Stonehenge - Rozwi�zanie pradawnej tajemnicy Terence Meaden Imponuj�ce ruiny Imponuj�ce ruiny Stonehenge kryj� odwieczn� tajemnic�. Dlaczego budowla ta powsta�a? Do czego s�u�y�a? Rozdzia� 1. Zdumiewaj�ce Stonehenge. Najwi�ksza zagadka Stonehenge zosta�a wreszcie rozwi�zana: wiemy ju�, dlaczego je zbudowano. Co zatem spowodowa�o, �e z takim wysi�kiem i po�wi�ceniem wzniesiono megalityczn� budowl� w czasach, kiedy Brytani� zamieszkiwa�y, tak przynajmniej uwa�ano, plemiona wojownik�w i prymitywnych rolnik�w? Odpowied� brzmi: religia. W niniejszej ksi��ce prze�ledzimy symbolik� Stonehenge i przedstawimy zasady, jakimi kierowali si� budowniczowie. Dzi�ki temu dowiemy si� te�, jakie wyrafinowane idee leg�y u podstaw tak wspania�ej konstrukcji. Wspomniane zasady s�niezwykle proste: wynikaj� nie ze znajomo�ci matematyki, fizyki, projektowania komputerowego lub obserwacji gwiazd, lecz jedynie z podpatrywania S�o�ca i Ksi�yca. No i ze zdrowego rozs�dku, jaki rodzi si� z do�wiadczenia. Chc�c wyja�ni� zagadk� Stonehenge, nale�y spojrze� na nie oczami budowniczych. Aby jednak tego dokona�, trzeba pozna� ich spos�b my�lenia. Po dok�adnym przebadaniu dost�pnych �wiadectw archeologicznych oraz symboli docieramy do wierze� dawnych lud�w: ot� u podstaw wszystkich konstrukcji prehistorycznych leg�a wiara w �yczliwo�� b�stw p�odno�ci. To one dawa�y nadziej� na pomy�lno�� za �ycia i pe�ni� szcz�cia po �mierci. Wniosek ten odnosi si� zar�wno do Stonehenge, jak te� do kamieni i kr�g�w w Avebury oraz do innych miejsc. Stonehenge bowiem to zaledwie jeden z wielu przejaw�w wielkiego kultu religijnego, powszechnie w�wczas praktykowanego, tyle �e tutaj - zachowany w ca�ym swym gro�nym wyrazie - sprawia najwi�ksze wra�enie. Pope�niono b��d, zak�adaj�c pesymistycznie, �e nigdy nie dowiemy si� niczego o religii owych zapomnianych lud�w. Staro�ytni Brytowie nie zostawili �adnych �wiadectw pisanych, �adnych sag, �adnych �lad�w tradycji. �yli w tak zamierzch�ej przesz�o�ci, i� s�dzono, �e do naszych czas�w nie zachowa�y si� konkretne informacje na ich temat. A przecie� wystarczy dobrze poszuka�, by znale�� klucz. Z uporz�dkowanych i w�a�ciwie zinterpretowanych �wiadectw wy�ania si� frapuj�cy obraz 8 STONEHENGE religijnego, ci�ko pracuj�cego ludu, czcz�cego swe wszechmocne b�stwo p�odno�ci, kt�rym by�a wspania�a posta� kobieca: Wielka Bogini. Pierwsze konstrukcje w Stonehenge powsta�y w okresie neolitu, jakie� 3000 lat p.n.e., ale ich �r�de� duchowych szuka� nale�y jeszcze wcze�niej, dziesi�tki tysi�cy lat temu, w innych cz�ciach �wiata, na innym poziomie rozwoju, gdy cz�owiek po raz pierwszy pr�bowa� rozwik�a� zagadk� pochodzenia �ycia i tego, co czeka go po �mierci. Zrozumienie najwa�niejszego czynnika w religii prowadzi nas do Bretanii w epoce neolitu, gdzie idee te zosta�y utrwalone w odwiecznym kamieniu, w megalitycznych budowlach - kamiennych kr�gach, kurhanach komorowych - oraz w postaci ryt�w. Wcze�niej, bo w IV tysi�cleciu p.n.e., pojawi� si� inny rodzaj budowli. By�y to wspania�e, d�ugie konstrukcje ziemne, sk�adaj�ce si� z nasyp�w i row�w, zwane bie�niami, ci�gn�ce si� setki kilometr�w przez dziewicze lasy i pola Brytanii. Ten ma�o znany, ale istotny trop prowadzi nas do Stonehenge i pozwala rozwik�a� tajemnic� tego miejsca. Ruiny Stonehenge - �w �lad najwspanialszego osi�gni�cia doby megalit�w -usytuowane na wietrznej r�wninie w sercu Wiltshire jeszcze dzisiaj swym niezwyk�ym majestatem przyci�gaj� prawie milion turyst�w rocznie. Urok tego miejsca tworz� nie tylko imponuj�cych rozmiar�w kamienne bloki i zawieszone belki trylit�w, ale r�wnie� niezwyk�a symetria �wi�tej budowli i otaczaj�ca j� aura odwiecznej tajemniczo�ci. Wraz z up�ywem czasu Stonehenge mimo post�puj�cych zniszcze� nabiera szlachetno�ci, jak dumny, godnie starzej�cy si� cz�owiek. Gdyby tw�rcy mogli teraz zobaczy� swoje dzie�o, zdumiewaliby si� nie tyle pi�knem ruin, ile faktem, �e stanowi� one dla nas nieustann� zagadk�. Dziewi�tnastowieczny poeta Raiph Waldo Emerson napisa�: Po�o�y�, sam nie wiedz�c jak, �wiadomy kamie� pod pi�kny kwiat.' Mia� na my�li Rzym, ale jego s�owa pasuj� �wietnie do Stonehenge. Skoro jeszcze dzisiaj budowla ta, dawno opuszczona i w ruinie, napawa nas podziwem, to o ile� wspanialsza i gro�niejsza musia�a wydawa� si� jej czcicielom w zamierzch�ych wiekach. Dla nich i ich potomk�w miejsce to stanowi�o sanktuarium a� do czas�w, gdy znikn�li ostatni ludzie epoki br�zu (oko�o 1000 roku p.n.e.), a wraz z nimi ich tajemnicze wierzenia. Potem przez trzy tysi�ce lat Stonehenge pogr��y�o si� w milczeniu: czciciele znikn�li, a ich kult zosta� zapomniany. Opuszczony monument, wystawiony na dzia�anie wiatru i deszczu, budzi� zainteresowanie jedynie nielicznych, kt�rzy przybywali tu, aby mu si� przyjrze� i spekulowa� na temat jego genezy. "Prawdopodobnie na �aden inny temat nie wyg�oszono tylu opinii, co o Stonehenge" - stwierdzi� w 1882 roku historyk Edward T. Stevens. Od tamtej pory nic si� nie zmieni�o. Wyg�aszano wprawdzie kolejne s�dy i wysuwano pomys�owe hipotezy, ale * Prze�o�y�a Marzena Krzewicka. Zdumiewaj�ce Stonehenge 9 prowadz�ce donik�d. Moja ksi��ka stanowi pod tym wzgl�dem prze�om. Dzi�ki niej mg�a czasu rozwia�a si� i mo�emy jak przez otwarte okno wreszcie zajrze� w g��b historii, odpowiedzie� na istotne pytania i zrozumie� genez� Stonehenge. Sta�o si� to dzi�ki odkryciu nie znanych element�w religii i duchowo�ci, jakie kry�y si� za projektem Stonehenge i motywowa�y wysi�ek towarzysz�cy jego wznoszeniu. Wielu moich poprzednik�w dopatrywa�o si� w Stonehenge czego� w rodzaju obserwatorium astronomicznego. Doszukiwano si� zatem zwi�zk�w pomi�dzy po�o�eniem poszczeg�lnych kamieni wzgl�dem siebie tudzie� ich zorientowaniem wzgl�dem okre�lonych punkt�w na horyzoncie lub wobec jakiej� gwiazdy. Takie przyporz�dkowanie oczywi�cie mog�o, lecz nie musia�o le�e� w intencji tw�rc�w. Wnioski, do jakich dochodzono, przy ca�ej ich pozornej r�norodno�ci by�y do�� monotonne. W poszukiwaniu naczelnej idei analizowano bowiem wszystkie mo�liwe pozycje kamiennych blok�w, pomijaj�c znaczenie samych kamieni. Koncepcje inne ni� astronomiczne traktowano drugoplanowo, jako mniej wa�ne b�d� niemo�liwe do przyj�cia. Okaza�o si� to fatalne w skutkach, gdy� wielu badaczy dosz�o do wniosku, �e nigdy nie poznamy prawdziwej przyczyny zbudowania Stonehenge ani te� nie rozwi��emy wi�kszo�ci zwi�zanych z nim zagadek. Uwa�am, �e naprawd� mo�na cofn�� si� w czasie i przynajmniej w pewnym zakresie nauczy� si� my�le� tak jak nasi przodkowie, a odkrywaj�c niekt�re elementy religii okresu neolitu, pozna� idee, jakie inspirowa�y budow� Stonehenge. Moje odkrycia dotycz�ce kr�g�w, kurhan�w i sztuki megalitycznej opisa�em w poprzedniej ksi��ce, zatytu�owanej The Goddess ofthe Stones (Bogini kamieni). W niniejszej pracy skoncentrowa�em si� wy��cznie na Stonehenge, Avebury, bie�niach oraz kilku innych zabytkach. Wszystkie one s� �wiadectwem, �e w epoce megalit�w czczono nie jakiego� boga lub panteon b�stw, lecz bogini�. To jej boska obecno�� przenika�a ca�� natur� - ludzi, zwierz�ta, ziemi� i wszech�wiat. Na pocz�tku epoki, kt�ra sta�a si� �wiadkiem narodzin rolnictwa, by�a to p�odno�ci Wielka Bogini. Nie znano wtedy kultu Matki Ziemi, ten pojawi� si� o wiele p�niej, i Wielka Bogini spe�nia�a rol� potr�jnego b�stwa zwi�zanego z cyklem p�r roku. Musimy jeszcze bardziej cofn�� si� w czasie, by sprawdzi�, czy pocz�tki kultu tej bogini nie znajduj� si� w epoce paleolitu, utrwalone w postaci figurek i ryt�w naskalnych, zanim jeszcze upowszechni�o si� rolnictwo. Tradycja bogini jest naprawd� bardzo stara. Jej kult dotar� do Brytanii z kontynentu po dwustu wiekach paleolitu wraz z kurhanami, bie�niami, nasypami ziemnymi, grobami komorowymi oraz glinianymi, drewnianymi lub megalitycznymi kr�gami typowymi dla brytyjskiego neolitu. Pr�by odkrycia znaczenia tych konstrukcji nastr�czaj� mn�stwo problem�w. �adna z nich nie jest bowiem tym, czym wydaje si� by� na pierwszy rzut oka. Pozornie mamy do czynienia z nasypami ziemnymi wzd�u� row�w wytyczonych po liniach prostych lub zaokr�glonych. Typ zaokr�glony to miejsca otoczone wa�ami, kr�gi i kurhany, natomiast pod�u�ne w kszta�cie konstrukcje architektoniczne to grobowce, d�ugie kurhany oraz bie�nie. Przedmioty znajdowane podczas wykopalisk w grobowcach dostarczaj� nam wielu wskaz�wek o nieznanych obrz�dach religijnych. Istniej� r�wnie� samotne g�azy lub kamienne szeregi i aleje, a tak�e kamienne 10 STONEHENGE W oddali widoczny przez �rodkow� arkad� Heel Stone o wschodzie S�o�ca w okresie przesilenia letniego. Zar�wno zabytkowa budowla, jak i prowadz�ca do niej aleja le�� na tej samej osi co punkt wschodu S�o�ca o tej porze roku w drugiej po�owie III tysi�clecia p.n.e. Jedynie �w samotny megalit, zwany Heel Stone, jest nieco przesuni�ty wzgl�dem tej osi i znajduje si� na zewn�trz ca�ego za�o�enia. Je�li zatem nie wskazywa� pozycji wschodz�cego S�o�ca, jakiemu celowi s�u�y�? i drewniane kr�gi, kamienne kopce i kamienne domy wybudowane na planie ko�a lub prostok�ta. Liczba tych obiekt�w jest ogromna. Znamy niemal tysi�c kamiennych kr�g�w, czterdzie�ci tysi�cy okr�g�ych kurhan�w i kopc�w. Bada si� znaleziska grobowe, mno�� si� kolejne dowody, jednak ca�y czas wi�kszo�� badaczy podchodzi do sprawy w niew�a�ciwy spos�b. Poniewa� na wielu stanowiskach archeolodzy znajduj� w wielkich ilo�ciach ko�ci, nazywaj� te miejsca komorami lub kr�gami pogrzebowymi, b��dnie uznaj�c je za miejsca poch�wku zmar�ych, nie za� za �wi�tynie przeznaczone dla �ywych. Kamienne kr�gi uwa�ane s� za pos�pne cmentarzyska, a nie za miejsca, gdzie praktykowano kult p�odno�ci (a tak� funkcj� w rzeczywisto�ci najprawdopodobniej spe�nia�y). Powszechnie s�dzi si�, �e Si�bury to kr�lewski grobowiec, a nie o�rodek kultu kobiecego b�stwa. W og�le nie zwraca si� baczniejszej uwagi na megalityczne ryty i nie przypisuje im si� �adnego konkretnego znaczenia. Dlatego odnajdywane w Irlandii i Brytanii spirale, zygzaki, wg��bienia i romby traktowane s� jak zwyk�e ornamenty. Z perspektywy dzisiejszej zamierzch�y �wiat jawi siew niezwykle mrocznych barwach. Ow� �lepot� wsp�czesnych zauwa�y� rumu�ski historyk religii, Mircea Eliade, kt�ry twierdzi�, �e chc�c zrozumie� zaginione religie, trzeba przenikn�� Zdumiewaj�ce Stonehenge 11 pierwotny spos�b my�lenia. Trzeba przyzna�, �e zetkni�cie �wiata �ywych i umar�ych nast�powa�o w kr�gach, na kulistych kopcach, w kurhanach komorowych - przede wszystkim ze wzgl�du na dobro �ywych, dla zapewnienia im przysz�o�ci, a nie w zwi�zku z uroczystymi poch�wkami lub makabrycznymi obrz�dami. To nie zmarli i rytua�y pogrzebowe sprawi�y, �e ustawiono te kamienie, lecz silne pragnienie nie�miertelno�ci i potrzeba prokreacji. Jaka tradycja architektoniczna panowa�a w czasach pierwszej fazy wznoszenia Stonehenge, gdy powstawa� okr�g�y wa�? W Brytanii oko�o 3000 roku p.n.e. istnia�y ju� ziemne nasypy, komorowe d�ugie kurhany i d�ugie bie�nie tudzie� kr�gi drewniane oraz - nieliczne - kr�gi kamienne. W Irlandii natomiast powstawa�y �wi�tynie "korytarzowe", na przyk�ad wspania�e budowle w Dowth, Knowth i Newgrange w Boyne Valley (hrabstwo Meath). Szczyt ery megalitycznej w Irlandii przypada przed pocz�tkiem III tysi�clecia p.n.e., w Brytanii za� kilkaset lat p�niej. Co takiego wiedzieli ludzie tamtych czas�w, o czym my dzisiaj nie wiemy, a co sk�oni�o ich do podj�cia prac publicznych na tak wielk� skal�? Nasz� niewiedz� spowodowa� ten sam czynnik, kt�ry nie pozwala innym wsp�czesnym my�licielom rozwik�a� tajemnic starodawnych cud�w. Ot� w V wieku n.e. na tereny te dotar�o chrze�cija�stwo, wypieraj�c miejscowe wierzenia, b�d�ce dziedzictwem o wiele starszego kultu bogini, kt�rego �wietno�� przypada�a na okres mi�dzy 4000 a 1000 rokiem p.n.e. W epoce megalit�w najpot�niejszym obiektem kultu by�o b�stwo kobiece. To dla niej ludzie przenosili g�ry i kamienie, wznosili �wi�tynie i kaplice. By�a Wielk� Bogini�. Jako owoc natury uosabia�a natur� we wszystkich jej przejawach. To ona ustanawia�a cykl �ycia, w trakcie kt�rego istoty �yj�ce wy�ania�y si� z ziemi i wraca�y do niej po �mierci. Tu� przed przybyciem pierwszych chrze�cija�skich misjonarzy bogini nie by�a ju� najwa�niejszym b�stwem Celt�w. Zosta�a wyparta przez b�stwa m�skie. Przetrwa�a jednak jako Matka Ziemia pod imionami Ana, Anu, Brigit, Brigid i Bride. Misjonarze i nowo nawr�ceni chrze�cijanie nie od razu zdo�ali unicestwi� wiar� w uwielbiane b�stwo. O�rodki jej kultu i �wi�ta religijne zosta�y schrystianizowane, na miejscu niekt�rych kr�g�w kamiennych wyros�y ko�cio�y, zamiast symboli bogini wyryto symbole chrze�cija�skie, wiosenne �wi�to Eostre zast�piono Wielkanoc� [ang. Easter], a czas noworocznych obchod�w, zwi�zanych z przesileniem zimowym, zosta� wybrany na �wi�to narodzin Jezusa/Kult Matki Ziemi utrzymywa� si� jeszcze w�r�d ludu, zw�aszcza w spo�eczno�ci wiejskiej. Praktykowano nadal rytua�y p�odno�ci, poniewa� religia chrze�cija�ska w przeciwie�stwie do dawnej nie potrafi�a sprawi�, by kobiety zachodzi�y w ci��� i mia�y lekki por�d. Zwyci�ska religia zdominowa�a ludzkie umys�y. Ustanowiono prawa ko�cielne i prawa �wieckie. Chrze�cija�scy historycy i archeolodzy zacz�li nazywa� prehistoryczne plemiona zamieszkuj�ce Brytani� i Irlandi� "barbarzy�cami". Dop�ki wsp�cze�ni badacze zajmuj�cy si� prehistori� nie dostrzeg� u tych zamierzch�ych lud�w �adnych duchowych warto�ci, dop�ty nie przyjm� do wiadomo�ci, �e w Brytanii w okresie neolitu ludzie �yli w pokoju pod matczyn� opiek� bogini. Dopiero teraz, w naszych liberalnych czasach, jeste�my w stanie pogodzi� si� z tym, co przekazuj� nam pochodz�ce z tamtych czas�w zabytki, mianowicie �e b�stwo kobiece by�o 12 STONEHENGE czczone przez tysi�ce lat, �e rytua�y p�odno�ci stanowi�y normaln� cz�� �ycia, �e nie traktowano ich jak perwersji (podobnie zreszt� w dzisiejszych czasach Hindusi podchodz� otwarcie do tych spraw), �e seksualno�� postrzegano jako kosmiczn� moc boskiego pochodzenia i �e jej st�umienie nast�pi�o w wyniku autokratycznych decyzji narzuconych przez hierarch�w Ko�cio�a. Nareszcie, pozbywszy si� strachu, mo�emy bez za�enowania podj�� dyskusj� o tak d�ugo przemilczanych i dra�liwych sprawach, kt�re religia ta g�osi�a uczciwie i bez os�onek, o wierze w nieustanny proces narodzin, �ycia, �mierci i odrodzenia. Historia Wielkiej Bogini pozwoli nam pozna� prawdziwe znaczenie wiekowych pami�tek, kt�re od dawna nas zachwyca�y. Rozdzia� 2. Kosmiczne �ono. Oko�o dziesi�ciu tysi�cy lat temu, w epoce neolitu, na terenach wschodniej Europy upowszechni�a si� uprawa roli. Umiej�tno�� ta zapewnia�a wzgl�dnie bezpieczn� egzystencj� plemionom, kt�re dotychczas zdobywa�y po�ywienie trudni�c si� zbieraniem nasion i owoc�w oraz sporadycznie polowaniem. Ziarna posiane w �yznej glebie przechodzi�y ca�y cykl wegetacyjny: wzrasta�y, dojrzewa�y i obumiera�y. Po raz pierwszy cz�owiek zacz�� mie� sw�j udzia� w regulowaniu naturalnych mocy przyrody. Tak narodzi�a si� idea szukania pomocy u b�stw, poniewa� cykl wegetacji stanowi� integraln� cz�� boskiego cyklu kosmicznego. Przede wszystkim szukano pomocy u Wielkiej Bogini, zw�aszcza w dziedzinie przypisywanej jej jako Matce Ziemi. Dzi�ki jej interwencji mala�o prawdopodobie�stwo kiepskich zbior�w, �niwa by�y obfite a zwierz�ta p�odne. Bez niej pory roku stawa�y si� nieregularne, pogoda kaprysi�a, burzy� si� ustalony porz�dek. Tak wi�c we wszystkich spo�eczno�ciach rolniczych na �wiecie praktyka rolnicza splot�a si� nierozerwalnie ze �wi�tym rytua�em. Bogini by�a uniwersalna. Jej cia�em by�a rola, ziemia. A zatem - skoro pocz�tkiem �ycia s� narodziny a kresem �mier� - ziemia jest jednocze�nie macic� i grobem, zarazem p�odna i opieku�cza. Cze�� okazywana jej przez ludy rolnicze wi�za�a si� z jej niewyczerpam� zdolno�ci� p�odzenia. W konsekwencji powsta�a mistyczna wi� mi�dzy �yzno�ci� ziemi i p�odno�ci� kobiety. Wej�cie do grobu lub jaskini oznacza�o jakby powr�t do �ona matki. W j�zyku sumeryjskimmafMto "macica", "�wiat podziemny" lub "�wi�ta jaskinia", przy czym wsp�lnym �r�d�os�owemjest tu "matka", st�d te� �aci�ska i przedgerma�ska mater oraz starogerma�ska modar. Zwi�zek pomi�dzy wg��bieniem i ziemi� lub otworem i �cian� skaln� odpowiada� zwi�zkowi sromu i macicy. Jaskinia stanowi�a jednocze�nie azyl i dom, dawa�a schronienie przed burz�, doskonale nadawa�a si� na miejsce narodzin, podobnie jak wigwam, drewniana chata lub kamienny dom, kt�re by�y jakby sztucznymi grotami na powierzchni ziemi, czyli na ciele bogini. Powr�t do domu oznacza� zatem powr�t do bezpiecznego �ona 14 STONEHENGE bogini. Przekonanie to nadawa�o sens �yciu i �mierci. Wej�cie do domu stanowi�o odpowiednik sromu i zawsze by�o tak usytuowane, aby promienie wschodz�cego s�o�ca w okresie przesilenia zimowego mog�y si�ga� do wn�trza. Takie usytuowanie r�nych konstrukcji (grobowc�w, �wi�ty�, dom�w i innych budowli) wzgl�dem pozycji cia� niebieskich praktykowano powszechnie. Ale dlaczego? A�eby to poj��, musimy zrozumie� najpierw mentalno�� owych g��boko religijnych lud�w i odkry� istot� ich wierze� i idea��w. A wtedy to, co wydaje si� dziwaczne, stanie si� zwyczajne, to, co pozornie brzydkie, oka�e si� pi�kne, niezrozumia�e za� stanie si� logiczne, a to, co w opinii niekt�rych jawi si� jako spro�ne, oka�e si� normalne. Wszystko to da si� r�wnie� odnie�� do p�niejszej historii Stonehenge. Kult bogini p�odno�ci by� du�o starszy od kultu Matki Ziemi z okresu neolitu. Przedstawienia zwi�zane z p�odno�ci� dominowa�y w prehistorycznych figurkach i naskalnych rytach tysi�ce lat wcze�niej, w epoce mezolitu i g�rnego paleolitu. Najlepiej znane s� statuetki ze �rodkowej Europy, przesadnie eksponuj�ce kobiece kszta�ty: ci�arny brzuch, wielkie po�ladki, grube uda. Bardzo cz�sto zaznaczany by� na nich srom i wzg�rek �onowy, s�abiej natomiast ni� w "nowoczesnych" czasach uwypuklano piersi. Nasuwa si� wi�c wniosek, �e opr�cz oczywistych zwi�zk�w z ide� p�odno�ci, figurki te odzwierciedlaj� strach swoich tw�rc�w spowodowany niepewno�ci� ludzkich narodzin. Owe statuetki przedstawia�y p�odn� Wielk� Bogini� tak, jak j� postrzegano: jako symbol kobieco�ci, ukazanej w okresie ci��y i po�ogu. Tak zwana Wenus z Laussel, czterdziestotrzycentymetrowa figurka, zosta�a wyryta na zewn�trznej �cianie przy wej�ciu do jaskini (czy te� skalnego schronu) w Dordo-gne. Datuje si� j� mniej wi�cej na XXV-XX tysi�clecie p.n.e. W prawej r�ce postaci znajduje si� r�g, na kt�rym zaznaczono trzyna�cie naci��, kt�re mog� odpowiada� trzynastu miesi�com roku ksi�ycowego. W zamierzch�ych czasach r�g m�g� oznacza� symbol ksi�yca, a z pewno�ci� Ksi�yc by� w�wczas przedmiotem kultu. Bogini ksi�yca to jedno z oblicz Wielkiej Bogini. �wiat przypatrywa� si�, jak Ksi�yc w ci�gu miesi�cznego cyklu nabiera kszta�t�w lub zanika, co nasuwa�o skojarzenia z cyklem menstruacyjnym. Mi�dzy ksi�ycem i kobiet� istnia� pewien mistyczny zwi�zek. B�stwo luname by�o dawczyni� �ycia, opiekunk� kobiety ci�arnej. Odnalezione figurki reprezentuj� wysoki poziom artystyczny, kt�ry nie pojawi� si� ot tak, znienacka, lecz by� rezultatem niezliczonej ilo�ci wcze�niejszych pr�b. J. Munsch odnotowuje istnienie tr�jk�tnych kawa�k�w krzemienia, pochodz�cych z wczesnego paleolitu, kt�re mia�y z grubsza zaznaczone piersi i srom [zdj�cie jednej z nich znalaz�o si� w ksi��ce Mariji Gimbutas The Language ofthe Goddess (J�zyk bogini)]. Na podstawie u�ytych narz�dzi mo�na datowa� ich powstanie nawet na p� miliona lat temu. Jest to niezmiernie wa�ne odkrycie, stanowi�ce dow�d wczesnego rozwoju sztuki oraz potwierdzaj�ce pradawn� ide� i kult bogini. O czci dla kobiecej p�odno�ci w owych zamierzch�ych czasach �wiadcz� r�wnie� ryty przedstawiaj�ce srom, znalezione w grotach skalnych Aurignac. Zdaniem Mariji Gimbutas, srom odzwierciedla� istot� bosko�ci, a wspomniane przedstawienia "symbolizuj� srom i macic� bogini". Archeolodzy datuj� najstarsze ryty tego typu na XXX tysi�clecie p.n.e. albo nawet jeszcze dawniej. Pochodz� one mi�dzy Kosmiczne �ono 15 Dwie spo�r�d wielu kobiecych figurek z epoki paleolitu w �rodkowej Europie. Z lewej: statuetka wapienna z Willendorfu w Austrii, datowana w przybli�eniu na XXX-XXVI tysi�clecie p.n.e. Z prawej: statuetka bogini z wypalanej gliny, pochodz�ca z miejscowo�ci Dolni Yestonice na Morawach 16 STONEHENGE innymi z jaski� Abri Blanchard i La Ferrassie w dolinie Wezery, niedaleko Les Eyzies (po�udniowa Francja). Przedstawienia sromu, niekiedy malowane ochr� na czerwono, po�wiadczaj� zwi�zek jaski� z �onem bogini. W jaskini El Castiiio w hisz pa�skich Pirenejach malowane na czerwono sromy pojawiaj� si� ju� w okresie wczesnomagdale�skim (oko�o XVII-XVI tysi�clecia p.n.e.). Towarzyszy im pomalowany na czarno kwiat lub drzewo z zaznaczonymi ga��ziami. Ro�liny i srom symbolizuj� zar�wno narodziny, jak i dojrzewanie. Opr�cz srom�w czerwon� ochr� malowano tak�e nisze i szczeliny skalne, kt�rych u�ywano w czasach prehistorycznych, co �wiadczy o tym, �e nawet naturalne szczeliny i nisze uwa�ano za podobizn� sromu bogini. Nie ma nic dziwnego w tym, �e ka�da naturalna rozpadlina w skalnej �cianie stawa�a si� miejscem kultu, gdy� a� do naszych czas�w szczeliny zawsze przyci�ga�y uwag�. Naturalnie uformowana szczelina w odkrywce skalnej w Crawford Ranch (Canebrake Wash, hrabstwo San Diego) by�a czczona przez Indian po�udniowokalifornijskich jako srom Matki Ziemi. Na szczycie g�ry Wrekin w Shropshire znajduje si� rozpadlina nazywana Needle's Eye (ucho igielne). Wed�ug poda� ludowych, przeciskaj�cej si� przez ni� dziewczynie, je�li chce wyj�� za m��, nie wolno obejrze� si� za siebie, a jej ch�opak powinien po drugiej stronie przywita� j� poca�unkiem. Ten prosty przyk�ad �wiadczy o tym, �e zwyczaj �w zrodzi� si� z dawnego rytua�u p�odno�ci. Miesi�cznik "Folklore" podaje, �e w g�rskich rejonach Szkocji, w Brahan Wood niedaleko Dingwall, znajduj� si� dwa g�azy narzutowe, nachylone ku sobie tak, �e stykaj� si� wierzcho�kami. Pewna niedawno zmar�a staruszka wspomina�a, �e kiedy by�a dzieckiem, rodzice podejrzewaj�c, �e cierpi na epilepsj�, zabrali j� do tych pochylonych g�az�w, na ich szczycie rozpalili ogie�, a nast�pnie przenie�li j� przez rozpadlin� znajduj�c� si� ni�ej. Wszystko, co dot�d powiedziano, dotyczy te� rozpadlin znajduj�cych si� w ziemi. One r�wnie� postrzegane by�y jako symbole bogini, a zw�aszcza jako wyrocznie i miejsca kultu. Wyrocznia w greckich Delfach zosta�a nazwana tak nie tylko dlatego, �e Przedstawienia sromu wyryte na �cianach jaski� u�ywanych w epoce g�rnego paleolitu: (a), (b) oraz (c) Abri Blanchard; (d), (e) oraz (h) La Ferrassie; (f) El Castiiio; (g) Pergouset; (i) Laussel; (j) Lalinde Kosmiczne �ono 17 Na malowidle pochodz�cym z jaskini El Castiiio (Santander w p�nocnej Hiszpanii) ukazano pi�� srom�w, ka�dy o wysoko�ci p� metra, pomalowany czerwon� farb�. Wyobra�enie przypominaj�ce ro�lin� wykonano czarn� farb� s�owo delphi oznacza "macic�", ale r�wnie� ze wzgl�du na swoje umiejscowienie kojarz�ce si� z tym kszta�tem. To samo odnosi si� do kamieni wolno stoj�cych, w kt�rych znajduj� si� b�d� to naturalne szczeliny, b�d� te� wykonane r�k� cz�owieka ��obienia. Cz�stotliwo�� wyst�powania naci�� wyja�nia, dlaczego ludy czcz�ce bogini� - od Stonehenge po Orkady - dekorowa�y swoje naczynia licznymi ��obieniami. Ze wzgl�du na typ zdobie� archeolodzy nazwali ten rodzaj naczy� ceramik� ��obkowan�, a jej tw�rc�w ludem kultury naczy� ��obkowanych. Wydaje si� prawdopodobne, �e obok spirali i rombu, kt�re sta�y si� symbolami bogini, szeroko rozpowszechnionymi w epoce neolitu, t� sam� funkcj� pe�ni�y r�wnie� naci�cia, bez wzgl�du na to, czy zosta�y umieszczone na megalitach, czy te� na plakietkach lub naczyniach. Kamienie z otworami wykonanymi r�k� cz�owieka lub b�d�cymi dzie�em przyrody przyci�ga�y uwag� neolitycznych rolnik�w. Bol� Stone, Crouse (po�udniowo-zachodnia Szkocja), Tolven Stone (Kornwalia) oraz Men-an-Tol (r�wnie� Kornwalia) to tylko kilka przyk�ad�w takich kamieni, licznie zachowanych na terenie Brytanii, Irlandii i Francji. Wiele z nich uleg�o jednak zniszczeniu. Na przyk�ad Ring Stone z kr�gu w Avebury (Wiltshire), usuni�ty zosta� zaledwie kilka lat przed pierwszym pobytem w tym miejscu Williama Stukeleya w 1719 roku. Zwyczaj nakazywa� przeczo�giwa� si� przez otw�r, je�li pozwala�y na to jego rozmiary, albo przek�ada� przeze� dziecko w nadziei, �e to je uzdrowi. W ten sam spos�b pozyskiwano b�ogos�awie�stwo 18 STONEHENGE dla noworodk�w. Symbol yoni, sromu bogini, stanowi� �r�d�o si�y utrwalone w niezmiennym kamieniu. Spodziewano si� uzdrowie�, poniewa� rytua� nawi�zywa� do wierze� w ponowne narodziny. Z tego samego powodu uwa�ano, �e Ring Stone potrafi walczy� z bezp�odno�ci�. Jeszcze w naszych czasach przypisywano tak� moc kamieniowi zwanemu Devil's Needle (diabelska ig�a), pod kt�rym przechodzi�y kobiety, jakby powtarzaj�c rytua� p�odno�ci. R�wnie wyra�nym symbolem sromu s�jaskinie. W epoce paleolitu i neolitu s�u�y�y one nie tylko jako schronienie przed �ywio�ami. Stanowi�y te� �wi�ty przybytek chroni�cy przed zewn�trznym �wiatem, poniewa� ka�da z nich by�a sanktuarium bogini. Szczeliny lub rozpadliny do dzisiaj pozostaj� symbolami sromu. Powszechnie kojarzony z kszta�tem konchy muszli, skorupek �limak�w czy ziaren pszenicy - srom wyra�any jest r�wnie� popularnym gestem "figi": wystawieniem kciuka mi�dzy palcem �rodkowym i wskazuj�cym. To dawny znak, znany ju� Rzymianom, ale w�wczas nie maj�cy w sobie nic obra�liwego. Skoro kojarzy si� go z zespoleniem seksualnym, m�g� w zamierzch�ych czasach wyra�a� �yczenie pomy�lno�ci, zdrowia i dobrych zbior�w, czyli tego wszystkiego, czego najbardziej pragn�a �yj�ca w pokoju rolnicza spo�eczno��. Bardzo cz�sto z naturalnych szczelin wycieka woda. Zw�aszcza czysta woda ze �r�de� i strumieni podziemnych sta�a si� przedmiotem czci zar�wno w czasach zamierzch�ych, jak i historycznych, poniewa� cz�owiek zawsze potrzebowa� wody. Naturalna szczelina skalna w Canebrake Wash w hrabstwie San Diego (p�nocna Kalifornia). Prawdopodobnie by�o tu miejsce kultu bogini Kosmiczne �ono 19 �r�d�o i studnia, uwa�ane za zdr�j �ycia by�y po�wi�cone bogini. Ona w�ada�a ich moc�. Jeszcze w naszych czasach oddawano im cze��, mimo zakaz�w wprowadzonych przez chrze�cija�stwo. Pochodz�cy z X wieku tekst g�osi�: "Nakazujemy ka�demu kap�anowi [...] po�o�y� kres praktykom uzdrawiania [...] zakazujemy r�wnie� [...] czczenia studni oraz stosowania r�nych praktyk zwi�zanych z czarami". Jak wida�, studnie i �r�d�a, kt�re traktowane s� przez ludzi wsp�czesnych bez �adnych podtekst�w, w czasach przedchrze�cija�skiego kultu bogini by�y przedmiotem adoracji. Przez dziesi�tki tysi�cy lat, kiedy najwy�szym szacunkiem otaczano daj�c� �ycie bogini�, jaskinia-srom by�a bezpiecznym azylem i miejscem odpoczynku. Z ca�ego tego, jak�e d�ugiego, okresu nie zachowa�y si� �lady, kt�re �wiadczy�yby o istnieniu r�wnie wielkiego kultu jakiego� m�skiego b�stwa. Przedstawienia cech m�skich wyst�puj� sporadycznie i spe�niaj� zazwyczaj podrz�dn� rol� w zwi�zku z rytua�em p�odno�ci. Ryty naskalne z sylwetkami m�czyzn znaleziono w Hiszpanii i we Francji, a gliniane fallusy we francuskich jaskiniach w Laussel (Dordogne) oraz w Tuc d'Audoubert (Ariege), u�ywanych w czasach g�rnego paleolitu. Ludy paleolitu i neolitu otacza�y szczeg�lnym kultem stalaktyty i stalagmity. Oto mo�na by�o zobaczy� na w�asne oczy, jak wody �ycia bogini stwarza�y ze ska�y skalne filary �ycia - falliczne kszta�ty, kt�re stawa�y si� naturalnymi kolumnami kaplicy, koncentruj�cymi skumulowane, odradzaj�ce si� procesy �yciowe. Marija Gimbutas wyja�nia, �e podziemne krypty z centralnie umieszczonymi filarami, wok� kt�rych sk�adano ofiary, wyst�powa�y powszechnie w kulturze minojskiej, w�r�d lud�w oddaj�cych cze�� bogini w III i II tysi�cleciu p.n.e. W pa�acu-�wi�tyni w Knossos na Krecie kamienne kolumny zosta�y pokryte symbolami odnowy i odradzaj�cego si� �ycia, co wskazuje na to, �e "krypty z filarami symbolizowa�y macic� bogini Creatrix, miejsce, gdzie dokonywa�a si� przemiana �mierci w �ycie i akt inicjacji. Uczestnicy takiego obrz�du powracali do �ona - to znaczy "umierali" - a po ceremonii na nowo si� odradzali". Krypty kolumnowe z wczesnochrze�cija�skich ko�cio��w nie�wiadomie (b�d� specjalnie) przej�y symbol �ona bogini. Dopiero p�niej zacz�to zwalcza� ide�, kt�ra narodzi�a si� przed z g�r� dwudziestoma tysi�cami lat w wype�nionych stalaktytami i stalagmitami jaskiniach, wilgotnych i mokrych jak kobiece �ono. Rozdzia� 3. �ono bogini -grobowiec i �wi�tynia. Pogrzeb oznacza� powr�t, oddanie zmar�ego pod opiek� bogini. W dawnych czasach zw�oki uk�adano zazwyczaj w pozycji p�odowej, daj�c w ten spos�b wyraz nadziei na ponowne narodziny: zmar�y odrodzi si� do nowego �ycia, jak ziarno rzucone w ziemi�. W epoce neolitu chowano zmar�ych w pod�u�nych kopcach lub komorach grobowych skonstruowanych z ziemi i kamienia. Wznosz�c kopiec, tworzono macic�, a zamykaj�c go - grzebano zmar�ego w ciele bogini. Je�li zatem komora grobowa stawa�a si� macic�, to wej�cie do niej i drzwi odpowiada�y pochwie i sromowi. T. Cyriax w 1921 roku by� chyba pierwszym archeologiem, kt�ry zwr�ci� na to uwag�. Ziemia, pod kt�r� chowano m�czyzn [i kobiety], jest matk� zmar�ego. Tw�rca grobowca stara� si� zatem upodobni� grobowiec do jej cia�a. Ta sama idea przy�wieca�a prawdopodobnie urz�dzaniu wn�trza grobowca korytarzowego: komory i korytarze mog�y odpowiada� macicy i pochwie. W rzeczywisto�ci wi�kszo�� kurhan�w komorowych spe�nia�a nie tylko funkcj� grobowca-macicy, lecz r�wnie� �wi�tyni-macicy, �wi�tego miejsca ceremonii religijnych i kultu bogini. We Francji tradycja budowania d�ugich kurhan�w wykszta�ci�a si� ju� w V tysi�cleciu p.n.e., o wiele wcze�niej ni� na Wyspach Brytyjskich. Podobizny bogini, z zaznaczonymi narz�dami p�ciowymi, pojawi�y si� te� na wielkich g�azach. Z tego wzgl�du mo�emy traktowa� je jako "kamienie bogini". Inne ryty, z pozoru bardziej abstrakcyjne, trudniejsze do rozszyfrowania dla laika, by�y najwyra�niej przedstawieniami sromu. Za przyk�ad mo�e pos�u�y� przedstawienie z Luffang, Crac'h w zachodniej Bretanii, w s�siedztwie Camac. Pe�na ekspresji podobizna sromu to sama kwintesencja b�stwa. Na wyspie Gavrinis po�o�onej u zachodnich wybrze�y Bretanii, niedaleko Loc-mariaqueri Camac, �ciany wielkiej �wi�tyni-grobowca z IV tysi�clecia p.n.e. s� ca�e �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 21 Wielka Bogini przedstawiona w postaci sromu. Podobizna na kamieniu tworz�cym dolmen coudee w Luffang, w pobli�u Crac'h (Bretania) pokryte, jak si� wydaje, przedstawieniami sromu i co za tym idzie - symbolami p�odno�ci. W czasach gdy megalityczne dzie�o sztuki powstawa�o, miejsce to by�o jeszcze p�wyspem i zar�wno pielgrzymuj�cym wtedy czcicielom bogini, jak i nam dzisiaj wydaje si� fascynuj�ce. Fasada �wi�tyni zwr�cona jest na po�udnie i ma kszta�t p�kola. Dzi�ki takiemu po�o�eniu promienie wschodz�cego S�o�ca w porze przesilenia zimowego wnikaj� przez niskie, w�skie wej�cie. Aby dosta� si� do wn�trza, trzeba zgi�� si� wp� i przej�� sze�ciometrowym korytarzem wzd�u� pokrytych rytami ortostat�w. �ciany z czarnego marmuru jeszcze pog��biaj� panuj�cy w �rodku mrok - czer� bowiem symbolizowa�a w dawnych czasach p�odno��, z kolei biel, b�d�c kolorem ko�ci, oznacza�a �mier�. Twardy kamie� pokrywaj� wspania�e ryty. Pos�u�ono si� tu z pewno�ci� nie tylko kamiennymi narz�dziami. Faliste linie w postaci zwielokrotnionych �uk�w daj� z�udzeniu ruchu, dynamiki, biegn�c przez prawie ka�dy blok kamienny galerii-korytarza i wewn�trznej komory. Jednak powtarzaj�cy si� motyw �uk�w nie tworzy foremnych kr�g�w, nie jest te� cz�ci� spiral (chocia� tego znaku r�wnie� mo�na si� dopatrzy�). Stanowi�c element wyd�u�onych, migocz�cych kr�g�w, �uki stwarzaj� dziwne i tajemnicze wra�enie. Dlaczego je tu umieszczono? Co oznaczaj�? Mo�na si� jedynie domy�la�, �e w jaki� spos�b wyra�aj� tajemnic� kobieco�ci. Teraz, kiedy stopniowo wyja�niaj� si� tajniki zapomnianej religii, coraz �atwiej przychodzi nam je zrozumie�. Gavrinisjest �wi�tyni� po�wi�con� Wielkiej Bogini, 22 STONEHENGE Plan �wi�tyni bogini na wyspie Gavrinis u zachodnich wybrze�y Bretanii. Znajduj� si� tam najwspanialsze przedstawienia na�cienne w ca�ej neolitycznej Francji. D�uga galeria i ko�cowa komora tworz�jakby szyjk� macicy i macic� Wielkiej Bogini. Zdobione p�yty zaznaczono na planie na czarno. Jedynie kwarcowy kamie� Q oraz kamienie znajduj�ce si� w pobli�u wej�cia pozbawione s� dekoracji. Kamienie R8 oraz R9 zosta�y pokazane w naszej ksi��ce prawdopodobnie najwa�niejsz� we Francji. Jej architektura i sztuka ukazuje kobiet� triumfalnie udzielaj�c� swych �yciodajnych mocy. Artystyczne wyobra�enia sromu przedstawiaj� w spos�b spot�gowany si�y rozrodcze. Na czarnej, b�yszcz�cej powierzchni �cian umieszczono wyobra�enia warg sromowych, pochwy i �echtaczki, a zwielokrotnienie motyw�w mia�o wzmocni� przekaz. W epoce neolitu czciciel b�stwa, kt�ry przechodz�c korytarzem dociera� do macicy, musia� doznawa� oszo�omienia na widok pot�gi tej symboliki - tak jak my obecnie, kiedy ju� zrozumieli�my jej znaczenie. Zbyt d�ugo miejsce to uznawano za grobowiec, mimo �e nie znaleziono tu �adnych ko�ci. Tymczasem ono nigdy nie s�u�y�o zmar�ym. Usytuowane na ko�cu przyl�dka, zwr�cone by�o ku Oceanowi Atlantyckiemu, ten za� w niekt�rych mitologiach m�g� symbolizowa� wody p�odowe. Marija Gimbutasjako pierwsza rozpozna�a "maciczn�" natur� tego wielkiego przybytku i okre�li�a go mianem grobowca-macicy i sanktuarium. Ja natomiast nazywam go po prostu �wi�tyni�-macic�. Pierwszy g�az po lewej stronie od wej�cia do komory (Cl) jest bardzo wa�ny, poniewa� znajduj� si� na nim wg��bienia otoczone potr�jnym kr�giem. W ksi��ce The Goddess ofthe Stones wyja�ni�em, �e potr�jne wg��bienia na kamieniu w New-grange stanowi� odpowiednik trojakich funkcji bogini. Inny g�az (siedemnasty od wej�cia, po prawej stronie galerii) to wspania�y bia�y kwarc i zarazem jeden z nielicznych pozbawionych ozd�b kamieni w Gavrinis. Spe�nia� on funkcj� g��wnego "kamienia bogini". Aubrey Buri zauwa�y�, �e dzi�ki odpowiedniemu usytuowaniu korytarza i wej�cia, na kamie� ten pada �wiat�o Ksi�yca wschodz�cego na po�udniowym kra�cu nieba, co zdarza si� raz na 18 lat. Co roku za� o�wietlaj� go promienie wschodz�cego S�o�ca w porze przesilenia zimowego. Jest to r�wnie wa�ny element, jak w Newgrange. Ale dlaczego i co oznacza? Niedaleko st�d, w Locmariaquer, istnieje megalityczny przybytek znany jako La Table des Marchands. W jego wn�trzach znajduje si� wyobra�enie, kt�re Marija Gimbutas prawid�owo przypisuje kultowi sromu bogini. Umieszczone na wielkim tr�jk�tnym bloku kamiennym, sk�ada si� z rz�d�w ��obie� w kszta�cie zagi�tych haczyk�w (co badacze symbolu interpretuj� jako przedstawienia energii i odrodzenia), okalaj�cych srom i wg��bienie. Powtarzaj�cy si� motyw haczyk�w, wraz z tr�jk�tem ozna- �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 23 U g�ry: artystycznie wyra�one symbole sromu na kamieniu R9 z Gavrinis. Na �rodku znajduje si� najwi�ksze przedstawienie otoczone mniejszymi zwielokrotnieniami, co pot�guj�c efekt, ma podkre�la� wag� wyobra�enia Z prawej: na kamieniu R8 przedstawione sromy wznosz� si� i zwielokrotniaj�, jakby mia�y w ten spos�b spot�gowa� przes�anie przekazu 24 STONEHENGE Kamie� Wielkiej Bogini w La Table des Marches w Locmariaquer (zachodnia Bretania). Na wielkim bloku znajduje si� malowid�o �cienne w kaplicy czy te� �wi�tyni bogini. Po�rodku prawie p�metrowej wielko�ci srom w otoczeniu zagi�tych haczyk�w u�o�onych w rz�dy symbolizuj�ce b�stwo, energi� i odrodzenie czaj�cym wzg�rek �onowy, utwierdza w przekonaniu, �e chodzi o podobizn� bogini i najwa�niejszy przedmiot kultu w jej �wi�tyni. Przedstawienia sromu pojawiaj� si� r�wnie� w III tysi�cleciu w megalitycznej sztuce Irlandii. Za przyk�ad mo�e pos�u�y� tak zwany ortostat 49 w zachodniej galerii znajduj�cej si� w dwukorytarzowej �wi�tyni-grobowcu w Knowth. Mamy jeszcze inne przedstawienie sromu - ryt na pi��dziesi�ciocentymetrowym obiekcie z piaskowca, kt�ry George Eogan nie�mia�o okre�li� mianem betyla, czyli �wi�tego kamienia o kszta�cie fallicznym. Kolejnym wizerunkiem bogini jest spirala, przy czym lewoskr�tn� traktuje si� jako symbol macicy (patrz The Goddess ofthe Stones). Srom pojawia si� r�wnie� w innych abstrakcyjnych wyobra�eniach, zw�aszcza w postaci rombu lub znaku karo, wyst�puj�cych w religijnej sztuce Irlandii w epoce neolitu oraz Walii (wyspa Anglesey) i na l�dzie Brytanii. Motyw ten jest powszechnie wykorzystywany jako symbol bogini jeszcze w epoce br�zu: jak wkr�tce zobaczymy, na jednym z g�az�w znajduj�cych si� w Stonehenge znaleziono w�a�nie taki symbol. W Brytanii tradycja wznoszenia d�ugich kurhan�w rozwin�a si� p�niej ni� w Bretanii. Brytyjskie pod�u�ne kopce pojawiaj� si� dopiero w IV tysi�cleciu p.n.e. i pozostaj� w u�yciu w III. Nazwa angielska barrow pochodzi ze staroangielskiego beorg i oznacza "pag�rek", "niskie wzg�rze". D�ugie kurhany s� cz�sto skierowane otworami na wsch�d, co wskazuje na jaki� mistyczny zwi�zek ze wschodem S�o�ca, zw�aszcza w wypadku d�ugich kurhan�w z komorami. Wi�kszo�� kurhan�w wzniesiono na kredowych wydmach Dorset oraz wok� Stonehenge w hrabstwie Wiltshire. �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 25 W kamienistych regionach Wysp Brytyjskich i Bretanii d�ugie kopce i grobowce korytarzowe zosta�y wyposa�one w kamienne centralne przej�cia i co najmniej jedn� komor�. Ze wzgl�du na znalezione w nich ko�ci uwa�ano dot�d, �e by�y domami zmar�ych. A tymczasem one przypominaj� �ono bogini, wi�c z pewno�ci� pe�ni�y funkcj� �wi�ty� przeznaczonych dla �ywych. Wykopaliska wykaza�y, �e kiedy po wielu wiekach u�ytkowania kopce miano zapiecz�towa�, w niekt�rych z nich znajdowa�y si� czaszki i ko�ci w du�ych ilo�ciach, niewiele za� by�o kompletnych szkielet�w. Le��ce luzem ko�ci oznaczaj�, �e zosta�y tu przeniesione, przy czym wiele z nich w og�le zagin�o. Dlatego odnajdywane s� jedynie wi�ksze fragmenty ko�ci i czaszek. To m�wi nam nieco o przeznaczeniu kurhanu jako rodzaju przechowalni, gdzie sk�adano stare ko�ci, by zrobi� miejsce nowszym. Te z kolei przed z�o�eniem do kurhanu prawdopodobnie przechowywano gdzie indziej, by� mo�e w specjalnej kostnicy. Jak mo�na uznawa� takie miejsce za grobowiec, skoro jego kszta�t zdaje si� �wiadczy� o tym, �e budowano go jako macic� bogini? Plan grobowc�w z pasa�ami oraz kurhan�w komorowych bardzo cz�sto przypomina kobiece organy rozrodcze. Michael Dames przytacza przyk�ady z Malty z okresu neolitu, natomiast Marija Gimbutas odnalaz�a inne: na terenie Jugos�awii, Sycylii, Sardynii, a tak�e Francji, Irlandii i Polski. Kaplice tego typu datuje si� najcz�ciej na VI tysi�clecie p.n.e. W 1924 roku archeolog Edward J. Burrow wykaza� podobie�stwo w architekturze brytyjskich d�ugich kurhan�w z Uley i Stoney Littieton oraz malta�skiej �wi�tyni w Tarxien. "Takie podobie�stwo stanowczo nie mo�e by� dzie�em przypadku, a to dowodzi, �e istnia� jaki� og�lny plan tych prehistorycznych kopc�w pogrzebowych, prawdopodobnie zwi�zany z pewnymi rytua�ami religijnymi i og�lnym wzorcem". Edward Dwa "kamienie bogini" z centralnie umieszczonym symbolem sromu, pochodz�ce z Knowth (County Meath w Irlandii). Z lewej: kamie� znaleziony w zachodnim korytarzu; z prawej: blok piaskowca p�metrowej d�ugo�ci 26 STONEHENGE Burrow dostrzega�, �e owo podobie�stwo kszta�tu jest niezmiernie wa�ne, a Michael Dames i T. Cyriax zrozumieli dlaczego. W Brytanii, Irlandii i Bretanii wiele d�ugich kopc�w wyra�nie usytuowano wzgl�dem wschodu S�o�ca w porze przesilenia zimowego. W niekt�rych natomiast wypadkach nie rzuca si� to w oczy. Za klasyczny przyk�ad mo�e tu s�u�y� kurhan Cotswold-Sevem w Stoney Littieton ko�o Bath. Pocz�tkowo nie zauwa�ono dok�adnego zorientowania galerii na wsch�d S�o�ca w porze przesilenia zimowego (zapewne z uwagi na stromo�� wzg�rza), niemniej okaza�o si�, �e zosta� on wzniesiony niejako grobowiec, lecz �wi�tynia w kszta�cie macicy. Stoney Littieton le�y pomi�dzy Mendips a Cotswolds, w pa�mie jurajskim, kt�re przebiega od Devon w kierunku wschodnim. Wszystkie kamienie sk�adaj�ce si� na galeri� i komory s� pochodzenia neolitycznego i by�y wydobywane z miejscowego kamienio�omu lub odkrywki. P�yty kurhanu zawieraj� mn�stwo skamielin, gt�w.-nie typu Gryphaea (rodzaj ostrygi o skr�conej muszli, kt�r� miejscowa ludno�� nazywa diabelskim pazurem), a tak�e innych skorup mi�czak�w o spiralnych muszlach. Bior�c pod uwag� miejsce wyst�powania p�yt z odciskami najwi�kszych amonit�w, mo�na wysnu� wniosek, �e zosta�y one wybrane specjalnie ze wzgl�du na skamienia�o�ci. Jedna ze skamielin, o �rednicy dwudziestu centymetr�w, znajduje si� w korytarzu, tu� przy wej�ciu do pierwszej - po�o�onej po prawej stronie - komory. Inna dekoruje framug� otworu drzwiowego od strony po�udniowo-zachodniej. Pierwotnie musia�a ona mie� �rednic� trzydziestu dw�ch centymetr�w. Jak w wypadku innych kurhan�w komorowych typu Cotswold-Sevem, tak i tutaj brukowany dziedziniec jest lekko zakrzywiony, a jego plan przypomina par� rog�w przywodz�cych na my�l nie tylko rogi byka, ale r�wnie� kszta�t ksi�yca, zw�aszcza �e odpowiadaj�ca pochwie galeria jest skierowana na wsch�d S�o�ca podczas przesilenia zimowego. Ka�dego roku przez kilka minut jego promienie o�wietlaj� koniec d�ugiego korytarza, a nast�pnie przesuwaj� si� na le��cy po prawej stronie kamie� z g��bokim i szerokim naturalnym wg��bieniem. Plany dw�ch kaplic w Lepenskim Virze. Marija Gimbutas zauwa�y�a, �e wyobra�aj� one sam� bogini�: znajduj�cy si� przed nimi podw�rzec jest odpowiednikiem krocza, natomiast wn�trze budowli - wn�trza macicy �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 27 Plan pod�u�nego kurhanu Stoney Littieton. Siedem kom�r zaznaczono literami od A do G (za Arthurem Bulleidem). Galeria stanowi odpowiednik pochwy i zwr�cona jest w kierunku wschodu S�o�ca w trakcie przesilenia zimowego (138� od p�nocy). Wpadaj�cy przez ni� promie� s�o�ca o�wietla wg��bienie bogini (oznaczone liter� Z) znajduj�ce si� przy wej�ciu do komory C. Litery X i Y oznaczaj� miejsca, w kt�rych znajduj� si� skamienia�o�ci amonit�w. Skamienia�o�� Y, do kt�rej co roku docieraj� promienie S�o�ca w porze przesilenia zimowego, jest tak umiejscowiona, �e mo�e by� o�wietlona przez Ksi�yc wschodz�cy w punkcie najdalej wysuni�tym na po�udnie (149� od p�nocy) Druga zale�no�� dotyczy amonitu znajduj�cego si� u wej�cia do komory G. Ksi�yc w pe�ni o�wietla go w czasie przesilenia letniego raz na osiemna�cie lat, kiedy wschodzi w najbardziej na po�udnie wysuni�tym punkcie nieba. Jak wida�, konstrukcja ta wyra�a w swych szczeg�ach architektonicznych kilka symbolicznych aspekt�w �wczesnej religii. Mamy tu do czynienia ze spiralami oznaczaj�cymi �mier� i odrodzenie, z mistycznymi zag��bieniami (kt�rych znaczenie zosta�o opisane w The Goddess ofthe Stones), zakrzywionym dziedzi�cem, z zorientowaniem obiektu wobec okre�lonej pozycji S�o�ca i Ksi�yca o wschodzie, no i ze skamienia�o�ciami. Obfito�� symboli zwi�zanych z �yciem i �mierci� oraz z bogini� wskazuje na to, �e kurhan s�u�y� nie tylko jako miejsce przeznaczone dla zmar�ych. By� r�wnie� kaplic� dla �ywych, a jej po�o�enie wobec wszech�wiata stanowi�o potwierdzenie intymnego zwi�zku mi�dzy niebem i ziemi�. Bogini oczekiwa�a tu na coroczny powr�t S�o�ca. Nasuwa si� wniosek, �e by� mo�e istnia� jaki� rytua� zwi�zany z corocznym odradzaniem si� �wiata i jego form �ycia. W wielu megalitycznych zabytkach zachodniej Europy symbolika zwi�zana z bogini� stanowi podstaw� ca�ego za�o�enia. Marija Gimbutas dopatrywa�a si� podobie�stwa do rozwartych ud bogini w budowli w Lepenskim Virze tudzie� w irlandzkich grobach z dziedzi�cami oraz w wielu innych konstrukcjach, mi�dzy innymi w p�kolistym dziedzi�cu kurhanu Cotswold-Sevem. �w szczeg� architektoniczny pojawia si� te� w d�ugim kurhanie znanym pod nazw� Hetty Pegler's Tump oraz w Notgrove i Nympsfieid (wszystkie w hrabstwie Gloucestershire) niedaleko Stoney Littieton. D�ugie kopce w Cotswold Hilis w Cherington (Avening), Rodmarton i Nempnett Thrubwell (na p�nocy hrabstwa Somerset), prawdopodobnie r�wnie� w Lanhill (Wiltshire) oraz w Belas Knap zawiera�y bram� utworzon� z megalit�w i b�d�c� odpowiednikiem wej�cia do �ona. Stosowny efekt uzyskiwano wycinaj�c p�kola w dw�ch przylegaj�cych do siebie p�ytach. Wyj�tek stanowi Nempnett Thrubwell (obecnie zniszczone), gdzie znajduje si� pojedyncza p�yta. 28 STONEHENGE Widok wn�trza macicy bogini w Stoney Littieton. Na widocznym skrawku nieba ukazuje si� wschodz�ce w okresie zimowego przesilenia S�o�ce. Linia horyzontu przebiega w po�owie wysoko�ci otworu wej�ciowego W�skie wej�cia do niekt�rych d�ugich kurhan�w s� uto�samiane z szyjk� macicy bogini. Szkic zosta� wykonany w 1809 roku przez J. Burdena w Avening (Gloucestershire) wkr�tce po tym, jak miejscowy pastor przekopa� kamienne komory kurhanu. Leslie Grinsell s�dzi, �e �w zniszczony kurhan znajdowa� si� w oddalonym o kilka kilometr�w Cherington �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 29 �wi�tynia Bryn Celli Dhu na wyspie Anglesey. Kilka istotnych jej element�w �wiadczy o mocno ugruntowanym kulcie bogini w �wczesnym �wiecie Lepenski Vir najwyra�niej spe�nia� rol� kaplicy, tak jak inne podobne przybytki. Wiele z nich pe�ni�o te� funkcj� �wi�ty� bogini, chocia� sk�adano w nich ko�ci zmar�ych (tak jak w licznych ko�cio�ach i katedrach europejskich). Kurhany, zwr�cone ku wschodowi S�o�ca w okresie przesilenia zimowego, otrzymywa�y �wiat�o w Nowy Rok, te za�, kt�re skierowane by�y na wsch�d - na przyk�ad West Kennet ko�o Avebury - podczas r�wnonocy. Inne, jak East Kennet, zwr�cone by�y na p�nocny wsch�d - tam gdzie S�o�ce wschodzi w porze przesilenia letniego. Dotyczy to tak�e Stonehenge. Jakie duchowe potrzeby powodowa�y lud�mi epoki neolitu, �e tak w�a�nie usytuowali swe budowle? Timothy Darwill, dokonawszy podsumowania wszystkich znalezisk pochodz�cych z d�ugich kurhan�w Cotswold-Sevem, datowanych metod� w�gla C 14, napisa�: "Z bada� metod� radiow�glow� wynika jasno, �e grobowce zbudowano oko�o 3100 roku p.n.e. albo 3800 roku p.n.e., co wskazuje, �e jeszcze wcze�niejsze datowanie nie jest pozbawione sensu". Kurhan Wayland's Smity w zachodniej cz�ci hrabstwa Oxfbrdshire wykazuje w swej fazie megalitycznej wsp�lne cechy z kurhanem Stoney Littieton, mi�dzy innymi zawiera p�yt� ze skamienia�o�ciami pochodz�c� z miejsca oddalonego st�d o sze��dziesi�t pi�� kilometr�w. Jedyne badanie metod� w�gla C 14 dla Wayland's Smity wskazuje mniej wi�cej na 3500 rok p.n.e. (2800�130 p.n.e.). Wykonano je na podstawie materia�u pochodz�cego z okresu wcze�niejszego 30 STONEHENGE Wspania�y menhir w D�, typowy stoj�cy kamie� wyst�puj�cy w Bretanii. Takie kamienie znajdowa�y si� w o�rodkach kultu bogini. Na niekt�rych wyryte s� jej znamiona lub symbole �ono bogini - grobowiec i �wi�tynia 31 ni� powsta�y komory w kopcu. Badania t� sam� metod� d�ugiego kurhanu w Nutba-ne (Hampshire) wskazuj� na rok 3400 p.n.e. (2730�130 p.n.e.). Daty te potwierdzaj�, �e na wiele wiek�w przed powstaniem pierwszej fazy Stonehenge (oko�o 3000 p.n.e.), nie m�wi�c ju� o Si�bury Hill czy Avebury, a tak�e o okolonych nasypem rozwi�zaniach architektonicznych typu Winmill Hill i Robin Hood's Bali, pochodz�cych z IV tysi�clecia - panowa�a powszechnie i niepodzielnie religia bogini. Jak szeroko w epoce kamiennej by�y rozpowszechnione przybytki po�wi�cone bogini? Je�li przyjrzymy si� niekt�rym zabytkom w innych cz�ciach Brytanii oraz Irlandii, u�wiadomimy sobie, jak bardzo popularny by� wtedy kult tego b�stwa. Na wyspie Anglesey spoczywa okr�g�y kurhan z korytarzem i wewn�trzn� komor�, w kt�rej znajduje si� wolno stoj�cy megalit, zwany kamiennym filarem. Jest to s�ynny monument Bryn Celli Dhu. Nazw� "kamienny filar" prawdopodobnie wymy�lili dziewi�tnastowieczni badacze jako eufemistyczne okre�lenie penisa, podczas gdy mamy tu do czynienia raczej z "kamieniem bogini". Megalit ten, jak wiele innych w Brytanii i Bretanii, w �wiecie zdominowanym przez m�czyzn uchodzi� za symbol fallusa, gdy tak naprawd� przedstawia� zjednoczenie p�ci, czyli zjednoczenie b�stw. Innymi s�owy: w symbolicznym realizmie tamtych czas�w kamie� �w mia� wyra�a� pot�g� wszech�wiata i - jako �wi�ty megalit i zarazem "kamie� bogini" - uosabia� si�y �ycia, cho� m�g� r�wnie� uchodzi� za fallus. A zatem men-hir by� kamieniem kultowym i -jak wiele innych - wyobra�eniem bogini. W Bryn Celi Dhu pokryta p�ytami kamiennymi galeria skierowana by�a na p�nocny wsch�d, tak by promienie S�o�ca dociera�y do jej wn�trza jedynie w okresie letniego przesilenia. O tej porze roku energia s�oneczna wnika�a do �rodka, roz�wietla�a komor� �wiat�em bezpo�rednim i odbitym, ale promienie nie pada�y bezpo�rednio na "kamie� bogini". W grobowcach typu kam w Irlandii, w Ballyrnariagh (w hrabstwie Antrim) oraz w Deer Park (hrabstwo Sligo), korytarz z "nogami" bogini jest skierowany na po�udnio-wsch�d, a w Shanballyemond (hrabstwo Tipperary) oraz w Ciady Haliday (hrabstwo Tyrone) na p�noco-wsch�d, podczas gdy w Ballyglass (hrabstwo Mayo) na p�noco-zach�d. Religijne wizerunki w niezr�wnanych �wi�tyniach w Newgrange i w Knowth zosta�y om�wione w The Goddess ofthe Stones. Wielki kopiec w Knowth zawiera dwa d�ugie przej�cia-galerie, jedno biegn�ce ze wschodu, drugie z zachodu. W Newgrange kierunek jest po�udniowo-wschodni i dok�adnie odpowiada po�o�eniu wschodz�cego S�o�ca w porze przesilenia zimowego. Na zewn�trz kurhanu stoj� wzd�u� linii pasa�y megality. Jaka� to mistyczna my�l kryje si� za fizyczn� obecno�ci� S�o�ca wysy�aj�cego ciep�o i �wiat�o w g��b �wi�tyni-�ona? Rozdzia� 4. Za�lubiny bog�w. Bogini, powszechnie czczona przez tysi�ce lat epoki paleolitu i neolitu, by�a ca�ym wszech�wiatem: dawczyni� �ycia i t�, kt�ra je odbiera, �r�d�em dostatku i �yzno�ci, a tak�e opiekunk� zmar�ych, kt�rzy rodzili si� na nowo z jej �o