Ryszard Pachoci�ski Wsp�czesne systemy Warszawa 2000 edukacyjne Projekt ok�adki: Alina D�u�ewska Wst�p Redakcja: Barbara Dmowska Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych (c)Copyright by Instytut Bada� Edukacyjnych Warszawa 2000 �\ bSWO ISBN 83-87925-34-9 Drukarnia: KoDRJJK, �omianki, Wi�lana 74a Wsp�czesne systemy edukacyjne to studium przedstawiaj�ce wybrane systemy o�wiatowe w 17 krajach �wiata: Anglii i Walii, Francji, Hiszpanii, Niemczech, Polsce, Rosji, Szwecji, W�oszech (kraje europejskie) oraz Brazylii, Chinach, Egipcie, Indiach, Iranie, Izraelu, Japonii, Nigerii i USA (kraje pozaeuropejskie). Opiera si� ono przede wszystkim na wiedzy nagromadzonej w internetowych bazach informatycznych i publikacjach naukowych. Obserwuj�c szko�� w r�nych krajach, mo�na dostrzec wiele podobie�stw i r�nic w systemach o�wiatowych. Ka�dy system o�wiatowy zosta� przedstawiony w uk�adzie dziesi�ciu punkt�w: (1) informacje og�lne o kraju; (2) cele o�wiaty i struktura systemu o�wiaty (przedszkole, szko�a podstawo wa i �rednia, szko�a wy�sza, szko�y specjalne, szko�y zawodowe, o�wiata doros�ych); (3) administracja i nadz�r nad systemem o�wiaty; (4) finansowanie o�wiaty; (5) nauczyciele; (6) programy nauczania; (7) egzaminy; (8) ocena skuteczno�ci szko�y; (9) reformy o�wiatowe ko�ca XX wieku; (10) problemy do rozwi�zania w XXI wieku. Nadanie pracy takiej struktury umo�liwi�o przeprowadzenie analizy podstawowych podobie�stw i r�nic w strukturze i rozwoju system�w o�wiatowych. Istota tego studium nie polega na rozwa�aniach og�lnoteoretycznych na temat wsp�czesnych system�w edukacyjnych w �wiecie. Ma wymiar praktyczny w tym sensie, �e nauczyciel mo�e obj�� refleksj� system o�wiatowy w�asnego kraju w �wietle nowej wiedzy; lepiej pozna� mocne i s�abe strony polskiej szko�y, a nawet mo�e podj�� pewne zmiany we w�asnej szkole, a nawet klasie szkolnej. Mo�e r�wnocze�nie bardziej �wiadomie przyjmowa� zmiany wynikaj�ce z realizowania reformy o�wiaty w Polsce. Publikacja ta jest przede wszystkim kierowana do student�w kierunk�w nauczycielskich, ucz�szczaj�cych na wyk�ady z przedmiotu "Wsp�czesne systemy edukacyjne", organizator�w kszta�cenia wst�pnego i doskonalenia nauczycieli, nauczycieli chc�cych samodzielnie dokszta�ca� si� i wszystkich tych, kt�rzy s� zainteresowani wiedz� o szkole w innych krajach. Cz�� I Europejskie systemy edukacyjne POLSKA 1. Informacje og�lne Polska jest jednym z wi�kszych kraj�w Europy: 312 tys. km2 i 38,1 min ludno�ci (1995). Zaludnienie wynosi 123 osoby na km2. Przyrost naturalny jest zerowy. 38,1% ludno�ci mieszka na terenach wiejskich, a 61,9% -w miastach (Rocznik..., 1997, s. 47). Polska jest krajem jednolitym narodowo�ciowo i religijnie. Zaledwie od 2,5 do 4% ca�ej ludno�ci to mniejszo�ci narodowe (niemiecka, ukrai�ska, bia�oruska, litewska i in.). Oko�o 93% ludno�ci jest wyznania rzymskokatolickiego (por. Pachoci�ski, 1994b, ss. 119-157). U progu przemian spo�eczno-politycznych (1989) poziom wykszta�cenia Polak�w by� do�� niski w por�wnaniu z krajami zachodnimi. Zaledwie 7% doros�ej ludno�ci uko�czy�o pe�ne studia wy�sze, 25% �redni� szko�� og�lnokszta�c�c�, 23% szko�� zawodow�, 39% podstawow�, a 6% nie mia�o uko�czonej nawet szko�y podstawowej (por. Komorowska, Janowski, 1995, s. 795). Po upadku komunizmu (1989) nast�puje szybka odbudowa gospodarki kapitalistycznej i demokracji parlamentarnej. 2. System o�wiaty System o�wiaty w Polsce po 1989 r. reguluj� dwie ustawy: ustawa o szkolnictwie wy�szym (1990) oraz ustawa o systemie o�wiaty (1991). W �wietle nowych regulacji prawnych wi�ksz� uwag� zwraca si� na stosowanie wiedzy, a mniej na pami�ciowe opanowywanie fakt�w. J�zyki obce znalaz�y poczesne miejsce w programie nauczania na wszystkich szczeblach szko�y. J�zyk angielski sta� si� j�zykiem uprzywilejowanym, podobnie jak przedsi�biorczo��. Zmieni�a si� rola i znaczenie szk� zawodowych. Ich presti� znacznie podupad� na rzecz kszta�cenia og�lnego, chocia� nadal ponad 40% m�odzie�y trafia do 3-letnich szk� zawodowych, przygotowuj�c si� do wykonywania w�sko sprofilowanych zawod�w (por. Kwiatkowski, 1995, ss. 71-78). Zjawisko to jest niekorzystne dla rozwoju kraju, poniewa� wiedza og�lna bardziej pomaga w dostosowywaniu si� do zmieniaj�cych si� warunk�w na rynku pracy ni� w�skie przygotowanie zawodowe, kt�re nie wystarcza, by odpowiedzie� na wyzwania szybko zmieniaj�cej si� cywilizacji. Wsp�czesna reforma systemu o�wiaty (1998-2002) w Polsce ma na celu: � podniesienie poziomu wykszta�cenia ca�ego spo�ecze�stwa w wyniku upow szechnienia szko�y �redniej i wy�szej, � wyr�wnywanie szans o�wiatowych, � popraw� jako�ci o�wiaty jako integralnego procesu kszta�cenia i wychowa nia (Bogaj i in., 1999, ss. 67-71). Powy�sze cele reformy planuje si� osi�gn�� poprzez: � przed�u�enie wsp�lnej o�wiaty dla ca�ej grupy wieku do 16. roku �ycia, co pozwoli na przesuni�cie o rok decyzji o zr�nicowaniu �cie�ek dalszego kszta�cenia, � przebudow� szkolnictwa zawodowego w kierunku szerokoprofilowym, in tegralnie po��czonym z kszta�ceniem og�lnym, wprowadzenie liceum pro filowanego oraz 2-letnich szk� zawodowych, daj�cych poliwalentne umiej�tno�ci zawodowe, co u�atwi przekwalifikowanie si� zgodnie z po trzebami rynku pracy, � wprowadzenie 2-letniego liceum uzupe�niaj�cego dla absolwent�w 2-let nich szk� zawodowych, umo�liwiaj�cego dro�no�� r�nych �cie�ek o�wiatowych (por. Ministerstwo..., 1998, s. 10). Nowa reforma o�wiatowa zapewni r�wnie�: � wi�kszy wp�yw nauczycieli na rozszerzanie i wzbogacanie podstawowych program�w nauczania, kt�re nadal s� w gestii Ministerstwa Edukacji Naro dowej (MEN), � rozszerzanie autonomii plac�wek o�wiatowych,, m.in. w wyborze metod nauczania, � stworzenie otwartego rynku na programy nauczania i podr�czniki. Mo�na tak�e oczekiwa� istotnych zmian w upowszechnieniu szko�y wy�szej. Na progu XXI wieku zaledwie 10% absolwent�w szk� �rednich trafia do wy�szych uczelni. Jest to za ma�o, by skutecznie konkurowa� na glo- balnym rynku produkt�w i pracy (por. Rabczuk, 1997, ss. 4-24). Realistyczne minimum na pocz�tku XXI wieku to kszta�cenie przynajmniej 20% absolwent�w szko�y �redniej na wy�szych uczelniach. Struktura systemu o�wiaty Polski system o�wiaty sk�ada si� m.in. ze szk� podstawowych, szk� �rednich, szk� wy�szych i o�wiaty doros�ych. Szko�y podstawowe obejmuj� dzieci i m�odzie� w grupie wieku 6-12 lat (klasy I-VI). Zgodnie z Konstytucj� obowi�zek szkolny zosta� rozszerzony do 18. roku �ycia. Sie� szkolna umo�liwia dzieciom i m�odzie�y wype�nianie tego obowi�zku. Je�li dystans mi�dzy domem rodzinnym a szko�� nie jest wi�kszy ni� 3 km w przypadku klas I-IV i 4 km - klas V-VI, to uczniowie sami organizuj� sobie dojazd do szko�y. Gdy droga do szko�y jest d�u�sza, a brak jest mo�liwo�ci skorzystania z transportu publicznego, w�adze gminne s� zobowi�zane przez prawo do zapewnienia dzieciom i m�odzie�y bezp�atnego transportu do szko�y i z powrotem (por. Pachoci�ski, 1994b, s. 124). Celem szko�y podstawowej jest stworzenie mo�liwo�ci rozwoju dzieci i m�odzie�y w sferze spo�ecznej, intelektualnej, moralnej i fizycznej, by wychowankowie byli przygotowani do dalszej nauki w szkole �redniej og�lnokszta�c�cej (gimnazjum i liceum) lub zawodowej. Programy szko�y podstawowej s�jednolite dla ca�ego kraju. Istniej� jednak mo�liwo�ci tworzenia przez szko�y w�asnych program�w eksperymentalnych po uzyskaniu zgody kuratorium. Prawie 98% grupy wieku (6-12 lat) znajduje si� w szkole podstawowej. Ni�sze klasy szko�y �redniej (I-III), zwane gimnazjum, s�przeznaczone dla grupy wieku 12-15 lat. Trafiaj� do nich najzdolniejsze jednostki. Szko�a ta stanowi najkr�tsz� drog� do wy�szych klas szko�y �redniej og�lnokszta�c�cej (liceum), przygotowuj�cej m�odzie� w wieku 16-18 lat do wst�pienia na wy�sze uczelnie. Opr�cz szko�y �redniej og�lnokszta�c�cej cz�� m�odzie�y trafia do �rednich szk� zawodowych i technicznych (4-5-letnich), kt�re s� dro�ne; mog� ko�czy� si� uzyskaniem matury. Najmniej zdolni s� kierowani do trzyletnich szk� zawodowych, przygotowuj�cych do w�sko sprofilowanych zawod�w (por. Internet, 1). Oko�o 95% absolwent�w szko�y podstawowej trafia do szk� ponadpodsta-wowych. Ci�gle jeszcze ponad 40% m�odzie�y znajduje miejsce tylko w szko�ach zawodowych, cho� r�wnocze�nie coraz bardziej zwi�ksza si� 7 odsetek m�odzie�y wybieraj�cej kszta�cenie og�lne na poziomie szko�y �redniej. Szkolnictwo wy�sze (publiczne) w trybie stacjonarnym jest w Polsce bezp�atne, natomiast inne formy studi�w s� p�atne. Zwi�ksza si� coraz bardziej liczba wy�szych szk� prywatnych (160), kszta�c�cych ponad 30% wszystkich student�w (por. Piwowarski, 1996, ss. 35-41). Przedszkole Przedszkole jest organizowane dla dzieci w wieku 3-6 lat. Plac�wki te s� zak�adane i nadzorowane przez w�adze lokalne (gminy). Istniej� r�wnie� przedszkola prywatne. W przedszkolu dzieci przebywaj� do 5 do 9 godzin dziennie. W wychowaniu przedszkolnym bierze udzia� nie wi�cej ni� 35% dzieci w wieku 3-5 lat oraz znacznie wy�szy odsetek dzieci 6-letnich. W latach dziewi��dziesi�tych zmniejszy� si� odsetek dzieci obj�tych opiek� przedszkoln�, g��wnie ze wzgl�du na konieczno�� pokrywania koszt�w pobytu dziecka w przedszkolu przez rodzic�w. Wiele rodzin nie sta� na takie wydatki, zw�aszcza tych, kt�re nie maj�pracy lub s�zagro�one bezrobociem. Szko�y specjalne Dzieci wymagaj�ce specjalnej troski trafiaj� do plac�wek specjalnych pocz�wszy od przedszkola, a ko�cz�c na szko�ach �rednich. W szko�ach tych obowi�zuj� specjalne programy nauczania, przygotowane na zlecenie MEN, a w przypadku dzieci mniej upo�ledzonych - programy szkolne odpowiednio dostosowane do mo�liwo�ci intelektualnych uczni�w. Oko�o 3% dzieci i m�odzie�y trafia do szk� specjalnych, w kt�rych przy-gotowuj�si� do podj�cia pracy zawodowej. Zak�ad pracy zatrudniaj�cy osoby niepe�nosprawne uzyskuje zni�ki podatkowe i inne preferencje, wynikaj�ce z przyznania statusu zak�adu pracy chronionej. Szko�y zawodowe W poprzednim systemie spo�eczno-gospodarczym wi�kszo�� uczni�w ko�cz�cych szko�� podstawow� trafia�a do zasadniczych szk� zawodowych, przygotowuj�cych robotnik�w kwalifikowanych lub technik�w. Podstawowe kwalifikacje mo�na by�o uzyska�, ko�cz�c 3-letnie szko�y zawodowe, kt�re oferowa�y jednak tylko minimalne przygotowanie og�lne. Wi�kszo�� absolwent�w tych szk� nie podejmowa�a dalszego kszta�cenia. Jeszcze w latach 9 1992-1993 oko�o 43% m�odzie�y w wieku 15-18 lat uczy�o si� w szko�ach zawodowych. Wraz ze zmianami spo�eczno-gospodarczymi, w nast�pstwie upadku komunizmu, zmala�o zainteresowanie m�odzie�y przygotowywaniem si� do w�sko sprofilowanego zawodu, poniewa� znaczny odsetek absolwent�w nie m�g� znale�� zatrudnienia w gospodarce rynkowej, preferuj�cej poliwalent-no�� zawodow� i wiedz� og�ln�. Zwi�ksza�o si� wi�c zainteresowanie szko�ami og�lokszta�c�cymi na poziomie �rednim, kt�re systematycznie zacz�y wypiera� szko�y zawodowe (por. Bogaj, 1997, ss. 221-224). Lepsze perspektywy mia�y szko�y zawodowo-techniczne na poziomie �rednim, kt�re realizowa�y 4-5-letnie kursy, prowadz�ce do uzyskania matury. Nale�y si� spodziewa� dalszego spadku zainteresowania zasadniczym szkolnictwem zawodowym, kt�re - mo�na oczekiwa� - b�dzie si� reformowa�, zmieniaj�c programy nauczania na rzecz uwzgl�dnienia wi�kszej roli wiedzy og�lnej. Zmiany te doprowadz� nawet do uzyskania matury w wyniku uko�czenia dodatkowych 2- lub 3-letnich kurs�w nauki. O�wiata doros�ych O�wiata doros�ych spe�nia w Polsce kilka wa�nych funkcji: � stwarza mo�liwo�ci uzupe�nienia wykszta�cenia na poziomie podstawo wym, �rednim i wy�szym, � daje szans� dokszta�cania i doskonalenia zawodowego, � kszta�tuje spo�ecznie po��dane nawyki warto�ciowego sp�dzania wolnego czasu w sferze spo�eczno-kulturalnej. O�wiata doros�ych nie jest organizowana przez pa�stwo, ale przez r�ne spo�eczne organizacje i stowarzyszenia, nie dzia�aj�ce dla osi�gni�cia zysku. Ich liczba znacznie wzros�a w latach dziewi��dziesi�tych, co jest oznak� tworzenia si� w Polsce spo�ecze�stwa obywatelskiego. O�wiata doros�ych organizowana jest nie tylko w ci�gu dnia, ale przede wszystkim wieczorami i w wolne dni od pracy. Uczestnicz� w niej nie tylko ludzie, kt�rzy maj� prac�, ale r�wnie� bezrobotni, w nadziei zwi�kszenia szans uzyskania p�atnej pracy (por. Pachoci�ski, 1976a, ss. 5-13). Pa�stwo w niewielkim stopniu uczestniczy w finansowaniu tej dzia�alno�ci o�wiatowej. Wydatki pokrywaj� sami uczestnicy, a tak�e przemys� i organizacje pozarz�dowe. 3. Administracja i nadz�r Kierowanie ca�ym systemem o�wiaty w Polsce znajduje si� w gestii Ministerstwa Edukacji Narodowej. Niekt�re szko�y zawodowe, a nawet uczelnie wy�sze nadzorowane s� przez inne ministerstwa we wsp�pracy z MEN. Dotyczy to np. Ministerstwa Rolnictwa, Le�nictwa lub Zdrowia. Ca�y kraj jest podzielony na 16 wojew�dztw, w kt�rych nadz�r nad o�wiat� jest sprawowany przez kurator�w. Reprezentuj� oni MEN w kwestiach dotycz�cych kierowania, nadzoru i finansowania o�wiaty. Od ko�ca lat dziewi��dziesi�tych gminy sta�y si� odpowiedzialne za przedszkola i szko�y podstawowe. Za programy podstaw nauczania odpowiada MEN, cz�sto zlecaj�c ich przygotowanie agencjom lub prywatnym osobom, dzia�aj�cym na zewn�trz MEN. Udzielaniem pomocy nauczycielom w sprawach metodycznych zajmuj� si� wojew�dzkie o�rodki metodyczne przy kuratoriach. Nadz�r nad szkolnictwem wy�szym sprawowany jest r�wnie� przez ministra edukacji, maj�cego do pomocy Rad� G��wn� Szkolnictwa Wy�szego. Szko�y wy�sze zdoby�y jednak do�� wysoki poziom autonomii w sprawach program�w i metodyki nauczania. Ich finansowanie jest w gestii MEN (por. Internet, 2). 4. Finansowanie o�wiaty Finansowanie o�wiaty przez pa�stwo zosta�o ustalone na do�� niskim poziomie: 3,8% PKB (1991), z czego niewielki odsetek (8,8%) idzie na inwestycje, a wi�kszo�� (75%) na pensje dla nauczycieli (por. Komorowska, Jano-wski, 1995, s. 798). Pensum nauczycielskie jest do�� niskie: 18 godzin nauczania tygodniowo w szkole podstawowej i �redniej oraz 5-7 godzin w wy�szej uczelni. Nauka w pa�stwowej szkole podstawowej i �redniej jest bezp�atna w ramach obowi�zku szkolnego, podobnie na wy�szych uczelniach w przypadku studi�w stacjonarnych (dziennych). Natomiast kursy wieczorowe, zaoczne, zdalne (Internet, radio, TV) s� p�atne. Uczniowie i studenci musz� r�wnie� p�aci� za podr�czniki i pomoce naukowe. W szkolnictwie prywatnym niezale�nie od szczebla pobierane s� op�aty. Pa�stwo wspomaga ten sektor w wysoko�ci 50% wydatk�w. Pomoc pa�stwa dotyczy jednak tylko szk� podstawowych i �rednich. 10 11 5. Nauczyciele W latach dziewi��dziesi�tych w szkolnictwie podstawowym i �rednim pracowa�o 620 tys. nauczycieli, a w wy�szym - 65 tys. Niekt�rzy nauczyciele szk� podstawowych i �rednich nie maj� pe�nych kwalifikacji (uko�czenie wy�szej szko�y) do wykonywania zawodu (oko�o 15%). Brak kwalifikowanych nauczycieli dotyczy przede wszystkim nauczania j�zyk�w obcych, zw�aszcza j�zyka angielskiego i matematyki. Niskie p�ace odstraszaj� od podj�cia pracy w szkole. Kszta�cenie nauczycieli odbywa si� w uniwersytetach, wy�szych szko�ach pedagogicznych, 3-letnich kolegiach nauczycielskich i kolegiach pedago-giczno-technicznych. By wst�pi� na studia na kierunkach nauczycielskich, trzeba mie� uko�czon�pe�n� szko�� �redni� (matura) i zda� egzamin wst�pny, sk�adaj�cy si� zwykle ze sprawdzianu umiej�tno�ci pos�ugiwania si� j�zykiem obcym i wiedzy z dw�ch innych przedmiotach (por. Ga�, 1999, ss. 7-16). Dokszta�canie i doskonalenie nauczycieli koordynowane jest przez Centralny O�rodek Doskonalenia Nauczycieli oraz o�rodki metodyczne przy kuratoriach. Uczestnictwo w kursach doskonalenia nie jest obowi�zkowe, jednak przeci�tny nauczyciel uczestniczy w r�nego rodzaju kursach i seminariach przez kilka dni w roku (por. Internet, 3). 6. Programy nauczania Programy podstaw nauczania zacz�y by� przygotowywane na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych na zlecenie MEN przez zespo�y pracownik�w nauko-| wych i nauczycieli w odpowiedzi na krytyk� prze�adowanych wiedz� encyklopedyczn� program�w nauczania, obowi�zuj�cych w polskiej szkole w latach osiemdziesi�tych. Szko�y zdoby�y tak�e przywilej opracowywania w�asnych, eksperymentalnych program�w nauczania po wcze�niejszym uzyskaniu aprobaty czynnik�w o�wiatowych. Wdra�aniem program�w szkolnych zajmuj� si� kuratoria. Programy podstaw nauczania mog� by� rozszerzane lub wzbogacane tre�ciami charakterystycznymi dla danego regionu, jego kultury i tradycji. Religia lub etyka s� nauczane we wszystkich szko�ach w Polsce. Rynek podr�cznik�w szkolnych zacz�� tworzy� si� w latach dziewi��dziesi�tych, cho� i w tym przypadku uzyskanie aprobaty MEN jest niezb�dne, zanim podr�cznik trafi do szko�y. 7. Egzaminy , - Uczniowie szk� podstawowych i �rednich s� oceniani na podstawie skali ocen 1-6. "Jedynka" na ko�cu roku z jakiego� przedmiotu nie pozwala na przej�cie z klasy do klasy, chocia� gdy ucze� ma tylko jedn� "1", mo�e uzyska� warunkow� promocj�. Niepromowani uczniowie musz� powtarza� klas�, natomiast wybitnie uzdolnieni mog� szybciej awansowa� z klasy do klasy. Przechodz�c ze szko�y podstawowej do �redniej, ucze� musi zda� egzamin wst�pny, kt�ry jest do�� trudnym sprawdzianem wiedzy i umiej�tno�ci z j�zyka polskiego i matematyki. Najwi�kszym presti�em cieszy si� jednak egzamin ko�cowy w szkole �redniej (matura), sk�adaj�cy si� ze sprawdzianu z j�zyka polskiego, wybranego przedmiotu oraz j�zyka obcego w przypadku szk� og�lnokszta�c�cych. Niezale�nie od zdania matury, w polskim systemie o�wiatowym zdaje si� tr�wnie� egzamin wst�pny na wy�sz� uczelni�. Zak�ada si�, �e od 2002 r. praktyka ta ulegnie zmianie wraz z wdro�eniem reformy szkolnej. Egzamin wst�pny na wy�sze studia stanie si� niekonieczny (por. Ministerstwo..., 1999, ss. 5-7). 8. Ocena skuteczno�ci szko�y Polska wielokrotnie bra�a udzia� w mi�dzynarodowych badaniach por�wnawczych osi�gni�� szkolnych, organizowanych przez Mi�dzynarodowe Stowarzyszenie do Bada� Osi�gni�� Szkolnych (IEA). Uzyskiwane wyniki w r�nych grupach wieku stawia�y szko�� polsk� w �rodku tabeli rankingowej, co nale�y uzna� za dobry wynik, bior�c zw�aszcza pod uwag� niskie nak�ady pa�stwa na o�wiat� jako odsetek PKB. Badaniami pedagogicznymi w Polsce zajmuj� si� wydzia�y (instytuty) uniwersytet�w i wy�szych szk� pedagogicznych oraz Instytut Bada� Edukacyjnych. Wi�kszo�� bada� dotyczy skuteczno�ci szko�y w nauczaniu r�nych przedmiot�w, aspiracji o�wiatowych dzieci i rodzic�w oraz przest�pczo�ci w�r�d m�odzie�y. Ze wzgl�du na chroniczny brak funduszy badania te s�pro-wadzone na ma�ych grupach populacyjnych, co zasadniczo ogranicza mo�liwo�ci uog�lniania i tworzenia teorii. 12 13 9. Reformy o�wiatowe ko�ca XX wieku Podstawowe zmiany i transformacje szko�y ko�ca lat osiemdziesi�tych i dziewi��dziesi�tych dotyczy�y odrzucenia program�w nauczania wyros�ych z ideologii komunistycznej i tworzenia nowych program�w szkolnych, wyra�aj�cych idea�y wolno�ci i demokracji, u�atwiaj�cych lepsze funkcjonowanie w gospodarce rynkowej (por. Kwiatkowska, 1997, ss. 20-29). Kszta�cenie, dokszta�canie i doskonalenie nauczycieli, zw�aszcza w kolegiach nauczycielskich, sta�o si� bardziej praktyczne, zbli�one do warsztatu pracy w szkole. Z kolei ograniczenie program�w nauczania do tre�ci podstawowych da�o nauczycielowi wi�ksz� swobod� w doborze materia��w nauczania. Podobnie jest w przypadku podr�cznik�w szkolnych - jest ich wiele i mo�na dokona� wyboru. 10. Problemy do rozwi�zania w XXI wieku Istotnym wyzwaniem, przed kt�rym stoi o�wiata polska, jest takie reformowanie szko�y, by uczyni� j� przyjazn� uczniowi w sytuacji, gdy nak�ady na o�wiat� s� niewielkie. Nauczyciele czuj� si� sfrustrowani niskimi zarobkami. Cz�sto bywaj� ma�o uprzejmi wobec uczni�w. Niech�tni wobec reform, z kt�rymi wi��e si� konieczno�� dokszta�cania i doskonalenia zawodowego (por. Borowska, 1998, ss. 57-64). Niech�� uczni�w wobec szko�y przejawia si� m.in. w wagarowaniu, uczeniu si� wed�ug zasady "zaku�-zda�-zapomnie�", co b�dzie utrudnia� reformowanie szko�y w kierunku kszta�cenia wy�szych umiej�tno�ci poznawczych, konstruowanie w�asnej wiedzy przez ucznia jako rezultat wzrastaj�cej aktywno�ci intelektualnej ka�dego ucznia. Bez tych zmian ucze� nie nab�dzie umiej�tno�ci samokszta�cenia, od kt�rych b�dzie zale�e�, czy osi�gnie sukces w �yciu. Decentralizacja odpowiedzialno�ci za o�wiat� zatrzyma�a si� na gminie i dyrektorze szko�y. By� mo�e w przysz�o�ci obejmie r�wnie� klas� szkoln�, w kt�rej nauczyciel podzieli si� w�adz� z uczniem, cho�by w kwestiach, czego i jak si� uczy�. Ucze� powinien mie� r�wnie� co� do powiedzenia w sprawach zwi�zanych z ocen� szkoln�. Trzeba b�dzie r�wnocze�nie zabiega� o kszta�towanie europejskiej �wiadomo�ci uczni�w, zw�aszcza w szkole og�lnokszta�c�cej (por. Fudali, 1997, ss. 203-205). 14 I ANGLIA I WALIA 1. Informacje og�lne Anglia i Walia stanowi�jeden system o�wiatowy. Ludno�� Anglii wynosi 48,2 min, a Walii - 2,9 min. G�sto�� zaludnienia osi�ga 230 mieszka�c�w na km2. Oba kraje obejmuj�obszar ponad 151 tys. km2. Anglia jest podzielona na 8 region�w o r�nej g�sto�ci zaludnienia (por. Halls, 1995, s. 1025). Anglia jest jednym z najbardziej rozwini�tych gospodarczo pa�stw wsp�czesnego �wiata, zajmuj�c 5. miejsce w mi�dzynarodowym handlu, b�d�c jednym z trzech g��wnych o�rodk�w �wiatowej finansjery. G��wnymi bogactwami naturalnymi Anglii i Walii s� w�giel, z�o�a ropy naftowej i gazu ziemnego (por. Struktury..., 1998, s. 455). 2. System o�wiaty W uj�ciu historycznym udzia� pa�stwa w rozwoju o�wiaty by� minimalny. Podstawow� rol� w tych sprawach odgrywa� Ko�ci�. Dopiero w 1870 r., gdy wprowadzono szko�� powszechn� na poziomie podstawowym, powsta�y lokalne w�adze o�wiatowe �ci�le wsp�pracuj�ce z Ko�cio�em. Rozw�j o�wiaty w coraz wi�kszym stopniu zacz�o wspiera� pa�stwo. W 1902 r. w miejsce rad o�wiatowych powsta�y Lokalne W�adze O�wiatowe (LEA), kt�re istniej� do dzi�. Ustawa o�wiatowa z 1944 r. wprowadzi�a o�wiat� powszechn� na poziomie �rednim, a obowi�zek szkolny zosta� przed�u�ony do 16. roku �ycia (por. Pachoci�ski, 1972, ss. 111-112). Ministerstwo O�wiaty przej�o funkcje nadzoru i kontroli nad funkcjonowaniem szk� poprzez Lokalne W�adze O�wiatowe. Pa�stwo nie tylko finansuje publiczny system o�wiaty, ale r�wnie� szko�y alternatywne, w tym tak�e wyznaniowe. Ustawa o�wiatowa zak�ada�a r�wno�� szans o�wiatowych dla wszystkich. Reformy o�wiatowe lat pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych zmierza�y do utrwalenia idea��w r�wno�ci spo�ecznej. W latach siedemdziesi�tych zacz�to odchodzi� od tej strategii na rzecz tworzenia r�nych "�cie�ek" o�wiatowych, uzale�nionych od poziomu zdolno�ci dzieci i m�odzie�y (por. Internet, 5). W latach siedemdzisi�tych i osiemdziesi�tych nast�pi� niezwykle dynamiczny rozw�j szkolnictwa wy�szego i o�wiaty doros�ych. Powsta�o 30 nowych szk� wy�szych. By�y to przede wszystkim wy�sze szko�y zawodowe 15 c T3 (wy�sze szko�y pedagogiczne, artystyczne, techniczne), jak i kolegia dalszego kszta�cenia dla ludzi doros�ych (por. Pachoci�ski, 1976b, ss. 199-212), oferuj�ce przede wszystkim kursy wieczorowe, zaoczne i eksternistyczne. W 1992 r. znakomita wi�kszo�� tych szk� zosta�a przemianowana na uniwersytety. Podstawowe cele wsp�czesnej o�wiaty w Anglii i Walii nawi�zuj� do ustawy o�wiatowej z 1944 r. Dzieci i m�odzie� maj� by� kszta�ceni zgodnie z wymaganiami zwi�zanymi z wiekiem, zdolno�ciami i umiej�tno�ciami w celu dalszego ich rozwoju duchowego, moralnego, umys�owego i fizycznego, przy uwzgl�dnieniu jednak �ycze� rodzic�w. W latach osiemdziesi�tych mo�na by�o zauwa�y� wzrastaj�ce niezadowolenie spo�eczne z niskich wynik�w skuteczno�ci szko�y. Zdaniem rodzic�w osi�gane standardy by�y minimalne, a do tego rodzice mieli niewiele do powiedzenia w sprawach kszta�cenia dzieci w szkole (por. Rola.., 1997, ss. 99-103). Z kolei politycy chcieli o�wiaty wyra�nie zwi�zanej z realizacj� potrzeb o�wiatowych, zg�aszanych przez rynek pracy, a wi�c domagali si� wi�cej o�wiaty zawodowej. "Konsument musi mie� wyb�r" - has�o to stawa�o si� coraz bardziej powszechne. W latach osiemdziesi�tych rodzice zacz�li mie� coraz wi�cej do powiedzenia w sprawach wyboru szko�y dla swych dzieci (por. Potulicka, 1996, ss. 68-71). Powoli zacz�to te� rezygnowa� z powszechnej praktyki reformowania szko�y, opieraj�cej si� na wnioskach z narodowych raport�w o stanie o�wiaty. Nie znaczy to jednak, �e przestano reformowa� szko��, wr�cz odwrotnie - wzros�o tempo reform. Struktura systemu o�wiaty Obowi�zek szkolny obejmuje dzieci i m�odzie� w wieku 5-16 lat. Do szko�y chodzi prawie 100% tej grupy wieku. Wprzedszkolach w 1990 r. znajdowa�o si� 52,4% dzieci w wieku 3-5 lat, 46% w plac�wkach publicznych oraz 6,4% w prywatnych. Zaj�cia w przedszkolach odbywaj�si� w niepe�nym wymiarze godzin (4-6) codziennie. Szko�y podstawowe obejmuj� dzieci w wieku 5-7 lat (wczesne klasy) i 8-11/12 lat (starsze klasy). Nauka w szkole podstawowej trwa wi�c 6 lat. Zaj�cia odbywaj� si� od godz. 9.00 dol5:00 przez 195 dni w roku. Pensum nauczycieli wynosi 1265 godzin w roku, a wi�c przeci�tnie 6,5 godz. dziennie (por. Halls, 1995, s. 1026). Szko�a �rednia w Anglii i Walii trwa przynajmniej 5 lat, cho� istnieje mo�liwo�� przed�u�enia nauki do 7 lat (por. Internet, 9). Znakomita wi�kszo�� szk� �rednich to szko�y rozszerzone, koedukacyjne, daj�ce szans� wyboru r�nych profili o�wiatowych w zale�no�ci od zdolno�ci i aspiracji edukacyj- .2 ��c/l O VI -C dj C/1 *-< O ^ O "<" CS N rt 3 r r "O O N 3 c/l +J crt O ^ O �a -O O D. 16 17 nych (por. Pachoci�ski, 1972, ss. 111-136). Wy�sze klasy szko�y �redniej dla m�odzie�y w wieku 16-19 lat przygotowuj� najzdolniejszych do szk� wy�szych. Do wst�pu na wy�sze uczelnie mo�na si� przygotowywa� nie tylko w tym typie szk�, ale r�wnie� w specjalnych kolegiach dalszego kszta�cenia (por. Internet, 6, 7, 8). Na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych w szko�ach wy�szych znajdowa�o si� oko�o 30% grupy wieku (18-21 lat), z czego 46% w uniwersytetach i 54% w wy�szych szko�ach zawodowych (por. Department..., 1991). Szkolnictwo prywatne jest ma�o popularne w Anglii i Walii g��wnie ze wzgl�du na wysokie koszty, kt�re musz� ponosi� rodzice. Zaledwie 7,4% uczni�w wszystkich szczebli ucz�szcza do szk� tego sektora. Zdolni uczniowie i studenci z ubogich rodzin (zarabiaj�cych mniej, ni� wynosi przeci�tna krajowa) maj� jednak szans� uzyskania stypendi�w. Przedszkole Podstawowym celem pobytu dziecka w przedszkolu jest przyspieszenie rozwoju dojrza�o�ci szkolnej. W �rodowisku, przepe�nionym grami i zabaw�, zwraca si� szczeg�ln� uwag� na spo�eczne wsp�dzia�anie dzieci i rozw�j fizyczny, w znacznie mniejszym stopniu wdra�a si� dzieci do czytania i pisania. Szko�y specjalne Dzieci maj�ce specjalne potrzeby (u kt�rych wyst�puj� wyra�ne niedomagania w zakresie umys�owym, emocjonalnym lub fizycznym) s� kierowane do szk� specjalnych, chocia� ju� od wczesnych lat osiemdziesi�tych realizuje si� polityk� integracji w tych samych plac�wkach o�wiatowych dzieci niepe�nosprawnych z dzie�mi nie odbiegaj�cymi od normy. Wi�kszo�� uczni�w szk� specjalnych (oko�o 90%) wykazuje u�omno�ci w zakresie fizycznym, a oko�o 10% - zaburzenia emocjonalne. Szko�y zawodowe Szko�y zawodowe i techniczne w Anglii i Walii ulega�y ci�g�ym transformacjom w ostatnim dwudziestoleciu. Ich liczba systematycznie mala�a, cho� technologia sta�a si� jednym z obowi�zkowych przedmiot�w na poziomie szkolnictwa �redniego. Kszta�cenie umiej�tno�ci praktycznych i zawodowych zosta�o umiejscowione w plac�wkach o�wiaty doros�ych. Kursy te przeznaczone s� dla os�b w wieku powy�ej 16 lat. 18 O�wiata doros�ych O�wiata doros�ych koncentruje si� w wy�szych uczelniach, a przede wszystkim w uniwersytecie otwartym, w kt�rym doro�li mog� uzyskiwa� dyplomy uko�czenia szk� wy�szych i stopnie naukowe. Podobnie dzieje si� w przypadku studi�w zaocznych i eksternistycznych przy wy�szych uczelniach. Z kolei umiej�tno�ci artystyczne i zawodowe (bez certyfikacji) mo�na pog��bia� i rozwija� w kolegiach dalszego kszta�cenia (por. Internet, 6). 3. Administracja i nadz�r Naczeln� w�adz� o�wiatow� w Anglii i Walii jest Ministerstwo O�wiaty. Ministerstwu podlegaj� r�wnie� wy�sze uczelnie. Cho� w resorcie tym zatrudnionych jest 2500 os�b, bezpo�rednie kierowanie i nadz�r nad szko�ami jest w gestii kuratori�w, a w�a�ciwie Lokalnych W�adz O�wiatowych (LEA), kt�re odpowiadaj� przed terenowymi komitetami o�wiatowymi, sk�adaj�cymi si� z wybranych przedstawicieli w�adz lokalnych (por. Szkolnictwo..., 1997, ss. 129-130). W Anglii i Walii istnieje pewna liczba szk� powo�anych do �ycia przez ^wsp�lnoty religijne (anglikanie, katolicy, �ydzi). W szko�ach tych Ko�cio�y decyduj� o programach nauczania religii, przyj�ciach do szk� i anga�owaniu nauczycieli. Plac�wki te s� wspierane finansowo przez LEA, kt�re dzi�ki temu maj� pewien wp�yw na kszta�towanie programu nauczania w tych szko�ach (por. Rabczuk, 1994, ss. 16-18). Na podkre�lenie zas�uguje rola dyrektora szko�y w angielskim systemie o�wiatowym (por. Dyrektorzy..., 1996, ss. 76-78). Jest on odpowiedzialny za organizacj�, kierowanie i kontrol� tego wszystkiego, co si� w plac�wce dzieje. Ka�da szko�a jest zobowi�zana do publikowania prospektu, kt�ry trafia do rodzic�w potencjalnych uczni�w szko�y. S� w nim przedstawione szczeg�owe dane na temat plac�wki, ��cznie z wynikami egzamin�w w poprzednich latach (por. Struktury..., 1998, s. 457-459). 4. Finansowanie o�wiaty Wydatki na o�wiat� i nauk�, jako odsetek bud�etu, wynosi�y 14,1 % (1990). By�a to ta sama warto��, jak w 1980 r. Udzia� o�wiaty w PKB osi�ga 4,5%. Znakomita wi�kszo�� subsydi�w na o�wiat� trafia bezpo�rednio do LEA, a s� to sumy bardzo wielkie (powy�ej 25 mld $ w przypadku samej Anglii). 19 Wi�kszo�� funduszy na o�wiat� przeznacza si� na pensje nauczycieli (70%). Ca�o�� bud�etu na o�wiat� i nauk� jest dzielona nast�puj�co: 61% -szkolnictwo podstawowe i �rednie; 29% - szkolnictwo wy�sze i o�wiata doros�ych; 4% - badania naukowe; 5,7% - administracja. Wydatki na 1 ucznia wynosz� w Anglii i Walii 1800 $ rocznie (por. Halls, 1995, s. 1029). 5. Nauczyciele Kierowanie szko�� le�y w gestii dyrektora, maj�cego do pomocy zast�pc�. Nauczyciele i pracownicy pomocniczy realizuj� proces dydaktyczno-wy-chowawczy. Nauczyciele w wi�kszo�ci przypadk�w to absolwenci kierunk�w nauczycielskich, realizowanych na uniwersytetach, wy�szych szko�ach pedagogicznych i politechnikach. W kszta�ceniu wst�pnym nauczycieli zwraca si� uwag� na praktyki w klasie szkolnej, a wi�c na metodyk� nauczania i skuteczne realizowanie procesu dydaktyczno-wychowawczego. Od 1984 r. w szkolnictwie angielsko-walijskim zacz�to zatrudnia� tylko absolwent�w szk� wy�szych, maj�cych tytu� zawodowy w przedmiocie nauczania. Opr�cz uko�czenia studi�w nauczyciel angielski musi uzyska� licencj� kwalifikowanego nauczyciela na podstawie uzyskania tytu�u zawodowego i zdobycia do�wiadczenia w pracy pedagogicznej. Chocia� kursy doskonalenia nie s� obowi�zkowe dla nauczycieli, to jednak w�adze o�wiatowe mog� wywiera� presj� na nauczycieli, by w nich uczestniczyli. Po dw�ch latach pracy - potwierdzonej pozytywnymi opiniami wizytator�w i kierownika szko�y - nauczyciele uzyskuj� status nauczyciela kwalifikowanego {Szkolnictwo..., 1997, ss. 108-109). Nadzorem nad dzia�aniem szk� zajmuj� si� Inspektorzy Kr�lewscy (HMI). S� to nie tylko znawcy problematyki pedagogicznej, ale r�wnie� przedstawiciele innych zawod�w. Dzia�aj� oni w zespo�ach. Kontaktuj� si� z poszczeg�lnymi LEA, a zw�aszcza z szefem wydzia�u o�wiaty w celu przeprowadzenia inspekcji szk�. Szef Wydzia�u O�wiaty LEA ma do pomocy ca�y zesp� ludzi (psycholog�w, by�ych nauczycieli, przedstawicieli m�odzie�y) (por. Key..., 1997, ss. 105-111). 6. Programy nauczania Ustawa o�wiatowa z 1988i* zerwa�a z dotychczasow� tradycj� nak�adania odpowiedzialno�ci za programy nauczania na Lokalne W�adze O�wiatowe, 20 wprowadzaj�c og�lnonarodowe obowi�zkowe programy nauczania we wszystkich szko�ach Anglii i Walii. Za przygotowywanie program�w nauczania* jest odpowiedzialne Ministerstwo O�wiaty. Na programy nauczania sk�adaj� si�: najwa�niejsze przedmioty podstawowe (j. angielski, matematyka, nauki przyrodnicze); inne przedmioty podstawowe (j. obce, historia, geografia, technologia, plastyka, muzyka, kre�lar-stwo, sztuka dramatyczna, wychowanie fizyczne). W szko�ach podstawowych uczy si� przede wszystkim przedmiot�w podstawowych z pomini�ciem j�zyk�w obcych. W szko�ach �rednich na nauk� najwa�niejszych przedmiot�w podstawowych przeznacza si� 30^40% czasu nauki, a 45% - na inne przedmioty podstawowe. Pozosta�y czas przypada na nauczanie przedmiot�w do wyboru, wed�ug �ycze� szko�y. W szko�ach �rednich przedmioty przyrodnicze ciesz� si� najwi�kszym uznaniem. Standaryzacja program�w nauczania zosta�a dobrze przyj�ta przez nauczycieli i rodzic�w. Pozwala ona w spos�b bardziej obiektywny oceni� skuteczno�� dydaktyczn� szko�y w ramach ca�ego kraju. By�y i s�abe strony tych zmian: znikn�y przedmioty interdyscyplinarne i szczeg�lne, jak np. �acina. Zauwa�ono r�wnie�, �e ch�opcy bardziej koncentruj� si� na przedmiotach przyrodniczych, a dziewcz�ta na humanistycznych. Z konieczno�ci powsta�ai >nowa instytucja o�wiatowa: Narodowa Rada Program�w Szkolnych nadzo-, |ruj�ca realizacj� polityki o�wiatowej^tycz�cej program�w nauczania (por. Internet, 4). 7. Egzaminy W wyniku dzia�ania ustawy o�wiatowej z 1988 r. wszystkie dzieci szkolne w wieku 7, 11, 14 i 16 lat zosta�y obj�te og�lnonarodowymi testami osi�gni�� szkolnych. Ju� dzieci 7-letnie zostaj� poddane pisemnym sprawdzianom wiedzy i umiej�tno�ci. W przypadku dzieci 14-letnich sprawdziany trwaj� 6 godzin, a dotycz� matematyki i nauk przyrodniczych. Centralnie zosta�y wyznaczone 4 poziomy trudno�ci. Nauczyciel wybiera odpowiedni poziom trudno�ci dla ca�ej klasy, kt�r� uczy. Nauczyciele klasowi oceniaj� prace uczni�w, za��czaj�c do tych ocen w�asne uwagi na temat poziomu zdolno�ci poszczeg�lnego ucznia. Ostateczna akceptacja ocen dokonywana jest przez egzaminator�w zewn�trznych, kt�rzy decyduj� o tym, czy przedstawione im dokumenty uzasadniaj� ocen�. Strategia ta wyra�a dba�o�� o poziom i por�wnywalno�� ocen szkolnych. W ten spos�b ka�dego roku w Anglii i Walii klasyfikuje si� p� miliona uczni�w 14-letnich . 21 Ko�cowa ocena osi�gni�� szkolnych 16-letniego lub starszego ucznia nast�puje w postaci test�w egzaminacyjnych w celu uzyskania �wiadectwa uko�czenia szko�y �redniej (ma�ej matury). Uczniowie oceniani s� w skali 7-stop-niowej. W ustaleniu ostatecznego stopnia z danego przedmiotu bierze si� pod uwag� nie tylko wynik ko�cowego egzaminu, ale r�wnie� oceny uzyskiwane w nauce w ci�gu ostatnich dw�ch lat. Dwa lata po uzyskaniu ma�ej matury uczniowie mog� zdawa� na wy�szy poziom - pe�nej matury. Egzamin ten mo�na zdawa� z 2-4 przedmiot�w (najcz�ciej trzech). Egzamin maturalny mo�na zdawa� nie tylko w szko�ach �rednich, ale r�wnie� w kolegiach dalszego kszta�cenia, przeznaczonych dla ludzi doros�ych. 8. Ocena skuteczno�ci szko�y Narodowe testy egzaminacyjne s� nadzorowane przez Zarz�d Egzamin�w Szkolnych i Oceny. Podejmowane s� r�wnie� kroki przez Ministerstwo O�wiaty, by na bie��co sprawdza� poziom pracy nauczycieli, m.in. przez Zwi�zki Nauczycielskie. W�adze o�wiatowe w niewielkim stopniu polegaj� na wynikach bada� edukacyjnych, st�d te� na badania przypada nie wi�cej ni� 0,1% bud�etu na o�wiat� (Halls, 1995, s. 1031). W�adze o�wiatowe w wi�kszym stopniu polegaj� na wynikach prac r�nych komitet�w i komisji powo�ywanych adhoc do zbadania jakiej� konkretnej sprawy. 9. Reformy o�wiatowe ko�ca XX wieku W latach osiemdziesi�tych nast�pi�o zerwanie z tradycj� decentralizacji na rzecz centralizacji odpowiedzialno�ci za o�wiat�. Uszczuplona zosta�a w�adza LEA - na rzecz Ministerstwa O�wiaty, a wi�c w�adza zosta�a przesuni�ta do centrum, ale r�wnocze�nie wi�cej uprawnie� dosta� dyrektor plac�wki o�wiatowej. Na zmianach straci�a przede wszystkim administracja lokalna (LEA). Szko�y, kt�re maj� powy�ej 200 uczni�w, mog� by� wy��czone spod LEA, a tym samym by� bezpo�rednio finansowane przez w�adze centralne. Wiele uczyniono, w latach osiemdziesi�tych i dziewi��dziesi�tych, by integrowa� dzieci mniejszo�ci narodowych (Indie, Pakistan, Bangladesz, kraje Morza Karaibskiego) poprzez o�wiat�. Rezultaty tej polityki spotka�y si� jednak w spo�ecze�stwie angielskim z krytyczn� ocen�. 22 10. Problemy do rozwi�zania w XXI wieku .<. Wiele wysi�k�w w dziedzinie o�wiaty trzeba b�dzie podj��, by wzmocni� wielokulturowe spo�ecze�stwo angielskie. Mo�na si� spodziewa� problem�w z asymilacj� dzieci pochodz�cych z rodzin muzu�ma�skich. Islami�ci domagaj� si� powo�ania odr�bnych szk� dla wyznawc�w tej religii. Dotyczy to zw�aszcza wychowania dziewcz�t. Nale�y si� r�wnie� liczy� z tym, �e koedukacja b�dzie kontestowana. Mo�na tak�e zak�ada�, �e zostanie podniesiony wiek obowi�zku szkolnego z 16 do 18-19 lat. Realistyczne wydaje si� oczekiwanie wzrostu odsetka przyj�� na wy�sze studia. Planowana jest wielka ekspansja w tym zakresie. Wielkie zmiany s� r�wnie� przewidywane w kszta�ceniu nauczycieli. Coraz wi�cej zwolennik�w zdobywa pogl�d, �e uczenie jest sztuk�, a wi�c �e nauczycieli powinno si� kszta�ci� przede wszystkim w szkole. Powstaje kon cepcja tworzenia "szk� �wicze�", podobnie jak to si� dzieje w kszta�ceniu lekarzy i prawnik�w. S� to tendencje rozbie�ne z tymi, kt�re wyst�puj� w Europie Zachodniej, gdzie kszta�cenie nauczycieli jest mocno zakorzenio ne w uniwersytetach. Czas poka�e, w kt�rym kierunku zwr�ci si� w tym za kresie Anglia i Walia. , , , 23 FRANCJA 1. Informacje og�lne Francja obejmuje obszar 551 tys. km2. Jest najwi�kszym krajem w Europie Zachodniej. Ludno�� tego kraju wynosi 56,6 min, a wi�c 102 mieszka�c�w przypada na km2. 75% ludno�ci zamieszkuje na terenach miejskich, a w Pary�u i jego okolicach prawie 9 min. Obcokrajowcy, kt�rych liczba jest raczej sta�a (3,6-3,7 min os�b), mieszkaj� od lat we Francji, a ich dzieci ucz�szczaj� do szk� francuskich. Poziom wykszta�cenia Francuz�w powy�ej 15. roku �ycia nie jest zbyt wysoki: 51 % uko�czy�o zaledwie szko�� podstawow�, a 11 % - pe�n� szko�� �redni� (por. Monchablon, 1995, ss. 331-324). 2. System o�wiaty Cele francuskiej o�wiaty zosta�y ju� zaakcentowane w czasie Wielkiej Re wolucji (1789), a w miar� dok�adnie zosta�y sprecyzowane po II wojnie �wia towej, zw�aszcza w ustawie o�wiatowej (1989). Dotycz� one: < � rozwoju osobowo�ci ka�dego ucznia, � podniesienia poziomu o�wiaty wszystkich obywateli francuskich, � kszta�cenia stosownie do potrzeb rozwijaj�cej si� gospodarki, � r�wnych szans o�wiatowych dla wszystkich, � uko�czenia wy�szych klas szko�y �redniej przez co najmniej 80% uczn�w. Struktura systemu o�wiaty Obowi�zek szkolny obejmuje dzieci i m�odzie� w wieku 6-16 lat. Coraz wi�cej m�odych ludzi kontynuuje nauk�: 82% w wieku do 22 lat w 1990 r. w por�wnaniu z 66% w 1961 r. Szko�y s� koedukacyjne na wszystkich poziomach, a nauczanie odbywa si� rano i po po�udniu przy obci��eniu nauk� 26 godzin tygodniowo w szkole podstawowej do 30 godzin lub wi�cej w �redniej. Szko�a podstawowa trwa 5 lat (od 6. do 10. roku �ycia). W tej grupie wieku wyst�puje zjawisko powtarzania klas, kt�re ma jednak tendencj� zni�kow� (por. Internet, 10). W 1991 r. 25% uczni�w ko�cz�cych szko�� �redni� repetowa�o jedn� lub wi�cej klas, co stanowi znaczny spadek w por�wnaniu z 1961 r. (52%) (por. Monchablon, 1995, ss. 331-333). 24 25 Najwi�ksze transformacje o�wiaty wyst�pi�y w ostatnich latach na poziomie szko�y �redniej. Jest ona podzielona na dwa cykle. Pierwszy obejmuje 4 lata (od klasy VI do III) i ko�czy r�wnocze�nie nauk� w ramach obowi�zku szkolnego. Zjawisko powtarzania klas wyst�puje na poziomie 7-11%. Drugi cykl szko�y �redniej, kt�ry bardzo rozwin�� si� w ostatnich latach, obejmuje 70% m�odzie�y ko�cz�cej pierwszy (w wieku 16 lat). Cykl ten podzielony jest na dwa profile. Szko�y og�lnokszta�c�ce i techniczne (lycees) przygotowuj� uczni�w w ci�gu 3 lat (klasa II, I i ko�cowa) do matury, do kt�rej przyst�puje 70% uczni�w. Powtarzanie klas na tym poziomie jest zjawiskiem do�� cz�stym (12-16%). Ponad 70% abiturient�w zdaje matur�. Profil drugi obejmuje szko�y �rednie zawodowe (lyceesprofessionnels) i jest wybierany przez 30% m�odzie�y w wieku 16 �at. Nauka trwa tylko 2 lata i ko�czy si� uzyskaniem �wiadectwa umiej�tno�ci zawodowych (CAP) lub �wiadectwa umiej�tno�ci og�lnozawodowych (BEP). Oba te profile s� dro�ne. W wyniku dalszej nauki mo�na uzyska� matur� zawodow� (por. Internet, 11). 90% uczni�w, kt�rzy zdali matur�, uczy si� dalej w szko�ach wy�szych. W 1992 r. studiowa�o we Francji ponad 1,8 min os�b. Liczba student�w systematycznie wzrasta. 90% pobiera nauk� w uniwersytetach, kt�re w por�wnaniu z wy�szymi szko�ami zawodowymi daj� bardziej og�lne wykszta�cenie (por. Internet, 12). Ponad po�owa student�w to kobiety (poza naukami przyrodniczymi) (por.Key..., 1997, ss. 17-19). Przedszkole System nauczania przedszkolnego we Francji jest dobrze rozwini�ty. Do przedszkoli chodzi ponad 35% dzieci w wieku 2 lat i 99% dzieci w wieku 3-5 lat. Do przedszkoli ucz�szcza ka�dego roku 2,5 min dzieci. Nauczyciele przedszkolni maj� te same kwalifikacje co ucz�cy w szkole podstawowej. To w�a�nie w przedszkolu rozpoznaje si� trudno�ci, kt�re mog� wyst�pi� w nauce dziecka w szkole. Plac�wka ta stwarza r�wnie� mo�liwo�ci zmniejszenia nier�wno�ci wynikaj�cych z deprywacji spo�ecznej. Du�ych korzy�ci upatruje si� w rozwoju umiej�tno�ci j�zykowych dziecka (por. Internet, 13). Szko�y specjalne Od po�owy lat siedemdziesi�tych zacz�to realizowa� we Francji polityk� integracji dzieci niepe�nosprawnych z dzie�mi nie odbiegaj�cymi od normy. Nawet do�� wyra�nie upo�ledzone dzieci s� umieszczane w specjalnych klasach w normalnych szko�ach publicznych. Niewielki odsetek dzieci (oko�o 26 0,8%) wymagaj�cych najwi�kszej troski trafia jednak do szk� specjalnych, w kt�rych ucz� si� zawodu. Szko�y zawodowe Szko�y techniczne i zawodowe nigdy nie mia�y we Francji wi�kszego uznania. Nadal kszta�cenie og�lne zajmuje pozycj� centraln�. Nauka w szko�ach technicznych mo�e doprowadzi� do uzyskania matury technicznej, a nast�pnie do wy�szej uczelni technicznej, w kt�rej cykl nauki trwa 2 lata. Kszta�cenie zawodowe ko�czy si� uzyskaniem �wiadectwa umiej�tno�ci zawodowych, ale i w tym przypadku kszta�cenie to jest dro�ne. Pracowici i ambitni mog� uzyska� nawet tytu� zawodowy in�yniera. O�wiata doros�ych We Francji nie istnieje uniwersytet otwarty, w kt�rym bez specjalnych formalno�ci mogliby si� kszta�ci� na poziomie wy�szym ludzie doro�li. Zgodnie z ustaw� o o�wiacie doros�ych (1971) pracodawcy s� zobowi�zani do opodatkowania si� na fundusz dokszta�cania i doskonalenia doros�ych (por. Pachoci�-ski, 1976a, ss. 105-112). Ka�dy pracuj�cy ma prawo do skorzystania z dobrodziejstw ustawy. Prawo to jest cz�sto wykorzystywane przez dobrze wykwalifikowanych m�czyzn w wieku 25-40 lat, jak r�wnie� przez bezrobotnych, szukaj�cych zatrudnienia. 3. Administracja i nadz�r Francja nadal jest krajem o wysokim poziomie centralizacji odpowiedzialno�ci za o�wiat�, mimo uczynienia w latach 1982-1983 pewnych krok�w w kierunku decentralizacji. Kontrola nad ca�o�ci� spraw o�wiatowych znajduje si� w gestii Ministerstwa O�wiaty, cho� np. za �rednie szko�y rolnicze odpowiada Ministerstwo Rolnictwa. Ci�gle jeszcze Ministerstwo O�wiaty tworzy wiele r�nych nakaz�w i regulacji, np. dotycz�cych program�w i plan�w nauczania, do kt�rych musz� si� r�wnie� dostosowa� szko�y prywatne. Francja jest podzielona na 28 okr�g�w szkolnych (akademii), zwykle pokrywaj�cych si� z podzia�em na regiony. Rektor okr�gu reprezentuje ministra o�wiaty. Jest on odpowiedzia�y za kierowanie sieci� szk� podstawowych i �rednich oraz wdra�anie regulacji centralnych. Jest r�wnocze�nie honorowym rektorem wszystkich wy�szych uczelni w okr�gu. Na poziomie departa- 27 mentu rektor jest reprezentowany przez inspektora, kt�ry kieruje o�wiat� na poziomie lokalnym (poprzez lokaln� w�adz� o�wiatow�) (por. Key..., 1997, ss. 28-29). 4. Finansowanie o�wiaty W 1990 r. Francja wyda�a na o�wiat� publiczn� sum� 75,8 mld $ albo 6,4% PKJB. Mimo i� o�wiata jest g��wnie finansowana przez pa�stwo, to jednak oko�o 33,5% wszystkich wydatk�w na ten cel ponosz� w�adze lokalne (regiony, departamenty, gminy) w wyniku decentralizacji polityki o�wiatowej w latach osiemdziesi�tych. R�wnie� pracodawcy uczestnicz� w finansowaniu o�wiaty, pokrywaj�c 6% wszystkich wydatk�w na edukacj�. Obowi�zek ten wynika z ustawy (1971) dotycz�cej nak�ad�w zak�ad�w pracy na o�wiat� doros�ych (por. Key..., 1997, ss. 20-21). Ponad 90% wydatk�w Ministerstwa O�wiaty przypada na pensje dla nauczycieli i utrzymanie administracji o�wiatowej (por. Internet, 14). Uczniowie w ramach obowi�zku szkolnego otrzymuj� bezp�atnie podr�czniki i pomoce naukowe. Pomoc materialn� od pa�stwa dostaje 23% francuskich student�w, g��wnie ze wzgl�du na niski poziom zarobk�w rodzic�w. W 1991 r. stworzony zosta� system 3-letnich po�yczek bankowych, gwarantowanych przez pa�stwo dla student�w, kt�rzy uko�czyli pierwszy rok studi�w (por. Monchablon, 1995, ss. 336-337). 5. Nauczyciele / W 1992 r. francuskie Ministerstwo O�wiaty zatrudnia�o 778 tys. nauczycieli oraz prawie 230 tys. pracownik�w wspomagaj�cych nauczycieli. Ta ostatnia grupa zajmuje si� przede wszystkim administracj� o�wiaty, kierowaniem szko��, preorientacj� zawodow� oraz nadzorem nad dzia�aniem systemu o�wiaty. 61% wszystkich nauczycieli to kobiety. Odsetek ten waha si� od 95% w przedszkolach, 74% w szko�ach podstawowych, do 55% w szko�ach �rednich. W latach dziewi��dziesi�tych zatrudniono 130 tys. nowych nauczycieli szk� podstawowych i 180 tys. - �rednich. Ci�gle brakowa�o nauczycieli matematyki i nauk przyrodniczych. Trzeba by�o odwo�ywa� si� do pomocy obcokrajowc�w. Od 1991 r. kszta�cenie nauczycieli szk� podstawowych i �rednich odbywa si� w uniwersytetach. Studenci otrzymuj� znaczny zas�b wiedzy og�lnej, wiedz� specjalistyczn� oraz nabywaj� umiej�tno�ci pracy w szkole. Kszta�cenie trwa 2 lata po licencjacie. Ju� po zdaniu egzamin�w (g��wnie z teorii pedagogiki i psychologii) pierwszego roku studi�w otrzymuje si� status urz�dnika pa�stwowego. Na drugim roku przewa�a kszta�cenie praktyczne. Nieco inaczej wygl�da kszta�cenie nauczycieli wy�szych klas szko�y �redniej (lycee). Niezb�dne jest uzyskanie tytu�u zawodowego magistra po 4-letnich studiach przedmiotowych. Uniwersytety francuskie zajmuj� si� nie tylko kszta�ceniem nauczycieli, ale r�wnie� ich dokszta�caniem i doskonaleniem. Nauczyciele szk� podstawowych maj�prawo do 36 tygodni doskonalenia si� na kursach w ci�gu ca�ej kariery zawodowej. Zwykle kursy trwaj� 1-2 tygodnie. Na poziomie szko�y �redniej nauczyciele nie maj� prawa bezp�atnego uczestniczenia w kursach dokonalenia, wynikaj�cego z kontraktu pracy. Kursy dokszta�cania i doskonalenia nauczycieli ko�cz� si� egzaminami kwalifikacyjnymi. Je�li zostan� uwie�czone sukcesem, nauczyciel nie musi ju� uczestniczy� w dalszym doskonaleniu si� w grupach. Wizytatorzy regularnie odwiedzaj� nauczycieli i oceniaj� ich umiej�tno�ci zawodowe. Oceny te maj� istotne znaczenie dla kariery zawodowej. 6. Programy nauczania Programy szkolne s� opracowywane przez Narodowy Komitet Program�w Nauczania, sk�adaj�cy si� z os�b mianowanych przez Ministerstwo O�wiaty. Programy francuskie stanowi�mieszank� cel�w i tre�ci nauczania. Nie podlegaj� modyfikacjom regionalnym i obowi�zuj� w ca�ym kraju. S� zatwierdzane przez Ministerstwo O�wiaty. Podr�czniki szkolne i inne pomoce naukowe s� przygotowywane przez agencje prywat�f przy minimum kontroli ze strony Ministerstwa O�wiaty. Podr�czniki stanowi� wyk�adni� interpretacyjn� oficjalnych program�w nauczania. W ka�dej klasie szko�y �redniej uczy si� obowi�zkowo przynajmniej 3 j�zyk�w obcych (spo�r�d 10). Ka�dy ucze� uczy si� 2 j�zyk�w obcych pocz�wszy od 3. roku szko�y �redniej. 85% uczni�w wybiera j�zyk angielski jako pierwszy j�zyk obcy, a 50% - hiszpa�ski jako drugi. Inaczej wygl�da sprawa program�w nauczania w szko�ach wy�szych. Uniwersytety maj� pe�n� wolno�� przygotowywania w�asnych program�w nauczania, ale je�li chc� wydawa� dyplomy uko�czenia studi�w uznawane 28 29 przez pa�stwo, to ich programy nauczania musz� by� aprobowane przez Ministerstwo O�wiaty. Narodowy Komitet Program�w Nauczania zwraca uwag� nie tylko na wiedz�, ale r�wnie� na kszta�cenie niezb�dnych umiej�tno�ci intelektualnych. 7. Egzaminy We francuskim systemie o�wiatowym promocja nie nast�puje automatycznie. Przy ko�cu ka�dego roku szkolnego nauczyciele decyduj� o tym, kt�rzy uczniowie przejd� do nast�pnej klasy. Na poziomie szko�y podstawowej jest to decyzja podejmowana przez grono nauczycielskie, a na poziomie wy�szych klas szko�y �redniej - przez rad� ka�dej klasy szkolnej. Decyzja ta musi by� zaakceptowana przez rodzic�w ucznia, kt�rzy maj� prawo nie zgadza� si� z ni�. Badania wykazuj�, �e po�ow� uczni�w, kt�rych rodzice nie zgadzali si� na powtarzanie przez nich klasy, uczy�a si� wystarczaj�co dobrze w kolejnych klasach. Rada klasowa (nauczyciele, przedstawiciele rodzic�w i uczni�w oraz kierownik szko�y) decyduj� tak�e o tym, jak ma przebiega� proces kierowania uczni�w do r�nych profili kszta�cenia. I w tym przypadku rodzice maj� prawo g�osu i sprzeciwu w sprawach dotycz�cych swoich dzieci. Wa�ne decyzje na ten temat s� podejmowane w ko�cu drugiego i trzeciego roku szko�y �redniej. Od nich zale�y, czy ucze� b�dzie kontynuowa� nauk� w szkole og�lnokszta�c�cej czy zawodowej. Pierwsze �wiadectwo szkolne, zwane brevet, otrzymuje si� w ko�cu pierwszego cyklu szko�y �redniej po 9 latach nauki. Nie ma ono wi�kszego wp�ywu na dalsz� karier� szkoln� ucznia. Podstawowe �wiadectwo szkolne to matura, wskazuj�ca na uko�czenie szko�y �redniej i pozwalaj�ca wst�