WŁODZIMIERZ KOWALEWSKI

ŚWIATŁO I LĘK

OPOWIADANIA STAREJ DATY COPYRIGHT (C) BY WYDAWNICTWO WAB., 
2003
WYDANIE I
WARSZAWA 2003
Światło i lęk 
(opowiadanie romantyczne)
Nie znosił światła.
Kochał światło.
Pisał kiedyś: ”Światło jest dla ciał słowem Bożym. Powiadają, że w 
tłumaczeniu dosłownym pacierza powinno by stać: ”Ojcze, któryś jest w świetle*, 
zamiast w ”niebiesiech ”„. Ale kiedy przedwczoraj zdążał do rodzinnego gniazda, 
przemierzając nudną równinę, znaczoną sznurkami wierzb i skąpaną w upale, kazał 
szczelnie zasłonić okna powozu.
Teraz płonące języki poranka bezkarnie wdzierały się do gabinetu, iskrzyły na 
złoceniach sprzętów, pełzały po grzbietach starych wydań Racine’a i Marivaux.
Nie można było otworzyć oczu. Patrząc w różową mgłę pod powiekami, 
zrzucił z siebie pled, obrócił się tyłem do światła na twardej, wąskiej kanapie 
i 
dopiero wtedy z trudem wstał, czepiając się oparcia. Odetchnął powietrzem gęstym 
od kwaśnych wyziewów tytoniu i słodkawego zaduchu stopionego wosku. Długo 
trwało, zanim postanowił zdecydowanie pożegnać się z nocą. Pierwsza jasność 
spowodowała jednak taki ból, że natychmiast ukrył twarz w dłoniach. Musiał 
przyzwyczajać oczy do patrzenia, lękliwie rozchylając palce.
Na biurku ślady nocy. Ogryzki cygar, zielone sukno powalane popiołem, 
sterta piór, pusty kałamarz na podstawce w kształcie źródła Hipokreny, listy, 
zapisane ćwiartki papieru. Dalej szklanka z resztką cuchnącej wody Kissingen i 
angielski sztucer, którego lufę w chwilach załamania myśli przykładał do oka jak 
astronom lunetę i mierzył w płomyki świec.
Stał tak bezradnie jeszcze dobry kwadrans, mrużąc powieki i chwiejąc się na 
nogach. Czuł się chory i osaczony, zatruty potokami gorącego przejrzystego 
złota. 
Każdy nowy dzień tutaj zaczynał z coraz większym oporem i niechęcią; najlepiej 
wcale nie wychodziłby z tego pokoju. Kiedy ustępowały ciemności, piały koguty w 
nieodległym folwarku, trzeba było porzucać Dialy, trzeba było być mężem, 
ordynatem, administratorem, sąsiadem, być uprzejmym albo nieuprzejmym, 
wyrozumiałym albo bezwzględnym, cierpliwym albo cholerycznym wciskać siłą na 
twarz wszystkie te maski, które nie pasują, zdzierają skórę do krwi, tłumią to, 
co 
naprawdę chciałyby powiedzieć usta.
Ruszył się wreszcie ociężale, podszedł do kominka, starannie otulił chustą 
stojącą tam miniaturę w plecionej ramce, zadzwonił po służącego.
Krusio, swoim zwyczajem, przydreptał nie za prędko, skrzywił się i z 
brzękiem postawił dzbanek kawy na palisandrowym stoliku do szachów.
- Pójdziesz mi, kochany, za stajnie koło dużego domu - nakazywał 
kamerdynerowi pomiędzy jednym a drugim parzącym, zbawczym łykiem - i 
sprowadzisz mularza, z tych, co naprawiają ogrodzenie.
Dawno po jutrzni, pewno zaczęli robotę.
Nie dokończył drugiej filiżanki, kiedy na schodach do ogrodu stał już 
człowiek w parcianym fartuchu. Wyszedł do niego, przysłaniając oczy i odwracając 
się od słonecznych plam na żwirze alejki.
- Popatrz no tutaj - wskazał ostre, gotyckie okno, którego szyby zdawały się 
płonąć oślepiającym, białym ogniem. - Widzisz?
- Ano...
- Trzeba zamurować.
Rzemieślnik cofnął się o krok i spojrzał na niego jak na wariata.
- Jak to, jasny panie, zamurować? Fenster trza tak durch zamurować?... 
Czemu?
- Zwyczajnie, na trochę więcej niż ćwierć wysokości.
- Panie, a okiennica od słońca nie starczy?
- popatrzył w górę, w dół, wydrapał odrobinę tynku,polizał, mlasnął 
niezadowolony. - Cynkreta nie strzyma, cygiel wyleci, nowy puc przecie by trza, 
szprycung fest dać... Diabla robota, jasny panie!
- Okiennica to okiennica, mur to mur. Dam dziesięć złotych, a zaraz trzy.
- A jak pan jenerał zobaczy? A pan Koch?
Ostatnie zębiska mi wygrzmoci...
- O to nie dbaj. Pan jenerał w Warszawie, a Kochowi powiesz, że to ja 
rozkazałem.
Trezor, wielki chart odłączony od sfory, łagodny i przymilny, wylazł nie 
wiadomo skąd, otarł się bokiem o cholewy, ułożył łeb na butach.
Odpędził psa. Wzdychając głośno i powłócząc nogami, jakby szedł na własny 
pogrzeb, pokonał błyszczące posadzki salonu mauretańskiego i stanął na progu 
sypialni, gdzie w wielkim łożu pod tureckim baldachimem czekało jego nietknięte 
miejsce.
Bolał tył głowy, piekły powieki, rósł zimny kamień w brzuchu.
Ona siedziała już przed gotowalnią. W prostej błękitnej sukni, z gładko 
zaczesanymi włosami, owiana zapachem migdałów i werbeny z paryskich flakonów 
od Houbiganta. Żona! Cała, od stóp do głowy, w świeżym świetle bijącym z 
otwartych okien.
Jakby ulepiona z jasności. Czysta, mleczna, zawsze dosłowna, zawsze 
rozumna, zawsze o zdrowym, trzeźwym spojrzeniu. Już gotowa do guwernantek, do 
kuchni, do praczek, do dostawców z Ciechanowa, do chorej ciotki, do wieczornej 
herbaty i francuskiego bajdurzenia o niczym.
- Znowu nie spałeś dzisiaj, mój dobry.
- Przeciwnie. Ja tutaj cały czas śpię...wycedził i nagle boleśnie zatęsknił do 
Dialy, już nawet nie do samej cudownej postaci, dotyku piersi i rąk, ale choćby 
do 
miniatury zostawionej na kominku w gabinecie. Wybiec, unieść chustę, łapczywie 
spojrzeć w oczy tak namiętnie odmalowane przez Ary Scheffera, błogosławionego 
artystę!
Z daleka, przez amfiladę pomieszczeń, słychać było najpierw, jak murarz 
ordynarnie łaje chłopca pomocnika, a potem zgodny stukot dwóch młotków, 
odkuwających tynk pod oknem.
- Czy coś się stało, mój dobry? - uniosła brwi zaniepokojona.
- Bronię się, jak umiem.
Gorące i duszne godziny starał się przetrwać, nie opuszczając cienia. 
Przyjmował, musiał rozmawiać, odgrywać rzeczowość i dystynkcję. Buchalter z 
rachunkami, koncypient adwokacki w sprawie procesu granicznego, stary Mysior, 
dostawca świń dla wojska. Wczesnym popołudniem objazd pól z Sowińskim, w 
piekielnej spiekocie, tumanach piachu.
Okręcony pudermantlem, w czarnych okularach i słomkowym kapeluszu 
leżał bezwładnie na kanapie pod podniesioną budą małego kocza i udawał, że 
słucha 
tyrad o nawozie saletrowym, o pszenicy angielskiej i perskiej, o owsie 
bizantyjskim. 
Przerwał tę gehennę w połowie i skarżąc się na ból w skroniach, kazał wracać.
Nie zasiadł ze wszystkimi do obiadu. Nic nie jadł. Samotny w wielkim 
salonie, pod portretem pradziada Stanisława, szambelana królewskiego, sączył 
swoją 
kwaśną wodę i palił cygaro za cygarem. Z ulgą patrzył, jak słoneczne smugi na 
meblach i obiciach dojrzewają do coraz mocniejszej czerwieni.
Cóż to za straszliwy los: bogacz, pan, właściciel! Z jednej strony święte 
powinności stanu, walka o utrzymanie dochodów i zasobów rodziny, ojciec jenerał, 
przed którego marsową surowością drżał wciąż jak mały chłopiec, z drugiej - 
nieustający głód, żądza zerwania nici i łańcuchów, splugawienia konwenansów, 
rozbicia w pył odwiecznej nudy. Wystrzelić, wystrzelić wysoko! Płynąć jak kometa 
po olbrzymim czarnym niebie, nie oglądać się na nic. Na co taki świat, w którym 
nie 
można być tym, kim jest się naprawdę, nie można kochać, kogo naprawdę się kocha!
Jakże zazdrościł Juliuszowi. Wspominał rzymskie noce, cygarowanie przy 
mrożonym winie i rozmowy w ogrodzie, na ruinach pałacu cezarów.
Ileż swobody brzmiało w jego słowach, cichych, ale wypowiadanych mocno, 
wysokim głosem! Juliusz przeklinał wprawdzie ciągle dolę tułacza, ale przecież 
zawsze robił, co chciał. Tak w życiu, jak i w poematach. Nie można być poetą bez 
poczucia wolności, przynajmniej wewnętrznej. Samo pragnienie nigdy jej nie 
zastąpi.
A on? Juliusz szukał w Palestynie prawdziwego oblicza Boga, pan Adam też 
wędrował ongiś w poszukiwaniu wzniosłości i piękna. On - był tylko smutnym 
pielgrzymem Dialy.
Tam wielkie duchowe wzruszenia, tu - wymyślanie pretekstu wyjazdów, 
przemykanie z zakrytą twarzą po paryskiej ulicy, spotkania po wynajętych domach 
i 
zwierzęca żądza ciał. Tam poetycka sława, pomruk podziwu na salonach, 
nieśmiertelność tłoczona złotem w skórze ozdobnych wydań, tu - wieczny strach 
przed skandalem i nędzne, bezimienne broszury, o których nie wiadomo, czy 
niebawem nie trafią do zawijania śledzi.
Wieczór zapadał powoli, stojące nieruchomo powietrze nasiąkało coraz 
głębszą szarością. W dużym domu zapalono już lampy, nad parkowymi zaroślami 
niósł się dźwięk fortepianu. To ona grała. Przeróbki Cherubiniego czy duetów 
Mozarta; dokładne, schludne tony, wymierzone w sam środek, akurat do trawienia, 
do bawialni po kolacji.
Kazał wnieść świece. Gabinet wypełniała jeszcze przaśna woń wapna i 
świeżych cegieł, ale mur piętrzący się za szybami prawie do połowy wysokości 
okna 
dawał złudne poczucie spokoju, ciepła, oddzielenia. Czule zdjął chustę z 
miniatury, 
pogładził bielejący w półmroku płaski owal twarzy, tak jakby odgarniał jej 
niesforne 
włosy z czoła.
- Nie znajduję słów modlitwy do ciebie... - wyszeptał.
Sięgnął po jedno z piór, mistrzowsko zaostrzonych przez Krusia, i po ostatnią 
kartę, zapisaną minionej nocy:
Śmierć ciała niczym - takiej śmierci chwila Wabi myśl moją, sercu się 
przymila;
Lecz śmierć jest inna, co przepuszcza ciału, A duszę tylko zabija pomału...
Ręka zawisła w pustce. Każdego dnia bał się właśnie tej chwili. I znowu nie 
mógł pisać dalej. Nie można pisać, jeśli w piersiach ma się kawał suchego 
drewna, w 
głowie ”rozbujałe flukty”, a żyje się tylko jednym wielkim czekaniem, które 
rozdziera jak najwymyślniejsza tortura.
Patrzył na Dialy. ”Twarz piękna jako Przemienienie Pańskie... ”, tylko ta myśl 
z wiersza pana Adama, choć przeznaczona dla innej kobiety, mogła ją opisać. 
Niestety - nie potrafił wydobyć własnej.
Te usta złożone zmysłowo i z nutką pogardy, jakby znały tajemnicę 
wszechrzeczy, rys czoła szlachetny jak bezchmurne niebo, wygięcie brwi, 
zdradzające przenikliwość i moc. No i oczy, ciemne, skupione, gorejące...
Przypomniał sobie dziwną zimę w Neapolu, kiedy mimo wzburzonego morza 
i lodowatych wichrów na każdym rogu sprzedawano kwitnące róże, a potem 
wybuch Wezuwiusza, pierwszą odsłonę natury, którą oglądali razem, po kilku 
dniach salonowej znajomości. Czyżby dymy z krateru rozwleczone nad miastem, 
dantejski spektakl rozżarzonej lawy zmieszanej z najczarniejszym mrokiem nocy 
miały być znakami danymi na przyszłość tej miłości? Rzucił pióro, odsunął 
krzesło i 
bezmyślnie biegał od ściany do ściany. Chciał krzyczeć, powstrzymywał się 
resztką 
woli, gryzł palce, czuł na wargach i języku słodkawy smak krwi. Potem opadł bez 
sił 
i trwał tak długo, bezczynnie, słuchając jedynie tykania zegara, nieustępliwie 
mielącego sekundy, minuty i kwadranse.
Dopiero nad ranem wrócił do biurka. Przy dogasających już świecach napisał 
jednym tchem żarliwe i gwałtowne listy do Orcia, do Cieszkowskiego, do Sołtana w 
Baden, takie, jakich zawsze się wstydził, kiedy już zostały wyekspediowane na 
pocztę.
Ranek zastał go jak zwykle skulonego na kanapie. Tym razem mógł unieść 
powieki bez obawy.
Mur odegrał swoją rolę. Gabinet jakby podzielił się na strefy cienia i jasności. 
Wyżej wirował w słońcu kurz i wszystko płonęło jak dawniej, ale tuż nad kanapą, 
stołem, zagłówkami zepchniętych na bok foteli leżała gruba warstwa łagodnej, 
bezpiecznej szarzyzny.
Nie chciał wstawać, cały dzień przespałby nużącym, lepkim snem. Był 
obolały, zmęczony.
Kiedy jednak po długiej walce podniósł się, poruszył językiem twardym jak 
kołek i wyprostował nogi, natychmiast zawirowały mu przed oczami krwawe 
plamy, poczuł potężne ukłucie przewiercające na wylot czaszkę i mózg. Opadł z 
powrotem na sofę. Zasłaniając twarz i nie mogąc wstrzymać łez, zaciskał zęby z 
bólu.
- Idź jeszcze raz po mularzy - jęknął do Krusia, kiedy ten jak zwykle zjawił się 
z kawą.
Służący zamachał rękami z obrzydzeniem, jakby chciał odegnać od siebie 
niewidzialną falę zsiadłego tytoniowego odoru.
- Znowu płacz, znowu fanaberia... Patrzę tak na jaśnie pana i samemu mi się 
chce płakać, bo mi się przypomina pan Danielewicz, jakeśmy go oba ubierali do 
trumny w Monachium. Już prawie jaśnie pan podobny, jeszcze miesiąc, dwa... 
Wczoraj cała kuchnia pękała ze śmiechu, dzisiaj to pewnie już po stajniach i 
chlewach rozpowiadają, że pan każe murować okna i siedzi po ciemku jak nietoperz 
w piwnicy. Nie lepiej dobrze zapuścić firanki, kazać nawet nanieść lodu, jeżeli 
tak 
męczy?
- Zamknij gębę, głupcze! Czy ty nie widzisz, że zabija mnie to, co kocha każdy 
normalny człowiek!
Z murarzami nawet nie rozmawiał - Pokazał im tylko, że mur ma wypełnić 
całe okno wraz z wieńczącym je ostrym łukiem. Nie słuchał też lamentów i 
pomstowań, które rozległy się w odpowiedzi.
Zaklął szpetnie, rzucił na ziemię garść pieniędzy i zakrywszy oczy, po 
omacku pobiegł do dużego domu.
Zamknął się w zacienionym pokoju ojca - Zatykał uszy, bo przez drugie drzwi 
słychać było jej głos - jak komenderuje dziewczynami. Jak każe czyścić zastawę, 
trzepać kapy. I szorować - ścierać, i skrobać, i woskować, i mydlić!...
Włożył czarne okulary, patrzył na zalany upałem gazon i bramę, przez którą 
powinien wjechać chłopak z pocztą. Już trzeci dzień nie było listu od Dialy. 
Tęsknota 
często powodowała dolegliwości typowo fizyczne. Teraz dławiła gardło i odbierała 
oddech, powodowała nieznośne rwanie w kościach i szczękach, tępy ucisk pod 
żebrami. Cielesny brak wzbudzał cielesny ból.
Półżywy widział, jak odchodzą odprawieni z kwitkiem przypisani na dziś 
interesanci - Posłaniec wrócił dopiero wieczorem, przywiózł jedynie warszawskie 
gazety i nic więcej.
Noc jednak dodała mu nieco sił. Poczuł nawet głód, kazał przynieść sobie 
kawałek indyka i szklaneczkę reńskiego. Potem, wysoko unosząc stajenną latarnię, 
obejrzał zamurowane całkowicie okno i ruszył na przełaj przez park. Trawa 
zdążyła 
już zwilgotnieć, czuł na nogach jej zimne muśnięcia. Białe płaty księżycowego 
światła kleiły się do gałęzi buków i platanów, rzucając niewyraźne cienie. 
Spojrzał za 
siebie, na ciemną bryłę swojego domu udręki, pałacyku o zębatej 
pseudoangielskiej 
wieży, drażniącej rozgwieżdżone niebo. Było cicho, bezwietrznie.
W tej samej chwili daleko stąd zapada zmrok rzadszy i weselszy, przepojony 
wonią jaśminu i morskiej soli, wkradający się przez otwarte okiennice willi 
”Rey”, 
otulający alejki znajomego, cyprysowego ogrodu, który spływa ku plaży. A Dialy? 
Pewnie w górnym salonie, przy lampie, w fotelu pod ulubioną Moniką SchefFera, 
odkłada książkę albo kończy list, albo odstawia filiżankę tym samym, zgrabnym i 
zdecydowanym ruchem.
Przymknął oczy i obraz ten wydał mu się tak realny, że wystarczyło zrobić 
jeden krok, aby być tam, przy niej. Być i przeżywać, przeżywać wciąż tę samą 
baśń. 
Niecierpliwie czekać pory, kiedy wyjdą ostatni goście, kiedy służąca dyskretnie 
zamknie za sobą drzwi. A potem stać obok niej na tarasie, liczyć światełka 
unoszące 
się po olbrzymiej wodzie i rozmawiać o przyszłości świata tak samo niedorzecznej 
jak mętlik gwiazd nad głowami. A potem wślizgiwać się do chłodnej pościeli, 
szukać 
ustami ust, wydzierać koronkom gładkość i żar jej skóry, karmić najdziksze głody 
i 
krzyczeć z rozkoszy! Gdzie jest prawdziwy Bóg? Czy w tym świętym ogniu, czy w 
mroku bezdusznych praw, nakładanych sobie przez ludzkość jak kajdany?
Nie spostrzegł, kiedy stanął przed cmentarną furtką. Pchnął ją bez lęku. 
Mogiły wyglądały w księżycowej poświacie jak uśpione miasto z arabskiej legendy. 
Nigdy nie bał się tu przychodzić, nawet nocą. Kogo miał się bać? Niania, stary 
Sochoń, który uczył go strzelać, krewne rezydentki, wiekowi lokaje, wreszcie na 
środku grobowiec Matki. Odpoczywał tu, skarżył się i szlochał, czasem toczył 
długie 
dysputy.
Usłyszał z boku szmer i szybki, dychawiczny oddech. To Trezor przemknął 
między grobami i zaczął mu lizać rękę. Głaskał psa, patrzył w niebo.
- Jakiś ty szczęśliwy. Jakie to szczęście, gdy ma się przed sobą taki prosty, 
łatwy świat.
Zamarzył o tym, by być kamiennym postumentem, któremu raz na zawsze 
dany jest kamienny spokój i budząca szacunek rola strażnika granic państwa 
śmierci. 
Westchnął ironicznie i zaśmiał się półgłosem:
- Ile we mnie egzaltacji, tyle mnie samego.
Ile cierpienia, tyle życia.
Tej nocy również nie mógł pisać. Słowa, które na cmentarzu zdawały się jedno 
przez drugie wyrywać do szeregu, teraz bladły, traciły moc. Zniechęcony, ćmił 
cygara, leżąc na kanapie i strącając popiół byle gdzie. Wreszcie popadł w płytki 
półsen, z którego nagle zbudziło go przeczucie czyjejś obecności. Podniósł się 
przerażony.
Stała nad nim z lichtarzem w ręku. Podświetlona chybotliwym płomykiem 
była podobna do zjawy z ilustracji fantastycznego romansu Hoffmanna. Nie 
płakała, 
nie była zdolna do płaczu, tak jak do wzruszeń. Wskazywała na okno.
- Ten mur to jest mój wyrzut, mój strach, moja klęska. Powinieneś być przy 
mnie. Przysięgałeś!
Ale gdzie ty jesteś? Gdzie ty jesteś, mój dobry?
Stanął na równe nogi.
Kobieto z błota i krwi! - chciał krzyknąć.
Otworzył jednak tylko usta i wstrząsnął się jak zadławiony. Milczał, odwrócił 
wzrok ku miniaturze na kominku, czekał, aż odejdzie.
Obudził się w zupełnej ciemności. Mur stanowił już szczelną zaporę, nie 
przepuszczał ani promyka. Nie wiedział, która godzina, nie mógł dostrzec zegara. 
Leżał skulony, z szumem w głowie, bez najmniejszej chęci ruchu. Naokoło, za 
murem, trwał dzień. Słychać było czyjeś nawoływania, daleki turkot wozów, 
miarowy odgłos z kuźni. Przymknął ciężkie, piekące powieki, naciągnął po brodę 
cuchnący od potu pled i wracał do Dialy.
Widział ten sam górny salon i jej profil na jasnym tle poranka. Czytała, 
podnosząc co jakiś czas oczy i patrząc w dal, w okno otwarte na morze.
Ale cóż to? Ta męska ręka na ramieniu! Kto?
Epuzerzy! Może znów książę orleański albo ten stary syfilityk de Flahaut? Czy 
Botelho, markiz z nosem jak siekiera i rozbieganymi oczkami właściciela 
lombardu! 
To dlatego nie ma listów, to dlatego całą duszą czuje, że dzieje się coś 
niedobrego!
Dźwignął się i drżąc na całym ciele, nerwowo chodził po gabinecie. W 
ciemnościach zderzył się z szezlongiem, przewrócił parawan i potrącił nocnik, 
zrzucił z biurka jakieś szkło.
Kobiety! Jaką karę Bóg nałożył na świat, tworząc je takimi, jakimi są? Czym 
sobie zasłużyłem na tę mękę? Skoro ona jest kobietą, to ja muszę być silny i 
stanowczy. Muszę powiedzieć ”nie” ojcu i wszystkim tutaj, rąbnąć pięścią w stół! 
I 
jechać, jechać!
Natychmiast stąd jechać! Nigdy nie wrócić!
Nie mogąc znaleźć dzwonka, głośno krzyczał, wzywał Krusia, wołał o konie 
do Warszawy. Tam jeszcze tylko kilka spraw, kilka dyspozycji dla bankiera, i 
można 
w drogę, na południe, żyć, myśleć, kochać, układać poematy! I nawet ojciec nie 
stanie 
na przeszkodzie!
Służący nie nadchodził, więc rzucił się w stronę drzwi, zawadził ramieniem o 
futrynę. Z głębi ciemności, boso, w rozchełstanej koszuli wybiegł prosto w 
światło. 
Jakby rozwarła się przed nim otchłań piekielna.
Uderzenie było tak straszliwe, że zatoczył się, potknął i upadł na podjazd. 
Wciskał pięści do oczu, zagryzał wargi. Czuł świdrujący ból w łokciach i 
kolanach, 
nie mógł się podnieść, nie mógł iść dalej, mając naprzeciw wymierzone w siebie, 
rozpalone do białości ostrze. I nie wiedział, w który bezpieczny mrok się 
schronić - 
ten, co pozostał za uchylonymi drzwiami domu, czy ten skłębiony w nim samym.
Kiedy leżąc na żwirze, dumał tak nad swoim losem, z chłodnej jamy pod 
schodami wypełzł Trezor. Ziewając, zbliżył się ostrożnie. Obwąchał pana ze 
wszystkich stron, zjeżył się, zaskomlał i uciekł, kuląc ogon.
Olsztyn, 18 grudnia 2000
Śmierć Ostrogskiego Zamieszkały od lat na Sycylii Aleksander Michał 
Ostrogski, ostatni potomek wielkiej rodziny książęcej, spoczywał właśnie na 
wysokim szezlongu i z przyjemnością chłonął przedostające się przez otwarte okna 
wonie z ogrodu otaczającego dom.
Ogród ożywał, gdy nadchodził zmierzch, ulubiona pora, oczekiwana 
niecierpliwie w ciągu piekielnych dni tego lata. Starannie dobierane odmiany 
róż, 
kamelii i hibiskusów przesycały powietrze rozkoszą i wypełniały nią krótkie 
sycylijskie noce.
Stary de Heredia, jedna z wielu goszczących tu znakomitości, spacerując 
wśród tych kwiatów, wyrzekł z namaszczeniem: „O, jakże niski w istocie jest 
człowiek, nie umiejąc dać światu nic w zamian za to, czym ten darzy go na każdym 
kroku”.
Brązowozłocisty gabinet szarzał sennie i miękko, traciły powoli kontury 
sprzęty o wyszukanych kształtach, ciemniały ramy obrazów, bibeloty na konsolach. 
Ostrogski sięgnął do wiaderka z lodem.
Ochłodzone moscato, choć może zbyt cierpkie w smaku, było jedynym 
ratunkiem przed upałem, który jakoś wyjątkowo nie miał zamiaru ustępować wraz 
ze słońcem. Nawet morze ucichło, jego powierzchnia stała się teraz gładka, jakby 
stężała w świetliste tafle szkła.
Przesunął palcami po lekko szeleszczącej karcie książki, która spoczywała na 
pulpicie urządzonym tak wymyślnie, aby leżąc, mógł umieszczać czytane dzieło 
zawsze przed oczami i w odpowiedniej odległości. Musnął jeszcze raz wzrokiem 
szyk liter, odcinający się na bladoseledynowym tle:
Znów się pod moje okno milczenie podkrada I bzy rozszalałe w liściach 
zwiędłych kręci Niepewność lub Nieczułość - co zgarnie zagląda W służbę twardą, 
bo wieczną, odda Niepamięci...
Osobliwa była historia tego zbioru wierszy.
Pewnej zimowej nocy, prawie dwadzieścia lat temu, znudziwszy się kartami 
w jednym z podejrzanych monachijskich ”klubów”, trafił do ponurej knajpy na 
przedmieściu Schwanthalerhohe.
Tam wśród pijackich bełkotów i jazgotu dziwek poznał wychudłego, 
kaszlącego młodzieńca z rozpaloną twarzą i gorączką w oczach. Był Polakiem, 
nazywał się bardzo zwyczajnie - Mielczarek, pochodził z Kujaw, gdzieś z okolic 
Radziejowa czy Nieszawy, mniejsza o to. Pili szklankami ohydną ziołową wódkę, a 
nowy kompan opowiadał nieco zdegustowanemu i milczącemu Ostrogskiemu o 
sobie.
Mówił, że jeszcze niedawno chodził na uniwersytet w Berlinie, że jest poetą i 
znajduje się w beznadziejnym położeniu, rzekomo z powodu owego szatańskiego, 
dobrze później znanego Stacha, któremu pożyczył ostatnie pieniądze i który 
czmychnął parę tygodni temu z Niemiec. Nie może zatem nawet wrócić do Berlina 
ani w ogóle ruszyć się gdziekolwiek.
Musiał także z klamotami uciekać z zajmowanego przez siebie pokoju, bo nie 
miał na komorne. Całe szczęście, że cudem trafił na litościwą Frau Jeschonnek, 
właścicielkę tego tutaj szynku; pozwala mu siedzieć w kącie i od czasu do czasu 
przespać się na stole, inaczej dawno byłby już w rynsztoku.
Pili tak do trzeciej rano, wykrzykując na koniec napuszone dyrdymały o 
sztuce i poprzekręcane strzępy wierszy młodego Brzozowskiego pomieszane z 
Rimbaudem, a potem Ostrogski zabrał go do swojego apartamentu w hotelu 
”Luisenhof”.
Wspomniane przez Mielczarka ”klamoty” składały się ze znoszonego 
płaszcza i niedomkniętego sakwojaża, wypełnionego po brzegi zapisanymi 
papierzyskami. Zaspany portier ze źle skrywaną wściekłością dźwigał ten sakwojaż 
na górę i zbierał wypadające wciąż kartki, a z tyłu Ostrogski przy pomocy 
dorożkarza wlókł nieprzytomnego i bezwładnego poetę. Kiedy gościa zwalono bez 
czucia na kanapę w salonie, Ostrogski, tknięty nagłą pijacką ciekawością, 
zajrzał do 
wnętrza bagażu. Gdy wygrzebywał pierwszy arkusz, nie przypuszczał, że spędzi 
nad tą podróżną torbą resztę nocy, czytając zachłannie najpierw przy lampie 
zestawionej na dywan, potem na tarasie, w coraz jaśniejszej szarości świtu, przy 
akompaniamencie pierwszych kopyt uderzających o bruk.
Pamiętał, jakiego olśnienia wtedy doznał!
Gdzież tam do tych wierszy takiemu Nowickiemu, Langemu czy nawet 
Tetmajerowi! Słowa kreślone pośpiesznie i nerwowo brzydkim, haczykowatym 
pismem wypowiadał z pewnością artysta, i to artysta olbrzymiego formatu, kto 
wie, 
czy nie wybitniejszy od tych wszystkich wielkich i mniejszych, dobijających się 
o 
sławę, trwoniących życie na mrzonkach O rozpisaniu w poematy przekleństwa 
kończącego się stulecia.
Rano okazało się, że poeta - przerażony i niezdający sobie sprawy, gdzie jest - 
nie może wstać o własnych siłach, a jego poduszkę pokrywają drobne plamki krwi.
Tego samego dnia Ostrogski bez zastanowienia wywiózł go, całego 
obłożonego lodem, prosto do Szwajcarii i umieścił w najlepszym sanatorium w 
Davos. Powiedziano tam, że o kilka lat za późno, że choroba poczyniła 
nieodwracalne postępy, że obydwa płuca są zajęte.
Z nikczemną, nietłumioną niczym fascynacją przyglądał się artyście 
naznaczonemu przez najprawdziwszą śmierć. Mielczarek nie odczuwał lęku, nie 
wymagał litości, nie był pokorny, nawet nie dziękował za wyłożone na niego 
środki. 
Powiedział, że przecież spodziewał się takiego końca i nic tego nie zmieni. 
Pisał, 
ciągle tylko pisał w pośpiechu, jakby chcąc wyrzucić z siebie to wszystko, co 
jeszcze 
szarpało się na dnie, wypluć na podobieństwo tych czerwonych kłaczków, które 
zostawały na ręcznikach po każdym ataku kaszlu. Porywające, bo rozgrywane 
naprawdę misterium zmagań geniuszu i zmarnienia, porywająca, ostra twarz 
wiecznie głodnego człowieka, z nieobecnym wzrokiem, wbitym w białe czapy Alp 
na tle mroźnego nieba. Trwało to kilkanaście tygodni. Śmierć Mielczarka była też 
taka, jak wyznaczył jego mecenas. Poeta odchodził bez żalu, pogodzony z losem, 
zaciskając palce na pokrytym chłodnym osadem kielichu Ruinarta najlepszego 
rocznika. Nie modlił się ani z nikim nie żegnał, nie podyktował żadnego listu, 
nie 
wypowiedział niczego, co powinno zostać zapamiętane. Prosił tylko o jedno - o 
wydanie drukiem jego nieznanych dotąd nikomu poematów. Ostrogski przyrzekł 
mu to z całą powagą.
Po wykupieniu miejsca na kamienistym cmentarzyku i obstalowaniu 
nagrobka zebrał wszystkie papiery i wyjechał do Bazylei. Nie chcąc napotkać 
nikogo 
ze znajomych, wynajął pokój w skromnym hoteliku i tam przez kilka dni - 
rozmemłany, nieogolony, w brudnym szlafroku i z kwaśnym tytoniowym osadem w 
ustach - przeżywał najwspanialsze chwile swojego nudnego życia. Wypalając tuziny 
egipskich papierosów, porządkował rękopisy, układał, dzielił, przepisywał. Raz 
dziennie zbiegał na dół do piwiarni, dławiąc się, zjadał naprędce byle co i 
pędził z 
powrotem, aby z idących w dziesiątki wersji tych samych liryków, z gąszczów 
skreśleń i poprawek wyprowadzać przyprawiającą go o drżenie esencję poezji.
Ukończywszy pracę, udał się do typografii sióstr Vanderbourg. Wiele czasu 
poświęcił doborowi najodpowiedniejszego gatunku papieru, najsubtelniejszego 
kroju czcionki. Sam zaprojektował wygląd stronic, każdą z nich kazał zaopatrzyć 
inicjałem zmarłego poety. Wreszcie po miesiącu dane mu było ujrzeć i trzymać w 
dłoniach dwa okazałe tomy.
Jeden zawierał poezje oryginalne, drugi znajdujące się również w podróżnej 
torbie przekłady z Otylii von Kirsch, Maxa Dauthendeya, Petera Hille i Hugo von 
Hofmannsthala. Okładki zamówił później w Wenecji. Tłoczone w safianie koloru 
ciemnej ochry, opatrzone profilem Mielczarka, wykonanym według pośmiertnej 
maski, świeciły na półce cieniutką, srebrną inkrustacją.
Solennie wypełnił dane przyrzeczenie. Wydał dzieła wielkiego i nieznanego 
artysty - w jednym egzemplarzu, dla siebie.
Czyn ten stanowił wprawdzie szczyt wyrafinowanego egotyzmu i próżności, 
ale z drugiej strony Ostrogskiego rozpierała duma posiadania na własność 
geniusza, 
czerpania z niego, kiedy tylko zapragnie, niedających się opisać przeżyć, 
niedostępnych nigdzie i dla nikogo. Niezwykłe jest poczucie wyższości z tego 
powodu, ocierające się nieomal o fizyczną rozkosz, równe prawie jakiemuś 
mistycznemu wyniesieniu. I tak nie można przecież wyobrazić sobie kruchego jak 
najczystsze szkło talentu Mielczarka, wydanego na pastwę redaktorów galicyjskich 
gazet czy na języki tych, nie daj Panie Boże, pisarzy i poetów, zdolnych do 
największych podłości w obronie swojego miejsca na polskim parnasiku.
A Mielczarek rozbierany na kawałki w gimnazjalnej klasie albo na 
uniwersytecie? Jak w szlachtuzie - najpierw wypito by z niego całą krew, toporem 
wyrąbywano myśli i obrazy, rzeźnickimi nożami rozrywano szlachetną tkankę 
metafor, żeby wreszcie sponiewierany, budzący odrazę zewłok jako kolejną 
papierową wielkość zostawić pokoleniom maturzystów. Nie zasłużył na taki los. 
Opatrzność była nad wyraz łaskawa, że zabrała go tak wcześnie, i wiedziała, co 
robi, 
zbliżając przedtem ich obu do siebie.
Pełnymi namaszczenia, kapłańskimi nieomal ruchami odwracał dobrze sobie 
znane stronice, sczytywał płynące jeden za drugim takty brązowych słów:
Te okna dawno wybite i krzesła przy ścianach chore I rozstrojone pianino z 
zapomnianym już walcem, Gdzie podarte zasłony na wietrze płyną wieczorem, 
Gdzie z wściekłej bezsilności do krwi zagryzam palce...
Potem zamknął tom na srebrną klamrę i potrząsnął dzwonkiem, wydającym 
głos łagodny jak plusk wody. Gdy Armand wszedł bezszelestnie i zatrzymał się 
przy 
kotarze, nakazał mu zaprzęgać do powozu oraz oznajmił, że wieczór spędzi u pani 
Lamaire.
Jadąc już ulicą, postanowił jednak wysiąść.
Polecił Grzegorzowi, stangretowi i zarazem drugiemu kamerdynerowi, aby 
jechał z wolna za nim, a sam kroczył trotuarem w ciepłym powietrzu, wypełnionym 
aromatem drzewek pomarańczowych, które tarasami rosły nad miastem. Szedł tak 
bocznymi, cichymi uliczkami, gdzie nie docierał zgiełk ożywających wieczorem 
głównych arterii. Przystanął na chwilę, usłyszawszy dźwięki mandoliny dochodzące 
zza żywopłotu i w tym samym momencie zacisnął zęby z obrzydzeniem, gdy rzężąc 
i zgrzytając przejechał obok automobil. Pomyślał o nihilizmie nowego świata, 
gardzącym na każdym kroku resztkami tego, co subtelne i piękne, a następnie 
pełnym rezygnacji ruchem przyłożył do twarzy chustkę dla ochrony przed chmurą 
benzynowego dymu.
Pani Lamaire powitała go radośnie. Podobnie jak Ostrogski była ”sycylijskim 
pustelnikiem”, jedną z nielicznych osób, u których bywał, do których nie czuł 
odrazy 
i nie mógł sobie odmówić od czasu do czasu chwili rozmowy. Mimo że nie widział 
jej zaledwie dwa miesiące, skonstatował nagle, że bardzo posunęła się w latach. 
Tak 
niedawno jeszcze dostrzegał w niej damę z powodzeniem walczącą z nieubłaganym 
prawem przemijania, a teraz wyszła mu na spotkanie staruszka w prostej sukni i w 
białym czepcu na głowie. Tylko ogłada nie pozwoliła na wyrażenie zaskoczenia! Aż 
trudno uwierzyć, że ta nieukrywająca już zmarszczek, filigranowa, życzliwie 
uśmiechnięta pani była przed laty heroiną salonów, a historia jej życia jest 
żywcem 
wyjęta z Balzaca czy Zoli, łącznie ze sposobami zdobycia pokaźnego majątku 
poprzez intrygi i małżeństwa, których nawet ona sama nie potrafiła chyba 
dokładnie 
zliczyć. Ostrogski bywał kiedyś w jej paryskim domu przy ulicy Matignon, gdzie 
poznał najważniejsze persony ówczesnego monde’u. Później nie widział jej lat 
kilkanaście, aż wreszcie odnowił znajomość, gdy po śmierci ostatniego męża 
osiedliła się na Sycylii, przypadkowo w tej samej miejscowości, zajmując 
okazałą, 
lecz niezbyt gustowną Villa Eucalipti.
- Ten strój to rodzaj demonstracji. Niech pan bez skrępowania patrzy na mnie 
i nie udaje, że nie jest zdziwiony.
Ten głos jest skrzekliwy i starczy - pomyślał.
- Ale ten sam ton, ta sama pewność siebie... Mówi do mnie tak jak dawno 
temu do kolejnego kochanka, rozpoczynając nową grę. To jej zostało. Wyborne.
Fenomenalne!
- Nie rozumiem, droga przyjaciółko. Demonstracji czego?
- Pogodzenia ze światem - odpowiedziała z uśmiechem. - Cieszę się, że nie 
zapomina pan o mnie, i cieszę się także, że inni zaczęli zapominać.
Dzisiaj z pewnością nikt więcej nie przyjdzie.
Środa była tradycyjnym dniem przyjęć starej pani, ale towarzystwo naturalną 
koleją rzeczy omijało już jej dom. Jednak tym razem przewidywania gospodyni nie 
spełniły się i zaanonsowano osobliwą parę gości. Był to pewien węgierski hrabia 
z 
równie utytułowaną małżonką. On - o regularnej twarzy Anglika, kontrastującej z 
pałąkowatymi nogami i niskim wzrostem, ona - nalana Hiszpanka, chrypliwym 
falsetem kalecząca wyuczoną francuszczyznę. Oto dzisiejsza arystokracja. Niby 
wybrańcy Boga, ale gdzież boskie podobieństwo! - pomyślał rozbawiony.
Kolację podano na tarasie oświetlonym miedzianymi lampami, pod festonami 
kwiatów, nabierających w ich poświacie zielonkawego odcienia.
Małżeństwo paplało bezustannie o rodzinie i znajomych w Paryżu, Rzymie i 
Wiedniu, na co pani Lamaire uprzejmie kiwała głową, a Ostrogski był, jak zwykle 
w 
takich sytuacjach, nonszalancki i złośliwy. Gdy hrabia zaczął tonem politycznego 
wykładu rozwodzić się nad rosnącym napięciem na Bałkanach i twierdzić, że może 
ono spowodować światowy kataklizm, odrzekł, iż gazet nie czytuje, a w wojny nie 
wierzy, ponieważ ludzkość, pomimo ogólnie panującego złego smaku, wydobywa 
się jednak powoli z najgłębszych pokładów zdziczenia. Natomiast małżonka 
wystąpiła z kwestią następującą:
- Czy pani nie irytuje fakt, że Paryż, ta mekka arystokracji, jest stolicą 
republiki? Że też nikt tego nie spostrzegł!
Po godzinie goście pożegnali się wreszcie.
Gospodyni, wróciwszy na górę, zastała Ostrogskiego wychylonego przez 
poręcz i wdychającego z rozkoszą trochę rzeźwiejsze o tej porze powietrze.
- Dziwię się panu, mon Michel, że tak zraża pan do siebie ludzi. Tyle lat 
jeszcze przed panem, a czyniąc tak jak dzisiaj, zamknie pan przed sobą wiele 
drzwi - 
pogroziła mu palcem.
- Oby to nie były tylko drzwi pani, droga przyjaciółko. Bo na resztę to ja po 
prostu gwiżdżę - roześmiał się, całując wiotką, pomarszczoną dłoń.
- Proszę wybaczyć, nie panuję nad sobą, kiedy muszę obcować z taką wysoko 
urodzoną hołotą - dodał cicho.
Służący wniósł na tacy omszałą butelkę.
- Pospolite usta niegodne są tego trunku, mon ami, zatem proszę skosztować. 
Stuletnie amontillado. Podobno wrócił pan z Paryża?
- Być może była to ostatnia moja wizyta w tym mieście. Nikogo właściwie nie 
odwiedzałem i nie potrafię opowiedzieć niczego, co mogłoby panią zainteresować. 
Tegoroczny salon sztuki zupełnie nieciekawy, może poza rzeźbami niejakiego 
Ivandića, zdaje się, Bośniaka albo Kroata, do tej pory zupełnie nieznanego. Tak, 
umiejętność utrwalania w kamieniu kontrastów i sprzecznych uczuć rzeczywiście 
robi wrażenie, chociaż naprawdę jest to artysta bardzo klasyczny... Paryż 
odwiedziłem dla ostatecznego załatwienia moich spraw, sprzedaży domu, 
rozliczenia ze służbą. Paliło mnie to przez wiele lat i teraz nareszcie mam 
wszystko 
za sobą.
- Czyli podjął pan decyzję. A więc za pańskie ostateczne rozstanie z 
siedliskiem zepsucia!
- To nie jest, niestety, takie proste. Przeżyłem już pół wieku i nadal nie wiem, 
co zrobić ze sobą, ze swoim życiem. Nawiedzają mnie ataki melancholii, nagłe 
tęsknoty do miejsc, do ludzi, których zaledwie w chwilę później jestem gotów 
znienawidzić. Nic po sobie nie zostawiam, moje życie było głupie i nudne, nie 
potrafiłem wykrzesać z siebie niczego, co zaświadczałoby choć nieznacznie o 
mojej 
wartości. Jestem chory na samego siebie i bardzo mi z sobą samym niedobrze. 
Pragnąłbym umrzeć, gdybym tylko miał pewność, że to coś warte.
- Obawiam się, że przemawia teraz przez pana literatura. Pański język to język 
Laforgue’a i Dujardina. Pisali wysmakowaną poezję, ale czyż można tak żyć? Samym 
smakiem?
- Człowiek boi się mówić głośno o takich myślach, boi się właśnie 
pretensjonalności, egzaltacji. Nie można jednak o tym mówić w inny sposób i musi 
to 
być, jak pani określiła, język Dujardina, droga przyjaciółko.
- Ale na przykład cóż to jest tęsknota, o której pan mówił? Tęsknota do kogo, 
do czego? Tęskni pan może do Paryża, a może do tej swojej Polski, której nie ma? 
Dlaczego? Przecież wszędzie jest tak samo! Ludzi pańskiego położenia 
materialnego 
i duchowego cały dzisiejszy świat nie powinien przyprawiać o rozterki i 
kompleksy. 
Kiedyś, bardzo dawno temu, miałam wtedy dziewiętnaście lat i byłam słodką 
przyjaciółką Lamartine’a, przedstawiono mnie jakiemuś waszemu poecie. Podobno 
był to wielki poeta, ale nie pamiętam, jak się nazywał.
Kilku pańskich rodaków całowało go w rękę. Wyglądał bardzo pospolicie: 
stary, zwalisty, taki nieporadny w ruchach, źle ubrany, a ponadto bez zębów i 
mówiący bardzo śmiesznie, jeszcze śmieszniej niż ta Hiszpanka. Jego poematy 
miały 
podobno zrodzić się z wielkiej tęsknoty za czymś, co nie wróci. Kazałam je sobie 
później przysłać i niczego nie mogłam zrozumieć. Plątanina słów, nic więcej. Tak 
wygląda konsekwencja uwikłania w obsesje, nakładania na siebie ciężaru 
niemożliwości, a później rozpaczy nad tym, że przygniata on do ziemi. Martwię 
się o 
pana! Pół wieku! Cóż to jest pół wieku? Nic pan jeszcze nie wie.
Całe życie chciałabym mieć pięćdziesiąt lat!
Ostrogski, nie czekając na lokaja, nalał jeszcze jeden kieliszek trunku.
- Poddać się czystemu pięknu, rozpłynąć w sztuce, może to jest jakieś wyjście? 
Ale i prawdziwe znaczenie słowa ”sztuka” ma niewiele wspólnego z tym, co się 
dzisiaj za sztukę uważa. Niewiele wspólnego z tym, co teraz produkują ci... 
oszuści! - 
syknął złośliwie.
- Jak zwykle, mon ami Michel, wypowiada pan opinie zadziwiające. Dwoma 
słowami chciałby pan obalać autorytety, kwestionować wielkości. Czy to nie 
zwyczajna pycha? Kim są więc ci ”prawdziwi” artyści? Znałam ich tylu, a pan 
twierdzi, że nie istnieli, nie istnieją. Tak wiele w panu przesady...
- Istnieją, istnieją na pewno - zapewnił z ożywieniem i błyskiem w oczach, co 
pani Lamaire przypisała raczej mocy wina niż żarliwości przekonań.
- Ten, o którym była pani łaskawa wspomnieć, również do nich należał. Jest 
ich bardzo niewielu, a wszyscy odrzuceni, nieszczęśliwi... Nie przemawiają po 
to, 
aby wynosić się nad innych, obrosnąć snobami i złotem, gardzić słabymi i 
uboższymi 
duchem.
Prawdziwa sztuka to odwrócenie sensu istnienia, to wieczna wędrówka 
wzdłuż granicy życia! Prawdziwa sztuka to ucieczka w cień, to pogarda dla siebie 
samego!
Pani Lamaire patrzyła na swojego gościa z coraz większym rozbawieniem.
- Ach, jaki pan jest zachwycający! Najbardziej wtedy, gdy mówi pan o 
skromności i pogardzie dla samego siebie. Jednak wszystko, co pan powiedział, to 
czysta utopia, nic niemająca wspólnego z życiem.
Tak! Po prostu z żywym człowiekiem! Niech pan nie ucieka od życia. Ja nie 
uciekałam nigdy i teraz cieszę się nawet z własnej starości. A pan ciągle siebie 
rozdziera, zadaje sobie ból, znęca się nad sobą. Niech pan mnie częściej 
odwiedza i 
uczy się ode mnie!
W ciągu kolejnych tygodni nie zdobył się jednak na ponowne odwiedziny, 
mało, jakby zapomniał o istnieniu pani Lamaire. Zalała go fala nudy i 
przygnębienia, 
a rozpalone dni sycylijskiego lata stały się niczym sztuki białego płótna 
powiewające 
na wietrze - nijakie, zwyczajne i podobne do siebie.
Uciekał przed upałem do majolikowej łazienki i długo leżąc w zaprawionej 
ziołami wodzie, snuł rozmaite projekty. Czasem zamierzał wrócić do Paryża lub 
wyprawić się do Ameryki Południowej, kiedy indziej - zobaczyć raz jeszcze 
egipskie 
piramidy, a potem popłynąć do Indii na herbacianym kliprze.
Myślał również o rodzinnych majątkach, których nie widział od dwudziestu 
trzech lat. Cóż prostszego?
Skreślić kilka słów do bankiera, wezwać Armanda...
Ale po opuszczeniu łazienki, w chwili uświadomienia sobie, że świat jest 
większy od przestrzeni bizantyjskiej wanny, zaczynały mnożyć się obawy i znaki 
zapytania, aż wreszcie wszystko brało w łeb, a Ostrogski odczuwał ulgę z powodu 
- 
jak sobie tłumaczył - uniknięcia kolejnego głupstwa.
Wieczorami spacerował po alejkach swego ogrodu, wpatrywał się w puste 
oczy barokowych posążków, uratowanych z biskupiej rezydencji, leżącej w ruinie 
po 
niedawnym trzęsieniu ziemi, słuchał szmeru małej fontanny lub odpoczywał w 
kamiennym fotelu, zwróconym ku morzu.
I wciąż smutniej i ciągle nadzieją zwodzeni Pozwalamy, by absurd w wiecznej 
chodził chwale I żeby nas nie było, nie było nas wcale I kiedyś nas nie 
będzie... i nic 
się nie zmieni...
Mielczarek, którego miał na własność, powtarzał w nim te wersety, a on 
patrzył na ciemniejące wody Stretto di Messina i z uczuciem głębokiego 
politowania 
rozmyślał nad człowiekiem i światem.
Straszliwa, uwłaczająca godności istoty rozumnej jest wieczna, nieustająca 
nigdy walka o byt, o przetrwanie swoje, bliskich, gatunku. To dreptanie ojców 
wokół 
sytości swoich rodzin, to dopuszczanie się największych podłości w imię 
dziesiątków ojczyzn i dziesiątków emblematów o różnych kształtach, w imieniu 
głów koronowanych i niekoronowanych... Wojny - zbiorowy obłęd, w który 
ludzkość popada niezmiennie i periodycznie, niezależnie od głosów rozsądku, przy 
zapewnieniach, że to już ostatni raz, że po obmyciu we krwi otworzy się 
przyszłość 
pełna słońca i dobrobytu. Mówią teraz o napięciu na Bałkanach. Czyżby znowu dla 
jakichś iluzorycznych racji nienawidzące się roje miały wyżerać się wzajemnie, a 
żądza krwi byłaby najwyższym prawem? Mija wiek Byrona, Flauberta, księdza 
Brentano i Maksa Stirnera. Potrzebni byli ludzkości akurat o tyle, o ile głos 
kaznodziei potrzebny jest przeżuwaczom, które bezmyślnie, ocierając się bokami, 
dążą w stadzie ku mglistemu horyzontowi.
Jakąż my jesteśmy Twoją pomyłką, Boże! Cały świat zbudowałeś tak 
starannie, tylko my w Twoim porządku jesteśmy niepewni i alogiczni. Spotykamy 
się w Nicei, w Biarritz, w Neapolu, zimą w salonach wielkich miast, 
deliberujemy, 
obstawiamy konie na wyścigach, gramy przy jednym stoliku, tańczymy ze sobą, a 
potem... zatłukujemy się wzajemnie w miejscach, których nazwy brzmią już 
zazwyczaj o wiele mniej efektownie, historia składa je z nieznanych dotąd nazw 
wsi i 
dumnego przyimka ”pod”. Jako zbiorowość za najwybitniejszą uznajemy każdą 
myśl o potędze rozumu, wolności i rozsądku, jako zbiorowość zawsze też 
wybieramy drogę zaprzeczającą tej myśli w sposób najbardziej oczywisty - drogę 
pogardy, przemocy i błota. Człowiek wymknął się zatem intencjom Dobrego Boga. 
Na przekór boskim zamiarom to twór z natury obłudny, wykazujący stałą skłonność 
do okłamywania samego siebie, tworzenia naiwnych usprawiedliwień wszystkiego, 
co popełni, podczas gdy jedynym pewnikiem, jakim obdarzył go los, jest pewnik 
śmierci.
Bo cóż to znaczy ”życie”? Co to takiego, skoro trwa w formach tak kruchych, 
tak łatwych do zniszczenia i szybko przemijających - zasada świata czy może jej 
wynaturzenie? Śmierć natomiast nie przemija, nie poddaje się nikomu ani niczemu, 
to jedyny aksjomat w porównaniu z tysiącami pozornych prawd wymyślonych 
przez ludzi na własny użytek.
Śmierć stanowi zatem najwyższe naturalne prawo świata. Przeniknąć 
mądrość śmierci - to jedyny godny cel!
W takich chwilach często opierał skroń na zaciśniętej dłoni i wyobrażał sobie, 
jak jego poza mogłaby wyglądać z zewnątrz, z półprofilu, uwieczniona jakimś 
genialnym dłutem. Przymykał oczy i z upodobaniem podziwiał zastygłe w kamieniu 
szlachetne rysy mędrca, zadumanego nad znikomością ludzkich przeznaczeń.
Prawdę mówiąc, od dawna nosił się z projektem utrwalenia swoich 
przemyśleń, najlepiej w formie rozprawy lub traktatu. Mimo pewnych wątpliwości 
doszedł do wniosku, że są tego warte i stanowiłyby ślad jego duchowej 
aktywności. 
Niestety, wszechogarniająca inercja okazała się i tu silniejsza, rozpościerając 
przed 
niedoszłym autorem cały labirynt prawdziwych i wyimaginowanych przeszkód.
Przez jedenaście lat nie napisał więc ani jednego zdania zamierzonego dzieła, 
bojąc się między innymi, że zostanie okrzyknięty nieudolnym naśladowcą modnych 
filozofów. Odczuwał także głęboki lęk przed samym procesem tworzenia, ponieważ 
nigdy w życiu nie potrafił podporządkować się nawet najłagodniejszej wewnętrznej 
dyscyplinie, a świadomość nieubłaganie umykającego czasu uzmysławiała mu coraz 
mniejsze szansę dokonania czegokolwiek.
W chwilach słabości widział więc własne życie jako pasmo jałowych usiłowań, 
walkę sprzecznych pragnień, budzącą wściekłość i cierpienie. Dziękował jedynie 
losowi za to, że jest bogaty, że stać go na luksusową samotność, że do woli może 
otaczać się dziełami sztuki, przedmiotami zbytku i wykwintu, budować obok siebie 
to, czego przez ponad pół wieku życia nie był w stanie wznieść w sobie.
Jednego z takich wieczorów, gdy skłębione myśli znalazły się w ślepym 
zaułku, a rzeczywistość okazała się po raz kolejny głębiną nie do przebycia, 
zapragnął nagle muzyki. Niecierpliwie rozkazał Grzegorzowi sprowadzić niejakiego 
Leonarda Capano, pianistę miejscowej orkiestry.
Muzyk przybył natychmiast, jak zawsze po wezwaniach Ostrogskiego, 
ponieważ jeden prywatny koncert u ekscentrycznego cudzoziemca opłacał mu się 
bardziej niż kilka tygodni zwyczajnej pracy w filharmonii.
Po szklaneczce różowego wina z Pafos przeszli do gabinetu muzycznego. Był 
to pokój wysoki, sklepiony, z grubymi kotarami na ścianach, przysłaniającymi 
oszklone szafy, gdzie ustawiono rzędy oprawnych w skórę wydawnictw nutowych. 
Środek komnaty zajmowało wielkie, wygodne łoże, ustawione tak, aby leżący na nim 
miał przed sobą okno, za którym ciemnozielona cyprysowa aleja schodziła 
półkoliście w dół, otwierając widok na morze i majaczący w oddali dziki brzeg 
Kalabrii. Po lewej stronie stał wiedeński fortepian, a naprzeciw fortepianu 
stary 
osiemnastowieczny klaweSyn, instrument o tonie delikatnym i szeleszczącym, jak z 
głębi nieotwieranej od lat szuflady.
Capano czekał ze skłonioną głową na dyspozycje. Gospodarz podał mu bez 
słowa tom mazurków Chopina w ekskluzywnym londyńskim wydaniu, a następnie 
wyszedł do garderoby obok, skąd powrócił przebrany w szlafrok ze wschodniego 
złotogłowiu i, dając znak do rozpoczęcia, spoczął na wyściełających łoże 
poduszkach.
Słuchał muzyki tylko w taki sposób. Gardził wielkimi salami, gdzie trudno o 
skupienie, nie był także w stanie korzystać z modnej ostatnio zabawki Edisona, 
ponieważ wydobywające się spod igły zgrzyty i szumy zabijały Wszystkie smaki 
melodii, brzmień, fraz.
Patrzył na Capana pochylonego nad klawiaturą. Znakomity rzemieślnik, 
genialny odtwórca, cudowne dziecko chłopa z Północy, gdzieś spod Mediolanu, 
wyedukowane za pieniądze proboszcza.
Brzydka, kwadratowa twarz, kanciasta sylwetka wieśniaka, osobowość lokaja. 
Gra, co mu się każe, jak długo się każe, bierze pieniądze i prędko odchodzi, 
niczym 
boginie miłości z dyskretnej instytucji signory Esposito.
Tylko ręce, jak gdyby należące do kogoś innego, lekko uniesione nad falującą 
czarnobiałą taflą; piękne, wysmukłe dłonie, zapewne potrafiące wydobyć rozkosz 
nawet ze spróchniałego drewna... Jak dłonie tamtego chłopca, sprzedawcy oliwek 
na 
targu w Catanzaro...
Muzyka uniosła się nad jego marzeniami, zatartymi obrazkami z przeszłości, 
o których nie wiadomo, czy naprawdę istnieją w suchych zwojach pamięci, czy 
stanowią jedynie wytwór imaginacji; chorej imaginacji, jak miał prawo o sobie 
sądzić.
Capano interpretował zbyt elegancko, salonowo, w jego grze z naturalnych 
przyczyn nie było tchnienia słowiańskości, czego najprawdopodobniej 
podświadomie pożądał słuchacz i co skłoniło go do wyboru właśnie Chopina. Jednak 
nie technika, lecz sama konstrukcja fraz, ich struktura brzmieniowa sprawiła, że 
Ostrogski odbierał tę grę inaczej, niż gdyby słuchał Debussy’ego czy Mahlera i 
zachwycał się wyłącznie doskonałością kompozycji. Oto on, obywatel świata i 
wyrafinowany poszukiwacz uniwersalizmu w sztuce, zaczął nagle, bezwiednie 
reagować tak jak jakiś nieszczęśliwy, oszalały z tęsknoty popowstaniowy 
emigrant! 
Muzyka przyniosła myśl o rodzinnym domu, a on nie mógł się od tej myśli uwolnić!
Ale żadna muzyka, nawet ta wyczarowana przez najgenialniejszych, nie ma 
mocy wartościowania marzeń, które sama wywołuje. Nie wszystkie wspomnienia 
były radosne, lecz coś mimo bólu nakazywało poddać się im bez sprzeciwu. 
Rodzinny dom... Czy można mówić o rodzinnym domu, nie będąc przywiązanym 
do żadnego kąta, do zegara tykającego na jakiejś ścianie, gzymsu nad kominem i 
zawsze tego samego widoku z okna? Czy można o tym mówić, gdy mieszka się to tu, 
to tam z powodu kaprysu rodziców, przemieszczających się z nudów wciąż po 
obszernej majętności i ustawicznie wyjeżdżających za granicę? Jako dziecko z 
nikim 
się nie zżył, nie zaprzyjaźnił. Nie miał niani śpiewającej kołysanki ani starego 
Kacpra, z gatunku tych, z którymi panicze chodzą na kaczki i wysłuchują 
opowieści 
o powstaniu styczniowym. Nie potrafił nawet umiejscowić większości wydarzeń z 
dzieciństwa, bo mąciło mu się w głowie i nie wiedział, czy działy się na 
Riwierze, w 
Berlinie, Zurychu czy w poczciwej Złotoryi albo Łążynie. Nie miał już chyba 
wątpliwości, że jego pierwszy prawdziwy rodzinny dom to ta właśnie ”Villa 
Astrea” 
na Sycylii, gdzie słucha teraz muzyki i coraz głębiej zatapia się w sobie.
Chciwie łowił dźwięki wypływające spod wysmukłych palców pianisty. 
Przypominały coś nieuchwytnego, trudnego do wyrażenia - może szum wiosennego 
deszczu, który tu nigdy nie pada, może czeluść parku za szybą, dotkniętą 
piekącym 
oddechem mrozu, jakiego w całym życiu nie zazna nikt z mieszkających tu ludzi?
Wrócić? Ale dokąd? Do pustego, zimnego pałacu w Złotoryi, błądzić po 
niewygodnych amfiladowych pokojach, gdzie wśród pretensjonalnych mebli i obić 
nie ma miejsca na choćby chwilowe pozostanie sam na sam ze sobą? Albo do 
chylącego się ku ziemi dworu w Łążynie, w którym po paru minutach ubranie 
przesiąka stęchlizną i kominowym kopciem? Pilnować młocki i wykopków, chociaż 
nie ma się o tym pojęcia, wykłócać z rządcą, wąchać folwarczne smrody, znosić 
wizyty sąsiadów. Wrócić - aby umrzeć i być pochowanym w swojej ziemi, na 
wiejskim cmentarzyku, o którego parkan czochrają się końskie zady z pobliskiego 
targowiska...
Tu, w przeciwległym końcu ogrodu, na brzegu ciepłego morza kazał 
wybudować grobowiec z afrykańskiego marmuru, gdzie będzie mógł przez całą 
wieczność rozmawiać z tajemniczym wiatrem znad Sahary, z lazurowym niebem, 
nasłuchiwać legend o herosach nieprzemijającego piękna.
A tam? Tam nie ma nawet grobu rodziców.
Tak samo jak on nie tęsknili nigdy za ojczystymi stronami. Tam jest tylko 
niewysłowiona surowość, egzotyka w szczególnej odmianie dzikości - wonnej i 
zawiesistej. Tak - tylko jeden jedyny zmysł może nieomylnie ją opisać - smak.
Frazy Chopina stały się wielkim kłębowiskiem śniegu. Nagle, w środku 
sycylijskiego czerwca, tysiące śnieżnych płatków zawirowało w powietrzu, 
pokrywając sprzęty, książki, obrazy, ginąc jak mydlane bańki w zetknięciu z 
rozpalonym czołem.
Śnieg kojarzył mu się z pierwszym i jedynym męskim doświadczeniem 
niebezpieczeństwa i głodu. Miał wtedy dwanaście lat. Rodzice, jak każdej zimy 
spędzanej w kraju, wyjechali na karnawał do Warszawy, zostawiając go w Złotoryi 
samego. Następnego dnia wuj Izydor, brat matki, miał zabrać chłopca do swego 
majątku odległego o kilka mil. Wuj był przeciwieństwem szwagra i rodzonej 
siostry.
Rosły, silny, mocno stojący na ziemi, w rzeczywistości i w przenośni, miał do 
nich pretensje, że wychowują syna na zniewieściałego osobnika, co nie da sobie 
rady 
z życiem i z ludźmi. Sam zaś Michał odczuwał wobec wuja, a zwłaszcza smagłych, 
sprytnych ciotecznych braci, rodzaj zażenowania, nawet wstydu, ponieważ nie 
liczyły się dla nich zupełnie jego nienaganne maniery i widoczne już 
zainteresowania 
sztuką. Wyśmiewali go, że wzdryga się na odgłos wystrzału ze sztucera, że 
kiepsko 
pływa, nie chce mu się spędzać całych nocy w krzakach, na głuszcach czy 
bekasach. 
W drogę do wujowskich Płomian wyruszono dopiero koło południa, mimo iż szło na 
mróz, a ołowiane chmury wróżyły śnieżycę. W istocie zaczęło padać, a po godzinie 
naokoło pędzących sań wyrosła nieprzebyta ściana zamieci. Nie można już było 
niczego dostrzec i w jakimś momencie musieli zgubić trakt, zjechać w pole. 
Stangret 
klął szpetnie, okładał batem parujące wystraszone kasztany, pojazd zaczął 
przechylać się niebezpiecznie w niewidocznych pod białą pokrywą rozpadlinach. 
Krążyli tak po bezdrożach, nie mogąc znaleźć jakiegokolwiek punktu orientacji, 
aż 
nadszedł wczesny zimowy wieczór, a potem noc. Biegły godziny, wiatr wył nad 
głowami, dzwonek głucho brzęczał w śnieżycy.
Chłopiec milczał cały czas, drżał i przypominał sobie wszystko, co słyszał na 
temat wilków, z przerażeniem wypatrywał żółtych ślepi w kołującej białej 
gęstwinie. 
Zasłaniał twarz od zimna wdzierającego się pod futro, którym był przykryty, 
przeżerającego buty i ubranie, aby dostać ciała. Czuł głód, nieznaną dotąd nigdy 
przedtem pustkę w żołądku, ssącą aż do bólu, mdłości, szumu w skroniach, w końcu 
niepozwalającą myśleć o niczym innym, nawet o wilkach.
Kosz sań szorował po niewidzialnych zaroślach, zrozpaczony stangret zaczął 
huczeć i nawoływać we wszystkich kierunkach. Nie usłyszeli jednak żadnego 
odzewu. Wreszcie sam wuj, mamrocząc pod nosem grube słowa, wgramolił się na 
kozioł i chwycił lejce.
Później zapamiętał już tylko lodowaty mrok bez dna i nagle, najpierw ciche, 
potem coraz głośniejsze ujadanie psów, tłumione przez porywy mroźnego 
powietrza. Tracił przytomność, gdy sanie zajechały znienacka przed ledwo 
widoczny 
budynek. Jacyś ludzie wybiegli z latarniami. Był to dworek Linowskich, położony 
niezbyt daleko od zgubionej drogi. Pół nocy błądzili w kółko. W niskiej 
drewnianej 
izbie jakiś człowiek rozcierał mu ręce i nogi spirytusem, ściągał zesztywniałe 
ubranie 
i nakładał przyjemną w dotyku, o wiele za dużą odzież. Zaprowadzono go wreszcie 
do stołu i nagle poczuł, że wszystkie jego zmysły płoną od słodkawej woni 
bigosu, 
dymnego posmaku kruchych, ciemnych kiełbas i półprzejrzystych płatów wędzonej 
polędwicy. Rzucił się na to wszystko jak żarłoczne zwierzę. Bigos wypełnił go 
pachnącą, rozpaloną masą, młode zęby rozdzierały miąższ wędlin, syciły 
spragnione, gorączkujące ciało aromatami ziół i suszonych grzybów. Wuj śmiał 
się, 
przepijał do gospodarza dzięgielówką i mrugał znacząco. W kąt poszły przepisy 
etykiety, wkładane do głowy przez zżółkłą i wyschniętą guwernantkę Blanchette, 
niepodzielnie zapanował triumf przetrwania i sytości.
Capano grał w dalszym ciągu, a Ostrogski niespokojnie poruszył się na łożu. 
Usta miał pełne śliny. Z początku nie mógł sobie uzmysłowić, co się z nim 
dzieje, ale 
po chwili poczuł takie samo jak wówczas, niezwykłe, dławiące i wszechogarniające 
łaknienie. Chopin doprowadził jego system trawienny do prawdziwych 
paroksyzmów rozpaczy. Dzikie nienasycenie wypełniało go od stóp do głów, 
burzyło spokój, jaki miała przynieść muzyka, otwierało gdzieś wewnątrz kratery 
szaleństwa, których nie uciszy żadna ludzka moc.
Tymczasem Armand wszedł cicho, aby zapalić świece.
- Niech podadzą kolację - zachrypiał głos z łoża, przerywając subtelne allegro. 
- Co dzisiaj przygotowano?
- Ser i owoce, monsieur. To, co zwykle pan jada o tej porze.
- Nie - Ostrogski boleśnie wykrzywił usta.
- Proszę podać żur, bigos, zrazy z kaszą i mocną, czystą wódkę! - te ostatnie 
słowa wypowiedział po polsku.
- Nie rozumiem, monsieur...
- Co znaczy ”nie rozumiem”?! Powiedziałem: bigos, zrazy, żur i wódka!
Z wymienionych nazw kamerdyner pojął tylko tę ostatnią i zaczął 
gorączkowo tłumaczyć, że takiego trunku na pewno nie ma w zapasach.
- Powiedziałem wyraźnie! Nie będę z tobą dyskutował!? Ty nie przeżywasz 
takich męczarni! Nie wiesz, co to znaczy głód prawdziwy, głód olbrzymi, co to 
znaczy niedobry ogień!
Armand cofnął się przerażony, wpadł do służbówki Grzegorza i gestykulując, 
opowiadał o pańskim zachceniu.
- Już zupełnie zwariował! Oszalał! Zupełnie!
Wiedziałem, że tak kiedyś będzie! Kucharz nigdy nie słyszał o takich daniach! 
Zresztą nie ma kucharza, pojechał do brata do Randazzo!
- Stul pysk! Dureń jeden... Idź, pal pod kuchnią! Wam zawsze, jak trzeba łbem 
ruszyć, to... - wymamrotał stangret, usiadł na łóżku i po krótkiej medytacji 
zabrał się 
do wciągania butów, gadając ciągle przaśną francuszczyzną, której wyuczył się 
„sam 
z siebie” jeszcze w paryskich latach: - Jak pan kazał, to kazał. A nasza rzecz 
słuchać. 
Mówię, idź, pal pod kuchnią!
- Ależ ja jestem pokojowcem, kamerdynerem! Co ty mi tu, do kuchni!
- Sameś się najął za fagasa, czy nie? Czy cię kto siłą przymusił? Bo jak na 
fagasa, to się mądrzysz za dużo. Idź, jeszcze drzewa narąbiesz, jak by co.
Płynęły kwadranse, godziny, a po Capanie nie znać było zmęczenia. Trwał 
nieruchomo nad instrumentem, niedostrzegalnie trącając klawisze. Zwrócił co 
prawda raz w stronę słuchacza wzrok, w którym zawarta była chyba prośba o chwilę 
wytchnienia; tamten jednak nie widział niczego, przeżywając na przemian 
paroksyzmy głodu i tęsknoty. Był geniuszem. Skąd on wiedział? Jakie przeczucie 
kazało mu tak mówić? Kto go naznaczył? - myślał gorączkowo, a potem szeptał do 
siebie cicho, namiętnie, aż do bólu warg:
W Twojej ciszy się jeszcze próbuję odnaleźć, Póki krwawy strzęp serca w 
klatce żeber stuka Upartym rytmem życia... Nie wiem. Może wcale Nie było i wciąż 
nie ma tego, czego szukam...
- Czego, głupcze? - jęknął w turecką poduszkę i zaraz potem zaczął 
przywoływać w pamięci postać poety. Po chwili widział go wyraźnie, jakby cała 
tragedia wydarzyła się wczoraj, a nie szesnaście lat temu. Poczuł nagle wyrzuty, 
że 
wtedy, w Szwajcarii, nie zawiadomił rodziny, że nawet nie starał się tego 
uczynić, 
chociaż znalazł w papierach jakieś adresy, jakieś niezgrabnie nagryzmolone 
listy. 
Wszystko kazał spalić razem z płaszczem i sakwojażem. Ty dobrze wiesz - 
usprawiedliwiał się wielokrotnie. - Nie chciałem kalać rąk prostackim patosem 
śmierci.
Teraz, kiedy muzyka dyszała w nim ogromem niewyobrażalnego, 
wszechpotężnego głodu, myślał o dawno minionych szarych godzinach, o których 
nikt poza nim nie wiedział, że rozpoczynały coś wielkiego. Odtwarzał je, tak jak 
umiał, w swojej wyobraźni i choć nigdy nie był naocznym świadkiem żadnej z tych 
wymyślonych scen, to delektował się nimi jak własnymi wspomnieniami - taką miały 
moc.
...Mielczarek wlókł się żydowską furką, długim, prawie bez końca leśnym 
duktem. Od czasu do czasu skulone plecy starego Patasznika rozmywały się w 
opadającej mgle, a koła orały suchy piach, trzymający jeszcze w sobie gorąco 
mijającego lata. Wstał przed świtem z tytoniowym niesmakiem w ustach, obudził 
się 
na dźwięk czyichś słów z ciemności rozrzedzonej kopcącą świeczką, coś jadł, z 
kimś 
rozmawiał, podniósł się od jakiegoś stołu, ktoś z westchnieniem wetknął mu 
węzełek 
z chlebem do torby, kogoś całował w rękę. Ojciec i brat niedorostek odprowadzili 
go 
do łąki, zwanej Muniska, potem stary Patasznik zaciął szkapę i wóz skręcił w 
ciemny 
tunel lasu. Patrzył na pnie sosen z wysiłkiem brnące do tyłu i myślał... Może o 
przyszłości, może o nienapisanych poematach, może o ogromnym świecie, którego 
nie znał, a ku któremu tak uporczywie zdążał. Na małym brudnym dworcu kupił 
bilet do dalekiego miasta, tak odległego i nierealnego, że jego nazwa znaczyła 
akurat 
tyle, co ”czyściec” albo ”piekło”. Potem wypił jeszcze szklankę herbaty, którą 
ktoś 
podał mu zza buchającego samowara. Ktoś sprawdził bilet, ktoś pokazał przedział 
w 
wagonie trzeciej klasy, ktoś mówił do niego i on mówił do kogoś, ktoś uderzył w 
peronowy dzwon, ktoś dał sygnał do odjazdu. Pociąg ruszył. Mielczarek, 
znieruchomiały w oknie, patrzył, jak wszystko zaczyna się i kończy...
Była już głęboka noc, kiedy zza kotary, przytrzymanej przez Armanda, 
wyszedł Grzegorz, dźwigając ciężką tacę. Stał na niej w obłoczku ostrej woni 
zwyczajny, gliniany garnek z żurem, w którym pływały kawałki kiełbasy, obok 
niego półmisek brązowozłocistego bigosu, świecącego od tłuszczu, parujące zrazy, 
napęczniałe gryczaną kaszą, i duża butelka z niebieskiego szkła, zatknięta 
krzywym 
korkiem.
Ostrogski poczuł gwałtowny przypływ śliny, a potem krople potu na czole. 
Dał znak Capanowi, aby skończył. Muzyk przerwał, wstał posłusznie i zaczął 
rozcierać ręce. Wyglądał jak po całym dniu ciężkiej, fizycznej roboty, ale 
słuchacz nie 
zwrócił na to uwagi. Zaprosił go do niskiego stolika, a kiedy ten oczywiście 
odmówił, podszedł do sekretery w głębi pokoju i wypisał czek. Capano skłonił się 
w 
milczeniu. Wychodząc, miał ochotę szepnąć Armandowi, że za każdym razem ma 
już serdecznie dość morderczych godzin przy fortepianie w ”Villa Astrea”, ale 
również za każdym razem argument wypisany na bankowym druczku zupełnie 
zbija go z tropu.
Ostrogski rzucił się na jedzenie. Żur parzył usta i ściekał po brodzie, a potem 
tłustymi kroplami po delikatnej materii szlafroka. Nie jadł, lecz zwierzęco, 
łapczywie, bez opamiętania pochłaniał.
Ale nie miało to nic wspólnego z prostackim napełnianiem trzewi. Przeciwnie 
- pierwsza sytość odczuwana przez niego jak kojący dotyk czyjejś nieśmiałej 
dłoni 
zdawała się zabliźniać rany zupełnie niecielesnej natury. Nie mógł wyjść z 
podziwu 
nad zniewalającym wyrafinowaniem woni, smaków pierwszych, drugich i trzecich, 
nad subtelnością wrażeń na czubku języka, władczo zagarniającym każdy nowy kęs, 
na środku języka - w rozpływającej się gorącej ślinie, w zakamarkach 
podniebienia 
tużtuż przed przekroczeniem świętego progu przełyku, który oddziela byt 
zewnętrzny od wewnętrznego.
To, co niegdyś z pogardą odrzucone, teraz wydawało mu się ponętne i 
perwersyjne.
Potężnymi ruchami szczęk rozrywał chrupiące z lekka skórki, potem słonawy, 
mocny w smaku miąższ. Ślizgały mu się między zębami dzikie, rozgotowane 
kapelusze grzybów, dygocąc z rozkoszy, odtwarzał w sobie całą misterność 
kwaśnych i ciężkich aromatów pieprzu, majeranu, płonącego jałowca. Smak 
najwybredniej dobranych serów, sycylijskich owoców morza, prowansalskiej szynki, 
nawet osiemdziesięcioletniego wina Chablis nie kojarzy się z niczym konkretnym, 
jest pustą przyjemnością dla samej przyjemności lub prozaicznej potrzeby ciała, 
podczas gdy ucztującego Ostrogskiego owiewał Już wlokący się po ścierniskach 
jesienny dym, smagały mu twarz gałązki zwieszone nad leśną ścieżką, i otaczało 
dobre ciepło, bezpieczny pomruk pieca, od którego pada czerwony blask na każde 
dzieciństwo. Ciepło, jakiego nigdy nie zaznał - ciepło stajni, ciepło starego, 
znoszonego ubrania.
- Szklanki! - wrzasnął nieludzkim głosem w stronę drzwi, przewracając 
podany na tacy kieliszek do likierów.
- I ja tu mam pić z tego naparstka!?
Niecierpliwie wyrwał korek z butelki i chlusnął sobie prosto do ust potężny 
haust mętnej, obrzydliwej w smaku, palącej cieczy. Skrzywił się, otrząsnął ze 
wstrętem i dalej, zajadle gryząc i przełykając, napychał się jedzeniem.
Gest z butelką powtórzył jeszcze raz, drugi, trzeci - Organizm bronił się, jak 
mógł, kilkakrotnie wnętrzności podchodziły pod gardło, a twarz skręcała się 
zzobrzydzenia, ale wreszcie zwyciężył leniwy, błędny żar, powoli pełznący od 
brzucha po całym ciele. Otarł usta rękawem i z powrotem legł na poduszkach. 
Widział, jak sztukateria sufitu ulatuje gdzieś do tyłu, wyszczerzona bielą 
klawiatura 
fortepianu miesza się z łukiem okna, z szeregami muzycznych tomów za szkłem. 
Kłębiło mu się w głowie i doznał niespodziewanego fizycznego podniecenia.
Przez chwilę chciał wzywać Grzegorza, aby jak zwykle patrząc w bok, z 
udawaną pewnością siebie żądać przyprowadzenia tego smagłego Irmina z łaźni 
tureckiej przy via delle Orchidee albo płowowłosej bachantki z przybytku madame 
Beringola.
Nagła fala mdłości powstrzymała go jednak od grzesznych zamiarów. Wstał i 
boso, na chwiejących się nogach ruszył w stronę okna. Zawadził o stolik, jeszcze 
raz 
nalał do przyniesionej wreszcie szklanki, przełknął z wysiłkiem.
Cyprysy rozmywały się w mroku, a dalej morze świeciło spokojnym, 
srebrzystym bezkresem.
Powiew znad wody pełen był ciszy i świeżości.
- Józef Mielczarek... Józio... - mruczał do siebie, a potem, plącząc się, 
wyrecytował teatralnie, wrzaskliwie, z zamaszystym wyrzutem rąk:
Zapadnie! Snadź byłem Jak o mnie się tarły ich biodra;
Snadź byłem...
Niejeden raz byłem umarły!
Poezje Józia... Męczeństwo i śmierć poety Józefa Mielczarka! Boże mój! Jaki Ty 
jesteś czasem złośliwy! Jedną ręką dajesz taki talent, a drugą takie nazwisko... 
A 
jeszcze imię! Imię - Józio! Jak mi niedobrze... Utalentowani często zmieniają 
nazwiska, bo mają kompleks dostojeństwa i respektu, o! Gdybym tak zaczął nazywać 
się Rozchwieja. Tak jest! Na przykład Leopold, nie, na przykład Aleksander 
Rozchwieja. O! Jakże to by wyglądało na wystawach księgarń! - zaśmiał się 
nerwowo 
i głośno. - Boże mój, jaki Ty jesteś cyniczny. Dałeś mi zamożność, dałeś mi 
he... he... 
herb. I teraz bawisz się, przyglądasz się, co to ze mną wyczynia! Może zresztą 
sam 
masz w tym swój udział? Bóg bawiący się Ostrogskim... Mogłeś mi chociaż użyczyć 
odrobiny talentu i odrobiny suchot! Chociaż tego... Oparł dłonie na marmurowym 
parapecie. Spojrzał raz jeszcze w ciemność alei zakończoną połyskliwym 
przestworem morza. Tymczasem napadasz na mnie ze wszystkich stron! Rzucasz na 
kolana, zapierasz mi dech. Patrzę na ten tu Twój świat i jestem jak pająk łażący 
po 
obrazie mistrza. Ślizgam się tylko, rozmazuję brudy, powtarzam czyjeś piękne 
słówka i wydaje mi się, że już mam, że już osiągnąłem... Jaki ty jesteś 
małostkowy! 
No... i niegrzeczny. Bo do tego stopnia naśmiewać się ze mnie... To jawne 
szyderstwo, nic, tylko jawne szyderstwo!...
Obudził go ból. Ostry, najpierw zwinięty gdzieś u szczytu czaszki, potem 
promieniujący na całą głowę. Usiłował ukryć się w zakamarkach ogromnej 
jedwabnej kołdry, ale potężny kamień w żołądku nie pozwalał ani na chwilę 
przyjąć 
wygodniejszej pozycji i zasnąć ponownie. Było gorąco, ciało pokrywała cuchnąca 
lepkość. Poruszył twardym, suchym jak kawałek pumeksu językiem i z trudem 
przełknął ślinę. Miała smak wymiocin, wnętrzności znowu zadrżały w obrzydliwym 
odruchu, który ledwo powstrzymał, łapczywie chwytając powietrze.
Czuł olbrzymie rozdygotanie; gdy wreszcie zdecydował się na otwarcie oczu, 
cała przestrzeń pokoju zawirowała. Nagłe światło podwoiło ból, myślał, że głowa 
zaraz rozpadnie się na kawałki, chwycił nawet spoconymi dłońmi skronie i 
przejechał po zlepionych włosach. Leżał tak przerażony jeszcze długie minuty, aż 
wreszcie, jęcząc i klnąc, przewrócił się na bok i pociągnął za dzwonek.
Grzegorz wkroczył natychmiast, bez żadnych uprzednich rozkazów 
wyposażony w akcesoria pomocy podstawowej w postaci gumowego worka z lodem 
i pryskającej bąbelkami szklanicy wody selcerskiej. Ostrogski sięgnął ku tacy, 
pociągnął łapczywie potężny łyk.
- Jak wyglądam? - zapytał drewnianym głosem.
- Dopiero dwadzieścia po piątej, jaśnie panie - odpowiedział po chwili 
Grzegorz, a Ostrogski usłyszał to jakby z dna studni.
- Nie mogę już spać. Strasznie, strasznie mi niedobrze. Boże, cóż to musiało 
być za paskudztwo.
Nie chcę nawet wspomnieć...
Westchnął, wyciągnął się na wznak, a gdy lokaj przycisnął mu do czoła 
lodowy kompres, wydał bełkotliwe tchnienie ulgi.
- Nie, nie. Nie podnoś żaluzji. Jeszcze tak poleżę, może się zdrzemnę...
Starał się za wszelką cenę wpaść w lekkie chociażby odrętwienie, ale 
wszystkie części ciała dygotały jak w febrze. Przewracał się więc i wiercił, 
rozkopując 
przepoconą pościel, aż w końcu zadysponował:
- Wiesz co? Przynieś szampana. Albo nie.
Przynieś sekt. Z tych butelek, pamiętasz, co kiedyś kazałem do małej piwnicy.
- Jaśnie panie, nie jestem pewien, czy nie zaszkodzi. Tyle czasu już się takie 
coś nie przydarzyło, a wiek, z przeproszeniem, nie ten. Zresztą wczesna pora nie 
sprzyja chyba...
- Idź, idź. Nie nudź, rób, co mówię. Wiem, co sprzyja, a co nie sprzyja... Aby 
był zimny, bardzo zimny. Jeżeli będzie zimny, to każda pora jest właściwa.
Odgłosu otwierania butelki nie słyszał. Zareagował dopiero, gdy kieliszek 
znalazł się blisko wezgłowia. Sam zapach wina wywołał gwałtowny skurcz żołądka, 
ale po kilku łykach poczuł się trochę lepiej. Ułożono go wyżej, na świeżym 
prześcieradle, które tymczasem zdążył zmienić zaspany i wściekły Armand.
Oddychał głęboko, patrząc w sufit.
- Grzegorzu! - zawołał po chwili. - Usiądź tu. Nalej sobie i usiądź. Chcę 
porozmawiać.
- Nie wiem, jaśnie panie, czy to akurat najlepsze...
- Ależ wypij, wypij. Tak. Widzisz, już czuję się prawie dobrze. Opowiedz. 
Niewiele sobie przypominam. Pamiętam tylko, jak ten Capano sobie poszedł.
Skądżeś ty wziął to paskudztwo, tę siwuchę?... Żaden z tutejszych opojów nie 
tknąłby takiego świństwa albo nie przeżyłby jednej szklanki. Aqua desperata!
Jak sobie pomyślę... - nie dokończył, skrzywił się i przełknął ślinę.
- Jaśnie pan polecił, to sobie przypomniałem, że w porcie stoi ruski statek. 
Czytałem w gazecie, że jest od soboty. Nawet jeszcze jedną flaszkę więcej 
przyniosłem, ale, chwała Bogu, nie była potrzebna.
- To mi sługa! A te potrawy skąd? Jeszcze mi się odbija.
- A... Pan nie jada po naszemu, a ja nie za bardzo jestem za tymi tu pastami, 
rybami i czym tam jeszcze. Zgotuję czasem sam, akurat miałem co nieco, tylko 
odgrzać. Wołowinę do zrazów kucharz na dzisiaj odłożył, miał robić befsztyki, 
tak że 
zrazy trochę zalatywały winem. A kiełbasy i wędzonki sam robię, bo te tutejsze 
nie 
do jedzenia, nawet gorsze, niż mieli w Paryżu.
Ostrogski poprawił sobie poduszki i w półsiedzącej pozycji podłożył dłonie 
pod głowę. Wypity sekt pozostawił przyjemne uczucie zamętu i delikatną mgiełkę 
przed oczami.
Słońce, mimo wczesnej pory wielkie i rozpalone, wdzierało się do sypialni 
wszelkimi możliwymi szparami. Tego lata pinie i platany, ocieniające dom, nie 
były 
dla niego żadną przeszkodą. Nawet marmur i polerowany górski granit, z którego 
wykonano gzymsy i futryny, nie utrzymywały chłodu i okazywały się ciepłe w 
zetknięciu z ręką.
To dopiero czerwiec, co będzie później?
Znów leżał z zamkniętymi oczami, słuchając krzątaniny Grzegorza, który 
zastawiał stół do wczesnego śniadania.
- Myśli, że to ość lub lód. Ostry sopel lodu.
Nie próbuje go wyrwać, bo i w końcu po co?
Wiemy - ciepło go stopi. Mięśnie skruszą. Nocą Długo nie można zasnąć. 
Rosną stopnie schodów...
- ”Ostry sopel lodu. Nie próbuje go wyrwać, bo i w końcu po co?” - powtarzał, 
nie próbując zrozumieć słów, dla czystej przyjemności brzmienia, nawet jego 
różnych wariantów, powstałych przez nacisk na nieakcentowane sylaby.
- Słuchaj no, podejdź... - odezwał się nagle do służącego. - Co ty byś 
powiedział, gdybyśmy powrócili do kraju, przenieśli się na stałe?
Grzegorz spojrzał nieprzytomnie i dalej przecierał łyżeczkę do kawy.
- Czemu nie odpowiadasz? Pytam przecież.
- No bo... Jaśnie pan rozmawiał wczoraj z kimś tak głośno, jakieś pretensje 
przedkładał, krzyczał, że w kuchni było słychać. Ja przeląkłem się nawet, że kto 
obcy... Wziąłem rewolwer i wyjrzałem zza portiery. A tu nie było nikogo i 
nigdzie 
nikogo, tylko jaśnie pan leżał już na dywanie.
- Aha, sądzisz, że coś z umysłem u mnie nie w porządku i dlatego pytam o 
takie rzeczy? No więc dobrze - Ostrogski przełknął resztkę trunku.
- Więc dobrze, co zrobiłbyś, gdybyś ty sam miał za jakiś czas wyjechać stąd, 
wrócić do swojej Złotoryi.
Chyba stamtąd pochodzisz, prawda?
- Nie pojechałbym - wyburczał Grzegorz ze spuszczoną głową.
- Mów, czemu.
- Nie mam po co, jaśnie panie. Stare pomarli, gospodarka podzielona, niby 
spłata jakaś tam dla mnie jest, ale co ja z tych paru morgów... Tu u jaśnie pana 
z 
dziesięć razy więcej zarobiłem. W ziemi już robić nie umiem, nic tam po mnie... 
Tu, 
jaśnie panie, ludzie inni. Niby krewcy, pamiętliwi, ale jak w oczy nie leziesz, 
swojego 
pilnujesz i niczego specjalnie nie robisz naprzeciw czy na złość, to można sobie 
w 
świętym spokoju tak pomalutku, do końca życia...
A przy tym weseli, tańczą, śpiewają po ulicach. U nas jeden drugiego by w 
łyżce wody utopił, każdy jeden najmądrzejszy i bluźni na tego, co gada inaczej. 
Piachy, bieda, zimno i głodno, jakby Pan Bóg się na amen tyłkiem odwrócił. Nie 
tęsknię, bo trzeźwo myślę, że nie ma za czym. Panowie zawsze tęsknili, a raczej 
lubili 
rozprawiać między sobą, jak to mocno tęsknią.
A jak do powrotu przychodziło, to niektóry i miesiąca nie strzymał i dalej do 
wód, na słońce, na zimowe promenady w góry. Zresztą i na świecie teraz zaczyna 
się 
Bóg jeden wie co. Niedobrze, jaśnie panie!
Strach człowieka oblatuje, jak pomyśli, co to z tego może być.
- Pleciesz... Jeszcze nigdy świat nie był tak beznadziejnie nudny. Wojna na 
Bałkanach skończona i lud wymyśla niestworzone rzeczy, żeby mieć czym się 
ekscytować, a ty słuchasz, wierzysz i jeszcze mnie straszysz.
- To jaśnie pan nic nie wie? Przecież tego austriackiego kronprinza Franza 
Ferdynanda zastrzelili!
Wszyscy wczoraj na rynku mówili, że będzie wojna, bo już karabinierzy 
chodzą z długimi flintami!
- Co ty wygadujesz? Kto zastrzelił? - Ostrogski uniósł głowę znad poduszki.
- W niedzielę, w Sarajewie. Ponoć anarchiści.
Jednego od razu złapali, bo zamiast uciekać, to skoczył do wody i żłopał bez 
opamiętania. Podobno rozgryzł rurkę ze strychniną, ale strychnina była stęchła i 
od 
tego taka gorycz mu się do ust rzuciła!
- Od kogo takie wiadomości? Kto to potwierdza? Za nic cię nie rozumiem. 
Boże, jak ja muszę wyglądać... - chwycił worek z lodem i na powrót przyłożył do 
czoła.
- Czytałem w ”Corriere”. Jaśnie panu położyłem wczoraj na biurku i jak 
zwykle jaśnie pan nawet nie spojrzał.
- Jaki to dzień dzisiaj... Wtorek, trzydziestego czerwca. Przynieś te gazety. A 
ludzi nie słuchaj, zawsze muszą mieć o czym wygadywać. Morderców trzeba 
powiesić, i słusznie. Ale nikt dzisiaj nie rozpęta wojny z takiego powodu. Nie 
bój się, 
bądź spokojny. Możesz nawet wracać do kraju, gdybyś zechciał. A z drugiej 
strony, 
przecież co to nas wszystko obchodzi!
Franciszek Ferdynand von Habsburg. Mój rówieśnik - przypominał sobie, 
moszcząc się w nieprzyjemnej wilgotnej pościeli. Wiedeń, bal cesarski.
Gigantyczny. Który to rok? Osiemdziesiąty szósty?
Siódmy? W każdym razie jeszcze przed śmiercią kronprinza Rudolfa. Rudolf 
to co innego. Błyskotliwy, uśmiechnięty. Piękny mężczyzna, prawdziwie wielka 
krew. A tamten - filister w błyszczącym mundurze, Zupełnie bez wyrazu, aż 
pobladły ze skrępowania etykietą, nawet na balu otoczony jakimiś starcami, 
sztywnymi jak figury z wosku...
Pamiętał, że razem z innymi próbował dostać się w pobliże tych niezmiernie 
ważnych person i że okazało się to zupełnie niemożliwe. Skończyło się na nic 
nieznaczącej rozmowie z dwoma ministrami, na dodatek nazwano go wówczas przy 
prezentacji rosyjskim ”dwarianinem”, za co się obraził.
Wkrótce potem przyszła wiadomość o samobójstwie Rudolfa, a Franza 
Ferdynanda nigdy więcej nie spotkał.
Zamknął oczy i odwrócił się do ściany.
- Jaka szkoda, że nie można w taki sposób odwrócić się od świata - westchnął, 
naciągając na Oczy brzeg kołdry, i powtarzał cicho w przyciśnięty do ust biały 
jedwab:
Po nas, których nie było, cierpliwe powietrze Nieważny szczegół z płyt 
pamięci zetrze...
I jak zeschłe owady poprzybija szpilką Na ciemne sukno i zostanie tylko 
Milczenie - opuszczony w bezładnym pośpiechu Tonący okręt ludzkiego oddechu...
Aluzje Grzegorza na temat ”nie tego” wieku były niestety uzasadnione. To już 
nie dawne czasy, kiedy po szalonej nocy stawiało go na nogi pół tuzina ostryg i 
mocny francuski papieros. Teraz nie pomagały ani kojące zioła, ani mineralne 
kąpiele. Przez następne dni czuł się niedobrze, nawiedzały go ataki duszności i 
bóle 
całego ciała. Przychodziły godziny, które mijały na pełnym przerażenia 
wsłuchiwaniu się w coraz gwałtowniejsze uderzenia własnego serca. Niekiedy 
miewał napady lęku i wówczas nie umiał sobie znaleźć miejsca w ”Villa Astrea”, 
odziany w turecki szlafrok błądził po pokojach, aż do chrzęstu zaciskając palce 
mokre od lodowatego potu.
Nadal nie zaglądał do gazet - już nie z pogardy dla świata, lecz ze 
zwyczajnego strachu przed nowymi wiadomościami.
Na przekór temu, co wmawiał Grzegorzowi, doszedł do przekonania, że 
spełnią się obawy, zawarte w krążących wśród ludu pogłoskach, i że jego poglądy 
na 
rozwój sytuacji w Europie to mrzonka, powtarzana dla samouspokojenia. Nie mógł 
sobie wyobrazić siebie i swojego świata na tle wybuchów pocisków, przemarszów 
wojsk, jęku rannych z pokrwawionych wagonów - całego tego barbarzyńskiego 
sztafażu, który znał tylko z literatury. W takich chwilach rósł w nim strach, 
który 
paraliżował ciało i wypełniał usta suchym piaskiem.
W środę kazał się wieźć do pani Lamaire.
W drodze tak bardzo przeraziła go perspektywa rozmowy z nią, salonowej 
gry, że nagle polecił Grzegorzowi zawracać - właściwie już z podjazdu domu 
sędziwej przyjaciółki.
Po powrocie nieoczekiwanie zrodziło się w nim pragnienie przeżyć głębokich 
i wzniosłych.
W środku nocy wezwał Capana, który skwapliwie przybył, jak zawsze 
niczemu się nie dziwiąc ani o nic nie pytając. Tym razem poprosił pianistę o 
preludia 
Bacha wybrane na chybił trafił, ale w trakcie gry skonstatował, że nie słyszy 
wcale 
muzyki, tylko pojedyncze, wibrujące nerwowo dźwięki, nie grę, ale wręcz kłapanie 
fortepianowych klawiszy. Zirytowany, odprawił muzyka, wtykając mu niecierpliwie 
czek.
Opadł później na łoże, patrzył w ciemny sufit i coraz bardziej upewniał się co 
do konieczności wyjazdu.
Tylko do Anglii - marzył. - Potrzebuję mgły, deszczu, ognia na kominku, 
prozyjane Austen. Wykrochmalonej, powściągliwej i ostrożnej Jane Austen! Mam 
dość tej nibyegzotyki, tej nibysamotności. Zabija mnie słońce, południowe kwasy 
i 
surowizny, te na pozór tylko wspaniałe zapachy... Wszystko mnie drażni. Palmy, 
kolory, wiecznie ciepłe morze sprzeciwiają się najwidoczniej mojej prawdziwej 
konstytucji, której wcale nie znam. Byle stąd dalej, byle jak najprędzej!
Wtulił głowę w poduszkę i łkał jak niesłusznie ukarane dziecko.
Nazajutrz po południu Armand zaanonsował niezapowiedzianego gościa. Był 
to Roger Łazanowski, z którym znali się jeszcze z Sorbony, gdzie należeli do 
jednego 
kręgu z racji skłonności artystycznych, przez obydwu zresztą zupełnie 
zaniedbanych.
Później, kiedy brylowali już na paryskich salonach, Łazanowski zyskał 
szeptaną opinię człowieka o dość niejasnych źródłach utrzymania oraz uwodziciela 
starszych bogatych kobiet. Niebawem wyjechał do Hiszpanii, potem do Ameryki, i 
Ostrogski stracił go z oczu, choć utrzymywał z nim luźny kontakt. Docierały do 
niego plotki o utracie majątku, kilku mariażach i rozwodach, jakichś 
karkołomnych 
transakcjach. Od czasu do czasu pisywali do siebie zdawkowe listy. Gdy Ostrogski 
zamieszkał na Sycylii, odwiedził go kilkakrotnie w ”Villa Astrea”. Nie bawił 
nigdy 
długo, towarzyszył mu powiew wielkich podróży, dalekich, nęcących przestrzeni. 
Ostatnio gościł tu przed dwoma laty, przypłyną! żaglowcem należącym do greckiego 
handlarza skórami.
Gospodarz, w niejasnym stanie ducha i umysłu, nie odczuł szczególnej 
radości z powodu tej wizyty, ale natychmiast, nie przebierając się nawet, zerwał 
się z 
miejsca, aby osobiście przywitać gościa w holu. Od studenckich czasów hołdowali 
modzie chłodu i stonowania w obejściu, dlatego powitanie obyło się bez 
kordialnych 
gestów. Podczas drugiego śniadania rozmawiali o wspólnych znajomych, jakichś 
błahostkach towarzyskich i o głośnej książce Manna, której Ostrogski jeszcze nie 
przeczytał.
Następnie przeszli na taras od strony ogrodu, gdzie podano wino z okolic 
Adrano. Pan domu spoglądał na przybysza z podziwem. Mimo wieku - był o kilka 
lat starszy - nadal przystojny, w ruchu pełen godności, nienagannie ubrany. 
Tylko 
twarz - regularna i wypielęgnowana, lecz nienaturalnie blada, z ledwo 
zauważalnymi sinymi plamami wokół oczu i warg, zdradzała intensywne przeżycia, 
a zapewne i nie mniej intensywne nałogi.
- Tym razem mam kilka różnych powodów, dla których przyjechałem na 
Sycylię. Ciebie odwiedzam nie tylko dla czystej przyjemności, chociaż zawsze 
tęskniłem za rozmową z tobą - Łazanowski odstawił kielich, sięgnął do patery po 
wielką, przejrzałą brzoskwinię i zaczął ją w zamyśleniu dzielić złotym nożykiem.
- Czyżbym mógł w czymś ci pomóc? Zrobię to z ochotą, jeżeli tylko w mojej 
mocy - odrzekł Ostrogski i w tej samej chwili przebiegł po nim głęboki dreszcz 
niesmaku, mimo zażyłości nigdy nie poruszali żadnych spraw majątkowych ani tym 
bardziej nie mówili o konkretach.
- Nie, nie... Uchowaj, Boże, nie o tym myślałem. Mam za dwa dni spotkanie w 
Acireale, lecz nie w swoich interesach. One pozostaną zamrożone. Kto wie, na ile 
lat...
- Niezmiernie tajemniczy jesteś tym razem.
Może jeszcze odrobinę adrano? Ono rozświetla duszę. Ja też nie mam dzisiaj 
najlepszego samopoczucia. A propos, czy wiesz, że już od czterdziestu lat nie ma 
tej 
winnicy, z której pochodzi? Lawa zabrała wszystko, teraz tam tylko kamienie i 
popiół. Szkoda, była położona wysoko, ale w kotlince na zboczu, grona dojrzewały 
bez gwałtownych zmian temperatury.
- Tak. Bardzo zazdroszczę ci tego spokoju, tych kwiatów, tego szumu morza. 
Smak jest prawdziwym panem tego domu. Tu, w tym pięknym pucharze, w twoim 
salonie, w twoim ogrodzie. Niestety, zanosi się jednak, że niedługo.
- Następna Kasandra! Cóż ty, u licha, masz na myśli?! - Ostrogski uniósł się 
nagle i zupełnie nie panując nad sobą, zaczął mówić tonem gwałtownym i 
podniesionym: - I znowu pewnie ten nieszczęsny zamach! Wybacz mi, ale wszyscy 
od paru dni zachowują się jak wariaci. Nawet mój służący, trzeźwy, rzetelny 
człowiek, nic, tylko bredzi o jakiejś wojnie, podtyka mi gazety, gdzie w ogóle 
już 
tylko histeria i jeremiady!
- Uspokójże się, na litość boską - przerwał szorstko Łazanowski. Wstał, 
odsunął ciężki rzeźbiony zydel i obojętnym wzrokiem spojrzał z góry na 
ciemnozielone alejki, skąpane teraz w potokach upału. - Masz rację, nie trzeba 
się 
bać. Nie wolno nam truchleć ze strachu, kiedy Bóg stwarza niebywałą okazję 
wykorzystania tego, co wkrótce nastąpi.
- Co mianowicie nastąpi? O czym ty mówisz?
Cóż to za bzdura piramidalna? Owszem, zamach rzecz straszna, godna 
najwyższego potępienia, nieludzka i brutalna, zupełnie nie na miarę czasów. Ale 
to 
przecież tylko zbrodnia, jak każda inna. Żeby zaraz od tego wojna? Ba! Mało, 
wojna! 
Mówisz tak, jakby jakiś kataklizm nagle zawisł nad światem. W zamachu zginął 
szach perski, zginął prezydent McKinley, zginął car rosyjski, sama austriacka 
cesarzowa Elżbieta, i co? Koniec świata jakoś nie nastąpił. Według takiego 
rozumowania Rosjanie na przykład powinni za śmierć Aleksandra spalić wszystkie 
miasta w Polsce, bo Hryniewiecki był Polak, a potem ruszyć na Watykan! Dajemy 
się 
wszyscy porwać jakiejś fali nonsensu, tak jakby nie był teraz wiek dwudziesty, 
ale 
czasy Karola Młota!
- Mylisz się - gość sucho wszedł mu w słowa.
- Jeszcze cztery dni temu byłem w Wiedniu. Panuje tam wszędzie olbrzymie 
podniecenie i nawet w najwyższych kołach szepce się, że wojna z Serbią to 
kwestia 
tygodnia. Oczywiście, nie na plotkach opieram to przekonanie. Rozmawiałem, z kim 
trzeba. Z braćmi od kielni i młotka też. Wszędzie przecież mamy braci... A 
wiesz, co 
mnie upewniło najbardziej? - roześmiał się. - Arogancja i doskonały humor dwóch 
starych generałów, których spotkałem w hotelu.
- Nie mieści mi się w głowie - jęknął Ostrogski i kazał przynieść drugą porcję 
kruszonego lodu.
Zawinął go w serwetkę i przykładał do policzków.
- Można sobie wyobrazić, jak potoczą się wypadki - ciągnął Łazanowski. - Za 
Serbią ujmie się Rosja, za Rosją Francja. Za Austrią natomiast pójdą Niemcy, za 
Francją niechybnie Anglia, a może wtedy i Ameryka. Włochy... No, Włochy niewiele 
na tym wszystkim zaważą, to tawerna polityczna. Nikt nigdy nie wygra wojny z 
Rosją. Nie wygra i teraz. Nawet najwścieklejszy wilk nie połknie przecież 
lewiatana.
Właśnie Anglia, Francja i Rosja będą za rok, dwa ustalać nowy porządek w 
Europie. Może znów porządek na dwudziesty wiek. To ostatnia szansa dla nas, 
inaczej naród nie dotrwa do następnego stulecia.
Z tej przyczyny my, potomkowie najwyższych rodów szlacheckich, 
zawiązaliśmy w Paryżu Tajny Komitet Regencyjny, mający na celu najpierw 
zjednoczenie ziem polskich, później restaurację Królestwa Polskiego i powrót na 
tron 
prawowitego monarchy.
To, co teraz powiedziałem, nie może wyjść poza ściany tego domu - zakończył 
z patosem.
Oczy Ostrogskiego zrobiły się okrągłe ze zdziwienia.
- Rogerze - wyjąkał słabym głosem. - Czy ja śnię? Ty, polityka, ojczyzna i tajny 
spisek monarchistyczny! A gdzie twój genre życia na wspak? Przy okazji, jeśli 
wolno... Jakże wy zamierzacie budować tę niepodległość pod bokiem Rosji, przy 
założeniu jej zwycięstwa? Wymagać od zwycięzcy zrzeczenia się terytoriów 
będących pod jego panowaniem? Nikt z normalnie myślących ludzi tego nie 
zrozumie, nikogo nie przekonacie, ja też nic a nic nie pojmuję!
- To jasne, że przez stworzenie faktów, przez zaistnienie i uwiarygodnienie się 
w oczach Europy.
Przez działanie w taki sposób, aby ukształtować siłę polityczną, z którą by się 
liczono po klęsce Niemiec.
Nie sądź, że nie prowadzono już rozmów w tym przedmiocie.
- Niczego nie rozumiem. Co to w ogóle znaczy ”fakt”? Jak naprawdę można 
spowodować owo „liczenie się”? Przecież dobrze wiesz, jakiego pokroju ludzie 
zajmują gabinety rządowe w Paryżu, Londynie, nie mówiąc już o Petersburgu. Ale 
konkretów pewnie jeszcze nie ma, nieprawdaż? - uśmiechnął się sarkastycznie.
- Wymagasz, żebym był jasnowidzem. Cały czas mówię o założeniach. 
Jesteśmy realistami, musimy brać pod uwagę różne wersje rozwoju wypadków. 
Zakładamy na przykład, że Niemcy będą walczyć na dwa fronty. Jeżeli, powiedzmy, 
ich wojska zapędzą się w pierwszym impecie zbyt daleko w głąb Rosji, to utoną 
tam 
jak armia Napoleona. Wtedy powstanie na terytorium samych Niemiec dogodne 
pole do potężnego kontrataku z zachodu. Może akurat nam uda się wyzwolić nasze 
ziemie tą właśnie drogą? Stworzyć urzędy w miastach, wprowadzić jakieś wojska - 
choćby z marną bronią, choćby ze starych dziadów, ale z orłami narodowymi. 
Równie dobrze może być zupełnie inaczej. Możliwości zrodzi się tysiące, ale ta 
jedna 
jedyna szansa dziejowa wymaga od nas bezprzykładnego poświęcenia i takiej samej 
przebiegłości. Nie zna takich postaw ani nasze zgniłe pokolenie, ani młodsze od 
nas.
Wszystko to zaczęło Ostrogskiego coraz bardziej intrygować. Te nazwy, 
problemy, patos w samym sposobie mówienia o nich znał tylko z marnych powieści, 
czytanych w dzieciństwie, i uważał za dawno odeszłe w niebyt, należące do 
minionej 
formacji.
Odżywał jednocześnie ulubiony zmysł świadomego poddawania się 
doświadczeniom przynoszonym przez życie. Dlatego z przyjemnością postanowił 
prowadzić tę rozmowę, badać wysiłek, z jakim jego adwersarz sformułuje wreszcie 
te na razie niesprecyzowane, a pewnie trudne i niewygodne do wyrażenia pomysły, 
dla których fatygował się na Sycylię, jak będzie dobierał i piętrzył argumenty.
- Cóż wspólnego z dostojnym Komitetem może mieć ktoś taki jak ja, żyjący na 
skraju świata, prawie w zapomnieniu? - zapytał skromnie.
Łazanowski spojrzał na niego z zakłopotaniem, nabrał powietrza i jednym 
tchem wyrzucił:
- Jesteś Polakiem, szlachcicem obdarzonym mitrą książęcą, zacnym i 
szanowanym człowiekiem.
Tajny Komitet Regencyjny wzywa cię do postawienia swojej osoby do 
dyspozycji narodowej sprawie.
Zapadło milczenie. Ostrogski przerwał je po rozmyślnie przedłużanej chwili.
- Nie jestem księciem. Pochodzę z linii koroniarskiej, katolickiej, nie 
używaliśmy tytułu ani nie mieliśmy do niego prawa.
- Nieważne. Liczy się wielkie nazwisko, zasługi przodków. W tych czasach 
nikt nie myszkuje po drzewach genealogicznych.
- Nie rozumiem także, kto i z jakiej racji wymaga ode mnie tego ”stawiania się 
do dyspozycji” i co to ”stawianie się” ma naprawdę oznaczać. Doskonale wiesz, co 
myślę, i chyba zdajesz sobie sprawę, że trudno ode mnie oczekiwać, abym wspierał 
monarchistów. Monarchia jest dzisiaj bzdurą. Ludzkość nie idzie w tę stronę. 
Europa 
śmiałaby się do rozpuku, gdybyśmy instalowali dwór w Warszawie.
Bardziej przypominałoby to powoływanie operetki niż działanie 
państwotwórcze na miarę wieku. Możesz to sobie wyobrazić? Bo ja zaraz widzę 
dwóch tragarzy w wyszmelcowanych kitlach, taszczących za nogi tron królewski z 
platformy ciężarowego automobilu!
Łazanowski nie stracił jednak ani na chwilę powagi. Ze ściągniętymi ustami 
tłumaczył:
- Polska była monarchią w chwili upadku, musi zatem odrodzić się w takim 
właśnie kształcie, by opinia światowa zaakceptowała ją jako suwerenne państwo. 
Twoje poglądy nie mają tu, daruj, żadnego znaczenia, stanie się tak niezależnie 
od 
nich. Zresztą, poglądy człowieka honoru nie mogą pozostawać w sprzeczności z 
poczuciem obowiązku, z poczuciem racji stanu.
Ostrogski powstał, wolnym krokiem zaczął przechadzać się po tarasie. 
Wyszedł z przestrzeni ocienianej przez płócienny dach i stanąwszy w pełnym 
słońcu, 
odwrócił się do swego gościa. Złociste nici na jego szlafroku zagrały pełnym 
blaskiem, jak na płaszczu koronacyjnym.
- A więc... Czego ode mnie żądasz?
- Przede wszystkim, abyś przystąpił do Tajnego Komitetu Regencyjnego.
Cisza była nie do wytrzymania, wydawało się, że jeszcze bardziej wzmaga 
upał, a słoneczne światło zmienia w języki ognia.
- Tylko... tyle?
- Przepraszam. Nie dosłyszałem...
- Chciałbym wiedzieć, w czyim towarzystwie miałbym przyjemność toczyć 
ów bój w narodowej sprawie?
Łazanowski wydobył z zanadrza kopertę.
- Polecono mi ją oddać, ale dopiero po wstępnych ustaleniach. Myślę, że już 
zapadły. Tu znajdziesz wszystkie podpisy.
- Chcę wiedzieć przed otwarciem tego listu.
- Jestem związany przysięgą.
- Nalegam. Nie muszę chyba tłumaczyć, dlaczego.
Gość z gestem rezygnacji wymienił przyciszonym głosem kilka nazwisk. 
Wszystkie były powszechnie znane, jeśli nawet nie kojarzyły się z konkretną 
postacią, to samo brzmienie niosło powiew bliższej i odleglejszej historii. 
Ostrogski 
nic nie odpowiedział, ale w myślach wygłosił odpowiedni komentarz: Pierwszego 
nie znam osobiście i nic o nim nie wiem, drugi przepuścił majątek, handluje 
teraz 
kawą, trzeci jest pijakiem, czwarty sklerotycznym starcem, piąty urodził się w 
Brukseli, nigdy nie był w kraju i prawie nie zna języka.
- Chciałbym także wiedzieć, w czyim imieniu... to znaczy wokół kogo skupiają 
się działania Komitetu. Jeśli mam walczyć o odrodzenie królestwa z prawowitym 
monarchą na tronie, to muszę wiedzieć, o czyj powrót będę występował.
Rozmówca czekał na to pytanie. Odpowiedział sucho, ale jego wzrok wyrażał 
coś w rodzaju pobłażliwości wobec politycznego nieobycia Ostrogskiego:
- Przepraszam cię, ale wykazujesz naiwność typową dla wszystkich 
przeciwników naszej idei. Tu nie chodzi o popieranie i wywyższanie tej, a nie 
innej 
osoby. Królem zostanie ten, którego wybierze naród, kandydatów pewnie znajdzie 
się kilku. Dla nas najważniejsze jest zwycięstwo zasad. Wyobraź sobie kraj po 
szoku, 
jakim będzie odzyskanie wolności. Tylko autorytet królewski opanuje to 
bezhołowie. 
Tylko tron może być podstawą działań przedsięwziętych, aby nadrobić sto 
dwadzieścia lat, w czasie których świat pędził naprzód, a my gniliśmy. Skoro 
jednak 
pytasz, powiem ci. Powiem ci, ile mogę powiedzieć - nachylił się w stronę 
Ostrogskiego. - Najjaśniejszy pan przebywa na Capri. Jadę teraz prosto z 
Neapolu.
Zostałem przyjęty i wysłuchany.
- Kto? - zapytał cicho Ostrogski.
- Przysięga... na śmierć! Ale powiem ci jeszcze jedno, choć nie uwierzysz - jego 
szept mimo piekielnego skwaru zabrzmiał jak lodowaty wiatr - najświętsze 
insygnia 
królestwa nie zostały przetopione na austriackie pieniądze. Są w naszych rękach.
Przed ćwierćwieczem pewien dzielny szlachcic przywiózł je z Istambułu. 
Popatrz, całe sto lat przechowywał je dla nas nasz stary, dobry wróg. Aż 
wreszcie 
nadszedł czas!
Znów zapadło milczenie, które Łazanowski przerwał po kilku chwilach, na 
powrót spokojnie i rzeczowo.
- Komitet wysuwa jeszcze jedno żądanie wobec ciebie i, oczywiście, wobec 
innych. Odwołując się do szlachetności urodzenia, a także do chwalebnych 
przykładów pierwszych synów narodu niejeden raz ratujących ojczyznę, żąda 
postawienia do swojej dyspozycji również rodzinnego majątku. Nic nie mów!
Wiem, co pomyślałeś, ale najpierw wysłuchaj do końca! Jestem szczery, 
szczycę się przyjaźnią z tobą i chcę, abyś dostrzegł wszystko - ponownie 
przyciszył 
głos. - Nie chodzi o ofiarę. Potraktuj to jako lokatę, lokatę. To twój i twojego 
rodu 
obowiązek, powinność jednego z pierwszych, ale... potem panujący będzie twoim 
dłużnikiem, a ty znajdziesz miejsce tam, gdzie powinieneś je mieć, u boku 
monarchy.
Przecież już teraz formuje się najściślejsza elita. Na miłość boską! Później 
może być dla ciebie zamknięta, niedostępna. Nie wolno tego przeoczyć! Co lepsze? 
Senatorskie krzesło, pozycja godna twojego wielkiego nazwiska czy dotychczasowe 
życie w tym domu nad ciepłym morzem? Piękne jak sen artysty i jak ten sen 
nierealne. Nierealne, a więc w istocie martwe!
Tok namiętnych wywodów przerwał nagle Armand, zawiadamiając o 
przesyłce przywiezionej właśnie z portu. Ostrogski natychmiast stracił 
zainteresowanie rozmową i zerwał się z miejsca, wyraźnie zdenerwowany.
- Przecież mówiłem, jak dzieciom tłumaczyłem z dziesięć razy, że kiedy 
nadejdzie, sam odbiorę, sam dopilnuję przewozu! Jeżeli coś się stało, głową 
zapłacisz, łobuzie! - krzyczał po francusku prosto w twarz służącemu.
Przez szklane drzwi, oddzielające taras od wnętrza domu, widać było, jak 
czterech robotników wnosi wielki, obity deskami pakunek i pochylając się z 
wysiłkiem, stawia go ostrożnie w holu, przed wejściem do małego salonu.
- Nie ręczę za siebie, jeśli będzie pęknięta albo utrącona - cierpko rzucił w 
stronę kierującego wszystkim Grzegorza.
Położył rękę na pace i trwał tak przez chwilę w zamyśleniu, po czym wyrwał 
jednemu z ludzi obcęgi i sam zaczął wyciągać gwoździe. Deski obluzowały się, 
potem jedna po drugiej z głuchym trzaskiem opadły na posadzkę. Ostrogski nie 
pozwalał nikomu niczego dotykać, własnoręcznie zdejmował poszczególne arkusze 
dykty i odrzucał za siebie.
Ukazały się kłęby pakuł, które niecierpliwie rozplątywał, rozrywał i ściągał. 
Wreszcie z opakowania wyłoniła się jego zawartość - obleczony w surowe płótno 
nieforemny zarys ludzkiego kształtu. Płótno zostało rozdarte, opadło jak siedem 
zasłon Salome. Ostrogski cofnął się kilka kroków i przystanął w zachwycie.
- Popatrz teraz na nią - szepnął do Łazanowskiego.
Na małym kwadratowym cokole stała naturalnej wielkości dziewczęca postać, 
wyrzeźbiona w marmurze o lekko różowym odcieniu. Drobnymi, bardzo smukłymi 
rękami starała się bezskutecznie i prawie rozpaczliwie zasłonić swoją nagość. 
Delikatne, jednocześnie silne ciało było jak gdyby podane do przodu, tylko 
nieobliczalny, gwałtowny ruch głowy całkowicie burzył tę z pozoru heroiczną 
pozę. 
Głowa wstydliwie zwracała się ku lewemu ramieniu, drobna twarz o wielkich, 
półprzymkniętych oczach, lekko wykrzywiona w zagadkowym grymasie, kryła się 
częściowo w kaskadzie włosów, spływających na wiotkie, spadziste barki. Nie było 
jednak w tym odruchu żadnej kokieterii, raczej tłumiona walka z sobą, desperacka 
chęć zniknięcia w ciemności, zapadającej po zamknięciu powiek.
Skinął na Grzegorza. Razem dźwignęli posąg z drewnianego podestu, 
pozostałego po opakowaniu, i drobnymi kroczkami, skuleni pod ciężarem, wnieśli 
go do salonu.
- Zoran Ivandic, Lacrimosa - odczytał Łazanowski z mosiężnej tabliczki.
- Miała stanąć tam - Ostrogski wskazał przygotowaną wcześniej, półkolistą 
wnękę w ścianie.
- Ale pomyliłem się. Nie mogę jej teraz więzić w półmroku. Jej miejsce jest 
tutaj, bliżej okien, w pełnym słońcu. Tak żeby można było patrzeć na nią z 
każdej 
strony, w różnych odcieniach światła. Przecież istnieje po to, żeby na nią 
patrzeć... 
Spójrz, Rogerze - mówił cichojej nagość nie budzi pożądania. Budzi rozmarzenie. 
Jej 
piękno nie zamyka się w skończonej formule, jak u starożytnych, nie ocieka 
zmysłowością, jak u Rodina. Tylko Giorgio da Castelfranco potrafił tak malować 
kobiety. - Delikatnie odsunął się na bok i patrzył z nieco innej perspektywy. - 
Ta 
postać - ciągnął - nie stanowi całości. Jest jeszcze ktoś obok niej, ktoś, kto 
trwa 
niewidzialny i ma w swojej mocy to niezwykłe ciało. Ktoś, kto zmusza ulotne 
piękno 
do tego. żeby się objawiło, żeby zaistniało przed oczami. Zmusza dotknięciem, 
krzykiem, pocałunkiem... Ten mroczny akt woli, którego obecność można jedynie 
przeczuwać, to jest właśnie tajemnica prawdziwej sztuki.
W salonie i holu sprzątano, zmiatano wióry i śmiecie, Grzegorz czyścił 
posadzkę. Różowy marmur wyglądał w słońcu jak gładka i ciepła ludzka skóra. 
Łazanowski, w przeciwieństwie do właściciela rzeźby, widział w niej jedynie 
czystą 
zmysłowość i trudno mu było doszukać się bardziej wyrafinowanych skojarzeń.
- Niestety, muszę cię już pożegnać, Michale.
Czy postanowiłeś coś w zajmującym nas przedmiocie? - zapytał z pewnym 
wahaniem.
Ostrogski odwrócił się nagle i patrząc zimno, wycedził:
- Nic ode mnie nie dostaniecie. Ani franka!
List możesz zabrać, nie interesuje mnie zupełnie.
Roger cofnął się skonsternowany, ale jego biała, naprężona twarz nie 
zdradzała żadnego zaskoczenia. Nie był przygotowany na taką stanowczość, chciał 
rzucać jeszcze jakieś argumenty, lecz spojrzał tylko na stojącego przed nim 
Ostrogskiego, na obrysowaną światłem Lacrimosę, na pełen wyrafinowanej elegancji 
salon - i zrezygnował.
- Zostawiam cię z twoją płaczącą Wenus - powiedział spokojnie i bez 
pożegnania odwrócił się do wyjścia.
- Pan,Astrei” nie myślał więcej o tej wizycie.
Popołudnia spędzał w cieniach salonu, popijając ulubione moscato i 
podziwiając grę słońca na ciele Lacrimosy. Gdy stało wysoko, rzeźba płonęła 
płynnym złotem, stawała się władcza, nieprzystępna, a jednocześnie bardzo 
oczywista i dosłowna. Jej obecność była obecnością żywego człowieka, sprawiała, 
że 
Ostrogski odczuwał nawet niejakie skrępowanie.
Wraz z nadchodzącym wieczorem, kiedy kolory komnaty przechodziły w 
mozaikę białych, łososiowych i szarobłękitnych tonów, jej rysy zaczynały 
łagodnieć. 
W lękliwym geście rąk, w nieoczekiwanym ruchu głowy - odpychającym, 
wznoszącym mur nie do przebycia, można było teraz zauważyć czułość i uległość, 
podniecające przyzwolenie. Nie odkrył jednak w sobie Pigmaliona. Tak. Ona 
naprawdę miała osobowość, powołaną za sprawą geniuszu artysty, lecz mimo to nie 
pragnął jej. Patrzył na otuloną mrokiem postać i jak zwykle szukał dopełnienia w 
poezji.
Po raz pierwszy od długiego czasu nie otworzył srebrnego zapięcia tomu 
Mielczarka. Z dolnych półek szafy bibliotecznej wyjął niepozorną, obskurnie 
wydaną 
przed półwieczem książeczkę zapomnianej angielskiej poetki, która całe swoje 
krótkie dziewczęce życie spędziła pośród łagodnych wzgórz, wrzosowisk i 
kamiennych domów na odludziu. Przypomniał sobie nieużywany od lat język, nie 
próbował wcale rysować w myślach obrazów przynoszonych przez wiersze, czytał 
półgłosem jedynie po to, by upajać się melodią obcych, nęcących go brzmień:
Enough ofThought, Philosopher, Too long hast thou been dreaming, 
Unlightened, in this chamber drear While summer’s sun is beaming. *
Któregoś razu, gdy Grzegorz o zmroku wnosił zapaloną lampę, zatrzymał go 
przy swoim szezlongu.
- Postanowiłem - oznajmił sucho - że wyjedziemy stąd. Jutro wyślę cię z 
pismami do adwokatów. Zamierzam pojechać do Anglii.
Służący nie odpowiedział. Stał, jak zwykle w takich momentach, z opuszczoną 
głową, ale Ostrogski dostrzegł w nim napięcie i nieżyczliwość.
- Pojedziesz, ma się rozumieć, ze mną.
Zwolnię wszystkich oprócz ciebie, to chyba jasne, bo jesteś mi najbliższy - 
dodał cicho.
- Ja nigdzie stąd nie pojadę, jaśnie panie. Ja proszę o uwolnienie od służby - 
wyrzekł Grzegorz metalowym, nieswoim głosem i padł na kolana.
* Wiersz Emily Bronte, w: Thepoems ofEmilyBronte, London
1992, s. 57.
* - A co to znowu? Nie błaznuj, wstawaj! Zwolnić ze służby? A to dlaczego? 
Czyżby atmosfera imperium panu nie odpowiadała? A może wolałbyś na ojczyzny 
łono?
- Nie, nie jaśnie panie - przełknął ślinę.
- Teraz niedobry czas na takie przenosiny. A ja...
Ja tu do końca życia zostanę, mnie nigdzie nie ciągnie. Mam tu kobietę na 
mieście, niedaleko stąd.
- Coś podobnego! -,jaśnie pan” uniósł brwi.
- Dama! Brawo! A któż to taki, jeśli wolno spytać?
Jakoś nie miałem do tej pory przyjemności...
- Cusani, jaśnie panie... Maria Cusani. Ma trafikę za kościołem Świętego 
Pawła. Wdowa, trochę starsza ode mnie, ale bardzo dobra i poczciwa. Dzieciaków 
trójka została po nieboszczyku, odchowane już, chwała Bogu. Ożenię się. Dwa 
lata, 
jak obiecuję, a nie było sposobności.
- Ach, więc to tak.
Ostrogski wstał, zatrzymał się przy oknie i patrzył na ciemniejący ogród.
- Niewolnikiem moim nie jesteś - powiedział po chwili namysłu. - Żałuję, że 
odchodzisz, ale nie zatrzymuję i sercem pobłogosławię. Odprawę należną dam, bo 
porządny z ciebie człowiek, zasłużyłeś.
Drugiego takiego nie znajdę.
Zawsze nienawidził, jak to nazywał, ”powinności feudała”. Jednak 
wypowiadając te słowa, poczuł ślad wilgoci pod powiekami.
Grzegorz rzucił się do całowania rąk.
- Nie błaznuj! - odepchnął go od siebie. - Szykuj konie na dziewiątą, 
pojedziemy do ”Villa Eucalipti”. Powiedz Armandowi, niech wyczyści ubranie.
Nie planował tego dnia odwiedzin u pani Lamaire, ale ponieważ wszystko, co 
ostatnio robił, miało znamiona zupełnego braku logiki, nie zastanawiał się wcale 
nad 
sensem tego polecenia. Stanąwszy po dziewiątej przed bramą kutą w liściaste 
wzory, 
spostrzegł, że dom jest ciemny i tylko w jednym z górnych okien pali się słabe 
światełko. Mimo to pociągnął za łańcuch dzwonka.
Po dłuższej chwili w alejce wyrosła Brigitte, utykająca na lewą nogę i będąca 
w równie podeszłym wieku pokojówka starej damy. Podobno - plotki tak głosiły - w 
zamierzchłych czasach powiernica i uczestniczka najśmielszych miłosnych 
ekstrawagancji swojej pani.
- Ach, to pan, monsieur Michel. Madame chora, nie przyjmuje nikogo. Ale 
niech pan wejdzie, wspominała o panu.
- Coś się stało? - pytał szczerze zaniepokojony.
- Nie wiadomo co. Żaden doktor nie wie - machnęła ręką. - Madame bardzo 
słaba, nie może chodzić, nie może jeść, już trzeci tydzień, jak nie wstaje z 
łóżka.
- Wprowadziła go do pokoju ”bazaltowego”, przekręciła kontakt. W ”Villa 
Eucalipti”, w przeciwieństwie do domu Ostrogskiego, założono już elektryczność i 
jaskrawa, ordynarna pożoga zalała nieprzytulne wnętrze. U siebie pozwolił 
zainstalować to modne urządzenie jedynie w kuchni i w wozowni.
Po kwadransie poproszono go na górę. Mała lampka rozpraszała mrok, 
rzucając nikłe światło na błękitną tapetę. Pod uniesionymi zasłonami rozległego 
łoża 
z trudem udało mu się dostrzec ginącą w powodzi koronek, pomarszczoną twarz 
pani Lamaire.
- Niech pan podejdzie bliżej, bliżej, mon Michel - usłyszał słaby głos. - Usiądź 
tu, chcę ci powiedzieć coś ważnego - ręka pod kołdrą zrobiła nieokreślony ruch, 
jakby wskazując stojący obok fotel.
Posłusznie zajął miejsce i z bliska patrzył na kosmyki brudnobiałych włosów, 
wymykające się spod nocnego czepca. W fałdach zmarszczek, w jamach 
zapadniętych oczu zaległy głębokie cienie, czyniąc z tej pięknej niegdyś twarzy 
przeraźliwą maskę, kontrastując z półprzejrzystą, pokrytą brunatnymi skazami 
skórą 
policzków. Jak można aż tak się zmienić w ciągu paru tygodni, Boże mój! - 
przemknęło mu przez myśl.
- Wszystko, co mówiłam ci ostatnio, to bzdura, naiwne wymysły starej kobiety 
- szeptał głos z głębi łoża. - Łudziłam się, że każda pora życia ma swoje prawa, 
że 
prawo starości to spokojna zgoda na świat i jego zasady. Nieprawda. Nie ma zgody 
na śmierć, nie ma żadnego na nią przygotowania...
Ciągle mnie mdli, mdli, ciągle się kręci w głowie...
Ścisnęła mocno dłoń Ostrogskiego, ale on odczuł tylko kruchość wyschniętej 
sosnowej gałązki.
Z miedzianej tacy stojącej u wezgłowia wziął naczynie podobne do imbryka i 
delikatnie wlewał chorej do ust maleńkie łyczki gorzko pachnących ziół.
- Myślę tak samo jasno jak dwadzieścia, czterdzieści lat temu - mówiła dalej. - 
Śpię, zapominam, a potem budzę się, patrzę w lustro i dech mi zapiera z 
przerażenia. 
Prawie tracę przytomność, gdy widzę przed sobą to... truchło. Wolałabym umierać 
w 
przytułku, zmarnieć z pomieszania zmysłów, ze zdziecinnienia niż tak strasznie, 
tak 
świadomie cierpieć.
- Zdecydowałem, że wyjadę stąd, droga przyjaciółko. Wybuchnie wojna, czuję 
to, choć na pokaz nie dopuszczam do siebie tej myśli. Świat zmienia się w 
bestiarium, a ja nie wiem, co począć, jak to znieść i ogarnąć. I na dodatek ten 
strach, 
chyba jeszcze gorszy niż strach przed śmiercią...
- Zawsze byłeś wspaniałym, godnym podziwu egoistą. Zazdroszczę ci twoich 
pięćdziesięciu lat.
Jak bardzo ci zazdroszczę! Cóż bym dała, żeby całą wieczność mieć 
pięćdziesiąt lat! Nie ma ukojenia dla twoich rozterek. Filozofii też nie ma, 
poezji 
także.
Patrz na mnie! To ja jestem ludzki los!
Ostatnie słowa wychrypiała z trudem, jeszcze głębiej zapadła w poduszki i 
ciężko oddychała.
- Madame, doktor Veltrini już przyszedł - obwieściła Brigitte, wszedłszy do 
pokoju, i niecierpliwie spoglądała na Ostrogskiego.
- W istocie, już czas...
Nachylił się nad łożem, jeszcze raz popatrzył na panią Lamaire, a potem 
pożegnał przyjaciółkę, długo i czule całując jej suche, woskowe dłonie.
Postanowił jak zawsze odesłać czekającego w powozie Grzegorza i wrócić 
piechotą.
Szedł przed siebie wąską, ale dobrze oświetloną ulicą, prowadzącą wśród 
ogrodów otaczających bogate wille i pałacyki. Powietrze było rześkie, jak zwykle 
wieczorną porą przesycone zapachem pomarańczowych drzewek. To, co widział 
przed chwilą, wprowadziło go w stan takiego przygnębienia i bezsilności, że 
prawie 
na głos złorzeczył sobie i Panu Bogu.
I po co Ty mnie wymyśliłeś? Mówię głosem bohaterów dramatu, żyję w 
świecie wytworzonym przez imaginację poety, a kiedy stykam się z czymś 
namacalnym, prawdziwym, to jestem naiwny, śmieszny, głupi. Nie byłem nawet w 
stanie po ludzku przemówić do tej umierającej kobiety, tylko uraczyłem ją 
zwyczajnym biadoleniem. Jaki to ma sens, jaki sens...
Jej życie, mimo całego zepsucia, nie było stracone.
A moje?
Zamyślony, skręcił bezwiednie w wąską, kamienistą ścieżkę, ku domostwom 
wiszącym na wysokim zboczu jedne nad drugimi, większymi i mniejszymi, 
postawionymi bez jakiegokolwiek porządku, zamieszkanymi przez biedniejszą 
ludność - rybaków, handlarzy, drobnych rzemieślników.
Gdy dotarł do szczytu wzniesienia porośniętego krzewami, majaczącymi w 
mroku, ogarnął go pejzaż jak gdyby z najtandetniejszego oleodruku.
Rozległą przestrzeń przenikała łagodna poświata. Niebo pokrywały 
konstelacje gwiazd, nie srebrnych i wyrazistych, jak zimową nocą gdzieś tam, w 
północnych stronach, ale ogromnych, pulsujących złotem, jakby tysiące 
fajerwerków 
zastygło w chwili wybuchu. Daleko, po lewej ręce Ostrogskiego, rozciągała się 
migotliwa powierzchnia Cieśniny Mesyńskiej, widać było las masztów w porcie, 
świecące paciorki zakotwiczonych statków, po prawej - potężniał masyw Etny z 
opalizującym błękitnie kożuchem wiecznego śniegu. W dole ciekawskie i natarczywe 
księżycowe światło wydzierało ciemnościom fragmenty ruin starożytnego 
amfiteatru.
Jak w szklanej kuli z jarmarku! Wyśmiano by mnie, gdybym coś takiego 
namalował albo opisał, przezwano by dyletantem, profanem. Dlaczego?
Przecież to piękne! Tu nikt niczego nie zełgał ani nie ubarwił, nie stworzył 
sztucznie księżyca, tej ciszy, tych powleczonych bielą, złamanych kolumn. Świat 
jest 
taki naprawdę. I ja też.
Wszedł między wypiętrzone bezładnie domy i domki. Księżyc rozjaśniający 
płaszczyzny ścian, labirynt wąskich i krętych uliczek przywodził mu na myśl 
baśniowe wschodnie miasto, Jerozolimę, którą zwiedzał nocą w towarzystwie 
Henrietty i tego pięknego Samarytanina, przewodnika. Tak dawno... Tylko słyszane 
tu i ówdzie pijackie śpiewy, odgłosy awantur, a także wyziewy z otwartych okien 
miały już bardziej prozaiczny charakter.
Idąc, mijał placyki pogrążone w głębokich cieniach, z niewidocznymi ludźmi i 
żarzącymi się ognikami papierosów. Dochodziły do niego strzępy rozmów, w dwóch 
miejscach grała muzyka, pito tam wino i tańczono z głośnym przytupywaniem.
Jestem tak pusty w środku, że nawet nie mam o czym myśleć. Myślał jednak, i 
to na przekór podobnie efektownym konstatacjom. Zastanawiał się wciąż nad 
decyzją opuszczenia Sycylii. Do dzielnicy zamieszkałej przez ”gmin” poszedł, aby 
się 
przekonać, czy rzeczywiście widoczne są oznaki niepokoju, czy naprawdę daje się 
wyczuć jakieś poruszenie, związane z przepowiadaną przez wszystkich wojną. Nie 
zauważył niczego takiego, życie wyglądało zwyczajnie i tuzinkowo, jak zawsze. Co 
prawda, gdzieś na górnych piętrach rozległ się kobiecy lament, co prawda 
niedaleko, 
prawie że w zasięgu ręki, dwóch mężczyzn załatwiało porachunki przy pomocy 
kloacznych wyzwisk, wyraźnie zamierzając sięgnąć po noże - lecz dla Ostrogskiego 
były to znamiona dawno już nieodczuwanego ładu. Szedł dalej ulicą zakończoną 
wiszącym nisko, wielkim i purpurowym księżycem, nie zwracając na nic więcej 
uwagi.
A może jednak powrót? Do Złotoryi, Kępiacza, do Stajęczyn, do Rudna... 
Boże, jak prostacko brzmią te nazwy, ale jaki głód rozbudzają! Lacrimosa stałaby 
w 
głównym salonie w Złotoryi, na tle okien, z których latem widać rozsłoneczniony 
ogród, ale przez znaczną część roku rozgrywa się tam spektakl szarości, wilgoci 
albo 
parzącej źrenice bieli. Byłaby już nie uosobieniem tajemniczego piękna, ale 
marnym 
symbolem tęsknoty do tego przecudownego świata, porzuconego z powodu głupiej 
zachcianki.
W ponure marcowe popołudnia, przy akompaniamencie chluszczącej w 
rynnach brudnej cieczy z roztopionego śniegu, we wdzierającym się do domu 
smrodzie z obór rozkładałby albumy i ryciny, aby marzyć o morskiej bryzie, o 
woni 
róż i kamelii z ogrodów sycylijskiej siedziby. Nocami wypełnionymi tą obojętną 
ciemnością bez żadnego wyrazu, jakże odmiennymi od nocy u stóp Etny, czytałby 
Mielczarka, odczuwając nie dreszcz obcowania z poezją, ale przygnębiający 
dysonans między jej mocą a przaśnym otoczeniem.
Wąską, stromą uliczką, prostopadłą do tej, którą wędrował zatopiony w sobie 
Ostrogski, schodził stary Giuseppe, trudniący się wywozem śmieci z targowiska. 
Zaprzężony w dwa muły wózek na wysokich kołach załadował o świcie, ale zamiast 
na wysypisko, podążył w stronę traktierni. Ponieważ tego dnia akurat miał 
pieniądze, mógł do woli zakosztować cienkiej, spienionej farli, którą kaleki 
właściciel, dawny marynarz, wprawnym ruchem jedynego ramienia nalewał prosto z 
glinianych dzbanów. Po długiej biesiadzie Giuseppe zasnął wreszcie na ławie, 
dopiero przed wieczorem obudzony przez innych schodzących się tam wozaków, a 
to z powodu odoru bijącego od skrzyni jego pojazdu. Wściekły, pomstując głośno, 
wychylił jeszcze duszkiem dwa kubki wina, a następnie odwiązał zwierzęta.
Teraz, rycząc katańską piosenkę, zataczając się, z kapeluszem zsuniętym na 
oczy, usiłował ściągnąć postronki, tak żeby zaprzęg nie stoczył się w dół po 
wyślizganych kamieniach. Zapierał się w miejscu z całej siły, ale w pewnym 
momencie, dochodząc już do rogu uliczki, uderzył kolanem o wystający kamień.
Zaklął szpetnie, padając, odruchowo chciał się chwycić ściany i w tej samej 
chwili wypuścił lejce z rąk.
Potem jego mętny wzrok zarejestrował, jak na skrzyżowaniu oświetlonym 
słabo latarnią obydwa muły wpadają na niespiesznie kroczącego pana w białym 
ubraniu, przewracają go i potykają się o niego, wóz buksuje, uderza kołem 
leżącego, 
gubi zaśmiardłe ryby i resztki podgniłych warzyw, toczy się parę metrów dalej, 
aby, 
łamiąc dyszel, z trzaskiem zatrzymać się na murze.
Ostrogski odczuł potężne uderzenie, księżyc nagle wywinął koziołka. Ze 
zdziwieniem zauważył nad sobą dwa wzniesione kopyta, potem okute koło, sunące 
z brzękiem i zgrzytem. Nie było ani bólu, ani twarzy rodziców, ani kolorowych 
obrazów z całego życia.
W miejscu zdarzenia zbiegł się tłumek.
Wrzeszczeli, gestykulowali, pokazywali to na zwierzęta flegmatycznie stojące 
sobie pod latarnią, to na rozbity wóz, pokrzykiwali groźnie w stronę pijanego 
woźnicy, bezskutecznie usiłującego podnieść się i utrzymać na nogach.
Ostrogski już tego nie słyszał.
- Została mu tylko łaska boska.
Felczer dyżurujący w miejscowym szpitaliku Świętego Jana westchnął i 
odłożył stetoskop na oszkloną szafkę.
- Luizo! Można jeszcze raz przemyć rany, zmienić bandaże. Nic więcej nie 
możemy.
Siostra miłosierdzia posłusznie zbliżyła się do Ostrogskiego leżącego na 
wysokiej kanapce, zaczęła zdejmować opatrunki, które choć założone kilkanaście 
minut temu, przesiąkły krzepnącą krwią i z trudem odchodziły od ciała. Nie czuł 
niczego, leżał blady, nieprzytomny, z głową odrzuconą do tyłu.
Twarz oblana zimnym potem drgała w rytmie płytkiego, przyśpieszonego 
oddechu.
- Lekarz przyjdzie dopiero za godzinę. Telefonowałam, przekazałam służącej - 
powiedziała, nachylając nad rannym rogaty czepek.
- Na nic się nie przyda, to kwestia najwyżej paru kwadransów. Połamane 
żebra, wstrząs mózgu i, najgorzej, ta krew w ustach, pewnie wewnętrzne narządy 
uszkodzone. Dziwię się, że jeszcze żyje.
Skąd on się tu wziął? Policja rano będzie pytać.
Felczer wyciągnął blankiet urzędowego druku i umoczył pióro w kałamarzu.
- Przynieśli go ludzie aż z Długiego Przedmieścia. Mówili, że wpadł pod 
furgon. Podobno nie miał przy sobie ani portfela, ani zegarka. Nie wiadomo kto.
- Pewnie któryś z tych przyjezdnych cudzoziemców. Wygląda na takiego, 
ubranie i bielizna pierwszorzędne.
Felczer poszedł do pokoju lekarzy, przykręcił lampę, następnie narzuciwszy 
na siebie wyleniały służbowy pled, skulił się w fotelu.
W tym samym czasie Ostrogski powoli, mozolnie, ciężko dysząc, piął się w 
górę po stromych schodach. Lewą ręką, mokrą od potu, namacał w mroku 
wyślizganą poręcz i przytrzymując się kurczowo, ostrożnie próbował nogami 
wydeptanych desek, tworzących coraz to wyższe stopnie. Ciemność zaczynała się 
rozświetlać, dostrzegł już kontury ścian, a potem ich matowy kolor, coraz 
bardziej 
wyrazisty. Zatrzymał się kilka razy i ocierał czoło. Wilgoć czuł na całym ciele, 
we 
wszystkich zakamarkach odzienia. Na półpiętrach nie było okien, tylko wielkie 
plamy jasności, pozwalającej mu jedynie widzieć własną dłoń, zaciśniętą na 
poręczy. 
Nie czuł niepokoju, raczej narastającą niejasną pewność, nawet coś w rodzaju 
wszechwiedzy, sprzyjającej zachowaniu wewnętrznej równowagi.
Stanął wreszcie przed dwuskrzydłowymi przeszklonymi drzwiami. 
Przypominały drzwi dentysty Mentlewicza, do którego w dzieciństwie prowadzała 
go guwernantka, tyle że dziwnie olbrzymiały w jego oczach - niby były 
zwyczajnego 
rozmiaru, ale ich górna część ginęła gdzieś bardzo wysoko, w szarej poświacie. 
Stał 
tak długo, sam nie wiedział, ile minęło czasu i czy w ogóle mijał.
Jakiś cień przemknął po rżniętych kolorowych szybkach, zazgrzytała z wolna, 
jakby z wahaniem otwierana zasuwka.
W smudze światła stanął Mielczarek. Był bez surduta, w rozchełstanej koszuli, 
ściskał między palcami grubego papierosa. Trudno było stwierdzić, czy wygląda 
dobrze, czy źle; jego twarz miała taki wyraz, jakby ktoś bezczelnie przerwał mu 
ważne i absorbujące zajęcie.
- Pewnie myślałeś, że tu nic nie ma. Nie trzeba być zbytnio mądrym - 
powiedział prędko poeta.
Ostrogskiemu wydało się, że dalej, za jego plecami, słyszy czyjeś głosy. W 
błękitnych kłębach dymu dostrzegł przesuwające się kawiarniane kije do gazet, 
jakieś ludzkie kształty, profile męskie i kobiece, gestykulujące ręce. Postąpił 
krok do 
przodu.
- Nie! Nie możesz mi tego zrobić! - Mielczarek zasłonił całym ciałem wejście. - 
Nie możesz!
Wtedy ja nie miałbym żadnego sensu! - odepchnął go ordynarnie i nagłym 
ruchem zatrzasnął drzwi.
Ostrogski odwrócił się bezradnie. Schody spływały w ciemność. Przerażony, 
chwycił za klamkę i zaczął ją szarpać z wściekłym klekotem. Drzwi znowu uchyliły 
się na chwilę.
- Nie możesz! - usłyszał z głębi poirytowany głos.
Wołał, przeklinał, walił pięścią i kopał nogami. Nikt już z tamtej strony nie 
podchodził do drzwi i nie reagował na te gorączkowe wezwania, chociaż cienie 
nadal wędrowały po szkle. Stał jeszcze długo, wreszcie, zrezygnowany, odwrócił 
się 
znowu i próbując nogami stopni, wolno i z bijącym ze strachu sercem rozpoczął 
schodzenie w dół.
- Niech pan się obudzi! Niech pan tu przyjdzie!
Krzyk siostry Luizy wyrwał felczera ze snu.
- Co, pewnie koniec? - zapytał cicho w drzwiach separatki.
- Niech pan spojrzy! On oprzytomniał!
Ostrogski, z wyrazem całkowitego zaskoczenia i zmieszania, rozglądał się 
dookoła, najwyraźniej nie wiedząc, gdzie się znajduje i jak się zachować.
- Gdzie ja jestem? Proszę natychmiast sprowadzić mojego służącego - 
wycharczał, odruchowo podnosząc do ust zaciśnięty w dłoni róg prześcieradła.
- Cudzoziemiec - szepnął felczer. - Chyba Rosjanin.
- Kilka godzin później, dokonując odpowiedniego wpisu do księgi chorych, 
opowiedział o tym zdarzeniu młodemu lekarzowi, doktorowi Bruno.
Ten, najczęściej wątpiący w kompetencje i umiejętności felczera, skwitował 
całą rzecz następująco:
- Cudów nie ma. Pewnie musiał przeżyć.
Pewnie było to zapisane gdzieś w jakiejś księdze.
Ale, miły panie, głowę daję, że w ważniejszej niż ta - nonszalancko wskazał 
leżący na biurku opasły podręcznik chirurgii.
-
- Epilog Bohater jednak wyjechał z Sycylii, chociaż nie nastąpiło to tak prędko, 
jak zamierzał. Musiał odbyć jeszcze długie leczenie w klinice, potem 
kilkumiesięczną 
rekonwalescencję. Wybuch wojny zastał go w szpitalnym łóżku. Stamtąd 
obserwował początek dramatu. Po dojściu do zdrowia, sobie tylko znanym 
sposobem znalazł miejsce na angielskim transportowcu i pewnej zimowej nocy, 
drżąc przed niemieckimi łodziami podwodnymi, odpłynął do Plymouth.
Dopiero po ustaniu działań wojennych Grzegorz mógł zająć się ekspedycją 
wspólnie zapakowanych skrzyń z dziełami sztuki, książkami i nutami, a nawet 
zdjętą i pieczołowicie zabezpieczoną mozaiką z łazienki.
Dom sprzedano rodzinie Amerykanów, która ogród kazała splantować pod 
korty tenisowe, a grobowiec z afrykańskiego marmuru przebudować na bar z 
rusztem do smażenia steków.
Główny bohater naszej opowieści dawał o sobie znać kilkakrotnie w ciągu 
następnych dziesięcioleci. Ktoś o tym nazwisku ufundował na cmentarzu 
PereLachaise symboliczny nagrobek Zorana Ivandica, zapoznanego rzeźbiarza, który 
w czasie wojny zmarł w baraku cholerycznym i nikt nawet nie pamiętał, po czyjej 
stronie walczył.
Armand, dawny kamerdyner, zarabiający później na życie jako kierowca 
taksówki w Nicei, latem roku 1937 spostrzegł nagle swojego byłego chlebodawcę 
przechadzającego się po nadmorskim bulwarze. Zanim jednak zdążył przeprosić 
pasażera i wyskoczyć z auta, postać znikła w tłumie spacerowiczów.
Od roku 1969 nazwisko naszego bohatera zaczęło pojawiać się na rachunkach 
znanego, mającego ponadwiekową tradycję londyńskiego domu aukcyjnego ”M. 
Sopwith & Sons”. Uczestniczył on poprzez pośredników w kilkunastu transakcjach, 
płacąc za dzieła sztuki tak duże kwoty, że prędko zdobył rangę najpoważniejszego 
klienta tej szacownej firmy. Jesienią 1983 roku wystawiono na sprzedaż trzy wazy 
etruskie. Rekordową cenę młoda dziewczyna, pośredniczka, natychmiast 
uregulowała czekiem Banku Anglii, przedstawiając pełnomocnictwa Aleksandra 
Michała Ostrogskiego, zamieszkałego w miasteczku Hebden Bridge, Yorkshire, i 
zastrzegającego anonimowość. Nowy właściciel jednak bardzo długo nie zgłaszał 
się 
po swój nabytek. Dziewczyna nie mogła powiedzieć niczego konkretnego, była 
sekretarką wynajętą tylko na tę aukcję. Po upływie trzech miesięcy 
zniecierpliwiony 
pan David Shapiro, dyrektor instytucji, zadzwonił pod numer znajdujący się w 
dokumentach i oznajmił, że dostarczy zakupione przedmioty osobiście.
Umówionego dnia, po pokonaniu drogi z Londynu, samochód zajechał przed 
niewielki, ale gustowny i doskonale utrzymany dom, stojący pośrodku ogrodu 
płonącego wszystkimi kolorami października. Na powitanie podniósł się od 
kominka postawny gentleman w średnim wieku z zieloną, srebrno inkrustowaną 
książką w dłoni. Przepraszał za swój koszmarny akcent i usprawiedliwiał się że 
śmiechem, że jest rodowitym Polakiem, który większą część życia spędził we 
Włoszech, w dodatku używając na co dzień francuskiego. Podano chłodne białe 
wino o lekko muszkatowym smaku. Pan Shapiro podziwiał wspaniałe zbiory 
gospodarza, zwracając szczególną uwagę na znakomite dzieła zupełnie nieznanych 
artystów - zapomnianych, zmarłych młodo albo niezauważonych nigdzie i przez 
nikogo.
Lacrimosa podobała mu się, ale nie wzbudziła entuzjazmu. Podejrzewał, że to 
kopia. Rozmawiali jeszcze o gotyku, o Psałterzu Utrechckim i o dalszych 
ewentualnych zakupach, o których myślał gospodarz, pod warunkiem, że byłyby to 
obiekty naprawdę oryginalne i niezwykłe.
Okazja pojawiła się niedługo. Do firmy ”M.
Sopwith & Sons” zwrócili się spadkobiercy zmarłego w 1985 roku 
szwajcarskiego kolekcjonera, chcący jak najprędzej sprzedać część zbiorów, 
między 
innymi nieznany na rynku cykl prerafaelicki z okresu ”drugiego bractwa”. Pan 
Shapiro, z uwagi na pozycję klienta, postanowił nie wysyłać Ostrogskiemu 
zwykłego 
zaproszenia pocztą, lecz delegować z odręcznym listem specjalnego pracownika. 
Kurierowi nakazał szczególną troskę o wygląd i stosowność stroju, co osobiście 
skontrolował przed wyjazdem.
Młody człowiek powrócił wieczorem bardzo skonfundowany. Kręcił się przez 
chwilę bezradnie po gabinecie, zanim położył niedoręczoną kopertę na biurku pana 
Shapiro i z głupią miną obwieścił, że pod podanym adresem znalazł tylko pawilon 
pralni chemicznej oraz sklep z częściami rowerowymi na zapleczu. Zjeździł swoim 
austinem całe Hebden Bridge wzdłuż i wszerz, był na policji, pytał ludzi.
Wszyscy odpowiadali, że w tym miejscu nigdy nie znajdowało się nic innego. 
Nikt też nie znał nazwiska adresata.
Zdziwienie pana Shapiro było jeszcze większe, gdy nazajutrz udało mu się 
dodzwonić do Ostrogskiego i po uprzejmej rozmowie - ustalić termin spotkania.
Aleksander Michał Ostrogski jest postacią autentyczną.
„utonął księżyc w stawie... ”
Po zaduchu wagonu wzdrygnęła się od uderzenia przejmującego, mokrego 
powietrza. Zeszła ze stopni bokiem, ostrożnie, uważając na pończochy i obcasy.
Parowóz sapnął, pociąg ruszył z łomotem żelastwa i ciężko potoczył się w 
stronę ciemnych chmur, zepchniętych na wschodnią stronę nieba.
Dyżurny ruchu nacisnął czerwoną rogatywkę, po czym kuląc się z zimna, 
truchtem wrócił do stacyjnego budyneczku.
Na stromych zboczach wąwozu, którym biegły tory, i wyżej, między chudymi 
sosenkami, zarastającymi wzgórze nad stacją, leżały jeszcze płaty brudnego 
śniegu. 
Buty szurały po lodowej kaszy, ale w rynnach chlupotało już głośno i 
nieprzyjemne 
porywy wiatru niosły pierwsze wiosenne zapachy.
Dla rozwiania resztek obaw, czy aby na pewno dojechała tam, gdzie powinna 
była dojechać, drugi raz przyjrzała się tablicy z nazwą miejscowości, Nad którą 
zapalono akurat słabą żarówkę. Spostrzegła, że jest sama na peronie, i nie 
bardzo 
wiedząc, co dalej, bezradnie przestępowała z nogi na nogę obok bagaży, byle jak 
rzuconych przez konduktora koło peronowej ławki.
Po chwili jednak w dworcowych drzwiach pojawił się starszy mężczyzna, 
przeskoczył do niej kładką między szynami i milcząc, mierzył od stóp do głów.
- Czy to z wielmożną panią naczelnik mam przyjemność? - wykrztusił 
nareszcie, a ona skinęła głową, tak naprawdę odwracając nos od 
cebulowokiełbasianego obłoczka pary. Przedstawił się jako Murawski, emerytowany 
listonosz, powiedział też, że pojazd już czeka.
Minęła pustą poczekalnię, smutną jak wszystkie poczekalnie na małych 
stacyjkach, śmierdzącą machorką i skwaśniałym piwem, obwieszoną szarymi ze 
starości reklamami proszków od bólu głowy „Kowalskina”, i zajęła miejsce w 
jedynej 
bryczce, tkwiącej wśród kałuż przedstacyjnego placyku. Postawiła kołnierz od 
wiatru, otuliła się płaszczem.
Murawski tymczasem, stękając, dźwigał po kolei najpierw obydwie walizy, 
później kuferki i tobół z pościelą, a na końcu przedmiot najcenniejszygramofon 
Pathe 
w hebanowej skrzynce nie z jakąś tam staroświecką tubą, ale z głośnikiem 
umieszczonym wewnątrz. Cmokał nad tym cackiem i nie mógł wyjść z podziwu, 
postawił je obok siebie na koźle i podczas jazdy przytrzymywał ręką.
Do rozległej wsi, zabudowanej drewnianymi niskimi domami, nie było 
daleko. Błotnisty trakt wiódł pod górę, wychodził na główną szosę, która 
skręcała w 
gęstwinę niebrukowanych uliczek, brunatnych ścian z grubych bali, 
powykrzywianych strzech i gontowych dachów.
Mała, nieforemna kobyłka mozolnie miesiła kopytami błoto, wózek chybotał 
się i skrzypiał, gdy koła wpadały w rozpadliny.
- Zełga - mruknął Murawski za siebie.
- Co takiego?
- Znaczy odwilż. Tutaj ludzie tak nie mówią, ale ja z innych stron. Tutaj kresy, 
kresy, kresy...
Nie odpowiedziała.
Murawski spojrzał ukradkiem do tyłu i zdziwił się, że jego pasażerka sięga po 
papierosa. Nie wiedziała, czy wypada go częstować takim damskim papierosem, 
cienkim, ze złocistym munsztukiem.
Zapaliła więc sama, z trudem trafiając na płomyk zapalniczki.
Nagle ściągnął lejce, tak że oboje o mało nie pospadali z siedzeń.
- Pani naczelnik patrzy! O tam, tam! Znowuż ona! - syknął, machając w 
kierunku szosy, do której właśnie dojeżdżali wśród burych zagonów z resztkami 
śniegu w bruzdach.
Szosa była przed nimi na wysokości wzroku.
Sina tasiemka, przepleciona przez równy szpaler topól, teraz nagich i 
posępnych, o czubkach karnie nachylonych siłą wiatru w jedną stronę. Od pnia do 
pnia, jak w dziecinnym teatrzyku cieni, przesuwała się powoli postać w długim 
futrze i kapeluszu z wielkim rondem, podobna do olbrzymiego ruchomego grzyba. 
Kilkadziesiąt metrów za nią, pykając i chrobocąc cicho, sunęło auto. Nad całym 
tym 
obrazkiem bezczelnie wschodził księżyc i migotał zza szaleńczo pędzących, 
przejrzystych chmur.
- Ordonka! - wyszeptał Murawski z namaszczeniem i z triumfem. - Patrz pani, 
sama, we własnej osobie. Ona teraz hrabinia. Ciągle przyjeżdża do męża, do 
Sołowicz. Czasem tym samym pociągiem co pani. Ponoć nawet mniej śpiewa, mówi, 
że tu powietrze lepsze niż w Warszawie, choć gnojem śmierdzi. Codziennie 
wieczorem idzie przed siebie tą szosą, dopóki może. Pieczołajtys, znaczy szofer 
z 
majątku, jedzie z tyłu i zabiera ją, jak się zmęczy.
Nawet szła w te zamiecie, co były po Trzech Królach, tyle że sam hrabia żgał 
za nią sankami, bo automobil by nie przeszedł.
- Stanowisko naczelnika urzędu pocztowego, przystawianie i odczytywanie 
pieczątki o takiej treści, przez pierwsze tygodnie wprawiało Milkę w poczucie 
dumy 
i niekłamanego zachwytu nad sobą.
Obowiązków pozornie miała mnóstwo, o wiele więcej niż na Poczcie Głównej 
w Wilnie, gdzie do niedawna była panienką z okienka. Tu wszystko robiła sama - 
przyjmowała listy i paczki, nadawała telegramy, prowadziła PKO, a także od 
szóstej 
rano do dziewiątej wieczorem łączyła rozmowy telefoniczne na 
dwudziestonumerowej centralce. Podlegał jej tylko jeden pracownik, listonosz o 
nazwisku Gruszka, cherlawy człowieczek mówiący potężnym basem.
Całe dnie spędzała za oszklonym kontuarem, pamiętającym jeszcze rosyjskie 
czasy, wystrojona w satynowy fartuch ze sztywnym białym kołnierzykiem, często 
godzinami sama w małej salce, bo klientów było niewielu. O piątej, po 
rozliczeniu 
listonosza, zakładała plomby na pancerną szafę, zaciągała kratę przed wejściem i 
wracała do mieszkania, izby z kuchnią na tyłach urzędu. Obok dwa duże pokoje 
zajmowała wdowa po poprzednim naczelniku, która jej prała i gotowała obiady, 
stary Murawski palił w piecach.
Wieczorami musiała nieustannie zerkać przez uchylone drzwi, czy nie spada 
klapka na centrali i ktoś nie żąda połączenia, w razie czego podbiegać, chwytać 
słuchawkę, wyciągać sznury, szukać odpowiedniego gniazdka. To podnoszenie co 
chwila oczu i zaglądanie w ciemną przestrzeń - z kanapy, od kuchni, znad 
umywalki 
- stało się nawykiem.
Spośród przypisanych sobie zajęć nie znała przedtem tylko pracy telefonistki, 
ale pudło centrali z rzędami żółto błyszczących gniazd i wtyczek oraz dumną 
nazwą 
”Bell” na mosiężnej tabliczce od razu pociągało ją bardziej od tępego 
przybijania 
datownika czy sortowania przesyłek. Kilka prostych czynności, których nikt jej 
nie 
uczył, szybko przeszło w rutynę. Gdy blaszka opadała z metalicznym trzaskiem, 
należało czym prędzej włączyć przewód, pociągnąć dźwigienkę klucza, zgłosić się 
do słuchawki, znaleźć gniazdko zamawianego numeru i zakręcić korbką, żeby 
wzywany mógł usłyszeć dzwonek. Rychło odkryła, że przy pomocy owego klucza 
może bezpiecznie podsłuchiwać rozmawiających. Brzydziła się tym bardzo i 
powstrzymywała, ale palce czasem same bezwiednie wędrowały ku dźwigience. 
Niebawem zresztą dano jej do podpisania urzędowe oświadczenie, że nigdy czegoś 
takiego nie zrobi - chyba w wypadku wyższej konieczności lub policyjnego nakazu.
Nieliczni abonenci dzwonili rzadko, najczęściej gmina do powiatu w 
Święcianach, nadleśnictwo do tartaku, kupiec Josel Beczkowicz do hurtownika 
Weckenglassa. Po południu - doktorowa Lewandowska do siostry bibliotekarki trzy 
ulice dalej.
Ale szczególny przypływ emocji towarzyszył dopiero otwieraniu się gniazdek 
numerów 18 lub 19, bo to zapowiadało coś nowego i podniecającego.
Obydwa należały do majątku Sołowicze. Pierwszy - folwark, drugi - pałac. 
Ręka jej drżała, gdy podnosiła wtyczkę, w gardle rosła wata, zatykający kłąb. 
Spodziewała się, że za chwilę usłyszy niski głos gwiazdy, chropowaty jak w 
piosence 
Dymek z papierosa, i będzie rozmawiać z Ordonką, spełniać jej życzenia - ona, 
taka 
panna Milka z urzędu pocztowego na głuchej wsi. Nigdy jednak tak się nie stało. 
Ordonka widać nie lubiła telefonować. Również do niej nikt nie dzwonił, zresztą 
Milka nie mogła o tym wiedzieć, bo w trakcie połączeń z Sołowiczami siedziała 
jak 
sparaliżowana, a klucz kojarzył się jej ze świętością, której szargać nie wolno, 
bo to 
oznacza grzech i straszliwą karę. Z majątku wołały same męskie głosy. Przed 
południem niecierpliwy, ostry, żądający łączenia z wójtem, bankiem kredytowym, 
sądem ziemskim, nie zaciągający po miejscowemu i nieuznający ”ą”. Jego 
właściciel 
nie pamiętał żadnego numeru i za każdym razem krzykliwie zamawiał tak: ”Proszę 
z wytwórnio forniru w Wilnie. Nie wie, gdzie? No, z tako mało fabryczko na 
Zarzeczu. Jeszcze nie wie?Jak idzie prawo strono Zarzecznej, skręca w Połocko na 
Belmont, potem jeszcze raz pod Żwirowo Górę, to już widać przy cmentarzu za tako 
olszynko wyrośnięto. Co, i dalej nie wie?” Inny był modulowany, przesadnie 
płynny 
i przesadnie staranny, z upodobaniem do obcojęzycznych zwrotów, jeszcze innym 
mówił stary człowiek; brzmiał ciężko, poszczególne wyrazy wypowiadane były z 
namysłem, przedzielone świszczącym oddechem. Na ich tle wyróżniał się głos 
dosadny, ale nie agresywny, formułujący oszczędne, jasne zdania, przy tym 
życzliwy 
i melodyjny, wręcz z własnym rytmem nieco innym, trochę bardziej podniosłym niż 
zwyczajny tok mowy. Ktoś, do kogo należał, musiał być elegancki, męski i czuły. 
Była przekonana, że należał do samego hrabiego Michała, tego od Michałowej 
miedzy i zgubionego serca, o którym śpiewała Ordonka. Telefonował zwykle 
późnym wieczorem do miejscowości znanych Milce z kronik towarzyskich 
„Tygodnika Wileńskiego” - do Juraty, Nieświeża, Zakopanego, Krynicy, ale także 
do 
dalekich miast - Mediolanu, Edynburga, kiedyś nawet do Ameryki.
Nie spała wtedy całą noc, czekając na połączenie.
W takich przypadkach wywoływała najpierw Wilno i specjalnie prosiła 
znajomą z międzymiastowej o ekstra Warszawę. Pewnego razu, gdy zamówił Paryż, 
telefonistka z Warszawy miała akurat wolną linię i złośliwie połączyła 
natychmiast, 
prychając: „Chciałaś, to masz!”, tak że Milka niespodziewanie usłyszała daleki 
głos 
francuskiej centrali i przerażona, z trudem przypominając sobie ze szkoły nazwy 
cyfr, sama musiała przesylabizować numer.
Hrabia Michał zadzwonił wtedy jeszcze raz po rozmowie.
- Dziękuję pani, że tak szybko, to był ważny interes. Pani jest bardzo miła. Jak 
pani na imię?
- Emilia - odpowiedziała po długiej sekundzie.
- Awłaśnie! Zupełnie się nie myliłem. Emilia, czyli Miła. Wprawdzie różnica 
jednej małej kreski nad literką, ale ja nie jestem aż taki skrupulatny.
Do niczego nie tęskniła, nie potrafiła roztkliwiać się nad sobą ani rozważać 
swego miejsca w nurcie istnienia. O przeszłości myślała rzadko, przyszłość była 
logiczna i uzasadniona, tylko los nieobliczalny. Ale po co zaprzątać sobie głowę 
losem, skoro i tak nic go nie odmieni? Im mniej w nas wyobraźni, tym łatwiej żyć 
na 
naszym głupim świecie. Dlatego dni, podobne jeden do drugiego jak sztachety w 
płocie otaczającym pocztowy domek, upływały jej prędko, a momentu, w którym 
całe otoczenie uznała za własne i przyjazne, nawet nie zauważyła.
Przez pierwsze tygodnie obracała się w kręgu trojga osób. Kurzyńska, wdowa 
po poprzednim naczelniku, pochylona Litwinka, żółta jak świeca, wciąż przeżywała 
śmierć męża. Zmarł trzy miesiące temu, na wściekliznę, podrapany przez 
niedobitego lisa. Milcząc, stawiała jedzenie, swoje przepyszne korkucie i 
korkony, a 
jeśli cokolwiek mówiła, to tylko o tym, jak się męczył w ostatnich dniach, jak 
wył z 
pragnienia i wypijał wiadra brzozowego soku, który znosili mu ludzie ze wsi. Na 
podwórzu leżała jeszcze nieuprzątnięta pryzma słoików i butelek. Murawskiego 
Milka nie lubiła. Okazał się zły i cyniczny, z wiecznie wykrzywioną gębą. 
Wpychając 
żagarki do pieca, klął szpetnie i opowiadał najgorsze paskudztwa, o kim tylko 
popadło. Pochylała się wtedy nad biurkiem, stukała liczydłami, udawała, że nie 
słucha.
Najwięcej czasu spędzała w towarzystwie Gruszki.
O świcie, kiedy ze stacji przywożono worek z pocztą, I po czwartej, kiedy 
listonosz wracał z rejonu. Gruszka swoim basem, od którego latały deski w 
ścianach, 
gadał nieustannie i w sposób niepohamowany. Podobno idąc samotnie przez las do 
Pusłowa albo na Kolonię, nie mógł wytrzymać i gadał do własnej torby. Zgodnie z 
tym, pod czyj adres przychodziły listy sortowane rano, dowiadywała się całych 
rodzinnych historii - o śmierciach i porodach, kto jak ma w domu i co je, o 
miłościach, zdradach, pijaństwach, zarobkach - i to przynajmniej do drugiego 
pokolenia.
Któregoś dnia, otwierając okno, zobaczyła Gruszkę w trakcie czynności 
zawodowych. Akurat wyszedł z poczty i stanął przed furtką sąsiadki z 
naprzeciwka:
- Pani Ganiewiczowa! - wrzasnął, wymachując kartką, aż chmara wróbli 
sfrunęła z jabłonki.
- Od Poldka! Piszy, że póki co nie przyjedzi, bo jemu urlopu nie dali. Alie na 
Wielkanoc to już na pewno dadzo. A tak to zdrowy, owszem, i robota dobra u 
niego! 
Idź ty! Skatina, job twoju mać! - fuknął na czarnego kundla, który sadził do 
ogrodzenia, szczerząc kły.
Przeszedł potem dwa zabudowania dalej i grzmiał z ulicy:
- Pani Kolendzina! Pani Kolendzina! Od męża!
Nareszci odezwał sień, łachadojda jedna! Ciekawość, ile on teraz piniędzy 
przyszli!
Po miesiącu Milka dostała pierwszy list od Mieczysława. Niebieska koperta z 
pieczątką ”Grudziądz” i jej nazwiskiem, pięknie wystylizowanym zielonym tuszem, 
długo leżała nietknięta. Dopiero wieczorem, zamykając rejestry i księgę 
przesyłek, 
rozcięła ją linijką.
Złożony papier kancelaryjny, znajome, jakby dziecinne pismo, ślady błędów 
starannie wydrapanych żyletką. Pierwsze słowa ”Emiluniu Moja Kochana”, a potem: 
”Na wstępie zawiadamiam, że myśmy już wrócili z poligonu zimowego i wszystko 
dobrze poszło, tylko trzech z mojej kompanii na izbie chorych i koń jeden 
ochwacony, ale nie nasz”. Dalej Mieczysław pisał o jakimś marszu nocnym, 
prowadzeniu elewów ”na flankie enpla”, gdzie wyprzedzili wszystkich innych, za 
co 
otrzymał pochwałę i dowódca wymienił go w rozkazie. ”Teraz to już na pewno 
dadzą mi wachmistrza i etat i wtedy będę mógł Moją Złociutką Pannę Emilunię 
rączki prosić, bo wtedy już będę mógł się ożenić”. Kończąc, poprosił także, aby 
panna Emilunia ”jak podniesie oczki do nieba”, nie patrzyła na gwiazdy, tylko na 
księżyc, bo gwiazd jest wiele, a księżyc jeden, tak jak on, Mieczysław, który 
mocno 
kocha daleko w Grudziądzu.
Na papierze znać było kilka wybrzuszeń po wyschniętej wilgoci - jak zawsze 
pokropił list wodą kolońską. Westchnęła i pomyślała o nim ciepło. Biedny, 
zaharowany, powtarza się, już chyba trzeci raz pisze o tych gwiazdach i 
księżycu. W 
skrytości ducha modliła się jednak, żeby mu prędko nie dawali i tego awansu, i 
etatu.
Postanowiła odpisać. Zamiast prasować bluzki, których sterta czekała w 
koszu koło szafy, zasiadła nad pustą kartką. Przesiedziała tak równo godzinę, 
słyszała, jak zegar u Kurzynskiej bije ósmą, i w końcu napisała krótko do matki 
i 
siostry.
Zaklejając kopertę, odruchowo zajrzała do ciemnego wnętrza urzędu i 
zobaczyła opadającą klapkę. Dzwoniły Sołowicze. Hrabia Michał zamówił Lwów, 
hotel ”Europejski”, nie pamiętał numeru, był zdenerwowany.
Po rozmowie blaszka spadła jeszcze raz.
- Nie wiem, jak mógłbym się pani odwdzięczyć - zadźwięczało w słuchawce 
miękko i głęboko.
- Przedtem czekałem nawet po kilka godzin, a pani załatwia to tak szybko. 
Pewnie wszyscy na linii ulegają czarowi pani głosu. Pani ma piękny głos.
Postanowiła być rezolutna i bezpośrednia.
Dobrze, że nie widział, ile ją to kosztowało - małych kropel potu na czole i 
zarumienionych policzków.
- A pan to chyba bardzo lubi ładne głosy.
Roześmiał się.
- Wie pani, z głosami jest różnie. Ten sam może zabrzmieć wspaniale w 
wielkiej sali, robi wrażenie, kiedy dociera do wielu ludzi, i zupełnie inaczej w 
zwykłym życiu, w domu. Powiedziałbym, wtedy dopiero brzmi naprawdę.
- Pan chyba woli dom. Zamiast wyjeżdżać - telefonować. Ja bym robiła 
odwrotnie. Gdybym mogła, nawet bym nie tknęła telefonu.
- Mnie się znudziło. Wszędzie jest tak samo, a poza domem jestem tylko 
mężem swojej żony.
Tu przynajmniej fornale mają jeszcze przede mną jakiś respekt.
- Kpi pan sobie.
- Czy pani jest ładna?
- A pan?
- No, dobrze, dobrze... Ale też pani czupurna!
Czy wobec tego pozwoli mi pani od czasu do czasu do siebie zatelefonować?
- Mam zabronione prywatnie rozmawiać.
Ktoś napisze skargę, i co?
Długo nie spała. Myślała o mężczyznach i przypomniał jej się Edmund. 
Postawny, w sile wieku, ujmujący. Przyjeżdżał do Wilna za interesami, kilka razy 
dziennie bywał na poczcie. Odbierał, nadawał, telegrafował. Nie znała nigdy 
przedtem siły zauroczenia i uległa, jak w filmowym romansie. Spotykali się w 
hotelowych pokojach, nie tylko na całe noce, ale też w ciągu dnia, na pół 
godziny, 
kwadrans, przerwę obiadową. Drapieżnie, łapczywie, im krócej, tym namiętniej. 
Wybiegała na ulicę zdyszana, czerwona ze wstydu, unikając wzroku recepcjonistów.
Kiedyś pojechała z nim do Łodzi. Matce skłamała, że razem z Lilką wybierają 
się do przyjaciółki w Rudziszkach. Była potem koszmarna granda, bo matka w tym 
czasie spotkała Lilkę na Bonifraterskiej, koło kościoła. Dziwne rozstanie 
nastąpiło 
nagle. Bez płaczu, raczej z poczuciem ulgi.
Leżeli na tapczanie w łódzkim służbowym mieszkaniu Edmunda. Patrzyli w 
sufit, milczeli. Edmund palił papierosy ”Egipskie”, dające dym wonny jak z 
fajki, 
strząsał do popielnicy postawionej na kołdrze, zbierał i ważył coś w sobie. 
Wreszcie 
przemówił:
- Kocham cię. Mógłby to być tak zwany zwrotny moment w życiu. Ale mój 
teść ma trzy fabryki włókiennicze i sklepy w pięciu miastach. Ja jestem jego 
dyrektorem handlowym. Inni w takich sytuacjach popełniają samobójstwo. Ponoć to 
dzisiaj modne, gazety tak piszą. Ja nie popełnię.
Wzruszyła ramionami.
Pod wieczór odprowadził ją na dworzec, wykupił miejsce w sleepingu.
Po kilku dniach przyjechał spedytor z przesyłką - hebanowym gramofonem 
firmy ”PatheParis”.
Jeszcze przez jakiś czas bała się, że jest w ciąży, potem wszystko minęło. Pół 
roku później czyjaś tajemnicza ręka wyniosła ją, jedną z wielu szeregowych 
pracownic, do stanowiska naczelnika poczty z trzykrotnie wyższą pensją. 
Mieczysław nie wiedział o Edmundzie. Żaden mężczyzna nie może wiedzieć 
wszystkiego.
Każdego wieczoru po dziewiątej wyłączała centralę, a potem na palcach, jakby 
bojąc się, że ktoś ją podejrzy albo usłyszy, zabierała z gablotki pisma 
przeznaczone 
do sprzedaży. Trochę nudną ”Kobietę Współczesną”, elegancki żurnal ”Pani” na 
wykwintnym papierze, w cenie całych trzech złotych, ”Światowid”, magazyn z 
kolorowymi fotografiami na okładce. Nastawiała prymus, robiła herbatę, podjadała 
łyżeczką różane konfitury i przewracała stronice czubkami paznokci, aby nie 
zostawić śladów.
Kapelusze, suknie, ogłoszenia domów mody wywoływały u niej dreszcze 
podniecenia. Stawiała przed sobą lustro, odchodziła dwa kroki, ćwiczyła ułożenie 
głowy, kształt sylwetki i wyobrażała sobie, w czym byłoby jej najbardziej do 
twarzy. 
Może suknia trotteur, wysoko zapięta, z potrójną plisą, długie rękawy wykończone 
haftem, do niej kapelusz z rafii koloru corail? Nie, nie - lepiej mały cloche z 
tafty 
haftowanej, główka naszyta torsadą ze słomki picoti Lekko wysunęła do przodu 
prawe ramię, śmiałym ruchem zaokrągliła łuk biodra, spojrzała w bok, niby 
pozując 
do zdjęcia, żeby oczy wydawały się wielkie i zamglone jak u Glorii Swanson.
Tak, tak - lepsza ta dopasowana z czarnego marocain z rękawkami trzy 
czwarte, przybrana cyklamenem i haftowana w kwiaty o ciemniejszym odcieniu, na 
nią płaszcz z czarnej fulgurante i czarny tok!
Nie, nie - za poważnie, chociaż pasuje do jasnych włosów. Nie.
Zakręciła się jak w tańcu, roześmiała do siebie.
Najlepiej - prosta beige i tok z deseniowego krepdeszynu. I jeszcze kostium z 
velourschiffon z bardzo wąską spódnicą, śmieszny kapelusz do automobilu 
paryskiej 
firmy ”Elian” i fikuśna torebka z lusterkiem wyciąganym wstążeczką.
Chciałaby mieć to wszystko naraz. Nazwy wytwornych firm - ”Bonheur des 
Dames”, ”Madame Henriette” - czy luksusowych pudrów i szamponów „Creme de 
Beaute Liberte”, mydła ”Benedictis de Soulac” robiły wrażenie, lecz nie wpędzały 
w 
kompleksy. Przeciwnie - jakoś utwierdzały w przekonaniu, że życie ma sens, skoro 
jest do czego dążyć.
Kochała ten papierowy luksus, dodawał jej skrzydeł, jakaś jego niewielka 
cząsteczka mieściła się przecież w jej skromnych możliwościach. Dla kaprysu 
sprowadziła sobie za zawrotną cenę pięćdziesięciu złotych modne perfumy 
”Habanita”, pachnące tropikalnym deszczem, i wełnę ”Madame Dubarry”. 
Sprowadziła też więcej płyt do patefonu. Przyszły w dużej, ciężkiej paczce, 
poowijane pluszem, żeby się nie potłukły.
Najbardziej uwielbiała męskie głosy, matowe, wypełnione tęsknotą. Astona, 
Faliszewskiego, chóru Dana, piosenki Żabczyńskiego i Bodo. Melancholijne tony 
harmonii, rzewne skrzypce, niesforne saksofony i trąbki. Podbiegała do hebanowej 
szafki, raz po raz nakręcała sprężynę, zmieniała płyty i zastygała na łóżku z 
zamkniętymi oczami. Przez każde trzy minuty bezgranicznie wierzyła, że 
wzruszające słowa, płynące z głośnika, to autentyczne przeżycia tych pięknych i 
nieszczęśliwych mężczyzn. Zastanawiała się, co ona odpowiedziałaby na wszystkie 
te miłosne skargi i wyrzuty, niesione straceńczym rytmem tanga. Słuchała także 
Ordonki. Doskonale rozumiała barwę i smak jej głosu. Od nut najwyższych - 
ćwierkającej naiwności dziewczątka, przez entuzjazm szczęśliwej kochanki w 
radosnym, ulubionym Jeśli kochasz mnie, to zrozumiesz mnie”, po rejestry 
najniższe 
- odrzucenie, gorycz, samotność. Jak w życiu.
Podczas takiego patefonowego koncertu nieoczekiwanie dowiedziała się, jak 
wygląda hrabia Michał. Otworzyła numer ”Światowida” i na stronie doniesień ze 
sfer artystycznych, tuż obok fotografii Marii Gorczyńskiej w Lecie Rittnera, 
dostrzegła zdjęcie podpisane: ”Hanka Ordonówna wraz z małżonkiem dokonywa 
otwarcia ochronki dla sierot na wileńskich Śnipiszkach”. Ona na pierwszym 
planie, 
w żakiecie bramowanym czarnym futrem. On z tyłu, koło księdza z kropidłem, 
pochylony, grający wielkie zainteresowanie i przejęcie. Jeszcze młody, nie taki 
wysoki, jak sobie wyobrażała, o zbyt pełnej sylwetce.
Ale twarz niebrzydka, choć okrągła, wysokie czoło, wypielęgnowany wąs, 
głęboko osadzone oczy, chyba ciemne.
Płyta zatrzymała się, chromowane ramię z igłą, zgrzytając, zjechało do środka. 
Nie zwróciła uwagi, gorący prąd przeszedł przez jej ciało. A gdyby tak...
Chwyciła lustro. Przecież jest ładna, tylko szyja za krótka, nos trochę za 
gruby. 
Mimo że zaraz szła spać, odruchowo odkręciła szminkę i zaczęła malować usta. 
Gdyby tak... dla samego upiększenia życia, z góry bez nadziei na cokolwiek 
więcej...
Nie umiała marzyć. Jej marzenia to były plany, projekty, które mogły się udać 
lub nie. Teraz odczuła nagle powiew dalekiej podróży i ujrzała siebie obok 
niego, 
wielką salę pełną pań i panów, splecionych w drapieżnym slowfoksie, 
ugrzecznionych kelnerów, stoliki nakryte śnieżnymi obrusami.
Wprawiło ją to w tak dobry humor, że kiedy opuściła koszulę i przed snem 
myła się w miednicy, podśpiewywała sobie błazeńsko:
No i jakże się tu dziwić, że błądziłam i zbłądziłam, I pod miedzą Michałową 
biedne serce że zgubiłam, Zgubiliśmy je oboje wśród rumianków i wśród mięty, 
Lecz 
ty tego nie zrozumiesz - bo to sprawy nie dla świętych.
Studzienna woda chłodziła rozpaloną skórę i przywoływała do porządku, ale 
Milka, wycierając się, nuciła dalej:
Gwiazdy gdzieś się pochowały i utonął księżyc wstawię... a na koniec dodała 
od siebie, strojąc miny do lustra:
I utonął księżyc w stawie - Mieczysławie, Mieczysławie!
Gdy odsłaniały się gniazdka numerów 18 lub
19, coraz częściej słyszała głos hrabiego Michała.
Telefonował teraz wiele razy, także przed południem, w gospodarskich 
sprawach - do fabryki osi, garbarni, urzędu mierniczego oraz podobnych 
instytucji.
Rozmawiali coraz dłużej i coraz swobodniej.
- Strasznie pan zapracowany! - zadrwiła kiedyś poufale. - A gdzie ten, co 
przedtem pana wyręczał?
- A, Błasiak, pan administrator. Dawniej by się ładnie powiedziało: ”ekonom”. 
Gdzież mu tam do telefonu! Wszędzie piechotą by chodził.
- Widać bardzo groźny pan dziedzic. Służba się tak pana boi, że sam pan 
pewnie musi doglądać i świnek, i krówek, i kurników.
- Za to pani nic a nic się nie boi.
- Bo nie jestem pana dziewczyna od krów.
- Byłoby mi bardzo przyjemnie.
- Impertynent! Pogniewam się i w ogóle nie będę łączyć. A swoją drogą, jaki 
pan musi być paradny! Pan dziedzic z widłami idzie za chlewiki!
Po porannej kawie!
- Oooch! Nie prowadzę takiej hodowli. Zaręczam pani, że żadnej świnki u 
mnie w majątku nie ma. No, może jedna by się znalazła - zapewnił ze śmiertelną 
powagą. Zapytał też, czy mógłby jeszcze dzisiaj zadzwonić.
- Rozmowa z panią to czasem jedyna przyjemność. Prawdziwy uśmiech w tej 
tu... trupiarni.
Nieraz szukam pretekstu... - w głosie zabrzmiała jakaś niewyraźna nuta.
- Lepiej nie... Niech pan już więcej nie dzwoni.
Płonęła. Na resztę dnia oddzieliła ją od świata gruba, szklana ściana. 
Sprzedawała jakieś znaczki, łączyła rozmowy, wypełniała rejestry. Wszystko tak, 
jakby robił to ktoś inny, a ona przycupnęła obok, zdrętwiała i głucha. Gruszka 
długo 
plótł sprośne rzeczy o starszej córce Szarejków, co mieszkają za posterunkiem 
policji. 
Zupełnie nic z tego nie zapamiętała. Nie można tak, nie można! Trzeba się 
otrząsnąć, 
być obojętną. Zawsze trzeba być obojętną!
Nocą wiał wiatr, szeleścił nagimi gałązkami.
Leżała skulona, wsłuchana w natarczywe bicie serca.
Wielki księżyc jak rude kocisko łasił się do okna, a ona poczuła miękkość 
swego ciała, gładkość ud, gęsią skórkę na piersiach, które wymykały się z rąk.
Zdawała sobie sprawę, że to grzeszne, nieprzyzwoite, ale nie mogła się 
oprzeć...
Potem, spłoszona, nerwowo wygładzała pogryzioną poduszkę, czym prędzej, 
po ciemku, myła ręce w wiadrze, jakby Gruszka stał gdzieś niedaleko, widział 
wszystko i słyszał, i jutro miał rozpaplać po całej wsi.
Hrabia Michał zadzwonił nazajutrz w południe.
- Przecież prosiłam, żeby nie...
- To publiczny urząd. Każdemu wolno zatelefonować.
- Wobec tego słucham, proszę, jaśnie panie.
Klienci czekają.
- Co pani dzisiaj taka oficjalna i nieprzystępna? Ooo... może zakochana? Na 
pewno tak!
- Może tak, może nie. W panu na pewno nie.
Nie będę z panem rozmawiać, niech kto inny telefonuje z Sołowicz.
- Ohoho! A skąd ja wezmę takiego odważnego zastępcę?
- Skąd? A choćby ten młody człowiek, który odzywał się kilka razy. Na pewno 
byłby sympatyczniejszy od pana.
- Desmond? - zaśmiał się, mocno ubawiony.
- Kuzynek Desmond na przymusowym urlopie dziekańskim? No, on byłby 
dla pani z pewnością milszy ode mnie, a jaki rozmowny! Powiem pani w sekrecie: 
to 
lala! - wyszeptał konfidencjonalnie.
- Lala?
- No, lala. Nie rozumie pani? Desmond, tak naprawdę w metryce: Damazy. 
Wie pani, przejeżdżałem dzisiaj przez wieś i strasznie ciągnęło mnie na pocztę, 
żeby 
panią wreszcie zobaczyć. Prawie już chciałem zatrzymać samochód, ale 
powiedziałem sobie: nie. Jednak - nie. Teraz jeszcze - nie.
Tymczasem wiosna szła wielkimi krokami, wcześniej niż co roku. Słońce 
nabierało złocistego blasku, rozmokła ziemia schła i parowała surowizną.
Na krzakach porzeczek w ogródku przy poczcie pojawiła się zielona mgiełka.
Nocami śniły się Milce sukienki. Całe chmury, kłęby, kaskady rozwianych, 
furkocących krep, jedwabiów, organdyn, żorżet. Kolorowych, gładkich i 
wzorzystych, szumiących i szeleszczących na niebie od horyzontu do horyzontu. 
Otwierała oczy i z błogim uśmiechem myślała o zakupach, przymiarkach, o 
bławatnych magazynach czekających już na nią przy Wielkiej i Niemieckiej.
Jednego z takich poranków, gdy przez otwarte okno wpadały potoki światła i 
świeżości, że trudno było wytrzymać w czterech ścianach - zadzwoniło Wilno. 
Nieznany kobiecy głos poprosił Sołowicze.
Dziwny niepokój zatrzepotał jej w piersiach, ręka nieświadomie opadła na 
ebonitową kulkę - zakończenie klucza. Wstrzymała oddech, zawahała się chwilę i 
pociągnęła dźwignię. Rozejrzała się przy tym lękliwie, choć Gruszka już wyszedł 
z 
listami, a urząd był jeszcze nieczynny.
- Oszalałaś? Przez telefon? - usłyszała znajomy głos, zmieszany, przyciszony. 
Na pewno pochylał się teraz nad aparatem i zasłaniał, czym się dało, usta i 
słuchawkę.
- Ależ Pusia dowiedziała się wczoraj z radia, że Baba Jaga odleciała na miotle 
daleko, daleko.
A Pusia tęskni do swojego Misia baldzio, och, jak baldzio... - krygowała się 
tamta cienko i piskliwie.
- Na litość boską! Nie rób tego więcej.
Przecież prosiłem, nigdy przez telefon!
- A czy Miś mocno tęsknił do swojej Pusi?
- Ogromnie. Tęsknił.
- To kiedy Miś przyjedzie? Przecież Baba Jaga daleko, a Pusi tak trudno 
wytrzymać siamej...
- Naturalnie, że przyjadę. Jutro, pojutrze, jak zawiadamiałem.
- To niech mój Miś wstąpi do tego jubilera koło Ostrej Bramy. Takie malutkie 
kolczyki. Śliczne, z brylancikami jak główka szpileczki. Pusia kazała odłożyć na 
Misia nazwisko. Misia tak często nie ma,
Pusia tak długo musi czekać, tak tęskni, wtedy głaszcze i całuje zabaweczki od 
niego.
Bądź obojętna! Bądź obojętna! - kołatało jej w skroniach. Czy ktoś jeszcze o 
tym wie? Niby śmieszne, w sam raz na jęzor Gruszki, a przecież wyraźnie poczuła 
smagnięcie upokorzenia. Zemści się, powie listonoszowi, cała gmina zaraz będzie 
wiedzieć, a potem i dalej. Ale właściwieniby dlaczego?
Nie, to podłe. Dawno wypróbowała najlepszy sposób na wszelkie 
niepowodzenia - udawać, że nic się nie stało. Nawet przed samą sobą, nawet 
kłamstwem, za wszelką cenę.
Wstała, przejrzała się w lusterku, podciągnęła żaluzje. Był dzień targowy, 
zaraz mogli nadejść ludzie. Czekał jeszcze na nią list od Mieczysława.
Przyszedł wczoraj, zapomniała o nim zupełnie.
Mieczysław miał pretensje, że nie pisze.
„Pewnie Złociutka Panna Emilunia co innego ma do roboty jak wyczytywać 
moje pisanie. Ale jeżeli Panna Emilunia musi pracować dużo, to niech nie martwi 
się, 
ponieważ u mnie pracować nic nie będzie, bo wachmistrz ma więcej jak 250 zł oraz 
dodatek na żonę”. Wspominał też o jakimś mieszkaniu w koszarach po zwolnionym 
ze służby konowale, które sobie upatrzył, niedługo każe wybielić i które ”tylko 
kobiecej rączki czeka”. Pod koniec Milka przeraziła się trochę: ”Dostałem trzy 
dni 
urlopu na Wielkanoc i może też przyjadę, jak Kochana Panna Emilunia zgodzi się, 
bo 
posiadam bilet kolejowy bezpłatny do końca kwartału i trzeba porozmawiać o 
ślubie 
i o weselu”.
Przy wtórze mandolin orkiestry Golda odpisała, że żałuje, ale ”niestety, nie 
ma gdzie przyjąć Mieczysława”, a święta i tak zawsze spędza z matką i siostrą.
Pod wieczór zadzwonił hrabia Michał.
- Chciałem tylko pani powiedzieć, że muszę wyjechać na krótko - mówił 
spokojnym głosem.
Odpowiedziała również tak jak zwykle:
- A co to, ja ciotka pańska jestem, żeby się pan przede mną opowiadał? Niech 
pan jedzie, mnie nic do tego.
- Będzie mi smutno bez pani. Myślałem, że pani może trochę też.
- Mnie nigdy nie jest smutno.
- Postanowiłem sobie, że po powrocie, we środę albo we czwartek, przyjadę 
do pani. Muszę panią wreszcie poznać, zobaczyć. Ciągle tylko się domyślam, jaka 
pani jest, po każdym słowie, tonie głosu. Telefonuję specjalnie, żeby się 
domyślać, i 
za każdym razem domyślam czego innego. Korciło mnie już, czyby nie podpytać 
Gruszki, ale ugryzłem się w język. To nie tak. Pani to moja piękna tajemnica, i 
tylko 
moja. Mam też dla pani niespodziankę, więc będę na pewno.
Zrobiło jej się gorąco, czekała, żeby już skończył, nie wiedziała, co 
powiedzieć.
- A jak tam pan sobie chce - wybąkała, nadrabiając miną.
W Niedzielę Palmową poprosiła Murawskiego, żeby ją zawiózł na sumę do 
Horobli. Przed kościołem kłębił się tłum, parskały konie, stali sprzedawcy palm, 
także tych wielkich, wyższych od dorosłego człowieka, powiewających wstążkami i 
kolorowych aż do bólu oczu. Dziewczęta piszczały, chłopcy gonili je z 
wierzbowymi 
witkami. Do niej też wyskoczył spomiędzy kramów mały chłopak, uderzył ją lekko 
kilka razy gałązką po butach, a potem zdjął czapkę i wyrecytował zgonionym 
dyszkancikiem:
- Wierzba biji, nie zabiji, za sześć noc Wielkanoc!
Uśmiechnęła się, pisnęła, jak należało, dała mu dwadzieścia groszy. Potem 
kupiła małą palemkę z bazi, zielonego bukszpanu i bibułkowych kwiatków. Weszła 
do kościoła, usiadła po lewej stronie, między kobietami w kubrakach i 
pstrokatych 
chustkach.
Nie mogła skupić się na pieśniach, modlitwach, uroczystym kazaniu. Do 
czego to doprowadzi?
Kim być? Czy drugą kochanką, przelotnym flirtem, a może kimś więcej, jeśli 
będzie umiała to sobie wywalczyć? Lubiła ryzykować, lubiła grać z losem.
Nie miałaby nic przeciwko takiej przygodzie i potrafiłaby pokierować nią, aby 
zostały zachowane rozsądne granice. Tak, tak, uczucia też. Co to za sens, bez 
uczuć? 
Tyle, że uczucia wybuchają i gasną, a żeby żyć, zawsze musi być rozsądek. Czas 
płynął niezauważalnie, coraz częściej uświadamiała sobie, że coś się zużywa, 
spala 
bezpowrotnie, jak suche szczapy w piecu.
Wracali do domu wczesnym popołudniem.
Powietrze przenikały już coraz silniejsze fale ciepła.
Można było zapomnieć o sobie i bez końca patrzeć na pola pokryte 
zielonością, daleką ścianę lasu, z której słońce pomarańczowo wyświecało 
pojedyncze pnie.
- Pani naczelnik, znowuż ona! - warknął Murawski z kozła, ciskając 
niedopałek. - Toć to samo cholerne szczęście, tak co i raz spotykać panią 
hrabinie!
Wychyliła się i daleko, w perspektywie szosy, zobaczyła idącą naprzeciw białą 
figurę w wielkim kapeluszu. Za nią powoli jechał powóz, stangret drzemał, oparty 
na bacie sterczącym do nieba. O czym myśli, kiedy codziennie idzie tak przed 
siebie? 
Czy coś wie, czy podejrzewa? A może jest ponad całą małością świata i myśli o 
takich rzeczach, które jej, Milce, nie mieszczą się nawet w głowie? Może nuci 
własne 
piosenki albo układa nowe? A może nic nie myśli - tylko liczy kroki?
Postać zbliżała się coraz bardziej i już wyraźnie było widać białą pelerynę i 
biały kapelusz z błękitną taśmą. Czy powinna się ukłonić, a może zagadać, że 
piękna 
pogoda, żeby usłyszeć od niej choć dwa słowa? Nie, nie, nie zdobyłaby się na to. 
Postanowiła tylko dyskretnie spojrzeć jej w twarz. Z niedającą się wytłumaczyć 
ciekawością porównać to, co żywe, z martwymi zdjęciami z gazet i płytowych 
kopert. Była tużtuż.
Promienie słońca padały ukośnie, Milka musiała przysłonić oczy. Zobaczyła 
tylko kapelusz płonący złocistą aureolą, a pod nim, zamiast twarzy, głęboką, 
bezkształtną czerń, zamkniętą wymodelowanym obrysem ronda.
Przez cały poniedziałek nie mogła usiedzieć na miejscu. Zwyczajne czynności 
denerwowały ją tak, że chciała wyjść i trzasnąć drzwiami. Strofowała ludzi przy 
okienku, Gruszkę zbeształa za brudne łapska i nieczytelne wpisy do dokumentów. 
Wreszcie zdobyła się na odwagę i telefonicznie wyżebrała u dyrekcji wolny dzień, 
wymyślając sto najdramatyczniejszych powodów.
Wcześnie rano pojechała do Wilna i tam, u najdroższego fryzjera na ulicy 
Zamkowej, zrobiła sobie trwałą ondulację, płacąc całe czterdzieści dwa złote. 
Nie 
wstąpiła nawet do matki, wróciła ostatnim pociągiem. W nocy wysprzątała 
mieszkanie i urząd, a właściwie wymyła pachnącym mydłem wszystko, co się do 
tego nadawało.
Nie wiedziała, jak się ubrać. Spędzało jej to sen z oczu, ale w końcu 
zdecydowała, że będzie w nowej szarej garsonce, z narzuconym na wierzch 
służbowym fartuchem.
W środę pracowała jak automat, co jakiś czas podnosząc wzrok do okna i 
ciągle nasłuchując, czy nie nadjeżdża. Nie nadjechał. Tak samo było w Wielki 
Czwartek. Kurzyńska chodziła na palcach, nawet Gruszka milczkiem wyniósł się do 
domu. Leśniczemu, spotkanemu przed pocztą, natychmiast obwieścił, że 
”naczelniczka” albo zachorowała, albo,jakaś prawdziwa tragiedia wydarzyła sień”.
Rano w Wielki Piątek nadszedł ekspres z Grudziądza. Tym razem bez 
wymyślnej kaligrafii na kopercie. Mieczysław donosił niechlujnym, pełnym kleksów 
i skreśleń pismem, że powiedziano mu, iż żadnych awansów ani etatów w tym roku 
nie będzie, i to, o czym myślał co dzień przez dwa lata i o co modlił siew każdą 
niedzielę, prysło jak mydlana bańka. ”Zostało tylko, proszę Kochanej Panny 
Emiluni, 
żeby wziąć rewolwer służbowy nagan, lufę do gęby włożyć i pociągnąć za cyngiel, 
bo dosyć takiego psiego życia mam, bo ile ja od Panny Emiluni cierpliwości 
wymagać mogę”.
Czytanie przerwał jej warkot motoru. Szybko zgniotła list, wrzuciła do 
wiadra. Samochód zajechał na pocztowe podwórko, zatrzymał się, zza kierownicy 
wysiadł hrabia Michał. Podniósł pokrywę kufra, wyjął z niego płaski, zamknięty 
koszyk i wszedł do urzędu. Taki sam jak na zdjęciu, tylko w długim, jasnym 
płaszczu. Twarz jeszcze przyjemniejsza, szczere oczy. Wstać czy siedzieć? Prosić 
do 
mieszkania?
Częstować herbatą albo może papierosem? Prosić, żeby usiadł? Gdzie? O 
czym mówić?
Stał nieruchomo, z koszykiem w ręku. Bezradnie patrzyła to na niego, to na 
drzwi, przez które w każdej chwili mógł wejść jakiś interesant.
- Dzień dobry. Czy pani Mila? - zapytał uprzejmym głosem, mocnym i 
naturalnym, ale całkowicie obcym, jakby słyszanym pierwszy raz. - Przywiozłem 
pani ryby na święta. Gdzie postawić, tu czy w kuchni? - Przez moment uśmiechał 
się 
grzecznie.
- Niestety, czas na mnie. Przykro mi, ale muszę już jechać.
Skinęła głową, wygładziła niewidoczne fałdy na żakiecie.
Hrabia dotknął kapelusza, przyjaźnie uścisnął jej bezwładną rękę i wyszedł.
Zerwała się gwałtownie. Zobaczyła tył odjeżdżającego auta, przypominający 
poły czarnego fraka, z kołem zapasowym jak wielki, błyszczący guzik. Ciężko 
podeszła do stołu i otworzyła kosz.
Wewnątrz wiły się w konwulsjach cztery dorodne szczupaki.
CzernikowoOlsztyn, luty 2002
Wieczór autorski Gruby chodnik na korytarzu i miękkie obicia pierwszej klasy 
tłumiły stukot kół. Do przedziału wpadało rozkołysane, pastelowe światło późnego 
popołudnia, pomarańczowe cętki skakały po oparciach pustych siedzeń naprzeciw, 
jak iskry migotały w lustrze umieszczonym pod siatką na bagaże, podpalały 
zdobiące wnętrze fotografie zakola Menu koło Kitzingen i śnieżnych czap masywu 
Zugspitze.
Przytulił policzek do podgłówka przesiąkniętego kolejowym swądem. Za 
oknem w nerwowym, metalicznym rytmie umykały ścierniska ze słupami pyłu, 
gęste parawany świerków zmęczonych długim latem, czasem mniejsze lub większe 
tafle jezior o toni tak ciemnej, jakby odbijało się w nich to, co najczarniejsze 
w niebie. 
Było gorąco. Podmuchy powietrza uderzające w twarz niosły kwaśny posmak dymu 
z parowozu.
Niezbyt już świeżą chustką otarł pot z czoła i skroni, wyjął okulary, usiłował 
czytać. Oczy piekły jednak ze zmęczenia, litery tańczyły. Znudzonym ruchem 
odłożył więc kupione na monachijskim dworcu szeleszczące numery ”Neue 
Rundschau” i ”Literarische Welt”, które, prawdę mówiąc, zdążył już dokładnie 
przestudiować w czasie wielu godzin podróży, okulary wsunął do etui z wężowej 
skórki i wyszedł na korytarz.
Wagon był pusty. Jeszcze do pierwszej i drugiej polskiej granicy słyszał 
szmery głosów dochodzących z dalszych przedziałów, potem został zupełnie sam w 
pędzącym pulmanie, pełnym pluszu i aksamitów, szlifowanego szkła i 
polerowanego mosiądzu, na swój sposób pięknym wyśmiewaną dziś elegancją z 
czasów cesarza. Dziwna wyprawa. Do prowincji leżącej za dwoma granicami obcego 
kraju, jakby w innym świecie. Przypomniał sobie nagle Po tamtej stronie Alfreda 
Kubina, dziwaczną, zlekceważoną powieść sprzed lat, o której milczy nawet 
dokładny jak aptekarz Klabund w swojej Literaturgeschichte.
Jej bohaterowie podróżowali do Państwa Snu, rzuconej gdzieś na kresy 
cywilizacji upiornej enklawy - dzieła milioneraszaleńca, rzeczywistości 
rządzącej się 
prawami sennego koszmaru. Porównywać Państwo Snu do Prus Wschodnich? 
Niedorzeczność.
A jednak czuł się trochę tak, jakby godzinę temu naprawdę przekroczył ów, 
budzący trwogę, Kubinowski mur, wyrastający w środku nocy, i teraz właśnie 
zmierzał w głąb jakiejś tajemniczej ”tamtej strony”. Szczególne uczucie - i 
autentyczny dreszcz lęku na plecach, pod chłodnym dotknięciem jedwabnej koszuli. 
Potem głos rozsądku - przecież nie jedzie tam pierwszy raz, nie dalej jak trzy 
tygodnie temu wrócili z Katią i dziećmi z Rauschen, po całym sierpniu spędzonym 
na bałtyckiej plaży. To było tylko trochę dalej na północ.
Otrząsnął się. Rozpędzony krajobraz za oknami wcale nie napawał grozą, ale 
jednak - był już tego całkowicie pewien - przykuwał uwagę czymś, co mógłby 
nazwać ”nierzucającą się w oczy innością”.
Kontury sosen ostro rysowały się na tle nieba, w powietrzu wytrawnym i 
suchym, zapewniającym dosłowność widzenia. Żadnej tam Stimmung, malarskich 
fantasmagorii, żadnych mgieł, tęcz i barwnych oparów. Wszystko tu było 
zdecydowane, jednoznaczne, przejrzyste. Lasy rozstawione jak regimenty wojska na 
pagórkowatym terenie; szeregi, czworoboki jedne za drugimi, niżej, wyżej, 
ciemnozielone, potem przechodzące w daleki błękit. Łąki i pola rozległe, o 
wyrazistych kształtach, drogi proste albo skręcające regularnym łukiem gdzieś 
poza 
horyzont, z parą kolein odciśniętą w żółtym piasku. Czerwone dachy i czerwone 
ściany wiosek, skupione wokół wysokiego autorytetu kościelnych wież. Schludne, 
oplecione dzikim winem stacyjki, którymi gardzą ekspresy i pociągi pośpieszne; 
migające w pędzie postacie dyżurnych ruchu, zastygłe z chorągiewkami w ręku.
Z drugiego końca wagonu bezszelestnie zbliżył się młody konduktor o 
brzydkiej, zbyt szerokiej twarzy. Wyglądał jak zjawa na tle rzędu zasłon, 
powiewających równo niczym szale baletnic w powłóczystym tańcu.
- O której będziemy w Allenstein?
- Za niecałą godzinę. Akurat minęliśmy Eylau, jeszcze tylko jedna stacja, 
Osterode objaśnił sucho i obrzucił go przy tym zdumionym spojrzeniem spod daszka 
kepi, jakby nieoczekiwanie rozpoznał kogoś, kogo niedawno widział gdzieś 
indziej. 
Czyżby konduktorzy kolejowi czytywali magazyny literackie?
Zamarzył o łyku chłodnego wina i po chwili bezwiednie znalazł się w 
wagonie restauracyjnym.
Siedziało tu kilka osób - oficer Reichsmarine, kończący spóźniony obiad, 
dwoje kochanków w średnim wieku, na pewno kochanków, bo inaczej nie patrzyliby 
tak na siebie znad próżnych szklanek, gruby ojciec i dwaj tacy sami synowie 
bliźniacy, na dodatek piegowaci, ledwo poruszający ustami zaklejonymi ciastem, 
którego okruchy zdążyły już zapaskudzić pół podłogi.
Biały niersteiner, wyjęty z lodu, przyjemnie zaszczypał w język, rozchodząc 
się falami smaków; od prostej cierpkości poprzez delikatny aromat pomarańczowej 
skórki, ledwo wyczuwalny osad gałki muszkatołowej aż po surową świeżość 
wilgotnych, dopiero co zerwanych gronowych kiści.
Odruchowo podniósł kieliszek do światła, rozpływającego się w nim złociście 
jak w magicznej kuli. Tyle razy chciał napisać o winie jako żywej sublimacji 
słońca, 
czarownym napoju, w który materializują się blask i ciepło, zapachy lata, 
uśmiechy, 
muśnięcia wiatru z nadrenskich wzgórz. O winie - syntezie radości świata. Nie 
znalazł do tego okazji w Buddenbrookach, mimo soczystych scen mieszczańskich 
uczt, a przy mozolnym pisaniu Czarodziejskiej góry zwyczajnie zapomniał. Potem 
latami nie mógł się zdecydować, czy ma to być opowiadanie, rozdział nowej 
powieści czy też esej. Dziwne, że dotąd jeszcze nie zrobił tego nikt z wielkich 
współczesnych.
Może obawiano się, że temat zbyt trywialny, że taki traktat mogą wypełnić 
wyłącznie banały i oczywistości? Ale przecież co tak naprawdę znaczy ”być 
pisarzem”? To znaczy - szukać coraz to nowych określeń dla tego, co powszechnie 
znane.
Kiedyś dziennikarz pisma ”Nord und Sud” zapytał go, czy lubi podróże. 
Odruchowo odpowiedział, że nie lubi. On, który ostatnie trzydzieści lat, więcej 
niż 
połowę swojego życia, dzielił między dom i nieustanną włóczęgę po Niemczech, 
bliższej i dalszej Europie, a nawet europejskich przyległościach! Zabrzmiało to 
jak 
dowcip. W rzeczywistości nie lubił czasu poprzedzającego podróż. Odczuwał wtedy 
wzmożoną niechęć do opuszczania gabinetu w przytulnej willi na Bogenhausen, 
przypływy miłości do Monachium, do znajomych perspektyw ulic i kształtów 
budowli, matowej wody Izary. Miewał też kłopoty ze snem, przewracał się z boku 
na 
bok i przy akompaniamencie spokojnego oddechu Katii wyobrażał sobie czekające 
go uciążliwości i trudy - mitręgę długich godzin w pociągach albo beznadziejną 
nudę dusznych kajut, ból głowy, lepkość niedomytego ciała, pustkę hotelowych 
wnętrz. Z rozpaczą patrzył na zalegające biurko rękopisy. Zawsze właśnie przed 
podróżą pisało mu się najlepiej, a tu trzeba było wszystko zostawić, rozproszyć 
myśli, marnotrawić tygodnie albo całe miesiące. Najbardziej cierpiał w dzień 
wyjazdu. Wstawał rano rozdygotany z niewyspania. Czas biegł za szybko lub za 
wolno, zawsze nie tak, jakby chciał. Pogoda była również zawsze nie taka, sprawy 
pozostające jeszcze do załatwienia zdawały się przerastać siły i możliwości. 
Ostatnie 
najgorsze pół godziny spędzał ubrany do wyjścia, bezmyślnie siedząc w wielkim 
fotelu pod oknem albo krążąc po pokojach. Wreszcie zegar w stołowym basem 
wybijał oznaczoną porę, dźwięcznie wtórował mu z gabinetu mały kominkowy 
kurant, prezent od nieszczęsnej Carli, potem już tylko rozlegał się ze schodów 
wrzaskliwy falset Fraulein Lenz, taki sam teraz, jak i przed wielką wojną: ”Herr 
Mann, taksówka podjechała!”, albo dawniej: ”Herr Mann, konie gotowe!” Zbiegał 
wtedy na dół, zdawkowo i niecierpliwie żegnał się z domownikami, obrzucał dom 
tęsknym spojrzeniem i zdenerwowany, czując zbyt mocno bijące serce, szybko 
wsiadał do pojazdu. Niepokój mijał na dworcu, w chwili tego łagodnego, 
przynoszącego ulgę szarpnięcia, po którym budynki, ludzie, latarnie i drzewa 
zaczynają się coraz szybciej przesuwać do tyłu, a świat pulsuje innym tętnem. Od 
tego momentu żył rzeczywistością podróży. Podróż wciągała, ustanawiała swoje 
prawa i hierarchie, zawieszała i odsuwała w niebyt zwyczajne treści życia, z 
perspektywy pożerającego przestrzeń pociągu lub zagubionego na morzu parowca 
czyniła nierealnym to, co niedawno wydawało się aż do bólu oczywiste.
Uwielbiał zgiełk wielkich miast. Miał wrażenie, że roztapia się w nim, 
przybiera inną postać, choć z pewnością pozostawał sobą. Po oficjalnych rautach, 
przemówieniach, komplementach dystyngowanego towarzystwa znikał w bocznych 
ulicach.
Zapominał o Wagnerze, filozofach, konstrukcjach fabuł i zawiłościach dusz 
swoich bohaterów. Zanurzał się w rozjarzonych purpurowym światłem wnętrzach 
kabaretów, słuchał orgiastycznych dźwięków jazzu i tlenionych blondyn 
śpiewających męskimi głosami. Lubił popijać do rana gin z bezczelnymi młokosami 
o polakierowanych paznokciach i jak najgorszej reputacji. Niedawno w 
Amsterdamie, nocą, w dzielnicy rozpusty, zaczepiła go... wróżka. Siedziała 
wzorem 
tamtejszych prostytutek przy otwartym oknie, pod jaskrawym szyldem. ”Jesteś 
dyrygentem, poetą albo księdzem, w każdym razie władasz uczuciami!”-
wykrzyknęła najego widok. Po tych słowach bez namysłu wszedł do środka. Była 
mocno przywiędła, pewnie już nie mogła uprawiać tego zawodu, co sąsiadki. Za 
kilka marek odczytała mu z wytłuszczonych kart przepowiednię: ”Czeka cię 
wspaniała wiadomość i forsa, duża forsa. Potem wyjedziesz bardzo daleko i już 
nigdy nie wrócisz. Ale nie przejmuj się - będziesz żył długo, będziesz 
szczęśliwy”. 
Nie mógł przejść do porządku nad tą głupią formułką, którą pewnie recytowała 
każdemu klientowi. Zastanawiał się i kalkulował. Dobra wiadomość, pieniądze... 
Pewnie Fischer, ślamazarny jak każdy wydawca, zdecyduje się wreszcie na 
wysokonakładowe Utwory zebrane. A może ruszyła sprzedaż w Ameryce?
Podróż... Pewnie ten wyjazd do Palestyny, planowany na przyszły rok, w 
związku zjózefem i jego braćmi. Czy tak pociągnie mnie Orient, że już nigdy nie 
wrócę myślą do Europy? Kto wie... Kto wie... No bo chyba nie chodziło o podróż 
do 
Allenstein?
Jechał do tego miasta za dwiema granicami nie tyle dla wschodniopruskiej 
egzotyki, co z powodu swojej nieumiejętności odmawiania usilnym prośbom; wady 
charakteru, którą od dziesięcioleci usiłował bez skutku zwalczyć. Pochodzący 
gdzieś 
z okolicy minister von Kanitz tak naprzykrzał mu się telefonami i listami, że w 
końcu 
uległ.
„To są tereny całkowicie odcięte od głównego pnia niemieckiej kultury. Jeśli 
wielcy ludzie, jak pan, pański brat Heinrich albo Toller czy Bergengruen, 
przynajmniej nie zamanifestują swojego nimi zainteresowania, to puste pole 
zagospodaruje dobrze pan wie, kto. Jestem pełen troski. Sam pan widzi, co dzieje 
się 
w Republice!” - chrypliwie perswadował głos ze słuchawki.
Zgodził się zatem powtórzyć w Allenstein odczyt Nietzsche a muzyka. Miłość 
i nienawiść, a potem pojechać jeszcze na kilka dni do Tungen, posiadłości von 
Kanitza nieopodal Wormditt, aby jak wyraził się minister: ”Nic nie robić, 
rozmyślać i 
co najwyżej rozmawiać”.
Pociąg zostawił za sobą lasy, rosnące po obu stronach torów tak gęsto, że w 
wagonie przez dłuższy czas panował zielony półmrok, wynurzył się na zalanych 
słońcem odkosach między dwoma jeziorami, minął podmiejski przystanek i zwolnił 
biegu dopiero na wysokich wiaduktach, z których widać było panoramę miasta. 
Zamek z brunatnej cegły, udający gotyk kościół o osobliwej wieży z dwoma ostrymi 
hełmami, spiętrzone dachy kamienic na wzgórzu, niżej ulice prawie niewidoczne 
pod koronami drzew - wszystko wolno odpływało do tyłu jak obrazki 
fotoplastikonu.
Na stacji to, czego się spodziewał. Przez dyskretnie uchylone drzwi zobaczył 
grupkę młodzieży gimnazjalnej, oficjeli ubranych w wizytowe stroje, zasapanych, 
wbiegających w ostatniej chwili i ocierających pot, młodego człowieka z bukietem 
kwiatów, o wysokim czole i gładko zaczesanych włosach, błyszczących od 
brylantyny.
Nie był fałszywie skromny, lubił takie gesty.
Uważał, że w cywilizowanym świecie muszą istnieć formy okazywania 
szacunku wybitnym ludziom.
Zapiął marynarkę i zstąpił na peron, prosto w obłok pary wydobywającej się 
gdzieś spod wagonu.
Rozpoznano go od razu.
Błysk monokla w oku, uścisk dłoni wytrenowanej do oficjalnych powitań.
- Szanowny pan pozwoli, jestem Ziilh, burmistrz Allenstein. Pan 
nadburmistrz prosi o wybaczenie, że nie mógł przybyć osobiście. Będzie na 
odczycie. 
A to doktor Trotz, dyrektor naszego gimnazjum.
Woń naftaliny i łagodnego tytoniu, ukłon, zbyt uniżony, ale ściśnięcie dłoni 
zdecydowane, mocne.
- Witam pana serdecznie, Herr Mann. Czytałem wszystko, co pan napisał. 
Jestem zachwycony.
A to profesor Kokoschka, bardzo chciał pana poznać osobiście.
No tak, tego i tutaj nie mogło zabraknąć.
Mundur w kolorze kloaki, pas, koalicyjka, buty do konnej jazdy jak lustro. Te 
okrągłe czapki zawsze przypominały mu kształtem spluwaczki, które w sanatorium 
w Davos posługacze wynosili rano na długich trzonkach z pokojów prątkujących 
chorych.
Zamiast uścisku dłoni - efektowny trzask obcasami o asfalt.
- Miło mi. Co pan wykłada?
- Języki klasyczne! - zagrzmiała gromka odpowiedź.
- Ach, tak... - Owacja gimnazjalistów, kwiaty od pobladłego młodzieńca, 
okazuje się, miejscowego poety lirycznego, egzemplarz Czarodziejskiej góry, 
nachalnie podsuwany do podpisu przez jakąś matkę z dwojgiem dzieci, co 
nauczyciel w uniformie uznał za nietakt i komentował cichymi przekleństwami. 
Uwagi o klimacie Prus Wschodnich, o pogodzie i podróży, wzywanie bagażowego.
- Szanowny pan pozwoli, auto już czeka.
- Jeśli można, wolałbym dorożką. Chciałbym zaczerpnąć...
W tym momencie przerwał. Coś daleko, pod ścianą dworcowego budynku, 
raptownie przykuło jego uwagę. Czyjeś spojrzenie. Jak nagły, niespodziewany 
błysk, 
powodujący skurcz całego ciała i odruchowe wstrzymanie oddechu.
Pod szyldem restauracji, na tle napisów reklamujących miejscowy browar 
”Waldschlosschen” i Stadt - und Kreissparkasse stała wysoka kobieta w szarym 
kostiumie. Z ronda kapelusza spływała woalka, ale zacierając rysy twarzy, nie 
mogła 
zasłonić oczu. Były jak dwa ostre światła bijące przez mgłę.
Przygważdżały do miejsca, obezwładniały, tworzyły najjaśniejszy punkt 
otoczenia.
- Czy coś się stało, Herr Mann? - zapytał ktoś z niepokojem.
- Nie... Chciałem powiedzieć: jedźmy dorożką, chętnie zaczerpnę świeżego 
powietrza.
Pojazd płynnie toczył się po granitowej kostce. Burmistrz usiadł obok i 
usiłował prowadzić rozmowę. Mówił o tym, że wizyta tak znakomitej osoby to 
wielki zaszczyt dla władz i mieszkańców, że w Allenstein nigdy nie mieszkał 
żaden 
znany pisarz, z wyjątkiem pana Funka, który spisuje dzieje miasta.
Nie słuchał, odpowiadał zdawkowo i bezmyślnie, na granicy nieuprzejmości.
Ona? Tutaj? Skąd, jakim sposobem? Dlaczego? Nie miał jednak żadnych 
wątpliwości, wierzył pamięci wzrokowej, nie zawiodła go nigdy. W swoich 
liczących 
tysiące stron rękopisach potrafił bezbłędnie znajdować bez czytania konkretne 
zdania czy fragmenty, kierując się wyglądem skreśleń, odcieniem atramentu. 
Zresztą 
- te oczy. Znak szczególny, nie do podważenia. Marny poeta napisałby: ”oczy jak 
gwiazdy”. On - żes raczej jak małe tafelki lodu, tchnące chłodem i naturalną 
wyższością, analizujące, rozkładające na kawałki wszystko, co znalazło się w ich 
zasięgu. Kiedyś, kiedy patrzył w nie z bliska, widział błękitne lśnienie szronu. 
Tego 
nie można zapomnieć.
Jechali aleją zabudowaną niezbyt okazałymi kamienicami, które od trotuaru 
odgradzały kwiatowe ogródki i ostre żelazne parkany. Ruch o tej porze był 
niewielki, szyby zaczynały się czerwienić ze strony zachodu.
Zewsząd dochodziła woń wczesnych chryzantem i świeżo podlanej ziemi, 
także strzępy rozmów, urywki zdań i pojedynczych słów z obcym, miękkim i 
szeleszczącym nalotem. Burmistrz zaczął nawet opowiadać o skomplikowanych 
problemach narodowościowych.
Zbył to jakimś gładkim stwierdzeniem.
Dlaczego ludzie nie mogą osiągnąć jedności w pięknie, w zaciszności życia? 
Co w nich jest takiego, jaki podszept szatański albo jaki boski błąd, że aż do 
bólu, do 
tragedii, do rozlewu krwi utwierdzają się w różnicach, zamiast szukać 
podobieństw?
- przemknęło mu przez myśl.
Najlepszy hotel nazwano oczywiście ”Deutsches Haus”, jak w co drugim 
mieście tego kraju.
Znajdował się przy głównej ulicy, tuż obok ratusza.
Zanim wszedł przez oszklone drzwi, zauważył na słupie afisz: ”Wielkiej 
sławy pisarz niemiecki Thomas Mann wygłosi odczyt... ”
Właściciel występujący na tle wyprężonego szeregu hotelowych chłopców w 
liberiach, jak dowódca kompanii honorowej, przywitał go z profesjonalną 
usłużnością. Sędziwy recepcjonista, co rusz zerkający badawczo zza grubych 
okularów, uroczyście podał klucz, opatrzony złoconą rzymską cyfrą I.
Hotele są wszędzie takie same. Podobnie cuchną, choćby należały do 
najwykwintniejszych, sprzedają na porcje złudzenie spokoju i wygody, choć trudno 
naprawdę w nich wypocząć, wyspać się do syta, osiągnąć stan równowagi 
niezbędny do poczucia szczęścia.
Apartament był obszerny, podobno pięć lat temu nocował tu sam 
Hindenburg. Przeładowany meblami salon o trzech wielkich oknach, w którym 
można by urządzić kongres jakiejś mniejszej partii politycznej. Dalej ładny 
gabinet, 
gdzie na mahoniowym biurku ustawiono nowiutką maszynę do pisania i pudełko 
ołówków firmy ”Moser”. Leżały też miejscowe gazety, ”AllensteinerVolksblatt”, 
”Allensteiner Zeitung ”-tłustą czcionką informujące na pierwszych stronach o 
jego 
przyjeździe. Obok gabinetu sypialnia i królujące na środku małżeńskie łoże, 
dalej 
jeszcze dwie garderoby, łazienka z głęboką miedzianą wanną oraz całym systemem 
natrysków, również błyszczących miedzią.
Właśnie tam skierował pierwsze kroki. Otworzył walizkę, wyjął szlafrok, 
gruby ręcznik pachnący domem i angielskie mydło w wytartej, pociemniałej kasetce 
z cedrowego drewna, pamiątce czasu młodości, prezencie od Sebastiana, 
przywiezionym kiedyś, po skwarnym lecie, z Palestriny. Nigdy nie używał 
hotelowych przyborów.
Nawet gorąca, zaprawiona szczyptą morskiej soli kąpiel nie mogła uśmierzyć 
niepokoju. Leżąc w wannie, ciągle czuł na sobie siłę tego spojrzenia, jego 
dosłowność 
i twardość, zmuszające do jakiejś formy posłuszeństwa. Myślał o Wenecji. I o tym 
- 
sprzed dziesięciu lat.
Wenecja była magią, tajemnicą, prawdziwą ojczyzną, a wszystko, co o niej 
napisał - było kłamstwem, oprócz namiętności von Aschenbacha.
Udawał, że przyłącza się do głosu snobów z całej Europy, spacerujących z 
natchnionymi minami po placu Świętego Marka, zachwyconych urządzanym tylko 
dla nich karnawałem i żałośnie wsłuchanych w tandetne barkarole gondolierów. 
Naprawdę uważał to miasto za jedyne miejsce na ziemi, do którego przywiązał go 
Bóg. Czasem odczuwał je poza zmysłami, jak olbrzymią, żywą istotę, znał grymasy 
i 
lęki, jego olśniewające piękno i koszmarną ohydę.
Tęsknił do Wenecji i odwiedzał ją nieoczekiwanie, zwykle w sekrecie przed 
bliskimi; nigdzie ani nikomu nie wspominał o tych wizytach. Często też uciekał 
stamtąd pełen przerażenia, obiecując sobie, że więcej nie wróci. Wracał. Razem z 
Mariem, właścicielem łodzi, a potem z jego kędzierzawym synem, również o imieniu 
Mario, wędrował po najskrytszych zakamarkach miasta. Za kościołem Madonna 
dell’Orto mijał przesmyki między domami, gdzie słyszy się gdakanie kur i, 
płynąc, 
zaczepia głową o rozwieszoną bieliznę, zawijał do ślepych kanałów ze stojącą, 
spleśniałą wodą i smrodem ekskrementów zakisłym w dusznym powietrzu. 
Godzinami kontemplował liszaje i odpadające tynki, ślepe okna, bramy na głucho 
zamknięte od niepamiętnych czasów. Niekiedy była też dla niego Wenecja 
najdoskonalszą syntezą dobra i zła, złączonych w jedno mocą przeciwieństw.
Wydawało mu się, że jej wille i pałace, wieże i ozdobne fasady na przekór 
naturze, wbrew wszelkim prawom organicznym trwają, opierając się wodzie i 
słońcu, ponieważ zostały wzniesione z kamienia filozoficznego.
Wtedy, dziesięć lat temu, ukradkiem wyjechał ze zrewoltowanego 
Monachium. Świat przeżywał jeszcze amok radości po wielkiej wojnie, a na Lido 
słyszało się wyłącznie języki zwycięskich mocarstw. Był przekonany, że jest 
jedynym 
Niemcem w tym podekscytowanym tłumie, jedynym człowiekiem niepoddającym 
się prostackiej energii półnagich ciał i pragnieniu zabawy.
Któregoś popołudnia szedł przed siebie plażą, dziwnie zażenowany, 
skrępowany, z narastającym poczuciem obcości. Zerwał się wiatr, podniósł tuman 
piachu, załopotały parasole i pasiaste parawany. Jeden z nich wzdął się najpierw 
jak 
żagiel, potem złożył na pół w powietrznym wirze i przewrócił, rozbijając 
drewnianą 
ramą stolik z zastawą do herbaty, przygniatając fotele i leżaki.
- No i co pan tak stoi, mój panie?! Proszę się ruszyć i pomóc! - gruchnęło 
znienacka zdanie w ostrej, północnej niemczyźnie.
Młoda kobieta usiłowała łapać unoszone podmuchami w kierunku morza 
części ubrania, a drugą ręką przytrzymać na głowie odlatującą słomkową panamę.
Wtedy po raz pierwszy dotknęło go to spojrzenie.
- Thomas Mann - przedstawił się potem, nieporadnie zbierając skorupy 
filiżanek i otrzepując spodnie.
Nie zrobiło to na niej żadnego wrażenia. Miała na imię Virna, nazwiska nie 
dosłyszał, a samo imię zabrzmiało w jej ustach tak, jakby je na poczekaniu 
wymyśliła. Virna. Młoda żona fabrykanta zapałek z pomorskiego miasta Stolp; w 
Wenecji, jak mówiła - z nudów, ”dla oderwania od domowego kopciu”, z 
towarzystwem ze szkoły sztuk pięknych.
Byli sobie pisani na ten krótki czas. Bez zbędnych słów, wieloznacznych 
uśmiechów, obmierzłego rytuału uwodzenia, który czyniłby śmiesznym 
ponadczterdziestoletniego mężczyznę. Tak jakby w owej pierwszej chwili jedno od 
razu powiedziało drugiemu: ”To ja!” Do tej pory nie wiedział, czym jest 
prawdziwe 
pożądanie, wykraczające poza prostą fizjologię. Nocami, w hotelu ”Excelsior” 
pochłaniali się wzajemnie. Jej ciało stawało się tym, czym chciał, żeby się 
stawało. 
Miąższem południowych owoców, wyuzdanym marzeniem, gładkością ptasich piór, 
chłodem marmuru, roztopionym żelazem. I nie było w tym żadnej uległości, było 
zrozumienie, jakie przynosi wielki ogień. Patrzył na nią z podziwem, kiedy naga 
stawała przy oknie wychodzącym na połyskującą w ciemnościach zatokę. Udając, że 
śpi, obserwował spod rzęs jej spokojny profil, zwrócony ku sufitowi. Może 
myślała o 
mężu przekładającym rachunki w kantorze swojej fabryki? Może o niespodziankach, 
które jeszcze przyniesie jej długie życie?
Oczy miała otwarte i wyraźnie widział unoszącą się znad nich srebrną 
poświatę. Nie mówił do niej: „Jesteś piękna”, mówił: ”Jesteś pięknem”.
Wenecja przestała dla nich istnieć. Całymi dniami spacerowali po mieście 
jakby z obowiązku, pośpiesznie, wyprzedzając jedno drugie, nie rozglądając się 
dookoła. Tylko raz, tknięty ckliwym widokiem księżyca nad mostem di Rialto, 
opowiedział jej o Vivaldim, rudobrodym księdzu, i jego orkiestrze złożonej z 
młodych dziewcząt, zapomnianym skrzypku geniuszu sprzed wieków, z którego 
partytur ściągał sam Bach i który będzie jeszcze kiedyś jednym z 
najsławniejszych 
kompozytorów wszech czasów. Wieczorami pili wino i jedli croquette dipollo w 
restauracji obok pałacu Grimani. Rozmawiali na ogół mało, chaotycznie, o domach 
i 
o zakończonej wojnie, o rodzinach, zwykłych sprawach. Oczywiście znała jego 
nazwisko i jego książki. Chciała, żeby przemawiał słowami swoich postaci, żeby 
spoglądał na nią i na świat wzrokiem bohaterów, stworzonych do układania 
błyskotliwych syntez. Nie mogła zaakceptować bluźnierczej myśli, że literatura w 
rzeczywistości nijak ma się do życia.
Później było pierwsze pożegnanie w Wenecji, drugie, oficjalne, na dworcu w 
Trieście. Odjechali pociągami idącymi na północ, ale w zupełnie innych 
kierunkach. 
Rozstali się bez łez i zaklęć, jak para znajomych po wspólnej podróży.
W zacisznym gabinecie na Bogenhausen, zamiast układać kolejne akapity 
powieści czy rozpraw, biedził się nad listami. On, wielki pisarz, nie umiał 
znaleźć 
słów. Kreślił rozbudowane, retoryczne zdania, odczytywał je i stwierdzał, że nic 
nie 
znaczą.
Czyżby nie potrafił pisać prawdy o sobie? Cztery listy kolejno przez kilka dni 
czekały, schowane głęboko, na decyzję wysłania i lądowały w kominku. Dopiero 
piąty, napisany jak górnolotny artykuł o posłannictwie artysty, powędrował do 
adresatki. Otrzymał długą odpowiedź, której nie przeczytał.
Wiedział już, że musi wyzbyć się złudzeń.
Dana mu była lekcja życiowego banału i niczego więcej w tym względzie nie 
potrzebował.
Odczyt miał odbyć się w Teatrze Miejskim.
Nadburmistrz przysłał samochód, mimo że nowy, bezstylowy i brzydki 
budynek teatru, Treudank dla Allenstein za zwycięstwo w plebiscycie, znajdował 
się 
o kilka kroków od hotelu. Zajechali przed szerokie, strome schody, na których 
oczekiwało już kilkadziesiąt osób. Kiedy wysiadał, rozległy się oklaski.
Całe foyer wypełniał tłum kobiet w wieczorowych toaletach i nieco ponad 
miarę obwieszonych biżuterią oraz brzuchatych mężczyzn w porządnych 
garniturach, rozmawiających półgłosem, palących papierosy i cygara, dla dodania 
sobie powagi spoglądających co jakiś czas na grube pozłacane zegarki.
Szedł środkiem w towarzystwie nadburmistrza i dyrektora gimnazjum, 
odkłaniał się lekko.
Z kilku aparatów fotograficznych chłodnym ogniem wystrzeliła magnezja. 
Wkrótce zabrzmiał gong, jak przed zwykłym spektaklem, wszyscy zaczęli się 
tłoczyć, sprawdzać numery na biletach, zajmować miejsca.
Posadzono go na środku sceny, przy stole nakrytym czerwonym aksamitem. 
Salę ogarnął półmrok, wygaszono reflektory, pozostawiając tylko małą lampkę, 
oświetlającą stół i jego twarz.
Włożył okulary, przysunął bliżej szklankę z wodą, wyjął notes i otworzył 
przed sobą.
- Drodzy państwo - rozpoczął bez wstępów.
- Zaproszono mnie tutaj, żebym odniósł się...
Mówiąc, oswajał się z atmosferą, nabierał pewności siebie. Wypowiadał 
świetnie zbudowane, coraz dłuższe zdania, śmielej podnosił wzrok na zebranych. 
Patos i oratorskie napięcie to szczególne okoliczności, w których jego mózg 
pracował 
najjaśniej, skojarzenia rodziły się same, znienacka przychodziły puenty ostre i 
dźwięczne jak stalowe klingi.
Nieraz trudząc się w domowej ciszy nad fragmentem powieści czy 
opowiadania, wyobrażał sobie, że wygłasza go w podniosłym tonie przed olbrzymią 
widownią - usuwało to wszelkie wątpliwości, pomagało osiągnąć zwartość wizji, 
wzmocnić siłę przesłania.
Twarze przed nim demonstrowały skupienie i zasłuchanie. Rzędy 
zmarszczonych czół, napiętych policzków, skroni podpartych dłonią. Wiedział, że 
większość przyszła tu nie dla Nietzschego, Wagnera i Bizeta, ani nawet dla 
prelegenta Thomasa Manna, ale po to, żeby uczestniczyć w wielkim wydarzeniu.
Błądził spojrzeniem ponad głowami i nagle o mało co nie urwał zdania w 
połowie wyrazu. Serce uderzyło gwałtownie.
Ona była na sali. Siedziała daleko od sceny, pod balkonem wypełnionym 
młodzieżą. Mdłe światełko znad wyjścia do szatni padało smugą na rondo 
kapelusza. Oczy kłuły doskonale znajomym mu srebrnym blaskiem. Nie można było 
ich nie zauważyć, nie można było przestać o nich myśleć. Znów były 
najjaśniejszym 
punktem.
Mówił dalej, z wysiłkiem powstrzymując drżenie głosu. Mówił o Nietzschem, 
jego przyjaźni z Wagnerem i zarazem nienawiści do niego - myślał o Virnie. Czy 
jest 
tu naprawdę, czy jest tylko duchem? Może tajemniczym znakiem? A może po prostu 
bierze za nią kogoś innego? Czy to możliwe, czy to ma jakiś sens? Dlaczego 
właśnie 
jemu, Thomasowi Mannowi, musiała przydarzyć się historia niczym z 
kinematografu? Może czegoś zażąda, może śledzi go po to, żeby wywołać skandal? 
Zawstydził się jednak, że o to ją posądził jak najgorszy kołtun.
Odwrócił twarz i nie patrzył więcej w tamtą stronę.
Udało mu się jakoś skończyć. Znacznie skrócił referat, ale nikt tego nie 
zauważył. Rozbłysły żyrandole, huknęły brawa, publiczność wstała z miejsc, on 
wstał również, skinieniem głowy dziękował za owacje. Wniesiono kosz kwiatów. Nie 
wszyscy wychodzili, część słuchaczy otoczyła go z książkami w rękach; odkręcił 
wieczne pióro, rozdawał dedykacje.
Kiedy wreszcie, zmęczony, zszedł ze sceny, zaraz wpadł w ręce cierpliwie 
czekającego nadburmistrza, który wylewnie zapraszał na bankiet w salach ratusza.
Dziękował, prosił o godzinę wytchnienia.
Chciał choć przez chwilę być sam. Okazało się to jednak niemożliwe. 
Oświadczył, że wróci do hotelu piechotą, lecz nadburmistrz i tak towarzyszył mu 
aż 
do drzwi, gadając całą drogę o czymś, co zupełnie do niego nie docierało.
Dyskretnie rozglądał się dookoła i nie dostrzegł Virny wśród ludzi 
opuszczających teatr ani w gromadzie czekających na przystanku tramwajowym. 
Wstrząsnął nim nagły lęk i niepewność. Czy to może być prawda? Czy tylko chore 
wspomnienia i złudna nostalgia? Zapragnął natychmiast stąd wyjechać, zamarzył o 
ogromnej lokomotywie, pędzącej na oślep przez noc, i o rozkosznie kołyszącym 
wagonie sypialnym.
W recepcji nie było portiera. Czekał przez chwilę, oparty o kontuar, potem, 
zirytowany, sięgnął do tablicy. Klucza jednak nie było tam, gdzie powinien 
wisieć. 
Wzruszył ramionami, poszedł na górę.
W Bawarii takie rzeczy nigdy się nie zdarzają!
Ze zdziwieniem zauważył, że drzwi jego apartamentu są uchylone. 
Odruchowo cofnął się o krok. Złodzieje? Czy może ktoś grzebie w moich rzeczach? 
Nie wiadomo czemu przypomniał sobie postać filologa klasycznego Kokoschki w 
brunatnym uniformie.
Nie wiedział, co robić. Obejrzał się. Był sam na pustym korytarzu. Z sercem 
podchodzącym do gardła pchnął lekko drzwi i na palcach wszedł do środka. Całe 
szczęście, że włożył dziś te letnie pantofle od Wandersa, z takiej miękkiej 
skóry.
Zobaczył ją z pogrążonego w ciemności salonu. Tutaj? Skąd? Co też jej 
przyszło do głowy? Stała w progu między łazienką i sypialnią, gdzie zapaliła 
nocną 
lampkę. Miała krótsze włosy, pełniejszą sylwetkę, linia ciała kreśliła kształt 
zmysłowej, dojrzałej kobiecości. Czas nie zawsze jest złośliwym karłem, 
niweczącym 
wszystko, co piękne i dobre. Poczuł, że bardzo teraz chciałby usłyszeć jej głos, 
spojrzeć w oczy, dotknąć ust i skóry na szyi.
Zamarł i wstrzymał oddech, kiedy podeszła do łóżka. Pogładziła dłonią leżący 
tam tomik Śmierci w Wenecji, jeden z trzech, które przywiózł, żeby komuś 
podarować. Dotknęła wilgotnego ręcznika w łazience, podniosła z posadzki rzucone 
w nieładzie brudne skarpety, przytuliła się przez chwilę do jego szlafroka, a 
potem 
głęboko wciągnęła zapach angielskiego mydła z cedrowej kasetki.
Skrzywił się z zażenowaniem. Bezszelestnie, tyłem wycofał na korytarz. 
Zdolna do takich gestów!
Virna! Jakież to głupie... Sterczał przed wejściem bezradny i skonsternowany, 
przepływały przez niego na przemian fale nieobecnego od dawna erotycznego 
pobudzenia i przykrego niesmaku.
Bojąc się, że go zobaczy, uciekł za filar w holu, przeklinał idiotyzm sytuacji i 
własną śmieszność.
Thomas Mann kryjący się za węgłem przed dawną kochanką. Ależ materiał 
dla brukowców! Co by na to powiedział na przykład ten złośliwy świntuch Brecht?
Nie czekał długo, po kilku minutach wybiegła, wyraźnie spłoszona. Zadrżał 
jak młokos na widok jej sprężystości i harmonii ruchów. Skulona, ze spuszczoną 
głową, zniknęła na schodach.
Wrócił do apartamentu. Czuł jeszcze w powietrzu jej obecność, czuł zapach, 
którego nie potrafił nazwać, zapach Virny, taki sam jak w Wenecji.
Dotknął wilgotnego ręcznika w łazience, pogładził mięsistą połę szlafroka, 
powąchał mydło w cedrowej kasetce.
Potem usiadł na brzegu łóżka i ukrył twarz w dłoniach.
Otrząsnął się już po chwili, zmienił ubranie, łyknął odrobinę martella z 
płaskiej podróżnej butelki. Zbliżała się godzina bankietu, trzeba było zejść na 
dół.
- Ach, co za spotkanie! Słuchałem kiedyś pańskiego wykładu w 
Braunschweig! - wrzasnął nagle mijający go na półpiętrze mały, pękaty jegomość, 
a 
potem zawrócił i biegł za nim, natrętnie ględząc i podskakując jak piłka.
Odburknął coś grubiańsko, nie podał ręki.
Nieznajomy z głupim wyrazem twarzy zrejterował do poczekalni hotelowego 
fryzjera.
Opędzając się od intruza, dostrzegł Virnę przy recepcji. Obok stał skórzany 
sakwojaż i pudło na kapelusze. Rozmawiała z recepcjonistą, zapłaciła, odebrała 
rachunek, który zaraz podarła na strzępki i wrzuciła do wielkiej niklowanej 
popielniczki. Pojawił się dorożkarz, zabrał bagaże. Virna ruszyła za nim.
Chciał krzyknąć, chwycić ją za ramię. Ale wewnętrzny głos rozkazywał 
kategorycznie: Zostaw, nie goń tego, do czego nie dorosłeś! Kiedy już była na 
ulicy i 
w niebieskim blasku gazowych latarń widział, jak wsiada do fiakra, nie 
wytrzymał, 
zerwał się i rzucił w kierunku wyjścia.
Znienacka zastąpił mu drogę boy hotelowy, zdyszany, spocony, w żółtej 
liberii; o mało nie zderzyli się ze sobą.
- Czy pan Thomas Mann? Wszędzie pana szukam, byłem w teatrze i w 
ratuszu. Nadszedł pilny telegram!
Zatrzymał się. Z rozpaczą patrzył za odjeżdżającą dorożką. Na zakręcie ulicy 
mignął tylko biały kapelusz nad złożoną w harmonię budą pojazdu.
Nienawidził telegramów. Burzyły spokój, zawsze przynosiły coś niedobrego. 
Sięgnął do kieszeni po napiwek i nerwowo rozerwał urzędowy blankiet. Włożył 
okulary, odwrócił się do światła, żeby odczytać niewyraźne czcionki dalekopisu, 
odbite na krzywo przyklejonych paskach. To była wiadomość z domu, od Katii: 
„Drogi! Oto depesza, która przyszła dziś o trzeciej: Akademia Szwedzka z 
siedzibą w 
Sztokholmie ma zaszczyt oznajmić... ”
Władyś Wiosna przyszła już na dobre. Z nieba spadały potoki światła, rzeka, 
która płynęła tuż za szeroką, pustawą jeszcze o tej porze jezdnią, zmieniła się 
w 
rozmigotane srebro. Nawet bury pociąg, pełznący ciężko po żelaznym moście, jak 
gdyby otrząsnął się ze zwyczajnego brudu i wyglądał tego poranka dziwnie 
połyskliwie i świeżo.
Władyś raz jeszcze zaczerpnął powietrza przepojonego pierwszym 
kwietniowym ciepłem i odszedł od okna. Słońce po brzegi wypełniało przestrzeń 
niewielkiego pokoju, złociste żuki tańczyły na ścianach wraz z cieniami firanek, 
poruszanych lekkim powiewem.
Był szczęśliwy. Całe życie spędził w tym samym domu, przy tej samej ulicy, a 
każdego roku wydawało mu się, że nigdy dotąd nie przeżył piękniejszej wiosny. 
Oto 
nadchodził długo wyczekiwany koniec codziennego palenia w piecu, koniec pory 
katarów, przemoczonych butów i wilgoci wyłażącej z kątów, a zaczynał czas 
beztroskiego wygrzewania się na słońcu, spacerów po Bulwarze Filadelfijskim i 
tych 
ulubionych, powolnych godzin, przesiąkniętych łagodną szarością zmierzchu.
Westchnął błogo na samo wspomnienie czekających go rozkoszy, prztyknął 
klawisz radia i wrócił pod kołdrę. ”Mamy dzisiaj sobotę, dwudziesty ósmy 
kwietnia. 
W całej Polsce są optymalne warunki jazdy, panuje piękna, słoneczna pogoda”.
Przeciągając się, pomyślał, że za kilka tygodni, gdy będzie jeszcze cieplej, 
pojedzie na dzień do Ciechocinka i być może, tak jak w zeszłym roku, spotka tego 
osobliwego człowieka, ni to kloszarda, ni to poetę w wielkim czarnym berecie, 
któremu znowu będzie opowiadał o Paryżu lat trzydziestych.
- Że też ludzi interesują jeszcze takie głupstwa - mruknął i odwrócił się do 
ściany.
Rzeczywiście - miał dawno temu paryski epizod, a dziwaczny znajomy 
wiedział o tym nie wiadomo skąd. Twierdził, że się domyślił, widząc, w jaki 
sposób 
Władyś przy stoliku kawiarni ”Zdrojowa” rozkłada gazetę i jak podnosi filiżankę 
do 
ust. Powiedział przy tym coś takiego: ”skonsumowana paryskość pozostaje na całe 
życie, im jest starsza, tym mocniejsza” i ”Paryż to jedyny ratunek przed zagładą 
świata, ostatnia odtrutka i szczepionka, jaka nam pozostała”. Dziwak, prawdziwy 
dziwak.
Władyś pojechał do Paryża w kilka tygodni po doktoracie. Miała to być 
podróż edukacyjna, zafundowana przez ojca. Wsiadał do pociągu na tym samym 
dworcu, którego ponure gmaszysko od dzieciństwa widział ze swojego okna. Jak 
przez mgłę pamiętał potem szerokie arterie, kolorowe światła odbite w lakierze 
aut, 
szaleńcze dansingi, nawet smak zupy cebulowej, na którą całe towarzystwo w 
wieczorowych strojach i z szumiącym jeszcze w głowach alkoholem pędziło nad 
ranem do Hal. Zabiegów edukacyjnych dokonywał Władyś nie tylko poprzez 
przypadkowo wybrane wykłady na uniwersytecie otwartym, lecz także w miejscach 
otoczonych trochę większą dyskrecją. Kiedy to sobie czasem przypominał, odczuwał 
szczególne mrowienie w udach i uśmiechał się pobłażliwie. Wysiadł z 
warszawskiego pociągu na tym samym peronie dokładnie jedenastego lipca 
trzydziestego dziewiątego (kto przy zdrowych zmysłach zostaje na lato w 
Paryżu?!). 
Później już nigdy więcej nie wyjeżdżał za granicę. Niedawno wyniósł na śmietnik 
znalezioną przypadkiem na dnie starej walizki stłamszoną i zmurszałą panamę, 
która ocieniała mu czoło w czasie tamtej jedynej, niewiarygodnej eskapady.
Tok półsennych, leniwych myśli przerwało stukanie do drzwi. Wyskoczył z 
łóżka jak oparzony, narzucił jaskrawy, poprzecierany na łokciach szlafrok i 
wybiegł 
otworzyć. Za progiem stał niewielki staruszek z twarzą zniekształconą parą 
szkieł 
grubych jak dna butelek, w szczelnie zapiętym prochowcu, mimo wiosennej pogody.
- Mój ty Boże, co za niespodzianka! Sam pan profesor! Proszę, proszę dalej. 
Bałagan tu u mnie...
Przepraszam za strój... - wykrzykiwał Władyś w zakłopotaniu.
- Tak pięknie dzisiaj. Wybrałem się właśnie na spacer nad Wisłę i coś mi 
zaświtało, że to właśnie tu ta pana twierdza, ta pana warownia, panie 
Władysławie. 
No i jakoś znalazłem, ale chyba przeszkadzam? - sumitował się niezapowiedziany 
gość, a gospodarz gorączkowo zwijał i upychał pościel do pudła wersalki.
- Proszę, proszę... Niech zdejmie płaszcz.
Niech zje ze mną śniadanie.
Kiedy zaraz po wojnie założono w mieście uniwersytet i Władyś objął etat 
asystenta na wydziale filozoficznym, profesor Dymek był jego bezpośrednim 
zwierzchnikiem. Później, gdy za stalinowskich czasów nagle wydział rozwiązano, 
inni koledzy, podobnie jak profesor przybysze z Wilna i Lwowa, rozjechali się po 
kraju, a oni obydwaj pozostali razem w nikomu już właściwie niepotrzebnej 
katedrze 
etyki. Profesor odszedł na emeryturę wcześniej i Władyś, otrzymawszy tytuł 
docenta, długo jeszcze pracował samotnie w zapomnianym przez wszystkich 
pokoiku, zawieszonym wysoko, pod samym dachem neogotyckiego Collegium 
Maius, słuchając pohukiwania gołębi i wdychając kurz ze starych skryptów, 
roczników i foliałów, zawalających tę dziuplę od podłogi po sufit. Co jakiś czas 
zstępował znudzony do sal wykładowych, by - jak wyrażali się bardziej eleganccy 
studenci - ”dawać upust swoim ekstrawagancjom”. Opowiadano o nim kawały, 
historie prawdziwe i zmyślone, układano fabuły, skecze.
Na przykład: Władyś kiwa palcem na przechodzącego korytarzem studenta: 
”Niech no tu podejdzie, niechże nie ucieka! W piątek na ulicy Wielkie Garbary 
widziałem go z niewiastą. Kto to był?” „Koleżanka, panie docencie” - odpowiada 
zmieszany delikwent.
„Koleżanka, koleżanka!” - prycha Władyś i grozi palcem: ”To się tak tylko 
nazywa: koleżanka! A potem - same nieszczęścia!” Gdy miał zły dzień, denerwowały 
go zajęcia. Zbaczał wtedy ku innym dziedzinom, którymi ponoć zajmował się w 
młodości, i czytał swoim grupom zadania logiczne: Jaki stosunek zachodzi między 
zakresami nazw ”zamek” i ”część metalowa*?”,Jak się zamek zatnie, to stosunku 
nie 
będzie!” - rechoce pod nosem długowłosy typ z ławki przy ścianie. Władyś cofa 
się 
trzy kroki, spuszcza okulary na sam koniuszek nosa, patrzy spode łba i po chwili 
cedzi powoli i twardo, głosem nosowym, stłumionym, jak z megafonu dworcowego: 
”Proszę pana, czy nie miewał pan ostatnio kłopotów zdrowotnych? Proszę udać się 
do psychiatry i poddać badaniu. Twierdzę, że pan jest chory umysłowo. Bardzo 
proszę, dowód: zaszył się między niewiastami i szerzy destrukcyjne poglądy!” 
Studenci starali się też zaglądać mu przez ramię do list obecności, na których 
notował przy nazwiskach bieżące oceny z ćwiczeń, zupełnie inne niż obowiązująca 
skala dwa - pięć: ”Korecka - blada, pewnie chorowita”, ”Holz broda + okulary”, 
”Żemuń - idiota”, ”Wiśniewska - świadome macierzyństwo”, ”Wagner - Czy 
Wagner? Wagner? Wagner? No pewnie, że Wagner! Już wiem - przed wojną był taki 
dentysta w Toruniu!”
Profesor Dymek tymczasem chrząknął i roztrzęsioną ręką zamieszał herbatę 
słomkowego koloru.
- Nie słychać o panu, panie Władysławie.
Odkąd pan opuścił uniwersytet, nigdzie pana nie spotykam. A i tak coraz nas 
mniej. Czuję się stary, ale walczę, póki mogę.
- Proszę się częstować, niech je. To salami.
Prawdziwe, ze zrzutów.
- Zrzutów?
- No, z parafii, z darów...
- W listopadzie umarła mi żona.
- Tak, tak, widziałem nekrolog w ”Nowościach”. Współczuję. Jakoś nie 
mogłem wtedy osobiście...
- Nie słychać o panu, panie Władysławie - powtórzył profesor. - Ja, co prawda, 
czuję się stary, ale pracuję, nie daję się. To mnie trzyma. Czytał pan moją 
Rzecz o 
funkcjonalizmie w lutowym numerze „Euhemera”? - Niestety - odparł Władyś z 
konsternacją.
- Nie czytuję już ani ”Euhemera”, ani ”Przeglądu”, ani niczego innego. 
Przestało mnie interesować.
Było, minęło, koniec. Nawet już mało co pamiętam.
Wszystko to jeden klops, który się najpierw trawi, a potem wydala, i tyle. Cały 
sekret.
- Coś podobnego! Pan żartuje! To niesłychane! Tak myśli taki zdolny 
człowiek? Przypominam sobie pańskie szkice o Durkheimie. To był balsam, a nie 
literatura naukowa! Że też pan może tak bez żadnego wysiłku, tak z dnia na 
dzień... 
bezczynnie czekać.
Czym zatem pan się codziennie zajmuje? Jak tak można bez książek, bez 
biurka, bez pisania? Ja przepraszam, jestem pewnie natrętny, ale zupełnie nie 
rozumiem.
- Nic nie robię. Żyję. Skupiam się tylko na tej czynności. A bibliotekę 
sprzedałem z piętnaście lat temu. No, mam jeszcze parę książek w drugim pokoju, 
nie jest najgorzej.
- Zadziwiające, zadziwiające - mruczał profesor Dymek, żując w sztucznych 
szczękach suchy kawałek wędliny. - Przynajmniej o tyle szczęśliwiec z pana, że 
pan 
nie musiał, tak jak ja, włóczyć się z miasta do miasta i w połowie życia 
zaczynać od 
zera. Wstyd się przyznać, ale ze Lwowa najbardziej szkoda mi nie instytutu, nie 
ludzi, nie atmosfery, ale mieszkania. Była taka spółdzielnia uniwersytecka, 
lokatorzy 
uczestniczyli w projektowaniu mieszkań.
Kilka razy byliśmy z żoną u architekta i razem wszystko obmyślaliśmy. Panie 
Władysławie, sześć pokoi w lesie, w Brzuchowicach, wielkich, słonecznych, 
wewnętrzne schody, dwa tarasy, garaż. Mieliśmy kupić auto w czterdziestym 
pierwszym. Była nawet amerykańska lodówka na gaz. Ech... - machnął ręką.
- Nie namieszkaliśmy się. Niecałe dwa lata. Sowieci wyrzucili wszystkich z 
całej kamienicy i urządzili tam hotel oficerski. Potem przyszli Niemcy i też był 
hotel 
oficerski. Wreszcie trafiłem tutaj i dwanaście lat mieszkałem, no gdzie?, tak 
samo w 
hotelu oficerskim, tyle że przerobionym na Dom Asystenta. Hotel - tymczasowość, 
udawanie życia! Tak... - rozejrzał się dookoła. - Tak tu jednak jakoś u pana... 
smutno.
Przepraszam, znowu ze mnie arogant wychodzi, ale może ja już nie umiem 
inaczej widzieć dzisiejszego świata, jak tylko na czarno?
- Chodzi mu o to, że nie ma starych mebli, komódek, bibelotów? - zachichotał 
Władyś. - Tylko głupi człowiek pozwala się oszukiwać materii.
Rzeczy to tylko rzeczy. Sprzedałem, wyniosłem na śmietnik, wymieniłem na 
rąbankę w czasie okupacji.
Rzeczy nie mają żadnego znaczenia, niczego nie zmienią, są martwe.
- A dla mnie, może to naiwne i pan się roześmieje, dla mnie moc ożywiania 
materii mają wspomnienia. Oto, do czego doszedłem po sześćdziesięciu latach 
zgłębiania filozofii. Czy to nie żałosne? Muszę jednak już być bardzo stary.
Kiedy profesor Dymek sobie poszedł, Władyś sprzątnął ze stołu, a następnie, 
nie żywiąc ochoty na jakiekolwiek dalsze czynności, położył się na kanapie. Były 
zwierzchnik nie po raz pierwszy zepsuł mu humor, jednak leżąc tak z 
półprzymkniętymi oczami, mimo woli zaczął się zastanawiać nad jego słowami.
Przecież cały czas żył bez spoglądania w przeszłość, bez taniej melancholii, 
świadom praw upływającego czasu. Przez ten stary dom nie przeciągały korowody 
płaskich i wyblakłych w pamięci postaci rodziców, ciotek, służących. Zużyte 
przedmioty wyrzucał, nie zbierał fotografii, systematycznie palił w piecu 
niepotrzebne papiery, a masywne mieszczańskie meble wymienił kiedyś na tandetne 
regały i fotele obite sztuczną skórą, która do dziś zdążyła popękać i wypłowieć. 
Wierzył, że tylko tak można zachować wewnętrzny spokój, może nawet zapomnieć o 
starości.
Myśląc o swoim życiu, widział je jako studnię, której mijający czas dokładał 
coraz to nowe kręgi, zwiększając odległość od ginącego już w mroku lustra wody.
Co było na dnie tej otchłani? Ojciec - szary, zwalisty, nieprzystępny, 
najczęściej widywany z daleka, przez kilkoro otwartych drzwi? Matka - pachnąca, 
szeleszcząca, odprasowana, chodząca ciągle tu i tam, matka - holenderska 
zastawa, 
szczękanie sztućców, dzwonienie szkła... Koń na biegunach?
Pudło żołnierzyków? Takie to banalne, głupie, nieinteresujące...
Był przecież jeszcze ktoś, bardzo, bardzo już daleki, ale taki ważny; ktoś inny 
- 
przyjaciel. Fredek przybiegał na podwórko, stawał w tym miejscu, gdzie teraz 
młody 
Wojtulewicz trzyma swojego wartburga, wpychał dwa palce do ust i przechylając 
się 
w tył, nabierał powietrza. Wydawał z siebie potężny gwizd, donośny jak sygnał 
portowej lokomotywki, jeżdżącej po torach, tam gdzie dziś rozciągają się nad 
rzeką 
wybetonowane bulwary. Nikt nie umiał robić tego tak doskonale.
Władyś rzucał wtedy wszystko, pędził do stołowego, który teraz, zajęty przez 
obcych ludzi, znajdował się w drugiej części podzielonego mieszkania, uchylał 
firanki, żeby dać umówiony znak. Później bezszelestnie naciskał klamkę, wymykał 
się jak najciszej i dopiero na schodach lawinowym tupaniem obwieszczał 
rozpierające go poczucie swobody. Przez podwórka biegli do portu. Celowali 
kamieniami w pryzmy węgla przewożonego w otwartych wagonach, między 
stosami beczek odkrywali Tajemnicze Wyspy albo kryjówki Tarzana, podbierali 
cichcem wielkie jabłka, wyładowywane w koszach z wiślanych galar.
Fredek imponował mu wszystkim. Był silniejszy, chodził do wyższej klasy, 
produkował niezawodne proce i indiańskie łuki, kieszenie miał wypełnione 
ołowianymi czcionkami, zwędzonymi ojcu, zecerowi z drukarni ”Słowa”.
Którejś wiosny - dobrze to pamięta, było jak teraz słonecznie i ciepło - 
przyjaciel nie przyszedł.
Nie zjawiał się tak przez kilka dni, aż Władyś z wahaniem sam wszedł do 
oficyny w przeciwległej części podwórza. Spoconą ze strachu dłonią przekręcił 
gałkę 
dzwonka i przestępując z nogi na nogę, czekał w ciemnej klatce schodowej.
- Kawaler do Fredzia? - zapytała gruba kobieta, która otworzyła drzwi. - A, to 
kawaler Władyś - przyjrzała się bliżej. - Fredzio pytał o kawalera. Ale na razie 
nie 
wolno przychodzić. Fredzio bardzo ciężko chory, bardzo ciężko - powtórzyła 
zmienionym już głosem. W korytarzu unosił się zapach podobny do tego, jaki 
Władyś znał z apteki „Pod Orłem ”; zza parawanów czy kotar dochodziły czyjeś 
kroki i brzęk szklanych naczyń.
W następnych tygodniach życie Władysia stało się straszliwie nudne. Siedział 
w domu, wertował zaczytane na śmierć opowieści o Tomie Miksie, nie wychodził do 
innych chłopaków. Zasłony w oknach Fredka były cały czas spuszczone. Wreszcie, 
zniecierpliwiony do granic, postanowił pójść tam znowu.
- Dobrze, że kawaler dziś przyszedł - gruba kobieta mówiła niewyraźnie i 
cicho. - Pytał ciągle o kawalera. Teraz kawaler mógłby go zobaczyć, jak chce. 
Niech 
tylko nie podchodzi bliżej, bo to była dyfteria.
Fredek leżał wyprostowany na zdjętych z zawiasów drzwiach. Był blady, 
ostrzyżony na zero, miał na sobie granatowe ubranko i białe pończochy. Wyglądał 
jak przed niedzielnym obiadem u wujostwa, gdzie trzeba siedzieć sztywno i nie 
gadać. Władyś nie znalazł w jego martwej twarzy niczego takiego, o czym jeszcze 
niedawno z przejęciem opowiadali sobie, czytając nowele Poego i gazetowe 
artykuły 
o zabójstwie tapicera z naprzeciwka, po których z daleka omijał schody do 
piwnicy i 
płakał, gdy matka gasiła wieczorem światło w jego pokoju.
Dzięki Fredkowi przestał bać się śmierci i nigdy, przez całe dziesiątki lat, o 
niej nie myślał.
Narastała w nim pewność, że wyzwolenie od obsesji śmierci jest możliwe, że 
śmierć jest jedynie kategorią filozoficzną, którą można by zmodyfikować - i 
byłby to 
początek całkowitej przemiany ludzkiej świadomości.
Układająca się dziesiątkami lat rewolucyjna teoria została jednak podważona 
przez epizod sprzed zaledwie kilkunastu dni, wydarzenie będące niewątpliwie 
najdziwniejszym zbiegiem okoliczności, jaki mu się kiedykolwiek przytrafił. Broń 
Boże - nie mówił o tym nikomu i pragnął jak najprędzej zapomnieć, ale obraz 
uporczywie powracał, budząc lęk, powodując suchość w gardle.
Na dworze panowała jeszcze wtedy ohydna przedwiosenna pogoda. Padał 
deszcz ze śniegiem, mokry wiatr szalał po ulicach i bramach, spod kół samochodów 
tryskały strugi błota. Tamtego dnia Władyś zdecydował się wyjść z domu dopiero 
koło południa. Z największym trudem, otulając się szalikiem i stawiając 
kołnierz, 
przebrnął swoją codzienną drogę, najpierw do sklepu, gdzie musiał odstać w 
kaszlącej i zasmarkanej kolejce, później po gazety, które kupował nie wiadomo 
dlaczego, bo przecież ich nie czytał. Zamierzał właśnie przestudiować nowy afisz 
Filharmonii Pomorskiej, gdy nagle stanął w miejscu jak wryty.
Oto od strony kościoła garnizonowego, majestatycznie omijając kałuże, 
nadchodził Kazimierz Pusłowski, jego nauczyciel historii z Gimnazjum imienia 
Kopernika. Poznał go, nie miał żadnych wątpliwości. Ta sama olbrzymia postać, 
przed którą z respektem rozstępowały się na korytarzu grupki uczniów, ten sam 
siwy wąs, melonik, pelisa opięta na brzuchu, palisandrowa laska z wypolerowaną 
złocistą gałką. Ręka odruchowo powędrowała do kapelusza. Pusłowski wyniośle 
skrzywił usta, spojrzał drwiąco i odwróciwszy głowę, przyśpieszył kroku.
Władyś zrozumiał. Kolana ugięły się pod nim, a czoło dotknęło szorstkiego 
betonu słupa ogłoszeniowego.
- Halo! Halo! Niech zaczeka! - zawołał w chwili przytomności.
Tamten jednak nie zareagował, więc Władyś co sił ruszył za nim. Brutalnie 
potrącił kobietę z wózkiem, która wrzasnęła: ”Zabij się, ty stara pierdoło!”, 
wpadł na 
przejście przy czerwonym świetle, był tużtuż za potężnymi, szerokimi plecami, 
ale 
za nic nie mógł dorównać im kroku. Pusłowski nie obejrzał się, godnie i 
niespiesznie 
wsiadł do odjeżdżającego tramwaju, którego brudnoczerwone światełka rozmazały 
się zaraz w gęstniejącym śniegu.
- Niech zaczeka! Niech nie odjeżdża tak od razu! - zdyszany Władyś jeszcze 
raz krzyknął bezradnie. To niemożliwe, zupełny absurd, idiotyzm. Przecież nie 
zachorowałem, nie zwariowałem - szeptał wystraszonymi ustami.
W domu zaparzył kwiatu lipowego, pościelił sobie, wlazł pod kołdrę i tak 
przeleżał resztę dnia.
Najbardziej nie dawały mu spokoju wnioski wysnuwane z tego zdarzenia 
przez jego umysł, przyzwyczajony do naukowej logiki. Wiedział, że zupełnie 
nieważne jest, czym w istocie było spotkanie z Pusłowskim. Jego postać mogła być 
zwyczajnym przywidzeniem, psikusem rozkojarzonej wyobraźni. A może jakiemuś 
ekscentrykowi przyszło akurat do głowy tak właśnie się ubrać i tak wyglądać? 
Ważny był sam fakt i znaczenie tego, że w ogóle go zobaczył. Uświadamiając je 
sobie, dedukując jego ukryty sens, kulił się ze strachu. Potem usprawiedliwiał 
swój 
stan gorączką, osłabieniem, nieodpornością organizmu...
Teraz, gdy przypominał sobie to wszystko, pokiwał tylko głową dla dodania 
otuchy, ziewnął, rozprostował kości i poszedł do kuchni.
- Może są takie strony życia, których istnienia człowiek nawet nie 
przypuszcza, i rozpacza, i boi się, załamuje ręce, kiedy one nadchodzą normalną 
koleją rzeczy - wymamrotał do siebie, a jego zaciśniętą rękę przeniknął chłód 
zmrożonego szkła.
Następne dni upływały w wiosennym olśnieniu. Często wychodził z domu, 
siadał na ulubionej ławce, zwróconej do Wisły, i patrzył na płynącą wodę. Nawet 
odwiedził profesora Dymka i bez szczególnej niechęci rozegrał z nim partię 
szachów, 
przy okazji wysłuchując kilku doskonale znanych sobie opowieści o Lwowie. 
Poszedł także do kina ”Grunwald” parę domów dalej na Kontrakt Zanussiego.
Po obejrzeniu czuł się wyraźnie zdegustowany. Kroczył powoli pod dopiero 
co zapalonymi latarniami i patrząc na mijające go przytulone pary, usiłował 
znaleźć 
własny klucz do sytuacji z ekranu. Wiek, doświadczenie i erudycja podpowiadały 
sąd, którego sam się w pierwszej chwili przeląkł.
Sens życia i poczucie wewnętrznej równowagi wcale nie polegają na 
umiejętności rozwiązywania problemów, ale na umiejętności ich unikania, ot i 
cała 
prawda - pomyślał. Chciałby, żeby wiedzieli o tym ci wszyscy zakochani naokoło, 
tylko... po co? Zresztą - czy ktoś by go posłuchał?
Pewnego razu, wychodząc rano z domu, zauważył, że już wszystkie drzewa 
pokryte są mocną, intensywną zielonością. W powietrzu wisiało coś bardzo 
radosnego i Władyś to czuł, choć nie umiał i nie chciał nazywać. Rozpiął 
marynarkę, 
głęboko wdychał cierpkość i świeżość. Na chodniku falowała mozaika plam 
słonecznych i cieni splątanych gałęzi, bruk lśnił jak wyszorowany. Coraz 
cieplejsze 
fale jakiegoś niezwykłego aromatu zaczęły otaczać przygarbioną sylwetkę 
Władysia... Oto już i sklep, wielki szyld z czarnego szkła, lustrzane napisy, 
podobizny złotych medali. Brzęczy dzwonek przy wejściu, uderza zapach dalekich 
mórz, herbacianych karawan, skrzyń owiniętych w żaglowe płótno... Za dębowym 
kontuarem, gdzie lśnią szklane balony z kawą i przyprawami, na tle pudeł 
goździków, wywieszek firm ”Nestle” i ”Strójwąs”, sam właściciel, pan 
Oleszkiewicz, 
dostojny jak posąg Buddy...
- O, kto przyszedł! Pan Władyś we własnej osobie! Mamusia wysłała po 
sprawunki? Nie? Rozumiem, rozumiem... Pewno czekoladkę za dwadzieścia pięć 
groszy i gumę do żucia? Nie ma pieniążków?
Nic nie szkodzi, nic nie szkodzi, dopiszemy do rachunku. Mamusia na pewno 
się nie pozna - mrugnął porozumiewawczo tłustą powieką.
- Panie, a kolejka, kurwa mać! Ja też umiem rozdziawić gębę i pchać się 
pierwszy! Jak pan chory, to pokaż pan legitymację! Ciekawe, kurwa, jakie on 
kartki 
ma! - ryczał spocony facet z tłumku zgromadzonego u lady.
Czy ja spałem? Zadrżał cały, spostrzegł, że przewrócił skrzynkę z butelkami 
po śmietanie, że stoi naprzeciw osłupiałej sprzedawczyni, która zastygła z 
kawałkiem mielonki w ręku, a wszyscy ludzie patrzą na niego i poszturchują się 
wzajemnie, burcząc pod nosem.
Wracał niepewnym, rozkołysanym krokiem.
Wchodząc na swoje drugie piętro, przystawał co parę stopni i dyszał. Całe 
ciało ogarniała nieznana dotychczas słabość w dołku, granicząca z mdłościami. 
Głowa płonęła. W zakurzonym notesie, leżącym obok telefonu, odszukał numer 
doktora Lewandowskiego.
Zadzwonił, ale doktor już tam nie mieszkał. Zaczął więc gorączkowo grzebać 
w kredensie i wyrzucać na stół stare lekarstwa. Uzmysłowił sobie przy tym, że 
oprócz zwyczajnych przeziębień i gryp nigdy na nic nie chorował. Nie wiadomo jak 
wśród zmiętych opakowań znalazł się nienapoczęty i przeterminowany listek 
nitrazepamu. Zaciągnął firanki, bez namysłu przełknął dwie tabletki, popijając 
prosto z czajnika.
Spał przez cały dzień, noc, aż do następnego popołudnia. Obudził się 
oszołomiony i doszczętnie wyczerpany.
Przez kolejne tygodnie w ogóle nie wychodził z domu. Iwonka, córka 
sąsiadów, przynosiła mu zakupy i obiady z kantyny wojskowej. Nie jadł, wszystko 
wylewał do ubikacji. Czas spędzał przy otwartym oknie, tkwił tam godzinami, w 
bezruchu.
Radio brzęczało mu nad uchem, ale nawet nie próbował skupić się na tym, o 
czym informowano, aż wreszcie, zniecierpliwiony, wyszarpnął wtyczkę z gniazdka. 
Oczywiście nie mogło być mowy o Ciechocinku czy o innych wiosennych 
zamierzeniach.
Nie zdobył się nawet na to, żeby podnieść słuchawkę, gdy jeden jedyny raz 
zaterkotał telefon. Starał się nie myśleć, za wszelką cenę nie myśleć, właśnie w 
myśleniu upatrywał przyczyny tego, co się z nim działo.
Trwał tak nad ruchliwą ulicą, nie tracąc mimo wszystko nadziei. Słoneczne 
poranki widział jak niewyraźne, prześwietlone negatywy fotograficzne, krótkie 
majowe deszcze zawsze przesypiał i cierpiał potem na bóle głowy. Bardzo powoli, 
z 
tygodnia na tydzień, siły jednak wracały. Zaczął jeść prawie normalnie i czuł 
się już 
prawie dobrze - gdyby nie ten szum i dziwne wrażenie, że świat znajduje się za 
szklanymi ścianami.
Wreszcie, gdy nad miastem zapadł jeden z tych ciepłych, przepojonych 
wonną wilgocią wieczorów, postanowił wyjść. Sprawiło mu to sporo kłopotów, 
musiał mocno trzymać się poręczy, żeby nie upaść na schodach, ale kiedy tylko 
wyszedł przed dom, zanurzył się w falach wonnego powietrza, słabość i wewnętrzne 
drżenie ustąpiły.
Spotkał ją prawie natychmiast, uszedłszy zaledwie parę kroków. Miała 
błękitną suknię, długie rękawiczki, zwiewny szal. Zatrzymało go fiołkowe 
spojrzenie 
spod woalki.
- To znowu pan Władysław? Jakże mi miło, przecież tak niedawno pana 
widziałam.
Słysząc ten głos, Władyś zadygotał na całym ciele.
- Co za spotkanie. Rzeczywiście, nie przypuszczałem, że tak prędko panią 
zobaczę - recytował. - Jestem szczęśliwy z tego powodu - dodał już naturalnie, 
nieśmiało.
- Właściwie powinniśmy mówić sobie ”ty”
- wyszeptała, i gdyby nie woalka, ujrzałby z pewnością rumieniec na jej 
twarzy.
- Tak, tak, naturalnie... Nie chciałbym być nietaktowny, ale proszę, wstąpmy 
do mnie. Mieszkam tu, zaraz.
- Dobrze - uśmiechnęła się kokieteryjnie.
- Jeśli pan Władysław tak mocno nalega... Ciemno na tych schodach - mówiła, 
ujmując go za rękę i szła obok pełna ciepła, ukojenia, niosąc zapach delikatny i 
namiętny...
Wstydził się niesprzątanego, umeblowanego byle jak mieszkania, lecz 
spostrzegł z ulgą, że ona nie zwraca uwagi na bałagan i brud. Poprosił, żeby 
usiadła, 
poszedł zaparzyć herbaty. W kuchni przygotowywał wszystko, trzęsąc się z emocji 
i 
pośpiechu. Zrzucił na podłogę torbę z cukrem, nie mógł znaleźć dwóch jednakowych 
łyżeczek, wpadł we wściekłość, kiedy narosły latami osad nie chciał zejść ze 
ścianek 
imbryka.
W ”Esplanadzie”, tej restauracji w parku, angielski jazzband wygrywał 
drapieżne fokstroty. Były wakacje. Władyś na dłużej zawitał do domu. Krwawe 
światła, czerwone abażury i obicia nadawały sali nastrój jaskini piekielnej. Jak 
w 
kalejdoskopie - kolorowe suknie, czarne ramy smokingów, Murzyn perkusista z 
jaskrawymi kółkami, wymalowanymi szminką na policzkach.
- Chcę szampana, zmęczył mnie pan!
Pociągnęła go z tanecznego kręgu do stolika.
Tęgawy młodzieniec na ich widok podniósł się z kieliszkiem w dłoni i 
wykrzyknął na całą salę:
- Panie Władeczku kochany, jeszcze jednego na drugą śliczną nóżkę i 
fruniemy do bajzlu, do Frau Kapuściński na Podgórz!
- Mój braciszek już pijany. Jak zwykle. Bydlę!
Proszę mnie natychmiast odwieźć do domu - syknęła ze złością.
Wsłuchani w stukot kopyt całowali się pod budą dorożki, unoszącej ich przez 
bezludne ulice naprzód, daleko, ku kresom czegoś, czego oboje nie potrafili 
objąć.
- Zaraz, zaraz... Miałem tu gdzieś jeszcze trochę koniaku, jakieś biszkopty...
Ustawił wreszcie naczynia na tacy i ostrożnie, jakby w obawie, że spłoszy 
swojego gościa, wrócił do pokoju.
Nie było nikogo.
Upuścił tacę z brzękiem tłuczonego szkła i wybiegł na schody. Wyślizgane 
klamry, do których w innych czasach dozorca mocował czerwony chodnik, 
połyskiwały w ciemności. Nikt nie zapalał światła, nie słychać było niczyich 
kroków.
Świat zawirował. Władyś, zgarbiony, czepiając się ściany, ledwo dopełzł do 
fotela. Za oknem nastała już noc, a stary Władyś, emerytowany docent, autor 
wielu 
poważnych rozpraw i kilku książek, w tym eseju o pojmowaniu szczęścia w epoce 
klasycznej, ukrywszy twarz w dłoniach, zaniósł się suchym, spazmatycznym 
szlochem.
- To wszystko nieprawda! - Powstał raptownie. - Nie mam halucynacji! Nie 
jestem wariatem!
Muszę to wyjaśnić, sam zgłoszę się do szpitala wariatów, jeżeli nie wyjaśnię!
Podbiegł do telefonu, żeby dzwonić na milicję. Nie. Wyśmieją! Wzruszył 
bezradnie ramionami i wybiegł z domu, zostawiając uchylone drzwi.
Nie było jej nigdzie. Pomarańczowa poświata latarń spływała na puste ulice. 
Ruszył przed siebie, prawie biegł przez miasto z błyszczącym wzrokiem, 
rozwianymi połami brązowej marynarki. Sam nie wiedział, skąd bierze siły. 
Nieliczni przechodnie przystawali na jego widok. ”Esplanada!” - zaświtała nagła 
myśl.
Park stał cichy, pogrążony w mroku. Szukał długo, kluczył po skąpo 
oświetlonych alejkach, potykał się co chwila, grzązł w pulchnej ziemi, tratował 
jakieś 
kwiaty. Nareszcie dostrzegł przed sobą niewyraźny masyw pawilonu. ”To tu!” Teraz 
już widział dobrze. Obiegł budynek dookoła, znalazł wejście. Niczego nie mógł 
odczytać z przybitej obok tabliczki, choć tliła się nad nią słaba żarówka. 
Szarpał i 
walił pięściami - drzwi nie ustępowały, były zamknięte na wielką, zardzewiałą 
kłódkę. Przystawił więc do muru jakieś stare, pogięte wiadro, przy okazji 
poranił 
ręce, chwycił za drucianą siatkę na oknie i zajrzał. Wewnątrz było ciemno, 
zresztą 
brudna i popękana szyba i tak nie pozwoliłaby niczego zobaczyć.
Zrezygnowany, powlókł się w głąb parku.
Przycupnął na najbliższej ławce, przylgnął policzkiem do olejno malowanej 
deski. Serce waliło tak mocno, że czuł je w każdym zakątku ciała.
- Jakie to straszne, straszne... Miłość, starość, pamięć. To ponad siły 
człowieka 
- powtarzał w kółko i bezładnie.
Nie zdawał sobie sprawy, ile czasu tam przesiedział. Dopiero mocne 
szarpnięcie przywołało go do świadomości. Otworzył oczy i spojrzał 
nieprzytomnie. 
Wyrosła nad nim - jakby skądś znajoma - postać w ogromnym, czarnym berecie, 
zsuniętym na prawe ucho. Obok, z pyskiem przy ziemi, kręcił się ostrowłosy 
jamnik.
- Czy coś się stało? Czy pan źle się poczuł?
Władyś zmierzył natręta wzrokiem.
- Niech nie zawraca głowy. Niech idzie.
I niech nie będzie taki ciekawy, bo go ludzie zjedzą.
Wstał i skulony, zatopiony w sobie, powłócząc nogami, powędrował z 
powrotem w kierunku domu.
Przed bramą kamienicy ktoś na niego czekał.
Poznał, uśmiechnął się. W ukośnej smudze światła ujrzał chłopca w 
granatowym ubranku i białych pończochach. Chłopiec włożył do ust dwa palce, 
nabrał powietrza, odczekał chwilę dla efektu i zagwizdał ostro i przeraźliwie. 
Potem 
zamachał ręką w geście przywołania, odwrócił się i spojrzawszy jeszcze raz na 
Władysia, pobiegł przed siebie w głąb bramy, tupiąc głośno odświętnymi 
lakierowanymi bucikami.
Władyś bez żadnego wahania, wyprostowany, uwolniony od wszystkiego, co 
przygniatało go w ciągu ostatnich tygodni, minął wejście na schody i poszedł za 
nim 
w ziejącą chłodem, wypełnioną ciemnością czeluść.
Kamienica Denglera
Podwórko leżało na gruzach. Miało kształt olbrzymiej zszywki do papieru, 
wciśniętej między trzy ulice o imionach Krzywickiego, Koszutskiej i Stanisława 
Worcella, kojarzących się z poświęceniem dla społeczeństwa i miłością do 
prostego 
człowieka. Wewnątrz zdziczałe drzewka owocowe, pryzmy węgla przed kotłownią, 
rampa z pustymi skrzynkami na zapleczu sklepu spożywczego, dalej nierówne 
piaszczyste boisko. Kurczak, Czerwonka i Zielonka, Tudek, Korniszon, Adźka, 
Stachu - wszyscy mieszkaliśmy w blokach, które postawiono na miejscu innych 
budynków, zniszczonych podczas wojny. Nawet wtedy, w latach sześćdziesiątych, 
nikt już nie wiedział, jak te domy wyglądały ani kim byli ich mieszkańcy.
Spirala czasu została gwałtownie zerwana, ktoś pozornie wszechmocny 
usiłował po partacku doszwejsować do niej kolejną, zupełnie niepasującą część.
Nikt spośród nas ani spośród dorosłych, spędzających połowę dnia w biurach, 
a drugą przed sinymi ekranami. Aladynów” i ”Korali”, nie przejmował się 
specjalnie 
tamtym zapomnianym, spalonym życiem. Mieliśmy swoje. Wlokło się tak 
monotonnie i powoli, że trudno było uwierzyć nawet w koniec świata, przerażająco 
opisywany przez księdza Kwinterę na religii w podziemiach kościoła Świętego 
Józefa. Ciemnymi porankami pędziliśmy, każdy z żołądkiem pod gardłem, do 
pobliskich podstawówek, gdzie czekali już nadęci i złośliwi nauczyciele; Tudek 
do 
jedenastki, Stachu do jedynki, ja do trzynastki przy Puszkina. Latem ganialiśmy 
na 
rowerach, kąpaliśmy się w Jeziorze Kortowskim, urządzaliśmy wojny, inspirowane 
telewizyjnymi serialami typu Podziemny front albo, poobijani kijami w walce 
wręcz, 
z gardłami zdartymi od naśladowania pepesz i schmeisserów, organizowaliśmy 
”wykopaliska”.
Wykopaliska - to był dopiero prawdziwy smak przygody. Wystarczyło pójść 
na niewielki stromy stok za garażami, półcegłówką wbić w ziemię kawałek 
zaostrzonej deski, zaprzeć się i odwalić tłuste bryły gliny. Zaraz można było 
znaleźć 
zwęglone strzępy książek drukowanych gotykiem, złamaną łyżkę, szpulkę z 
pierścionkiem zbutwiałych nici, porcelitowe zamknięcia butelek z resztkami drutu 
i 
nazwą nieistniejącego browaru ”Waldschlósschen”.
Zygi wykopał półmisek ozdobiony rysunkiem żaglowca, Adźka aparat 
fotograficzny bez obiektywu, prawdziwą, chromowaną ”Leicę”, ja - kilka 
zaśniedziałych monet jednomarkowych. Zazdrość wszystkich wzbudzał jednak 
Tudek, który wśród nadpalonych szpargałów, kabli, śmieci wygrzebał puzderko, 
podobne do papierośnicy, z harmonijką upozowanych zdjęć nagiej kobiety, dumnie 
demonstrującej biust, nalane uda i monumentalne pośladki. Bardzo pilnował 
swojego skarbu, pokazywał go niechętnie, bał się zabrać do domu, aż wreszcie 
ktoś i 
tak ukradł mu to wstydliwe i podniecające cudeńko ze skrytki w piwnicy.
Byliśmy wtedy pewni, że przeszłość leży po prostu pod stopami, że trzeba 
tylko przyłożyć oko do dziury wygrzebanej w ziemi, aby dostrzec ją w ciemności 
lub 
chociaż uchwycić jej woń - woń wilgotnego piachu, rozbitych cegieł, soków z 
poprzecinanych korzeni.
Innym rozpoznanym znakiem przeszłości, skierowanym w przeciwną stronę, 
bo do nieba, była kamienica Denglera. Nietknięta przez wojnę, zamykała podwórko 
od ulicy Krzywickiego. Patrzyłem na nią codziennie przez okno. Wśród bezbarwnej, 
pudełkowatej architektury wyglądała jak baśniowy zamek przeniesiony w krainę 
wiecznych lodów - ze swoimi wysokimi kominami, czerwonym ostrym dachem, 
facjatami, półokrągłymi balkonami, z otaczającym maleńki dziedziniec ceglanym 
murem, znad którego wystawały czubki jabłonek. Ponieważ nie doprowadzono tam 
centralnego ogrzewania, każdego zimowego wieczoru z kominów biły słupy dymu, 
równe albo przygniatane podmuchami wiatru, i wtedy wydawało mi się, że 
kamienica jest transatlantykiem, uporczywie prującym fale niewidzialnego oceanu 
i 
zmierzającym w sobie tylko wiadomym, tajemnym kierunku i celu. Biała tabliczka 
przy wejściu informowała:.Joachim Dengler - lekarz dentysta”.
To samo nazwisko widniało nad numerem.
Mieliśmy po kilkanaście lat, kończyliśmy szkołę podstawową i każdy już 
doskonale znał realia gomułkowskiego socjalizmu. Dlatego dziwiliśmy się.
„Prywatna czynszówka tutaj, u nas? Jak to w ogóle możliwe?” - kręcił głową 
Stachu, syn sędziego.
„Szwab i ma trzypiętrową kamienicę w środku polskiego miasta? Po tym, co 
nam zrobili? Czytałeś Dymy nad Birkenau?” - pienił się oburzony Platfus, syn 
kombatanta AK. Staremu dopiero co pozwolono wstąpić do ZBOWiDu, łaził z 
odznaką w klapie i głośno rozpowiadał o swojej partyzanckiej epopei, z wyjątkiem 
służby u ”Łupaszki”, rzecz jasna.
Właściciel był wykwintnym mężczyzną po pięćdziesiątce, dobrze ubranym, 
zwracającym uwagę okularami w cienkiej, złotej oprawie, bo nikt wtedy takich nie 
nosił. Mieszkał tylko z matką staruszką.
Zajmowali we dwoje duży, wielopokojowy lokal na parterze, piętra 
wynajmowali. Spotykałem go najczęściej na rogu Koszutskiej, koło kolektury 
totolotka albo na przejściu przez wysadzaną kasztanami wysepkę, gdzie w pogodne 
dni wysiadywali kolejarze emeryci. Z przyzwyczajenia chyba przystawał zawsze 
przed poniemieckim słupem ogłoszeniowym, jedynym w okolicy, prócz jego domu, 
reliktem dawnych czasów, i w skupieniu, kolejno zgłębiał treść afiszy; nieważne, 
czy 
dotyczyły poboru do wojska, zawodów motocrossowych czy przeglądu filmów 
radzieckich. Ruchy miał miękkie i powolne, na zwykłe ”dzień dobry” odpowiadał z 
namysłem, nie wymawiając ”ń” i twardo akcentując srebrzyste „r”. Pochylał przy 
tym głowę ukośnie, w szczególny sposób, jakby wyrażając głęboki, zbyt głęboki 
szacunek, ale jednocześnie przenikliwie studiując fizjonomię każdego 
pozdrawiającego.
Stara Denglerowa, niska i korpulentna, nosiła kapelusiki z piórkiem, spod 
których wystawały krótko obcięte, siwe włosy. Przez ćwierć wieku nie nauczyła 
się 
ani słowa po polsku. W piekarni ”Sezam”
Trochimiuka po drugiej stronie ulicy, w mięsnym, w spożywczym samie 
zachowywała się jak zagraniczna turystka - długo i cierpliwie tłumaczyła na 
migi, o 
co jej chodzi, kazała sprzedawczyni wypisywać cenę na papierku, potem, mamrocąc 
z dezaprobatą, mozolnie odliczała złotówki z wielkiej portmonetki.
Popołudniami spacerowali oboje w dół Krzywickiego i z powrotem. Z daleka 
wyglądali jak Flip i Flap. Matce zbierało się wtedy na żarty. Niezgrabnie 
wybiegała 
parę kroków naprzód, chowała się za młodziutką, dopiero co zasadzoną topolą, 
jeszcze przywiązaną do słupka. Syn udawał, że nie widzi, a gdy się zbliżył, 
wystawiała siwą głowę i znienacka wołała piskliwie: ”Achim! Kuku!”
Dwa, trzy razy do roku Dengler otwierał od środka podwójne drzwi w murze 
i z garażu, terkocąc metalicznie, wysuwał się białobłękitny, wymuskany moskwicz 
o 
masce podobnej do uśmiechniętego konia. Czasem, posapując, obydwoje upychali w 
bagażniku jakieś pudła albo ogromne skórzane walizy, jakby wybierali się na 
długi 
urlop, a potem, smrodząc spalinami, odjeżdżali przez podwórko nie wiadomo 
dokąd. Wracali jednak zawsze tego samego dnia.
Mało kto zauważał te rzadkie eskapady. Zegary pracowały bez wytchnienia, 
wszechobecna, szara zwyczajność trzymała wszystkich blisko ziemi.
W czasie wakacji siadaliśmy wieczorami na murku przy kotłowni. Przyszedł 
czas, kiedy nasze zwykłe zabawy zaczynały już nas nudzić. Cicho kiełkowały 
mgliste 
tęsknoty do dziewczyn, niejasne przeczucia, że istnieją rzeczy bez porównania 
wspanialsze niż wykopaliska i walki na drewniane karabiny. Baliśmy się jeszcze 
gadać o tym ze sobą i na razie zajmowały nas obserwacje pijaków przemierzających 
szlak między barem ”Zatorze”, przez mieszkańców dzielnicy zwanym ”Trupem”, a 
barem ”Popularnym”, nazywanym z kolei ”Zgodą”, lokalami położonymi po obu 
końcach ulicy Worcella. Ówczesny pijak również bardzo różnił się od dzisiejszego 
napakowanego szczyla, po czterech strongach gotowego skasować wszystko, co się 
nawinie pod łapy, czy meneladresiarza, ciągnącego od rana do nocy jabole przy 
sklepie i wywrzaskującego socjalne pretensje do Pana Boga, że inni mają, a on 
nie. 
Byli to potępieńcy o fioletowych gębach, w wytartych marynarkach, brudnych 
prochowcach i beretach naciągniętych na czoło. Nieprzytomni od kartoflanej 
berbeluchy z czerwoną kartką, popychanej skwaśniałym piwem, pełzli do przodu na 
oślep, czepiając się siatkowego ogrodzenia magazynów kolejowych albo po prostu, 
z 
obrzyganymi nogawkami, zasypiali koło śmietnika.
Kiedyś dwóch takich, wędrujących przy siatce z przeciwnych stron, wlazło na 
siebie, o mało nie rozbijając sobie łbów. Może żaden nie chciał ustąpić, może 
jeden 
rozpoznał nagle w drugim śmiertelnego wroga - w każdym razie zaczęli się bić. 
Pięści, młócące jak cepy widziane na zwolnionym filmie, waliły w pustkę, 
bezwładne 
nogi traciły grunt. Nie mogli na siebie trafić, przewracali się i podnosili, 
wypluwając 
piasek. Nie mieli też chyba dość energii, żeby rzucać bluzgami, więc wszystkie 
ciosy, 
pady i uniki rozgrywały się w kompletnej ciszy, tylko druciana siatka czasem 
zajęczała pod chybionym uderzeniem.
Wreszcie większy złapał trochę równowagi, pogardliwie zmierzył wzrokiem 
przeciwnika, gramolącego się akurat z czworaków, wysoko podniósł głowę, 
schwycił w dwa palce nasadę nosa, przechylił się najpierw do przodu, potem do 
tyłu 
i celując w ten sposób - smarknął potężnie. Szarozielony kleisty szrapnel 
rozprysnął 
się na waciaku wroga; ten spojrzał po sobie ogłupiały i widać w jednej chwili 
uznał, 
że został zwyciężony, bo obydwaj nagle zaprzestali gwałtownych ruchów, minęli 
się 
bez słowa i każdy poczłapał w swoją stronę, nadal kurczowo łapiąc się siatki.
Opowiadaliśmy też sobie kawały polityczne.
Cały naród sobie opowiadał, nadrabiając minami. Od Zielonki, wnuka 
ważnego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR, usłyszałem najkrótszy i 
najbardziej surrealistyczny dowcip tamtej epoki. Zielonka, który nie wiedzieć 
czemu 
mieszkał u dziadków, a z rodzicami spotykał się jedynie w święta, podsłuchał go, 
gdy do dziadka przyszli na imieniny kumple z pracy i rozkręcili się przy wódce: 
”Do 
sklepu mięsnego wchodzi klient. W sklepie, jak to w tamtych czasach, nie ma 
zupełnie nic, tylko wiszą obok siebie dwie wielkie łyse głowy.
- Którego panu podać? - pyta ekspedientka.
- Tego z prawej - pada odpowiedź”.
Poziom abstrakcji przygniótł nas całkowicie.
Niczego nie rozumieliśmy. Speszony Zielonka przysięgał jednak, że starzy 
towarzysze, sekretarze Kopydlak, Duchota i Ogaruk, przez dobrą godzinę ryczeli 
ze 
śmiechu i trzymali się za brzuchy, a później powtarzali sobie jeszcze kawał po 
każdym kieliszku, również o mało nie spadając z krzeseł.
Denglerowie żyli obok nas, ale o ich istnieniu przypominaliśmy sobie dopiero 
w chwilach najczarniejszej nudy albo z jakiegoś przypadku. Przechodząc kiedyś 
wąskim chodnikiem przed frontem kamienicy, zobaczyłem Denglerową myjącą 
okna.
Wszystkie trzy były pootwierane na oścież, może pierwszy raz od wojny. 
Denglerową, w fartuchu, okręcona chustką, stała na stołku, szorowała ramy 
pokryte 
złuszczoną białą farbą i przecierała siluksem żółte i niebieskie szybki, 
zdobiące okna 
od dołu, tuż nad parapetem. Nie wypadało mi się zatrzymywać, grzecznie 
powiedziałem: ”Dzień dobry!”, podskoczyłem i bezczelnie zajrzałem do środka.
To było spojrzenie przez bramę Tajemniczego Ogrodu. Pokoje zalegała 
skłębiona masa amarantów, brązów, ciemnych zieleni, złoconych kreskami słońca, 
wpadającego gdzieś od strony podwórka.
Kolorowe plamy osiadały na czarnych rzeźbionych szafach, sięgających sufitu, 
zaświeciło szkło wielkiej biblioteki, a za szkłem grzbiety luksusowych wydań.
Barwny mrok skupiał się w zarysy klubowych foteli, w sylwetki lamp o 
miękkich abażurach, jego ulotną konsystencję przenikały kształty ram obrazów, 
pokrywających całe ściany, o nieczytelnej z daleka treści.
Wtedy przecież nie było, wtedy nie mogło być takich wnętrz! Niedościgniony 
szczyt marzeń to dekoracje kryminałów z telewizyjnej ”Kobry”, markujące 
livingroomy w willach amerykańskich bogaczy, a rzeczywistość - to półkotapczany 
i 
meblościanki z płyty paździerzowej, cudem upolowane w sklepie, albo bezstylowe 
graty z lat pięćdziesiątych.
Późnym wieczorem przyszedłem ze Stachem.
Okna już oczywiście zamknięto; mało tego, od wewnątrz przysłaniały je 
rolety, nieprzepuszczając ani kosmyka światła - takie same, albo nawet te same, 
których szczelność urzędowo sprawdzał gruby Wachmeister w czasie 
przeciwlotniczego zaciemnienia. Pierwsza żelazna kurtyna rozdzielająca światy.
Nasza pierwsza w życiu granica nie do przebycia.
Zaczęliśmy szukać sposobu, podjudzać się wzajemnie, wymyślać 
niestworzone preteksty. Odsłonięcie choćby rąbka nieznanego stało się sprawą nie 
tylko marzeń, ale i ambicji. Przychodziliśmy więc co wieczór, ostrożnie 
przemykaliśmy kilka razy pod oknami, próbowaliśmy zaglądać, patrząc pod 
różnymi kątami i z różnych punktów. Zupełnie bez skutku.
Rolety przylegały bardzo dokładnie, nie mogło być mowy o zobaczeniu 
czegokolwiek.
Z bezsilności postanowiliśmy spenetrować chociaż klatkę schodową.
Kamienica Denglera pochodziła sprzed pierwszej wojny, była zwykłym 
domem czynszowym, jakich budowano tysiące, z wygodnymi w miarę i 
przytulnymi mieszkaniami dla mniej zamożnych.
Nie posiadała windy, schodów kuchennych, dźwigu towarowego. Jej główne i 
jedyne schody, szerokie, ile trzeba, to znaczy - aby wnieść kołyskę albo wynieść 
trumnę, skrzypiały pod nogami. Deski wyślizgały się i wyokrągliły, łatwo było z 
nich zlecieć. Teraz niczego tu nie remontowano, na drzwiach i lamperiach przez 
dziesięciolecia była ta sama popielata farba, coraz ciemniejsza od kurzu; nikt 
też nie 
usunął śmiesznych kręconych dzwonków, wydających odgłos podobny do dzwonka 
od roweru, ani skrzynek na listy z napisem ”Briefe”. Pachniało wilgocią, pastą 
do 
podłogi, smażonym mięsem.
Drzwi Denglerów nie różniły się od innych, poza tym, że widniała na nich 
mosiężna wizytówka z nazwiskiem grawerowanym gotyckimi literami.
Stając na półpiętrze, rozpaczliwie staraliśmy się zajrzeć przez oszklone 
okienka nad górą framugi.
Denglerowie nigdy jednak nie zapalali światła w przedpokoju i widzieliśmy 
tylko nieprzenikniony mrok.
Naszą ciekawość rozpalały też drzwi do piwnicy. Obite blachą, zaopatrzone w 
dwa zamki patentowe. Niestety - nie do sforsowania. Jakiekolwiek dłuższe 
majstrowanie przy nich zaraz zwróciłoby uwagę, a pomysł Stacha wślizgnięcia się 
za 
mieszkańcem idącym po kartofle był kompletnie nierealny.
Mimo to podkradaliśmy się kilka razy i nasłuchując z przerażeniem, 
próbowaliśmy spoconymi rękami wszystkich kluczy, jakie tylko udało nam się 
zdobyć.
Żaden nie pasował, nie chciał nawet wejść. Zamki były stare, nietypowe, 
pewnie poniemieckie.
Strychu nie zdążyliśmy też zbadać. Ludzie nie bali się jeszcze innych ludzi, a 
zwłaszcza małolatów z podstawówki, i niejaka pani Cieniewska, słysząc 
skrzypienie 
schodów i podejrzane szepty na trzecim piętrze, interweniowała natychmiast: 
”Czego tu!?
Wynocha, bo pójdę do matki! Na milicję podam, że pościel kradniecie!” 
Poniżeni, zdekonspirowani - musieliśmy wiać z łomotem i trzaskiem poręczy.
Utwierdzaliśmy siebie wzajemnie, że nie możemy - ot, tak sobie - zapomnieć o 
Denglerach jak o kolejnej podwórkowej modzie, kiedy się sprzykrzy, jak o łażeniu 
po 
dachach, grze w noże czy walkach na niedojrzałe malinówki. Żeby utrzymać Stacha 
w podnieceniu i nerwowym napięciu, zmyśliłem następującą historię.
Otóż mojego ojca odwiedził kolega, nazywany przez niego po cichu 
Warchlakiem, kapitan milicji.
Naprawdę przychodził dość często. Palili papierosy w dużym pokoju, 
rozmawiali. Warchlak - tak mówiłem - ni stąd, ni zowąd przypomniał sobie sprawę 
sprzed piętnastu lat. Otóż pewien kapuś, inwalida spędzający całe dnie na 
balkonie i 
o wszystkim, co widział, donoszący dzielnicowemu, zaczął nagle informować o 
obcych ludziach, którzy wchodzili do kamienicy Denglera i już jej nie 
opuszczali, nie 
pojawiali się później ani razu, jakby znikali na zawsze.
Dzielnicowy zlekceważył te meldunki, więc kapuś, uważający się za asa 
kontrwywiadu w służbie ludu pracującego, postanowił przesyłać raporty na piśmie 
prosto do Komendy Wojewódzkiej. Były w nich daty, godziny, nawet rysopisy. 
Ludzie mieli przychodzić o różnych porach, niektórzy wcześnie rano, wymięci jak 
po 
długiej podróży, inni w południe, upewniając się co do numeru domu, jeszcze inni 
szybko, ukradkiem, po ciemku. Jakiś naczelnik uznał, że może nie są to rojenia 
wariata, i postanowił całą rzecz sprawdzić. Przeszukano piwnice, do mieszkań 
wysłano tajniaków jako komisję techniczną. Nie stwierdzono niczego podejrzanego, 
ale coś tam mówiło się w komendzie o dziwnie nieregularnym układzie ścian 
nośnych, o usytuowaniu, nie wiadomo po co, studzienki kanalizacyjnej w piwnicy, 
o 
śladach nietypowych przyłączeń elektrycznych. Najosobliwsze w tej sprawie było 
jednak jej nagłe i tajemnicze zakończenie. Bardzo prędko, jak gdyby ktoś na 
górze 
mocno się czegoś przestraszył, nadszedł z ministerstwa niezwykle ostro 
sformułowany rozkaz, określający zaangażowanie organów ścigania jako 
”kompromitację, przejaw głupoty i nieodpowiedzialności”, nakazujący 
natychmiastowe przerwanie wszelkich działań i odesłanie wszelkich istniejących 
materiałów do centralnego archiwum z klauzulą ”tajne”.
Stachu zrewanżował mi się krótszą opowieścią, ale stworzoną niewątpliwie w 
podobnym celu.
Otóż pewnego razu odprowadzali ze starszym bratem ciocię Lucie na nocny 
pociąg do Karpacza. Kiedy wracali, było już dobrze po pierwszej. Pusto, uśpione 
bloki, słaba poświata jarzeniówek, tylko na rogu Koszutskiej i Worcella czerwony 
napis ”SAM”, jedyny neon w mieście, płonął jak planeta Wenus. Zobaczyli nagle, 
że 
Dengler wychodzi z domu w towarzystwie postawnej, jasnowłosej kobiety. Idą 
szybko lewą stroną Krzywickiego, obok siebie, bez zażyłości, rozmawiają głośno, 
urywanymi zdaniami. Stachu postanowił ich śledzić; pojęcia nie miałem, dlaczego 
zgodził się na to Janusz, wówczas rozsądny maturzysta, laureat olimpiady 
matematycznej. Za ulicą Orzeszkowej para skręciła w ciemne podwórka kolejowych 
domów. Trzeba było iść za nimi ostrożnie, dwie sylwetki rozmazywały się w mroku. 
Kluczyli. Jakiś budynek gospodarczy, smród kurnika, stos porąbanych na opał 
podkładów, za którymi można było przycupnąć.
W smudze księżycowego światła zamajaczył dach samochodu, zwykłej 
warszawy, wciśniętej tyłem między trzepak i przepełnione pojemniki na śmieci, 
tak 
jakby ktoś chciał ją w ten sposób zasłonić. Dengler i towarzyszka stanęli obok, 
dopiero teraz Stachu usłyszał, że mówili... po francusku. Francuski w nocy, na 
Zatorzu, wraz z zapachami sieczki dla królików i kurzego gówna! Płomień 
zapalniczki na chwilę rozjaśnił twarze. Kobieta była ładna, choć niemłoda.
Pożegnali się krótko, jak dwaj mężczyźni, ale Dengler z wahaniem wyciągnął 
rękę jeszcze raz, czule odgarnął jej włosy ze skroni, a potem odwrócił się bez 
słowa i 
znikł. Znalazła w torebce kluczyki, usiadła za kierownicą. Odjechała, zgrabnie 
przeciskając się wśród budek, składzików i zagród dla kur. Samochód miał 
szczecińską rejestrację, Stachu ponoć nawet zapamiętał numer.
Przysięgliśmy, że zbierzemy wszystkie siły, jakie są w naszej mocy, że 
wykorzystamy wszystkie możliwości.
Odnowiłem zatem znajomość z niejakim Bobkiem, który mieszkał akurat 
naprzeciw kamienicy Denglera. Rodzice Bobka pracowali na zmiany, tak więc w 
niektóre wieczory można było obserwować zasłonięte okna od góry, z wysokości 
pierwszego piętra. Stachu wtajemniczył też swojego przyjaciela, Kurczaka. 
Kurczak 
wyniósł z domu lunetkę snajperską, pochodzącą od niemieckiego karabinu, używaną 
przez jego ojca, dyrektora Motozbytu, na polowaniach.
Już pierwsza próba roznieciła ziarnka nadziei. Rolety wcale nie były takie 
szczelne, jak się wydawało z dołu. Sztywny papier zdążył się wystrzępić, a w 
największym oknie, u góry, z radością zobaczyliśmy piękną, złocistą szparę. Nie 
mogliśmy jednak zajrzeć od razu. Dopiero z łazienki, gdy stanęło się na wannie i 
trzymając jedną ręką rurę gazowego piecyka, wysunęło lunetkę przez wąskie 
okienko, można było nareszcie zobaczyć skrawek wnętrza mieszkania Denglerów.
Szpara miała niewielką szerokość, odsłaniała jedynie pasek oświetlonego 
pokoju i część dalszego, amfiladowego pomieszczenia, gdzie świeciła tylko 
stojąca 
lampa. Od brązowych tapet wyraźnie odcinała się góra kredensu z widocznym 
kawałkiem rżniętej we wzorek szyby. Blask lampy padał na krzesło z poręczami i 
wysokim oparciem. Początkowo wydawało się nam, że w mieszkaniu nie ma 
żywego ducha.
W polu naszego widzenia, za podziałką i krzyżykiem, oznaczającym cel, nie 
zauważyliśmy żadnego ruchu, nikt nie przechodził, nic nie zmieniło położenia.
Dopiero za trzecim czy czwartym razem Bobek, który mógł obserwować także 
nocą, namierzył Denglerową.
Wyrywaliśmy się wieczorami pod pretekstem seansów w kinie letnim, gdzie 
po zmroku grano na przemian Fantomasa i komedię Rzeczpospolita babska.
Patrzyliśmy uważnie, kilkakrotnie podając sobie lunetę i ustępując miejsca 
przy oknie łazienki. W seledynowym świetle, prószącym z wielkiego, nisko 
zawieszonego abażuru, nieruchomy profil Denglerowej rysował się wyraziście i 
ostro, jak na reszce monety albo okładce staroświeckiej książki. Prosty nos, 
wydatny 
podbródek, sczesane do tyłu, rzadkie włosy.
Sytuacja powtarzała się każdego dnia. Przed dziewiątą Denglerowa wpływała 
bezszelestnie w krąg lampy, siadała na krześle i trwała tak bez ruchu przez 
długie 
godziny. Nie mogła oglądać telewizji, bo w mieszkaniu nie było telewizora - 
stwierdziliśmy brak anteny; niczego też nie czytała. Wyglądało na to, że spod 
przymkniętych powiek wpatruje się w gobelin pokrywający ścianę. Może słuchała 
muzyki? Palce, wystające z rękawa wzorzystego szlafroka, drgały lekko, jakby 
wystukując o poręcz jakiś rytm.
Zawsze około wpół do drugiej światło gasło, co Bobek ustalił dokładnie, 
mówiąc matce, że ma rozwolnienie i musi wstawać w nocy do ubikacji.
Przez następny tydzień albo dwa nie ujrzeliśmy już niczego więcej. Nieznane 
zaczęło więc irytować i niecierpliwić. Doszliśmy do pewnego punktu, a dalej - 
jakby 
ktoś postawił zaporę, o którą można tylko tłuc głową. Na dodatek Stachu pokłócił 
się 
z Bobkiem, Kurczakowi ojciec zerżnął tyłek za wynoszenie lunetki, a mnie matka 
zakazała wychodzenia wieczorem, ponieważ notorycznie wracałem zbyt późno. 
Mimo wszystko po dłuższym czasie udało nam się jakoś powtórzyć obserwacje. 
Zobaczyliśmy znowu to samo - lampę, zastygły profil Denglerowej i rękę na 
poręczy 
z wypolerowanego drewna. Tragedia! Tyle kombinowania, strachu, tyle bieganiny 
na nic! Była to z pewnością pierwsza gorycz upokorzenia i bezradności. Nikt 
jednak 
nie śmiał głośno powiedzieć o porażce, udawaliśmy, że wciągają nas inne sprawy 
na 
podwórku i obok.
Podwórko żyło akurat mrożącymi krew opowieściami o ”Urzynaczu”. 
”Urzynacz” krążył jakoby po okolicy, zwabiał małych chłopaczków do piwnic albo 
ciemnych zakamarków i obcinał im siusiaki ogrodniczym sekatorem. Podobno 
niedawno umarł od tego jakiś przedszkolak z Jagiellońskiej, a inny, z 
Kasprowicza, 
walczy ze śmiercią w Poliklinice.
Milicja niczego nie nagłaśnia, bo nie chce spłoszyć zwyrodnialca.
Niektórzy zaklinali się, że widzieli go na własne oczy, miał nosić czarny 
płaszcz esesmański i buty oficerki, atakując, naciągał maskę gazową. Mały Kugel 
z 
przyległego ”drugiego” podwórka, przeciwnie twierdził, że ”Urzynacz” w ogóle nie 
jest groźny.
„Nic mi nie zrobił. Dał dropsa, to mu pokazałem”
- wzruszał ramionami.
Dorośli, słysząc te historie, parskali śmiechem, więc my także uznaliśmy je za 
kolejny wytwór gówniarskiej fantazji. Jednak któregoś dnia, siedząc pod 
zdziczałą 
śliwką i grając w makao, zauważyliśmy nieznajomego liszajowatego typa. Był w 
furażerce, ciemnych okularach i popelinowym wdzianku; nerwowo biegając na 
krótkich, krzywych nóżkach, zaglądał do klatek schodowych. Znikał tam i wynurzał 
się z powrotem, odhaczał coś i skreślał w notesie. Po chwili stał już wśród 
gromady 
dzieciaków bawiących się koło rampy sklepowej, zaraz też zobaczyliśmy, że 
prowadzi trzech wystraszonych chłopców za garaże.
Gęsiego, przed sobą - jak konwój więzienny.
Korniszon zgarnął karty, rzuciliśmy się przez krzaki na przełaj.
„Urzynacz” - bo to musiał być on - ustawił swoje ofiary w szeregu i kucnął 
przed nimi. Skrupulatnie zanotował nazwiska, wypytywał, czy umieją Ojcze nasz i 
Zdrowaś Mario, kim są rodzice, czy do domu przychodzi dużo listów, czy znaczki 
są 
ładne.
Potem kazał ściągać majtki, a jednemu chłopaczkowi, który nie chciał, ściągnął 
sam. Dokładnie oglądał siusiaka po siusiaku i starannie opisywał, filozoficznie 
ogryzając długopis. Wreszcie zamknął notes, raptownym, zdecydowanym ruchem 
sięgnął do zniszczonej teczki.
Wstrzymaliśmy oddech.
Ale on zapytał tylko: ”Miętowe czy owocowe?”
Wycofaliśmy się na czworakach. Tuż obok był warsztat, w którym jak co 
dzień spało dwóch robotników administracji domów, znanych nam jako Klemens i 
Leon. ”Proszę pana, tam jest ten bandyta, co obcina kutasy!” - wrzasnął 
Korniszon.
Słoniowaty, tłusty Leon ocknął się pierwszy i wyjrzał nieprzytomnie. 
”Urzynacz” już uciekał, ale na nieszczęście dla siebie potknął się o grudę 
gliny.
Leon złapał krótką piłkę do drewna i z okrzykiem: „Poczekaj, gnoju, zara ja ci 
przyrżnę kindybała!”, pognał za nim. Łapskiem wielkim jak łycha koparki złapał 
go 
za kołnierz, piłką dźgnął w plecy jak rewolwerem i wepchnął do pakamery z 
wapnem. Zygi niósł z tyłu dowód rzeczowy - teczkę pełną dropsów.
Zajechał radiowóz. ”Urzynacz” wyrywał się milicjantom, jęcząc w kółko: 
”Towarzysze, na litość boską, to prowokacja! Prowokacja, nie rozumiecie?
Dajcie mi na telefon towarzysza Łopucha! Ostrzegam! Bo jak nie, to towarzysz 
Łopuch sam zadzwoni!”
Lokalny ”Głos” nie poświęcił tak spektakularnemu aresztowaniu nawet 
wzmianki, nikt nie słyszał też o żadnym procesie zboczeńca. Dopiero długo potem 
z 
podsłuchanej rozmowy ojca z jego przyjacielem Warchlakiem dowiedziałem się, że 
zatrzymano esbeka, przymusowo wypchniętego na rentę zdrowotną. Nie działał na 
tle seksualnym, lecz, powiedzmy, głęboko ideowym, zgodnie z duchem epoki - 
układał listę utajonych Żydów. Miało to być dzieło jego życia, które 
przywróciłoby 
go do służby, zapewniło awans i Krzyż Kawalerski. Podwórkowy proceder z małymi 
chłopcami traktował jako czynność operacyjną według własnego, oryginalnego 
pomysłu, planował objąć nią całe miasto.
Krótkie epizody szybko jednak rozmywały się w pamięci, a nas na powrót 
zaczynało zżerać uczucie bezsilności. Czarne rolety nadal opuszczano wczesnym 
wieczorem, nuda paliła jak gorączka. Nie pomagały rowerowe rajdy przez Kossaka, 
rondo koło kościoła, Gagarina w dół aż do wilgotnego lasu tuż za granicą miasta 
i 
kręcenie się po dobrze znanych ścieżkach wokół stadionu leśnego. Nie uspokajało 
smętne pływanie od boi do boi na pełnym ludzi kąpielisku Kortowa, zaraz obok 
parku, o którym wtedy nie wiedzieliśmy, że jeszcze niedawno był cmentarzem, na 
którym chowano umysłowo chorych.
Coraz częściej łakomie patrzyliśmy na mur oddzielający tyły kamienicy 
Denglera od reszty podwórka. Jego pokonanie wydawało się jedynym w tej sytuacji, 
choć niezwykle trudnym wyjściem.
Na pierwszy rzut oka przerażał. Miał przynajmniej ze trzy metry wysokości, 
pokrywał go stary, ale gładki tynk koloru brudnego piasku, nie dający żadnej 
możliwości zaczepienia dla rąk czy oparcia stopy. Na szczycie sterczały 
dodatkowo 
pręty z rozciągniętym kolczastym drutem, a za nimi kłębiły się zakurzone od 
upału 
korony jabłonek, sięgające okien pierwszego piętra. Tak zwani ”starsi chłopacy”, 
znaczący swoją obecność na podwórku brzękiem butelek po zmroku i chichotami 
jurnej Stefki przy kości, kiedyś podobno umieli pokonywać ten ”Wał Zygfryda”. 
Ściągali żelastwo z placu zabaw, huśtawki, kołyski, układali z tego piramidę, po 
niej 
włazili na mur, rwali jabłka, ile kto zdążył, i zwiewali, każdy w swoją stronę, 
ścigani 
niemieckim jazgotem Denglerowej.
Tę metodę musieliśmy, rzecz jasna, odrzucić, chociaż nie potrafiliśmy 
wymyślić lepszej. Zwróciłaby na nas uwagę, skompromitowała, uniemożliwiła 
dalsze działania. Dreptaliśmy w miejscu. Całkowicie nierealny okazał się projekt 
zbudowania długiego peryskopu, jeszcze gorzej było z pomysłem użycia kotwicy i 
liny - nikt ze znajomych nie dysponował takim sprzętem.
Jak zwykle jednak, dopomógł zbieg okoliczności.
Wracając któregoś razu z Kortowa, zobaczyliśmy wznoszący się pod samym 
murem druciany boks, rodzaj obszernej klatki z żelaznymi ramami, w której 
ustawiono jakieś beczki i kanistry. To pralnia chemiczna zafundowała sobie 
prowizoryczny magazynek odczynników. Istniał potem jeszcze długo, nasi młodsi 
następcy kradli stamtąd tri do wąchania.
Wszystkie przeszkody znikły więc jak nożem uciął, teraz wystarczyło już 
tylko wdrapać się po siatce i można było swobodnie obserwować drugą stronę.
Akcja musiałaby rozgrywać się jednak na oczach całego podwórka. Ale i tu los 
nam sprzyjał.
Parę dni później Stachu przyleciał do mnie spocony z podniecenia. Pod 
blokami zaparkował, ledwo się mieszcząc w podwórzu, potężny leyland-
- chłodnia Centrali Rybnej i przysłonił srebrną naczepą cały boks wraz z 
dużym fragmentem muru.
Nowa, napięta siatka chrzęściła, gdy wsuwaliśmy czubki nóg w jej oka. 
Właziliśmy ostrożnie; chociaż niewidoczni, nie chcieliśmy robić hałasu.
Tynk był nagrzany, z bliska - pocięty pajęczyną pęknięć i szczelinami od 
deszczów i mrozu. Odwróciłem się, mogłem już chwycić krawędź muru, całą 
zafajdaną zeschniętym ptasim łajnem. Przez chwilę wisiałem w powietrzu, potem 
podciągnąłem nogi i wygodnie ulokowałem tyłek na belce zamykającej klatkę z 
góry. 
Stachu zrobił to samo. Powoli, wysuwając głowy, jakby bojąc się, że ktoś będzie 
do 
nas strzelał, wyjrzeliśmy za mur.
Patrzyliśmy przez liście jabłonek. Pierwsze wrażenie, zawsze, kiedy je później 
wspominałem, kojarzyło mi się z otwieraniem bombonierki albo pięknie 
zapakowanego prezentu.
Całą trójkątną powierzchnię dziedzińca porastała równo przystrzyżona trawa, 
kłująca w oczy nienaturalną zielonością. Wewnętrzna strona muru, ściana garażu i 
fasada kamienicy aż po gzymsy okien na parterze miały śnieżnobiałą elewację, 
dopiero gdzieś w koronach drzew ustępującą miejsca znajomej, widocznej dla 
wszystkich, ziemistej barwie wyższych pięter. Biel wyostrzała kontury, stwarzała 
poczucie sterylności, sprawiała, że cały ten widok wydawał się śliski i 
połyskliwy; 
nawet festony różowych petunii, spływające z porozwieszanych wszędzie 
kwietników, wyglądały jak świeżo umyte wodą z mydłem.
Wzrokiem wskazaliśmy sobie Denglera. Siedział pod baldachimem z 
frędzlami na bujanej kanapie ogrodowej, jaką wtedy można było u nas zobaczyć 
tylko w kinie. Z otwartego okna sączyła się cichutko muzyka, chyba walce 
Straussa. 
Dengler dopalał cygaro, które zaraz zdusił w kwadratowej popielnicy, i z 
wymyślnego urządzenia, stojącego na stoliku obok, nalał sobie kawy. Poczuliśmy 
jej 
mocny zapach. Patrzył przed siebie, na ściany, trawę i sześć pni jabłonek, 
popijał 
małymi łykami z filiżanki zdobionej niebieskim wzorkiem, leniwie sięgał po 
ciastka 
do blaszanego pudełka. Kiedy skończył, zmienił okulary, otworzył grubą książkę i 
- 
kołysząc się lekko - utonął w lekturze.
Ku naszej radości, chłodnia przyjeżdżała coraz częściej. Kierowca miał 
podobno gorący interes do pewnej starej panny spod ósemki, jak plotkowała 
Lucyna, 
siostra Kurczaka, ale nas takie sprawy zupełnie nie obchodziły. Mogliśmy dzięki 
temu niemal codziennie włazić na mur.
Dengler zachowywał się zawsze tak samo.
Spędzał na huśtawce chyba większość dnia, bo o każdej porze właśnie tak go 
zastawaliśmy. Palił cygara, pił kawę, przegryzał czekoladą albo, nie wiadomo 
skąd 
zdobytymi, małymi bułeczkami z chrupiącą skórką. Czytał książki, wertował 
nigdzie 
niedostępne czasopisma o sztywnych, błyszczących stronach, rozkładał niemieckie 
gazety, które szeleściły inaczej niż nasze. Wydawało się, że nigdy nie wychodzi 
i w 
ogóle nie zajmuje się niczym innym.
Doskonale zamknięty, doskonale oddzielony schludną, zieloną trawą od 
ziemi, liśćmi jabłoni od wścibskich spojrzeń lokatorów, murem cegieł i ścianą 
białej 
farby od podwórka, ulicy, miasta, całego naszego świata.
Skąd się wziął? Dlaczego trwał tu tak, obcy - nie obcy, niepasujący do niczego, 
jak zagubiony fragment jakiejś innej układanki, jak niepotrzebny zadzior szkła z 
dawno rozbitego naczynia?
Nic wtedy z tego nie zrozumieliśmy. Patrząc na bezsens życia za murem, 
pełni rozczarowania i rezygnacji powoli dochodziliśmy do wniosku, że prawdziwą 
tajemnicą Denglerów jest wyłącznie ich dziwactwo. Zaraz też na przekór, jeden 
przez drugiego, zaczęliśmy się wściekle przekonywać, że wcale nie są tajemniczy 
i 
ekscytujący, wręcz przeciwnie - obrzydliwi, żałosni i śmieszni.
Kurczak widział zatem, jak Denglerowa ukradła z wystawy samu leżący tam 
od zawsze blok sera edamskiego, i było jej podwójnie głupio, bo nie dość, że ją 
złapali przy ludziach, to jeszcze dała się nabrać na gipsową atrapę; cały sklep 
pękał 
ze śmiechu. Ja z kolei miałem spotkać kompletnie pijanego Denglera koło dworca i 
być świadkiem, jak dwóch milicjantów waliło go pałami po plecach, bo wyzywał ich 
szpetnie z niemieckim akcentem, zaparł się w drzwiach suki i nie chciał wsiadać. 
Wzajemnie upajaliśmy się również historiami o szarpaninie Denglerowej z kanarem 
w trolejbusie, o ucieczce obojga przed komornikiem i przemieszkiwaniu na 
strychu, 
a także pornograficznymi fabułami, przedstawiającymi namiętność Denglera do 
karłowatej kurewki o ksywie ZiutaZapluta, rezydującej w barze ”Zatorze”, oraz 
jego 
liczne wizyty z powodu tego romansu w sławnej przychodni skórnowenerycznej ”na 
górce” przy ulicy Kościuszki, ze względu na ów zakład leczniczy przezwanej 
zresztą 
”Tryperstrasse”.
Festiwal zohydzania zakończył nieoczekiwanie Stachu, przynosząc 
podsłuchaną wiadomość-
- bombę, że Denglerowie dostali mieszkanie na nowym osiedlu gdzieś w bok 
od Kołobrzeskiej, a kamienica zostanie niedługo zburzona, ponieważ planuje się 
poszerzenie wylotu Krzywickiego. Było jasne - wszyscy już chcieliśmy, żeby 
sprawa 
należała do przeszłości. Zgodnie postanowiliśmy przestać o niej myśleć.
Tymczasem prawdziwa historia, do tej pory tak pięknie szlifowana okrągłymi 
zapewnieniami gazet, że jest bezpiecznie i spokojnie aż do zeskorupienia mózgu, 
zaczęła nieoczekiwanie charczeć i zgrzytać.
Którejś sierpniowej soboty późnym popołudniem wracałem z rodzicami z 
wycieczki do Fromborka i Krynicy Morskiej. Na obydwu chodnikach zawsze 
pustego o tej porze mostu nad torami stały grupki ludzi, wyciągające ciekawie 
głowy 
w kierunku placu Bema. Rondo tuż za wiaduktem otaczał już prawdziwy tłum, 
ożywiony, rozgadany. ”Ruscy zapieprzają na Czechosłowację!”- mówiła 
podekscytowanym głosem jakaś dziewczyna. ”Nareszcie! - cieszył się inteligent w 
kusym garniturku i prostokątnych okularach - dostaną Pepiki w dupę! A dobrze!
Do Niemców im się zachciewa!” „Mądrala!” „Bździurzy, jak w kij pierdzi! - 
ripostował z tłumu ktoś oburzony. - Cała Polska czeka na swego Dubczeka!
Nie słyszałeś pan?”
Przejechała kolejna kolumna i zagłuszyła wszystko rykiem silników, 
wznosząc spalinowe tumany, gęste jak zasłona dymna. ”O cholera, o cholera!” - 
powtarzał w transie ojciec.
Najgroźniejsza armia świata wcale jednak nie wyglądała groźnie. 
Sfatygowane gazy i ziły, niebieskie, brązowe, szare, widać, że zbieranina z 
kołchozów czy fabryk. Surowe deski w poprzek skrzyń, na nich kiwające się rzędy 
zmęczonych żołnierzy, opartych na kałachach ściśniętych między kolanami.
Przewalało się to z paruminutowymi przerwami od strony Kaliningradu ulicą 
Partyzantów, za wiaduktem skręcało w Waryńskiego, na Barczewo.
Pośrodku ronda stał mały, mizerny sołdacina w workowatym mundurze 
nieokreślonego koloru.
Tak jak na kronikach ze zdobycia Berlina, wskazywał chorągiewką kierunek.
Akurat z ”Trupa” wylazło dwóch uczepionych siebie gości i powłócząc 
rozdeptanymi gumowcami, przepychało się przez tłum. Zdziwieni, stanęli przy 
łańcuchu. ”Edzińka, ty patrz, ormowiec jaki czy czort?” - wybełkotał pierwszy, 
który 
dobrnął do krawężnika. ”Zduriniał, job twoju mać! - obruszył się towarzysz. - 
Toż to 
Ruski! Wojna będzie!” „Jaki Ruski? Skąd tobie Ruski? Ot, napił sień! Ot, ładnie! 
- nie 
dawał tamten za wygraną. - Zaczekaj, pójda ja, jak kopna jego w jajo!... ” Nie 
zdążył 
jednak przeprawić się na pokryty spłowiałą trawą krąg ronda, bo nadjechał 
kolejny 
konwój, podobny do poprzedniego.
„O cholera, o cholera!” - znowu powtarzał ojciec.
Kawalkady pojazdów ciągnęły jedna za drugą, w końcu wszystkim się to 
znudziło i poszli do domu.
W ”Głosie” było potem pełno tytułów ze słowami ”bratnia pomoc” czy 
niezrozumiałych stwierdzeń typu: ”kontrrewolucja pożywką dla 
zachodnioniemieckiego rewizjonizmu”, a w telewizji na przemian: obraz 
transporterów opancerzonych w ruchu albo stare wojskowe piosenki o tęsknocie i 
oddaleniu - królowała ta z refrenem:,Aniu, Aniu, wyjdź przed sień, wojsko wróci 
lada dzień”. Mnie to nie ruszało. Chodziłem wściekły i struty z dwóch 
oczywistych 
powodów - po pierwsze, najbliżsi koledzy wyjechali na wieś ”do babci” i zostałem 
na bezludnym podwórku sam z Przygodami pana Samochodzika, po drugie - zbliżał 
się rok szkolny i nawet warczenie historii, którego tak lękali się dorośli, nie 
mogło 
temu zapobiec. Liczyłem jeszcze po cichu, że wybuchnie trzecia wojna światowa, 
ale 
dni płynęły i nic się nie działo.
Przypadkowy i pozorny epilog sprawy Denglera nastąpił zimą. Krótko przed 
Bożym Narodzeniem rozbolał mnie ząb. Najpierw ćmił tylko co jakiś czas, potem 
ćmienie zmieniło się w tępe rwanie, rozsadzające szczękę. Podkradałem z kredensu 
veramon, przykładałem kawałki waty moczone w spirytusie salicylowym ojca. Nic 
nie pomagało. Którejś nocy nie mogłem już wytrzymać, rozbeczałem się i 
powiedziałem matce. Zrobiła mi okład z szałwii, kazała iść następnego dnia do 
dentystki szkolnej. Uciekłem spod gabinetu. Potem, w niedzielę, marudziłem już 
strasznie. Napuchłem, myślałem, że lewa połowa twarzy zaraz wybuchnie i siknie z 
niej śmierdząca ciecz, od której umrę. Matki nie było, zdarzało się to bardzo 
rzadko, 
właśnie pod koniec roku, kiedy musiała kończyć bilans. Ojciec zatem obwiązał mi 
łeb 
szalikiem i lekceważąc mój opór, zaprowadził najbliżej, gdzie można - czyli do 
Denglera. Nie wiem, czemu nie skorzystał z pogotowia stomatologicznego; nikt 
wtedy przecież nie chodził do prywatnych dentystów.
Tak więc nagle stało się to, co wydawało się już niemożliwe i ostatecznie 
zaprzepaszczone.
W półmroku klatki schodowej stanęliśmy pod drzwiami z mosiężną 
wizytówką. Ojciec przekręcił dzwonek. Nikt długo nie otwierał, a mnie skręcała w 
jedną stronę ciekawość, w drugą strach; strach - ale nie ten zwyczajny, nie 
przed 
dentystycznym fotelem. Ząb z emocji prawie przestał boleć.
Wreszcie nas wpuszczono. Pierwsza niezwykłość, jaką odczułem zaraz po 
przekroczeniu progu - to był zapach. Naftalina, proszek do prania, lekka 
domieszka 
kamfory i słodkawy aromat starego, szlachetnego drewna. Tak pachniały ubrania z 
paczek z Ameryki, które matka czasem kupowała od znajomych. Ojciec klarował coś 
Denglerowi, a ja rozglądałem się, jak tylko mogłem.
Mieszkanie sprawiało wrażenie o wiele większego, niż było naprawdę. 
Otwarte drzwi naokoło holu ukazywały wnętrza pokoi, za nimi znajdowały się 
następne, niektóre wyżej, bo prowadziły do nich kilkustopniowe schodki. Nigdy 
nie 
widziałem tylu mebli zgromadzonych w jednym miejscu. Szafy, etażerki, bufety, 
konsole i biblioteki lśniły szkłem, błyszczały polerowanym fornirem, świeciły 
brązowozłotymi, wyczyszczonymi okuciami. Na półkach, marmurowych blatach, 
tacach wykładanych masą bursztynową stały wazy przedziwnych kształtów, 
szklanice, kieliszki, patery, jakieś naczynia z kryształu i srebra, których 
przeznaczenia i dzisiaj nie umiałbym określić. Przy nich kolekcje figurynek i 
muszli, 
szkatułki i skrzyneczki. W jednym z pokoi zobaczyłem mozaikowy stół na 
kilkanaście osób, a obok baterię niespotykanych u nas, smukłych i wysokich 
butelek 
wina, w innym piękne, rzeźbione pianino z dwoma trójramiennymi świecznikami. 
Każdą wolną powierzchnię ścian zajmowały obrazy i stare mapy, rozwieszone gęsto, 
jak w galerii. Tylko na jednej, zapamiętanej z podglądania Denglerowej, wisiał 
gobelin. Stały tam głębokie kanapy, szafy z książkami, małe stoliki i lampy, 
podłogi 
pokrywały dywany - rozległe, wzorzyste, choć o wyszarzałych już barwach, 
podobne można było wtedy zobaczyć chyba tylko w Łazienkach albo na Wawelu.
Nagromadzenie przedmiotów, szklanych i drewnianych płaszczyzn, 
kolorowych lśnień, cacek zatrzymujących wzrok nie powodowało wcale wrażenia 
natłoku czy chaosu. Mimo dziennej pory niektóre lampy były zapalone i całe 
wnętrze pływało w miękkim świetle. Miałem dziwne uczucie, jakbym się znalazł 
pod ogromną kołdrą, którą w mroźne noce odruchowo utyka się wokół ciała i tak 
powstrzymuje ukłucia złego, zimnego powietrza.
Dengler zaprowadził mnie do gabinetu w bocznym korytarzyku, koło kuchni. 
Gabinet wyglądał zwyczajnie, choć biały lakier lekarskich szafek, stolików, 
statywów 
zmienił się ze starości w ciemnożółtą, miejscami odpryskującą powłokę. 
Struchlały 
opadłem na twardy fotel. Denglerowa, pełniąca widać funkcję pomocy, zarzuciła na 
mnie płachtę z wyciętą dziurą. Zaraz też poczułem w ustach słonawy smak stali i 
spojrzenie dwojga skupionych źrenic, wświdrowanych we mnie z góry razem z 
blaskiem jaskrawej żarówki. Rozmawiali krótkimi zdaniami, których nie 
rozumiałem.,fletja, caries acuta! Thymodentin mit magnesium, bitte” - nosowym 
głosem wydawał polecenia Dengler. Zagrały mi przed oczami wszystkie naraz filmy 
telewizyjne i wyobraziłem sobie, że jestem w katowni gestapo, pokonany, 
opuszczony, wydany na tortury. Pozostało tylko bezradnie zacisnąć pięści pod 
płachtą, zwisającą naokoło fotela jak serweta.
Zaczęło się borowanie; wyciskający łzy, zgrzytliwy, pulsujący ból aż po 
czubek czaszki.
Zgroza! Dentystyczna wiertarka była napędzana pedałem, zupełnie tak jak 
toczydło domokrążcy ostrzącego noże po podwórkach. Ale Denglerowa stanęła za 
mną i położyła mi ręce na głowie. Powtarzała cicho jakieś niemieckie słowa, 
które 
brzmiały dziwnie delikatnie i melodyjnie. Jej zimne opuszki szukały czegoś w 
okolicach uszu, znalazły, najpierw powoli, potem coraz szybciej gniotły i 
szczypały 
skórę.
Zrobiło mi się ciepło, dobrze, jakby dziąsła, nos, usta wypełniła od środka 
gęsta, kojąca oliwa. Bormaszyna chrzęściła na kości, Dengler posapywał, 
pedałując, 
lecz ból już odpłynął, a to, co się działo, jak gdyby przestało dotyczyć mnie i 
mojego 
zęba.
Wychodziłem z mętlikiem i szumem w skroniach. Tuż przed drzwiami 
zatrzymało nas jeszcze na chwilę nagłe uderzenie dźwięków. Wybiła pełna godzina 
i 
ze wszystkich kątów rozległy się gongi, dzwonki, kukułki, pozytywki, cała 
kaskada 
bezładnych brzmień i melodyjek, zmaterializowana w srebrzystą, ogłuszającą 
chmurę.
Dopiero teraz zauważyłem, że w mieszkaniu było mnóstwo zegarów. 
Szafkowe, ścienne, kominkowe, przeznaczone na biurka, po dwa, po trzy w każdym 
pomieszczeniu, wytykały okrągłe gęby z kredensów, znad komód, spomiędzy 
obrazów i w równych odstępach święciły swoją cyniczną radość.
Nikt nie zburzył kamienicy Denglera. Przeciwnie - tak bardzo zlała się z 
pejzażem, że w następnych latach przestałem ją zauważać. Miałem zresztą inne 
sprawy i innych kolegów. Był to już czas liceum, długich włosów i rozszerzanych 
spodni, hard rocka granego na szpulowych magnetofonach, mody na śmiertelną 
powagę i wewnętrzne wyciszenie.
Zajmował mnie bez reszty bunt przeciw światu i od dawna nie myślałem o 
Denglerach, a jeśli już, to jako o jednym z wielu głupstw dzieciństwa.
Pewnej wiosny jednak, idąc przez podwórko z przystanku na Koszutskiej, 
zauważyłem szeroko otwarte podwójne drzwi w murze i całkowicie opróżniony 
garaż. Kręcił się po nim podstarzały już trochę robotnik administracji domów, 
tłusty 
Leon. Zapytałem.
Powiedział mi, że właściciele ze dwa miesiące temu sprzedali kamienicę 
miastu i wyjechali. ”Wyjechali do NRD! Do NRD, wyobraź pan sobie!” - skrzywił 
się 
z politowaniem i zrobił kółko na skrawku czoła, tuż pod krawędzią beretu.
Mieszkanie Denglerów podzielono. Nowi ludzie nie zapuszczali już rolet, w 
ogródku rozciągnęli sznury do bielizny. Jabłonki wycięli, bo zasłaniały okna. 
Zapomniano tylko o tabliczce przy wejściu: „Joachim Dengler - lekarz dentysta”. 
Wisiała jeszcze długo, wiele lat, aż przerdzewiała i sama odpadła od ściany. 
Stary 
Cieniewski zastawił nią rozbitą szybę w piwnicy, żeby dzikie koty nie właziły.
Karuzela ludzkich losów kręciła się coraz szybciej. Zielonka, wnuk sekretarza 
partii, zniknął pierwszy, jeszcze za Jaruzelskiego uciekł do Ekwadoru. Tudek 
siedział 
w więzieniu, a później jako bezdomny alkoholik umarł gdzieś daleko, na dworcu we 
Wrocławiu czy Katowicach. Kurczak został oficerem, Bobek świadkiem Jehowy, ja - 
nauczycielem wiejskim, Stachu pisarzem dokumentalistą.
Po trzydziestu latach, przy okazji nowego artykułu do gazety, zaczęliśmy 
znowu gadać o Denglerach. I Stachu, i ja zrozumieliśmy, że ”sprawa” nigdy się 
naprawdę nie zakończyła, że Denglerowie tkwią ciągle gdzieś głęboko w nas i nie 
dadzą nam spokoju.
- Każde zjawisko, zdarzenie ma swój szkielet, jakąś przyczynę i jakiś dalszy 
ciąg, jakąś logikę, do której się w końcu zawsze dociera, chociaż z pozoru może 
być 
pochrzanione, bezsensowne, najgłupsze na świecie - upierał się Stachu, badacz 
życiorysów, znawca dziejów ulic i miejskich budowli.
Denglerowie wykraczali jednak poza logikę.
Obydwaj wiedzieliśmy, że trzeba do nich wrócić na chwilę i zaraz zapomnieć.
Poszliśmy przetartym szlakiem Stacha, najpierw do Biura Ewidencji Ludności.
Zaufana urzędniczka, młoda kobieta ani ładna, ani brzydka, za to z modną 
maską kompetencji oraz pewności siebie, powitała nas nowoczesnym: „W czym 
mogę pomóc?”, i poprosiła do małego pomieszczenia z napisem ”Wstęp 
wzbroniony”. Tam wyklepała na klawiaturze dane Denglera. Komputer zarzęził, 
rzuciła okiem na ekran i bąknęła do siebie: „Kaszana!” Przeszła więc do długiej 
blaszanej szafy, wśród ogromnej ilości szuflad odnalazła i wysunęła jedną, 
sygnowaną ”Dab - Dle”. Zaczęła przewracać karty.
- Nie było takiego człowieka - oznajmiła kategorycznie po dłuższej chwili.
- Jak to, nie było? Przecież był - wyrwało mi się głupio.
- Niech pan patrzy - pociągnęła mnie za rękaw i przytrzymała dwie fiszki. - 
”Dendorczuk Kornelia” i ”Deptuła Marian”, pomiędzy nimi nie ma nikogo, więc nie 
było. Przykro mi, na pewno nie mogło być.
Musieliśmy zatem zwrócić się do innej, o wiele poważniejszej i bardziej 
dociekliwej instytucji demokratycznego państwa. Pewien znajomy porucznik obiecał 
przejrzeć archiwum i zobaczyć, czy coś da się zrobić. Umówieni na godzinę, 
wylegitymowani, dwa razy spisani przez wartowników, długo czekaliśmy w bufecie 
nad kawą, po staremu zalewaną w szklankach, z brązowym kożuchem i fusami jak 
czarnoziem.
Wreszcie przyszedł.
- Nigdy się z czymś takim nie spotkałem - tłumaczył cicho, pochylając się i 
oglądając na boki.
Wyciągnął z aktówki rozmiękły od kurzu skoroszyt, na którym ktoś dawno 
temu wypisał kopiowym ołówkiem: ”Dengler Joachim, s. Ottona”.
- Teczka jest, ale pusta. Niech panowie sami zobaczą, o, zupełnie pusta.
Czernikowo, lipiec-sierpień 2002