasyczny... Pary� odwiedzi�em dla ostatecznego za�atwienia moich spraw, sprzeda�y domu, rozliczenia ze s�u�b�. Pali�o mnie to przez wiele lat i teraz nareszcie mam wszystko za sob�. - Czyli podj�� pan decyzj�. A wi�c za pa�skie ostateczne rozstanie z siedliskiem zepsucia! - To nie jest, niestety, takie proste. Prze�y�em ju� p� wieku i nadal nie wiem, co zrobi� ze sob�, ze swoim �yciem. Nawiedzaj� mnie ataki melancholii, nag�e t�sknoty do miejsc, do ludzi, kt�rych zaledwie w chwil� p�niej jestem got�w znienawidzi�. Nic po sobie nie zostawiam, moje �ycie by�o g�upie i nudne, nie potrafi�em wykrzesa� z siebie niczego, co za�wiadcza�oby cho� nieznacznie o mojej warto�ci. Jestem chory na samego siebie i bardzo mi z sob� samym niedobrze. Pragn��bym umrze�, gdybym tylko mia� pewno��, �e to co� warte. - Obawiam si�, �e przemawia teraz przez pana literatura. Pa�ski j�zyk to j�zyk Laforgue�a i Dujardina. Pisali wysmakowan� poezj�, ale czy� mo�na tak �y�? Samym smakiem? - Cz�owiek boi si� m�wi� g�o�no o takich my�lach, boi si� w�a�nie pretensjonalno�ci, egzaltacji. Nie mo�na jednak o tym m�wi� w inny spos�b i musi to by�, jak pani okre�li�a, j�zyk Dujardina, droga przyjaci�ko. - Ale na przyk�ad c� to jest t�sknota, o kt�rej pan m�wi�? T�sknota do kogo, do czego? T�skni pan mo�e do Pary�a, a mo�e do tej swojej Polski, kt�rej nie ma? Dlaczego? Przecie� wsz�dzie jest tak samo! Ludzi pa�skiego po�o�enia materialnego i duchowego ca�y dzisiejszy �wiat nie powinien przyprawia� o rozterki i kompleksy. Kiedy�, bardzo dawno temu, mia�am wtedy dziewi�tna�cie lat i by�am s�odk� przyjaci�k� Lamartine�a, przedstawiono mnie jakiemu� waszemu poecie. Podobno by� to wielki poeta, ale nie pami�tam, jak si� nazywa�. Kilku pa�skich rodak�w ca�owa�o go w r�k�. Wygl�da� bardzo pospolicie: stary, zwalisty, taki nieporadny w ruchach, �le ubrany, a ponadto bez z�b�w i m�wi�cy bardzo �miesznie, jeszcze �mieszniej ni� ta Hiszpanka. Jego poematy mia�y podobno zrodzi� si� z wielkiej t�sknoty za czym�, co nie wr�ci. Kaza�am je sobie p�niej przys�a� i niczego nie mog�am zrozumie�. Pl�tanina s��w, nic wi�cej. Tak wygl�da konsekwencja uwik�ania w obsesje, nak�adania na siebie ci�aru niemo�liwo�ci, a p�niej rozpaczy nad tym, �e przygniata on do ziemi. Martwi� si� o pana! P� wieku! C� to jest p� wieku? Nic pan jeszcze nie wie. Ca�e �ycie chcia�abym mie� pi��dziesi�t lat! Ostrogski, nie czekaj�c na lokaja, nala� jeszcze jeden kieliszek trunku. - Podda� si� czystemu pi�knu, rozp�yn�� w sztuce, mo�e to jest jakie� wyj�cie? Ale i prawdziwe znaczenie s�owa �sztuka� ma niewiele wsp�lnego z tym, co si� dzisiaj za sztuk� uwa�a. Niewiele wsp�lnego z tym, co teraz produkuj� ci... oszu�ci! - sykn�� z�o�liwie. - Jak zwykle, mon ami Michel, wypowiada pan opinie zadziwiaj�ce. Dwoma s�owami chcia�by pan obala� autorytety, kwestionowa� wielko�ci. Czy to nie zwyczajna pycha? Kim s� wi�c ci �prawdziwi� arty�ci? Zna�am ich tylu, a pan twierdzi, �e nie istnieli, nie istniej�. Tak wiele w panu przesady... - Istniej�, istniej� na pewno - zapewni� z o�ywieniem i b�yskiem w oczach, co pani Lamaire przypisa�a raczej mocy wina ni� �arliwo�ci przekona�. - Ten, o kt�rym by�a pani �askawa wspomnie�, r�wnie� do nich nale�a�. Jest ich bardzo niewielu, a wszyscy odrzuceni, nieszcz�liwi... Nie przemawiaj� po to, aby wynosi� si� nad innych, obrosn�� snobami i z�otem, gardzi� s�abymi i ubo�szymi duchem. Prawdziwa sztuka to odwr�cenie sensu istnienia, to wieczna w�dr�wka wzd�u� granicy �ycia! Prawdziwa sztuka to ucieczka w cie�, to pogarda dla siebie samego! Pani Lamaire patrzy�a na swojego go�cia z coraz wi�kszym rozbawieniem. - Ach, jaki pan jest zachwycaj�cy! Najbardziej wtedy, gdy m�wi pan o skromno�ci i pogardzie dla samego siebie. Jednak wszystko, co pan powiedzia�, to czysta utopia, nic niemaj�ca wsp�lnego z �yciem. Tak! Po prostu z �ywym cz�owiekiem! Niech pan nie ucieka od �ycia. Ja nie ucieka�am nigdy i teraz ciesz� si� nawet z w�asnej staro�ci. A pan ci�gle siebie rozdziera, zadaje sobie b�l, zn�ca si� nad sob�. Niech pan mnie cz�ciej odwiedza i uczy si� ode mnie! W ci�gu kolejnych tygodni nie zdoby� si� jednak na ponowne odwiedziny, ma�o, jakby zapomnia� o istnieniu pani Lamaire. Zala�a go fala nudy i przygn�bienia, a rozpalone dni sycylijskiego lata sta�y si� niczym sztuki bia�ego p��tna powiewaj�ce na wietrze - nijakie, zwyczajne i podobne do siebie. Ucieka� przed upa�em do majolikowej �azienki i d�ugo le��c w zaprawionej zio�ami wodzie, snu� rozmaite projekty. Czasem zamierza� wr�ci� do Pary�a lub wyprawi� si� do Ameryki Po�udniowej, kiedy indziej - zobaczy� raz jeszcze egipskie piramidy, a potem pop�yn�� do Indii na herbacianym kliprze. My�la� r�wnie� o rodzinnych maj�tkach, kt�rych nie widzia� od dwudziestu trzech lat. C� prostszego? Skre�li� kilka s��w do bankiera, wezwa� Armanda... Ale po opuszczeniu �azienki, w chwili u�wiadomienia sobie, �e �wiat jest wi�kszy od przestrzeni bizantyjskiej wanny, zaczyna�y mno�y� si� obawy i znaki zapytania, a� wreszcie wszystko bra�o w �eb, a Ostrogski odczuwa� ulg� z powodu - jak sobie t�umaczy� - unikni�cia kolejnego g�upstwa. Wieczorami spacerowa� po alejkach swego ogrodu, wpatrywa� si� w puste oczy barokowych pos��k�w, uratowanych z biskupiej rezydencji, le��cej w ruinie po niedawnym trz�sieniu ziemi, s�ucha� szmeru ma�ej fontanny lub odpoczywa� w kamiennym fotelu, zwr�conym ku morzu. I wci�� smutniej i ci�gle nadziej� zwodzeni Pozwalamy, by absurd w wiecznej chodzi� chwale I �eby nas nie by�o, nie by�o nas wcale I kiedy� nas nie b�dzie... i nic si� nie zmieni... Mielczarek, kt�rego mia� na w�asno��, powtarza� w nim te wersety, a on patrzy� na ciemniej�ce wody Stretto di Messina i z uczuciem g��bokiego politowania rozmy�la� nad cz�owiekiem i �wiatem. Straszliwa, uw�aczaj�ca godno�ci istoty rozumnej jest wieczna, nieustaj�ca nigdy walka o byt, o przetrwanie swoje, bliskich, gatunku. To dreptanie ojc�w wok� syto�ci swoich rodzin, to dopuszczanie si� najwi�kszych pod�o�ci w imi� dziesi�tk�w ojczyzn i dziesi�tk�w emblemat�w o r�nych kszta�tach, w imieniu g��w koronowanych i niekoronowanych... Wojny - zbiorowy ob��d, w kt�ry ludzko�� popada niezmiennie i periodycznie, niezale�nie od g�os�w rozs�dku, przy zapewnieniach, �e to ju� ostatni raz, �e po obmyciu we krwi otworzy si� przysz�o�� pe�na s�o�ca i dobrobytu. M�wi� teraz o napi�ciu na Ba�kanach. Czy�by znowu dla jakich� iluzorycznych racji nienawidz�ce si� roje mia�y wy�era� si� wzajemnie, a ��dza krwi by�aby najwy�szym prawem? Mija wiek Byrona, Flauberta, ksi�dza Brentano i Maksa Stirnera. Potrzebni byli ludzko�ci akurat o tyle, o ile g�os kaznodziei potrzebny jest prze�uwaczom, kt�re bezmy�lnie, ocieraj�c si� bokami, d��� w stadzie ku mglistemu horyzontowi. Jak�� my jeste�my Twoj� pomy�k�, Bo�e! Ca�y �wiat zbudowa�e� tak starannie, tylko my w Twoim porz�dku jeste�my niepewni i alogiczni. Spotykamy si� w Nicei, w Biarritz, w Neapolu, zim� w salonach wielkich miast, deliberujemy, obstawiamy konie na wy�cigach, gramy przy jednym stoliku, ta�czymy ze sob�, a potem... zat�ukujemy si� wzajemnie w miejscach, kt�rych nazwy brzmi� ju� zazwyczaj o wiele mniej efektownie, historia sk�ada je z nieznanych dot�d nazw wsi i dumnego przyimka �pod�. Jako zbiorowo�� za najwybitniejsz� uznajemy ka�d� my�l o pot�dze rozumu, wolno�ci i rozs�dku, jako zbiorowo�� zawsze te� wybieramy drog� zaprzeczaj�c� tej my�li w spos�b najbardziej oczywisty - drog� pogardy, przemocy i b�ota. Cz�owiek wymkn�� si� zatem intencjom Dobrego Boga. Na przek�r boskim zamiarom to tw�r z natury ob�udny, wykazuj�cy sta�� sk�onno�� do ok�amywania samego siebie, tworzenia naiwnych usprawiedliwie� wszystkiego, co pope�ni, podczas gdy jedynym pewnikiem, jakim obdarzy� go los, jest pewnik �mierci. Bo c� to znaczy ��ycie�? Co to takiego, skoro trwa w formach tak kruchych, tak �atwych do zniszczenia i szybko przemijaj�cych - zasada �wiata czy mo�e jej wynaturzenie? �mier� natomiast nie przemija, nie poddaje si� nikomu ani niczemu, to jedyny aksjomat w por�wnaniu z tysi�cami pozornych prawd wymy�lonych przez ludzi na w�asny u�ytek. �mier� stanowi zatem najwy�sze naturalne prawo �wiata. Przenikn�� m�dro�� �mierci - to jedyny godny cel! W takich chwilach cz�sto opiera� skro� na zaci�ni�tej d�oni i wyobra�a� sobie, jak jego poza mog�aby wygl�da� z zewn�trz, z p�profilu, uwieczniona jakim� genialnym d�utem. Przymyka� oczy i z upodobaniem podziwia� zastyg�e w kamieniu szlachetne rysy m�drca, zadumanego nad znikomo�ci� ludzkich przeznacze�. Prawd� m�wi�c, od dawna nosi� si� z projektem utrwalenia swoich przemy�le�, najlepiej w formie rozprawy lub traktatu. Mimo pewnych w�tpliwo�ci doszed� do wniosku, �e s� tego warte i stanowi�yby �lad jego duchowej aktywno�ci. Niestety, wszechogarniaj�ca inercja okaza�a si� i tu silniejsza, rozpo�cieraj�c przed niedosz�ym autorem ca�y labirynt prawdziwych i wyimaginowanych przeszk�d. Przez jedena�cie lat nie napisa� wi�c ani jednego zdania zamierzonego dzie�a, boj�c si� mi�dzy innymi, �e zostanie okrzykni�ty nieudolnym na�ladowc� modnych filozof�w. Odczuwa� tak�e g��boki l�k przed samym procesem tworzenia, poniewa� nigdy w �yciu nie potrafi� podporz�dkowa� si� nawet naj�agodniejszej wewn�trznej dyscyplinie, a �wiadomo�� nieub�aganie umykaj�cego czasu uzmys�awia�a mu coraz mniejsze szans� dokonania czegokolwiek. W chwilach s�abo�ci widzia� wi�c w�asne �ycie jako pasmo ja�owych usi�owa�, walk� sprzecznych pragnie�, budz�c� w�ciek�o�� i cierpienie. Dzi�kowa� jedynie losowi za to, �e jest bogaty, �e sta� go na luksusow� samotno��, �e do woli mo�e otacza� si� dzie�ami sztuki, przedmiotami zbytku i wykwintu, budowa� obok siebie to, czego przez ponad p� wieku �ycia nie by� w stanie wznie�� w sobie. Jednego z takich wieczor�w, gdy sk��bione my�li znalaz�y si� w �lepym zau�ku, a rzeczywisto�� okaza�a si� po raz kolejny g��bin� nie do przebycia, zapragn�� nagle muzyki. Niecierpliwie rozkaza� Grzegorzowi sprowadzi� niejakiego Leonarda Capano, pianist� miejscowej orkiestry. Muzyk przyby� natychmiast, jak zawsze po wezwaniach Ostrogskiego, poniewa� jeden prywatny koncert u ekscentrycznego cudzoziemca op�aca� mu si� bardziej ni� kilka tygodni zwyczajnej pracy w filharmonii. Po szklaneczce r�owego wina z Pafos przeszli do gabinetu muzycznego. By� to pok�j wysoki, sklepiony, z grubymi kotarami na �cianach, przys�aniaj�cymi oszklone szafy, gdzie ustawiono rz�dy oprawnych w sk�r� wydawnictw nutowych. �rodek komnaty zajmowa�o wielkie, wygodne �o�e, ustawione tak, aby le��cy na nim mia� przed sob� okno, za kt�rym ciemnozielona cyprysowa aleja schodzi�a p�koli�cie w d�, otwieraj�c widok na morze i majacz�cy w oddali dziki brzeg Kalabrii. Po lewej stronie sta� wiede�ski fortepian, a naprzeciw fortepianu stary osiemnastowieczny klaweSyn, instrument o tonie delikatnym i szeleszcz�cym, jak z g��bi nieotwieranej od lat szuflady. Capano czeka� ze sk�onion� g�ow� na dyspozycje. Gospodarz poda� mu bez s�owa tom mazurk�w Chopina w ekskluzywnym londy�skim wydaniu, a nast�pnie wyszed� do garderoby obok, sk�d powr�ci� przebrany w szlafrok ze wschodniego z�otog�owiu i, daj�c znak do rozpocz�cia, spocz�� na wy�cie�aj�cych �o�e poduszkach. S�ucha� muzyki tylko w taki spos�b. Gardzi� wielkimi salami, gdzie trudno o skupienie, nie by� tak�e w stanie korzysta� z modnej ostatnio zabawki Edisona, poniewa� wydobywaj�ce si� spod ig�y zgrzyty i szumy zabija�y Wszystkie smaki melodii, brzmie�, fraz. Patrzy� na Capana pochylonego nad klawiatur�. Znakomity rzemie�lnik, genialny odtw�rca, cudowne dziecko ch�opa z P�nocy, gdzie� spod Mediolanu, wyedukowane za pieni�dze proboszcza. Brzydka, kwadratowa twarz, kanciasta sylwetka wie�niaka, osobowo�� lokaja. Gra, co mu si� ka�e, jak d�ugo si� ka�e, bierze pieni�dze i pr�dko odchodzi, niczym boginie mi�o�ci z dyskretnej instytucji signory Esposito. Tylko r�ce, jak gdyby nale��ce do kogo� innego, lekko uniesione nad faluj�c� czarnobia�� tafl�; pi�kne, wysmuk�e d�onie, zapewne potrafi�ce wydoby� rozkosz nawet ze spr�chnia�ego drewna... Jak d�onie tamtego ch�opca, sprzedawcy oliwek na targu w Catanzaro... Muzyka unios�a si� nad jego marzeniami, zatartymi obrazkami z przesz�o�ci, o kt�rych nie wiadomo, czy naprawd� istniej� w suchych zwojach pami�ci, czy stanowi� jedynie wytw�r imaginacji; chorej imaginacji, jak mia� prawo o sobie s�dzi�. Capano interpretowa� zbyt elegancko, salonowo, w jego grze z naturalnych przyczyn nie by�o tchnienia s�owia�sko�ci, czego najprawdopodobniej pod�wiadomie po��da� s�uchacz i co sk�oni�o go do wyboru w�a�nie Chopina. Jednak nie technika, lecz sama konstrukcja fraz, ich struktura brzmieniowa sprawi�a, �e Ostrogski odbiera� t� gr� inaczej, ni� gdyby s�ucha� Debussy�ego czy Mahlera i zachwyca� si� wy��cznie doskona�o�ci� kompozycji. Oto on, obywatel �wiata i wyrafinowany poszukiwacz uniwersalizmu w sztuce, zacz�� nagle, bezwiednie reagowa� tak jak jaki� nieszcz�liwy, oszala�y z t�sknoty popowstaniowy emigrant! Muzyka przynios�a my�l o rodzinnym domu, a on nie m�g� si� od tej my�li uwolni�! Ale �adna muzyka, nawet ta wyczarowana przez najgenialniejszych, nie ma mocy warto�ciowania marze�, kt�re sama wywo�uje. Nie wszystkie wspomnienia by�y radosne, lecz co� mimo b�lu nakazywa�o podda� si� im bez sprzeciwu. Rodzinny dom... Czy mo�na m�wi� o rodzinnym domu, nie b�d�c przywi�zanym do �adnego k�ta, do zegara tykaj�cego na jakiej� �cianie, gzymsu nad kominem i zawsze tego samego widoku z okna? Czy mo�na o tym m�wi�, gdy mieszka si� to tu, to tam z powodu kaprysu rodzic�w, przemieszczaj�cych si� z nud�w wci�� po obszernej maj�tno�ci i ustawicznie wyje�d�aj�cych za granic�? Jako dziecko z nikim si� nie z�y�, nie zaprzyja�ni�. Nie mia� niani �piewaj�cej ko�ysanki ani starego Kacpra, z gatunku tych, z kt�rymi panicze chodz� na kaczki i wys�uchuj� opowie�ci o powstaniu styczniowym. Nie potrafi� nawet umiejscowi� wi�kszo�ci wydarze� z dzieci�stwa, bo m�ci�o mu si� w g�owie i nie wiedzia�, czy dzia�y si� na Riwierze, w Berlinie, Zurychu czy w poczciwej Z�otoryi albo ���ynie. Nie mia� ju� chyba w�tpliwo�ci, �e jego pierwszy prawdziwy rodzinny dom to ta w�a�nie �Villa Astrea� na Sycylii, gdzie s�ucha teraz muzyki i coraz g��biej zatapia si� w sobie. Chciwie �owi� d�wi�ki wyp�ywaj�ce spod wysmuk�ych palc�w pianisty. Przypomina�y co� nieuchwytnego, trudnego do wyra�enia - mo�e szum wiosennego deszczu, kt�ry tu nigdy nie pada, mo�e czelu�� parku za szyb�, dotkni�t� piek�cym oddechem mrozu, jakiego w ca�ym �yciu nie zazna nikt z mieszkaj�cych tu ludzi? Wr�ci�? Ale dok�d? Do pustego, zimnego pa�acu w Z�otoryi, b��dzi� po niewygodnych amfiladowych pokojach, gdzie w�r�d pretensjonalnych mebli i obi� nie ma miejsca na cho�by chwilowe pozostanie sam na sam ze sob�? Albo do chyl�cego si� ku ziemi dworu w ���ynie, w kt�rym po paru minutach ubranie przesi�ka st�chlizn� i kominowym kopciem? Pilnowa� m�ocki i wykopk�w, chocia� nie ma si� o tym poj�cia, wyk��ca� z rz�dc�, w�cha� folwarczne smrody, znosi� wizyty s�siad�w. Wr�ci� - aby umrze� i by� pochowanym w swojej ziemi, na wiejskim cmentarzyku, o kt�rego parkan czochraj� si� ko�skie zady z pobliskiego targowiska... Tu, w przeciwleg�ym ko�cu ogrodu, na brzegu ciep�ego morza kaza� wybudowa� grobowiec z afryka�skiego marmuru, gdzie b�dzie m�g� przez ca�� wieczno�� rozmawia� z t