JAN LEGOWICZ ZARYS HISTORII FILOZOFII elementy doksografii WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1980 Okładka, obwoluta, karta tytułowa JULIUSZ KULESZA 81,uv«'ft'e <*•.?? : » « W 4 Redaktor LIDIA DOMAŃSKA Redaktor techniczny JANINA HAMMER (wyd. III) ANNA MARKOWSKA (wyd. IV) Korektorzy MARIA SIELICKA-SOROKA CZESŁAWA TOMASZEWSKA ISBN 83-214-0168-6 OD AUTORA Dwojakiego rodzaju powody i cele złożyły się na zamierzenie i opracowanie Zarysu historii filozofii. Pierwszym z nich jest potrzeba rozrachunku z prowadzonej pracy naukowo-badawczej i dydaktyczno-wychowawczej, z teoretycznego pojmowa- nia i praktycznego rozumienia historycznego rozwoju problematyki naukowo- i ideowo-filozoficznej, a nade wszystko uprzytomnienia sobie dziejowego konfliktu i walki między immanentnie wyrozumowaną myślą filozoficzną i jej metaidealizacją świata i człowieka a materialistyczną filozofią naukową, opartą na obiektywnych pra- wach i zasadach rzeczywistości i życia. Motywem drugim, stanowiącym jednocześnie cel opracowania Zarysu, była chęć wyjścia naprzeciw zapotrzebowaniu na syntetycz- ne, w miarę możności zwięzłe i systematyczne ujęcie historii myśli filozoficznej, umożliwiające ogólne rozeznanie w jej rozwoju i pogłębienie ideowej świadomości człowieka w procesie kształtowania jego poglądu na świat i własne życie. To spowo- dowało, że przy całym szacunku dla historycznie obiektywnej analizy i interpretacji myśli filozoficznej poszczególnych myślicieli i głoszonych przez nich poglądów, Zarys jest pisany z pozycji metodologicznych i ideologicznych założeń marksistow- skich. Może nie zawsze udało się to w pełni zrealizować, niemniej jednak podstawo- we założenia metodologiczne marksizmu były źródłem głównych przesłań w opra- cowaniu koncepcji Zarysu, one kierowały analizą podstawowych kierunków w roz- woju myśli filozoficznej, wykrywaniem prawidłowości ich powstawania i roli w spo- łecznościach, w których i dla których działały, one wreszcie pozwoliły ukazywać i uzasadniać genealogię oraz naukową i światopoglądową wartość filozofii materia- lizmu dialektycznego i historycznego. W Zarysie uwzględniono głównie materiał doksograficzny, ujmowany jednak w powiązaniu z historyczno-społecznym rozwojem umysłowości poszczególnych epok, struktur i formacji społecznych, które warunko- wały myślenie ludzkie i stawianą przez nie problematykę. Obok źródeł tekstowych wykorzystano również opracowania monograficzne i przyczynkowe, uwzględniając przede wszystkim prace z zakresu historii filozofii dostępne w języku polskim, wymienione w załączonej bibliografii. W wielu wypadkach zaczerpnięto z nich cenne sformułowania i wnioski, które łatwo odnaleźć i skonfrontować ze wskazaną dla każdego rozdziału literaturą pomocniczą. Praca nad Zarysem nie była prowadzona w osamotnieniu. Wielu osobom należy się w tym miejscu wdzięczne wspomnienie. Halinie Krahelskiej za inicjatywę napisania Zarysu, zapoznanie z nią Wydawnictwa, troskliwą nad nim opiekę. Żonie — Aleksandrze Legowicz — za porządkowanie i zestawianie rozproszonego materiału i pomoc przy indeksie rzeczowym, a przede wszystkim za stworzenie i utrzymanie w domu atmosfery sprzyjającej podjętej pracy. Współpracownikom z Katedry Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej UW oraz Zakładu Historii Filozofii Staro- żytnej i Średniowiecznej PAN za życzliwy i bezinteresowny udział w opracowaniu bibliografii. Wydawnictwu „Wiedza Powszechna" za trud związany z wydaniem Zarysu, który spełni zadania, jakie stawia sobie „Wiedza Powszechna", jeśli potrafi rozbudzić zainteresowanie filozofią, pogłębić je i utrwalić, jeśli zachęci do samodziel- nego myślenia i ułatwi Czytelnikom znalezienie i świadome wybranie właściwej i słusznej drogi do socjalistycznej „filozofii życia". Niniejsze wydanie Zarysu, niezmienione w swoim pierwotnym ujęciu, zostało gruntownie przejrzane, niekiedy uzupełnione i w wielu miejscach poprawione. J.L. d n d rr. m di ni ai w w ni i P' ni di ?d. WSTĘP Przystępując do studiowania historii filozofii trzeba sobie zdać sprawę, że staje się przed dwojakiego rodzaju zadaniem. W historii rozwoju myśli filozoficznej nie ma takiej wiedzy czy nauki, którą można by nazwać filozofią w ogóle. Historia zna zawsze jakąś określoną filozofię, jakiś kierunek, szkołę lub system filozoficzny, który wyrastał w atmosferze określonej epoki, bywał obwarowywany osiąganym w niej stopniem wiedzy, istniejącymi podówczas możliwościami poznawczymi, w dużej mierze jej sytuacją społeczną i związanymi z nią potrzebami teoretycznymi i prak- tycznymi ówczesnego człowieka, charakterem jego postawy życiowej, a zatem jego stosunku do świata rzeczy, do siebie samego i innych ludzi, wśród których i z którymi musiał żyć, pracować i biernie lub czynnie realizować społeczno-klasowe zadania albo ogólnoludzkie cele. Studiowanie historii filozofii musi zatem oznaczać pozna- wanie tych kierunków, szkół lub systemów filozoficznych, które wnoszą z sobą niezwykle złożoną i zróżnicowaną specyfikę historyczno-społeczną w najszerszym tego słowa znaczeniu, występują w ciągłym wzajemnym skłóceniu, zgodnie zresztą z tym skłóceniem, w jakim od wieków człowiek tworzy własne dzieje. Pierwszym zadaniem tego studium musi więc być wysiłek w zdobyciu takiej postawy po- znawczej, która każdy zapis problemowy ujmie na zasadzie tego, skąd dane zagad- nienie wyrasta, dzięki czemu w określonym czasie zaprząta umysł i w mniejszym lub większym stopniu kieruje postępowaniem ludzkim oraz jak wtapia się w dalszą pro- blematykę, wydobywaną dzięki nowym zapotrzebowaniom i postępującym badaniom. W zasadzie więc żaden problem ani żadne zagadnienie w procesie takiego studium nie będzie absolutnie nowe ani bezwzględnie zakończone, nie będzie żadnej raz na zawsze ustalonej „siatki" kwestii filozoficznych, lecz każde zagadnienie musi być widziane i rozumiane zarówno w retrospekcji genealogii własnych przesłanek, jak i w perspektywie swych historycznych konsekwencji. Równocześnie jednak, mówiąc o historii filozofii, w nazwie „filozofia" zamy- kamy jakąś treść, dzięki której pewien rodzaj myślenia, rozumowania i wiedzy, wy- brane kierunki i nurty umysłowe czy ustalone systemy nazywamy filozoficznymi. Wskazuje to, że mimo wielorakości faktycznych ugrupowań filozoficznych, właśnie z racji ich genealogiczno-historycznej ciągłości istnieje coś specyficznego dla ga- tunku myślenia i poznania zwanego filozoficznym, że wieloznaczność pojęcia „filo- zofia" nie wyklucza nie tylko formalnej, ale i realnej jednoznaczności, że skłócona WSTĘP wielość faktów i ich zapisów implikuje rzeczowo-przedmiotową i metodologicznie podmiotową jedność. I tu powstaje drugie zadanie, polegające na umie- jętności utrzymania się w sferze tej przedmiotowej i metodologicznej jedności myśle- nia filozoficznego, jego wzbogacania i pogłębiania w wyniku studiów poszczególnych kierunków i systemów filozoficznych oraz korzystania zeń dla własnego życia i po- stępowania. Wypełnienie tego drugiego zadania trzeba uważać za zasadniczy cel studiów nad historią filozofii. 1. Na czym więc polega specyfika myślenia filozofi- cznego i filozofii jako odrębnej wiedzy i nauki? Odpowiedź na to może dać analiza tego, co można by nazwać przedmiotem materialnym albo przedmiotem „danym" filozofii, rozważenie przedmiotu formalnego albo „zadanego" filozofii oraz metod badawczych stosowanych przez filozofię w zakresie własnego przedmiotu poznania. Ogólnie rzecz biorąc, przedmiot materialny albo „dany" filo- zofii jest genetycznie wspólny z wszystkimi naukami szczegółowymi. Jest nim świat rzeczy łącznie z człowiekiem i jego działaniem, kulturą i cywilizacją. W tej wspólnocie każda z nauk i dyscyplin szczegółowych posiada przede wszystkim własny zakres przedmiotowy w postaci jakiegoś fragmentu świata rzeczy, który bada, kla- syfikuje oraz wykrywa i poznaje prawidłowości istnienia i rozwoju znajdujące się u podstaw własnego przedmiotu. Wynikiem tego poznania szczegółowego będzie uogólnienie i opracowanie ogólnej teorii czy systemu w danej specjalności naukowej. Każda taka dziedzina posiada sobie właściwy i niczym nie ograniczony krąg uo- gólnień, stale wzrastający i pogłębiany dzięki dalszym badaniom szczegółowym. Otóż uogólnienia te, opracowane i ujęte w nazwy, na podstawie badań i poznania rzeczowojednostkowego stają się z kolei przedmiotem „danym" dla po- znania filozoficznego. Treścią tego przedmiotu jest świat rzeczy, ale już nie w postaci owych fragmentarycznych przejawów jednostkowego istnienia, przynależnych do pozytywnych nauk szczegółowych, lecz w postaci jego całościowego ujęcia ogól- nego, dokonanego na podstawie uogólnień częściowych, wyrażanego w nazwie „obiektywna rzeczywistość", będącej nazwą ogólną na określenie świata rzeczy. W ten sposób przedmiot „dany" filozofii w postaci obiektywnej rzeczywi- stości zawiera w sobie dwa elementy: świat rzeczy jako bazę materialną, ?widzianą doświadczalnie w najszerszym tego słowa znaczeniu, oraz pewien pogląd na świat rzeczy, będący rezultatem uogólnień dokonywanych za pomocą badań w zakresie mniej lub bardziej rozwiniętych naukowych dyscyplin szczegóło- wych bądź też wynikający z odgórnych założeń pozaempirycznych, jak wierzenia, przednaukowe wyobrażenia o świecie rzeczy czy aprioryczne i > wyspekulowane konstrukcje metafizyczne. Stąd pierwszy wniosek, że przyjmując obiek- tywną rzeczywistość jako całościowe uogólnienie świata rzeczy za przedmiot ma- terialny albo „dany" filozofii, przedmiotowo sprowadza się filo- zofię do badań nad poglądem na świat rzeczy, opartym na uogólnieniach empirycznych w filozofii naukowej WSTĘP lub też na przesłankach pozaempirycznych w typach filozofii spekulatywnej. Wyodrębniwszy specyfikę przedmiotową filozofii w ramach wspólnoty przed- miotowej z pozytywnymi naukami szczegółowymi, trzeba z kolei zwrócić uwagę na zagadnienie jej przedmiotu „zadań eg o". Przez przedmiot „zada- n y" rozumie się ustaloną i wyodrębnioną problematykę, którą bierze się na war- sztat w celu jej szczegółowego zbadania w ramach przedmiotu „danego". Problema- tyka ta nie jest bezpośrednio dana, ale jest formułowana i stawiana, a więc zadawana sobie przez badacza na podstawie obiektywnych danych empirycznych. W filozofii przedmiot „zadany" pełni podwójną rolę. Najpierw w zakresie obiektywnej rzeczywistości umożliwia dy f e r encj acj ę poszczególnych dyscyplin filozoficznych i ustalanie dla każdej z nich wtórnie zakładanego przedmiot ii „d a n e g o", specjalistycznego. Wydzielając w obiektywnej rzeczywi- stości poszczególne jej fragmenty, stopniowo wraz z rozwojem nauk szczegółowych uogólniane i systematyzowane, otrzymuje się takie określone całości problemowe, jak ontologia, kosmologia, gnozeologia, etyka, estetyka i inne, których przedmiot „dany" jest w pewnym stopniu przedmiotem „zadanym", skupiającym w sobie pewną całościową problematykę, formułowaną na podstawie nauk przyrodniczych w oparciu o biologię, psychologię, badania historyczne, społeczne czy kulturowe. W ten sposób filozofia jako pogląd na świat rzeczy różnicuje się na wiele dyscyplin szczegółowych. Drugą funkcją przedmiotu „zadanego" jest umożliwienie ustalania i wyodrębniania problematyki w zakresie poszczególnych dyscyplin filozoficznych. Za- gadnienia ontologiczne, gnozeologiczne czy moralne nie są dane, lecz bywają sta- wiane, czyli zadawane na podstawie uogólnień nauk szczegółowych i tkwiących u ich podłoża rzeczy, zjawisk psychicznych, takich lub innych historycznie i społecz- nie stwierdzanych form i faktów postępowania czy działania człowieka. Wydobywa- jąc takie zagadnienia, prowadzi się nad nimi. własne badania, które będą miały charak- ter naukowy, jeśli zostaną oparte na ścisłym powiązaniu z naukami szczegółowymi, lub też pozostaną dociekaniami czysto spekulatywnymi, jeśli tego powiązania zabraknie. Dzięki przedmiotowi „zadanemu", rozumianemu w tym drugim znaczeniu, każda szczegółowa dyscyplina filozoficzna może być zarazem dyscypliną naukowo-badawczą, jeśli tylko ujej podłoża znajdzie się świat rzeczy, rozpracowywany przez nauki szczegó- łowe. Drugi wniosek zatem, jaki stąd można wyciągnąć, będzie ten, że b a- dania filozoficzne nad poglądem na świat rzeczy uzależ- nione są od tego, kto, jak i w jakim celu wydobywa i stawia problematykę, czyli ustala przedmiot „zadany" w poszcze- gólnych dyscyplinach filozoficznych; czy ma na celu jedynie obiek- tywną rzeczywistość w rzeczowym i historyczno-społecznym tego słowa znaczeniu, czy też zadania inne, dyktowane wyłącznie względami korzyści dominującej w okre- ślonym czasie grupy bądź warstwy społecznej. Filozofia więc, jako dyscyplina światopoglądowa, może być dwojaka: naukowa oraz mniej lub bardziej WSTĘP niezależna od danych naukowych, czyli wyrozujnowaaie spekulatywna. Można jeszcze mówić o kierunkach filozoficznych, usiłują- cych się stać czymś pośrednim między nauką i racjospekulacją, te jednak pokry- wają się na ogół z filozofią spekulatywna i dlatego nie tworzą odrębnego rodzaju filozofii. Mając bliżej określone pojęcie filozofii, jako samodzielnej dyscypliny ideowopoznawczej, można z kolei próbować odpowiedzieć na pytanie, czym ma być historia filozofii. 2. Starojoński termin „historia" oznacza badanie lub prowadzenie zwiadu, aby się dowiedzieć, co kiedyś było; stąd historein miało być badaniem albo wywia- dywaniem się i przedstawianiem przede wszystkim tego, czego dokonał konkretny człowiek w swym jednostkowym istnieniu i różnorodnie uwarunkowanym społecznie działaniu. Historia dlatego ma dwojakie znaczenie: przed- miotowe, kiedy dotyczy danych faktycznych (res gestae), i podmiotowe, kiedy sprowadza się do przedstawień, analizy i do wiedzy o tych danych (historiarerum gestarum). Tych dwóch znaczeń historii, jak to podkreśla Hegel, nie można oddzielać, ponieważ każde przedstawienie i analiza historyczna zakłada dane faktyczne, stanowiące zarazem podłoże tego, co się składa na poznanie i wiedzę historyczną. W zależności od danycji faktycznych dokonuje się różnicowanie historii na historię powszechną, polityczno-społeczną, historię kultury i cywilizacji, historię sztuki i religii, historię nauki, historię filozofii i poszczególnych dyscyplin filozoficznych. Czym wobec tego ma być historia-filozofii? Można by na to odpowiedzieć krótko, że będzie to historia filozofii jako dyscy- pliny światopoglądowej. To jednak nie wszystko wyjaśnia. Historia filozofii bowiem posiada również swoją przedmiotową i podmiotową sferę badań. Przedmio- tową stronę historii filozofii stanowią jej źródła, czyli dane zarówno o problematyce filozoficznej i jej autorach, jak o uwarunkowaniach społecznych, które powodowały dostrzeganie, stawianie i rozwój zagadnień filozo- ficznych. Dla historyka filozofii tymi źródłami będą rozpoznane i zbadane dzieła, zawierające problematykę filozoficzną, dane materiałowe o życiu, działalności i poglą- dach ich autorów oraz wszelkiego rodzaju dokumenty^ pozwalające na poznanie warunków, w jakich powstawała i rozwijała się myśl filozoficzna. Źródła te dzielą się na pierwotne i wtórne; pierwotne są zazwyczaj bezpośrednie lub pośrednie, podczas gdy źródła wtórne mogą być bardzo różnorodne: krytyczne opracowa- nia tekstów, monografie, przyczynki, komunikaty i inne. Źródła pierwotne bez- pośrednie obejmują przede wszystkim autografy, czyli zachowane dzieła własno- ręcznie pisane przez danego filozofa (rękopisy), notatki, listy, ewentualnie steno- grajny, współcześnie zaś także bezpośrednio zapisane taśmy magnetofonowe. Źró- dła te przedstawiają się różnie w poszczególnych okresach historii filozofii. Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu posiada ich bardzo mało. Za pierwotne zwykło się uważać dzieła Platona, Cycerona, Seneki, Epikteta, Marka Aureliusza, Sekstusa Empiryka, Plutarcha, Plotyna, w wątpliwość, zwłaszcza w ostatnich czasach, podaje 10 WSTĘP się autentyczność wielu pism Arystotelesa. Najwięcej dzieł filozoficznych uznanych za autentyczne przetrwało z epoki cesarstwa rzymskiego. Obok już wspomnianych filozofów grecko-rzymskich trzeba wspomnieć o zawartych w rękopisach bądź w drukach dziełach Filona z Aleksandrii, gnostyków, neoplatoników oraz pisarzy chrześcijańskich. Niezwykle bogate źródła pierwotne w postaci rękopisów i wydań tekstów posiada filozofia średniowieczna. Zachowane są również prawie wszystkie ważniejsze pisma filozoficzne z czasów nowożytnych i współczesnych. Podobnie nie- równomiernie, choć w sposób już znacznie bardziej pełny, przedstawiają się źródła pierwotne pośrednie. W filozofii grecko-rzymskięj należą do nich przede wszystkim tzw. fragmenty obejmujące poglądy presokratyków, epikurejczyków, stoików, nie- których sceptyków i gnostyków. Fragmenty te pochodzą głównie z wyciągów dzieł Platona, Arystotelesa, Cycerona, niektórych pisarzy chrześcijańskich (Justyn, Kle- mens z Aleksandrii, Orygenes, Euzebiusz), oraz z tzw. zbiorów albo zestawień dokso- graficznycli Teofrasta, Stratona, Eratostenesa, Stobajosa i z biografii starożytnych filozofów (Diogenes Laertios). Materiałom tym przypisuje się wprawdzie wartość źródeł pierwotnych, niemniej jednak ciąży na nich pośredniość przekazu, mogąca budzić różnorakie wątpliwości. Jakkolwiek źródła pierwotne pośrednie są mniej liczne w okresie filozofii średniowiecznej, to jednak ich znaczenie jest niejednokrotnie niezwykle duże. Zawierają one bowiem dane o poglądach zwalczanych przez teolo- gów i tym samym dostarczają materiału do badań nad rozwojem filozofii racjonali- stycznej, której zwolennicy byli podówczas potępiani, a ich dzieła niszczone (Berengar z Tours, Roscelin, Amalryk z Bene, Dawid z Dinant, Siger z Brabancji). Ze względu na zachowanie się autentycznych dzieł filozofów nowożytnych źródła pierwotne pośrednie mają znaczenie nie tyle materiałowe, ile raczej historyczno-interpreta- cyjne. Źródła wtórne, obejmujące głównie monograficzne opracowania poglądów poszczególnych filozofów, kierunków i szkół filozoficznych lub też dające syntetyczne ujęcie historii filozofii powszechnej czy rozwoju filozofii w danym kraju, to niezli- czone tomy różnych bibliografii ogólnych, zestawień bibliograficznych, recenzji i wzmianek zawartych w wielu czasopismach filozoficznych oraz bibliografii poszcze- gólnych dyscyplin filozoficznych. Źródła pierwotne i wtórne razem wzięte stanowią dla historii filozofii jej przedmiot ma- terialny, czyli „dany", są jej bazą materiałową, na pod- stawie której zostaje z kolei tistalony przedmiot „zada- ny" historyka filozofii. Podmiotową sferę badań nad historią filozofii two- rzy ten, kto ustala jej przedmiot „zadańy". Mając źródła i materiały, nie można przystępować do ich badania bez uprzytomnienia sobie i postawienia czy zadania problematyki, którą pragnie się przeanalizować, bez ustalenia określonego porządku tej analizy, wyboru danych faktycznych i zdecydo- wania się na stosowanie przyjętej przez siebie metody. W związku z tym wyłania się szereg zadań koniecznych do uwzględnienia zarówno przy opracowywaniu badaw- czym historii filozofii, jak i przy jej nauczaniu czy uczeniu się. Pierwszym takim zadaniem będzie ścisłe określenie i opanowanie aparatury pojęcio- wej stosowanej przez danego filozofa, używanej w określonym kierunku czy syste- 11 WSTĘP mie filozoficznym, poznanie jej genezy i znaczenia oraz odróżnienie w niej tych pojęć, które pozostaną wyłączną własnością jakiegoś kierunku filozoficznego, od tych, które kolejno, niejednokrotnie w odmiennych znaczeniach, będą stosowane W późniejszych nurtach filozoficznych. Na drugie miejsce wysuwa się zadanie interpretacyjnej koncepcji źródeł przynależnych do określonego autora czy nurtu filozoficznego, czyli dostrzeganie właściwej dlań problematyki i w jej perspektywie odpowiedni wybór i zaklasyfikowanie materiałów oraz ustalenie ich wagi dla poznania danego kierunku. Taka interpretacja nie może się ograniczać jedynie do dosłownego i filozoficznie poprawnego rozumienia posiadanego tekstu, ale musi się liczyć z jego charakterem, uwarunkowaniami czasowo-przestrzennymi i społecznymi, indywidualnością i społeczną przynależnością jego autora, musi umieć porównać źródła, a czasem przezwyciężyć nawet własne, subiektywne nasta- wienie. Trzecim zadaniem będzie umiejętność tworzenia konstrukcji ca- łościowych i posługiwania się opartą na źródłach intuicją twórczą, wymagającą często wszechstronnej wiedzy, pozwalającej na odnalezienie, wydobycie i całościowe przedstawienie problematyki, specyficznej dla badanego nurtu filozoficznego. Z a- danie czwarte polega na tym, aby żadnej koncepcji problemowej nie ustalać ani nie przyjmować oddzielnie, ale w możliwie najściślejszym powiązaniu z tym, co składało się na jej powstanie, co ją aktualnie warunkowało i co w niej jest twórczego lub hamującego dla dalszego rozwoju myśli filozoficznej. Zagadnienie sprowadza się więc do ujmowania danego poglądu w jego kontekście, bez czego niemożliwe będzie zdobycie prawdy historycznej, a zatem do ujmowania zależności od czynników psy- chicznych i osobowych, oddziaływających na indywidualną twóiczość badanego filozofa, oraz od uwarunkowań społecznych, wśród których taka twórczość indywi- dualna się dokonuje. Z uwarunkowań społecznych szczególne znaczenie posiada klasowa przynależność myśliciela i jego miejsce we współczesnych mu prądach kulturowych, naukowych i ideowych, ponieważ, jak już przed laty pisał L. Gumplo- wicz, tym, „co w człowieku myśli, jest bynajmniej nie on sam, lecz jego środowisko społeczne". Wszystkie te zadania, stojące przed historykiem filozofii, mają na celu właściwe wyodrębnienie problematyki badawczej, analizę poglądów zarówno po- szczególnych filozofów i kierunków filozoficznych, jak i przekazywanych o nich relacji pośrednich, wypracowanie możliwie jednolitej koncepcji architektoniki myś- lenia znajdującej wyraz w systemie danego filozofa i jej powiązanie z innymi syste- mami myślenia filozoficznego, ukazanie nie tylko wzajemnego związku poglądów filozoficznych, ale również ich historycznie znanych ogniw rozwojowych, ich po- chodzenia, głównych założeń, doktrynalnych i ideowych konsekwencji, a węszcie roli, jaką odgrywały w odpowiadającym im okresie społecznego rozwoju człowieka. Zadawana tu problematyka badawcza nie jest tylko obiektywistycznym, literalnym odtworzeniem tekstu, lecz równocześnie wykrywaniem historyczno-społecznych, kulturowych i ideowych prawidłowości,-bezpośrednio często nawet nieuchwytnych dla myśliciela działającego z nimi współcześnie, a dostrzeganych i ustalanych ba- dawczo dopiero w perspektywie czasu, umożliwiającej rozeznanie rzeczowej i histo- rycznej wagi analizowanej doktryny filozoficznej. W ten sposób historyk filozofii przestaje być jedynie biernym poszukiwaczem źródeł i komentatorem tekstów, 12 WSTĘP przekształca się w dogłębnego znawcę i zarazem twórczego teoretyka rozwoju myśli filozoficznej. Aby temu zadaniu móc w pełni sprostać, niezwykle ważny jest wybór i zastosowanie naukowo najbardziej przydatnej metody w prowadzonych badaniach. 3. Jakkolwiek nie należy oddzielać metody od metodologii, niemniej jednak, zwłaszcza w historii filozofii, nie można tych dwóch elementów badawczych ze sobą utożsamiać. Grecki czasownik methodeuo, skąd powstała nazwa methodos, oznacza określoną technikę postępowania oraz poszukiwanie czegoś według ustalonych reguł. Stąd „metod a" będzie swego rodzaju techniką albo dyscypliną, która na pod- stawie materiału danej nauki prowadzi do należytego w jej zakresie poznania. Meto- dologia natomiast, szczególnie w historii filozofii, nie oznacza tylko jakiejś ogólniej- szej nauki o metodzie, lecz ściśle określony wzgląd albo postawę teoretyka, syste- matycznie przezeń uwzględnianą w badaniach nad „danym" i „zadanym" sobie przedmiotem w zakresie historii filozofii. „Metoda" w znaczeniu dyscypliny tech- nicznej sprowadza się w praktyce do metodyki właściwej dla każdej nauki szczegó- łowej i pozostaje w nierozerwalnym związku z jej przedmiotem „zadanym". Metodo- logia zaś pełni funkcje znacznie szersze i bardziej złożone, ponieważ jest już sama swego rodzaju „filozofią" metody, a zatem jest ściśle związana z elementami świato- poglądowymi, mającymi duże znaczenie w badaniach nad rozwojem myśli filozo- ficznej. Tu bowiem ideowa postawa, przekonania i poglądy pośrednio sposobią, a często i określają same intencje poznawcze oraz wpływają na wyniki podejmowa- nych badań. Dlatego, uznając wartość i znaczenie metodyki historycznej w bada- niach nad dziejami myśli filozoficznej, metodologiczny wzgląd decydujący nawet 0 samym stosowaniu metodyki szczegółowej będzie w tym wypadku czynnikiem szczególnie ważnym. W zakresie historii filozofii stosowana dotychczas metodologia posiada dwojaki charakter: przekształcając się w historiografię przedstawia dzieje myśli filozoficznej w aspekcie obiektywistyczno-struktural- nym, zawierającym metafizyczne treści ideowe, bądź też przyjmując dia- lektyczne założenia materializmu historycznego i stosu- jąc zasadę obiektywnego charakteru praw historii, nawet przy zawężeniu badanej problematyki do historii doksografii filozoficznej, każdy z jej elementów ujmuje 1 odtwarza na gruncie ich społecznego podłoża i w perspektywie naukowych osiągnięć światopoglądowych. Obiektywistyczno-strukturalna historiografia filozofii zamyka w sobie wiele różnych koncepcji i prawideł metodycznych, znajdujących dostateczny wyraz w me- tafizycznie podbudowanych postawach ideowych. Koncepcje te mają zazwyczaj duże znaczenie z punktu widzenia metodyki przygotowywania i opracowywania mate- riału, analizy źródeł i wydobywania problematyki badawczej. Są one jednak na ogół bardzo zawężone i jednostronnie stosowane ze względu na pośrednio lub bez- pośrednio stawiane przed sobą cele i zadania ideowe. I tak, metoda obiek- tywistycznego referowania, nazywana biograficzno-doksograficzną, ma w sobie coś z eposu, w którym podając życie i dzieła filozofa skupia się prze- 13 Y/STĘP ważnie na subiektywnych przesłankach jego poglądów, przesłankach, naświetlonych pod kątem widzenia jakiegoś problemu, ideowego, np. doszukiwania się idei Boga u poszczególnych presokratyków czy innych filozofów, jak to ma często miejsce w konfesjonalnej historiografii filozofii. Inna metoda w tej dziedzinie, zwana pragmatyczną, odpowiednio dobiera materiał źródłowy i daje mu taką in- terpretację, aby wyciągnąć z niej wnioski mające ideowo-praktyczne znaczenie. Metoda pragmatyczna, chcąc przyjmować stałe i niezmienne zasady i reguły, którymi ludzkość zawsze i wszędzie miałaby się posługiwać w ten sam sposób, sprowadza historię filozofii do wykrywania podstaw działania i tłumaczenia nimi różnych przejawów umysłowości filozoficznej. Jest to swego rodzaju metafizyczna pragma- tyka, szukająca spekulatywnego uzasadnienia genezy i kształtowania się poszcze- gólnych kierunków filozoficznych bez uwzględniania towarzyszących im uwarun- kowań historycznych. "W tym ujęciu historia filozofii to wprawdzie magistra vitae, ale mistrzyni życia uległa wysuwanym przez dzieje wybitnym jednostkom, którym przypisuje wyłączne prawo tworzenia teorii i systemów, mających być biernie uzna- wanymi i przyjmowanymi przez ogół ludzi. Do historiografii obiektywistyczno- -strukturalnej, stosowanej w wąskim zakresie wybranego zagadnienia albo teorii, należy również metoda monograficzna, zwana także niekiedy gene- tyczną. Według tej metody historia filozofii jest zbiorem wzajemnie powiązanych zestawów problemowych, których poznanie stwarza coś w rodzaju „czystej" wiedzy historycznej w zakresie podstawowych zagadnień filozoficznych. W tym wypadku badacz tworzy historię filozofii jako nauki opisującej poszczególne etapy kształto- wania się zagadnień i teorii filozoficznych w skali ustalanej i a priori konstruowanej przez siebie całości. Kryterium wyboru jednostkowych poglądów, mających się składać na tę całość, tworzą uznane w nich przez badacza teleologiczne wartości, umożliwiające powiązanie różnych poglądów jednostkowych w monograficzne, a zatem kompleksowe ujęcia strukturalne. Każda z tych metod, nader skrupulatnie wykorzystując materiał doksogra- ficzny, jednocześnie sama z siebie tworzy i odpowiednio przysposabia środki jego metaanalizy, subiektywnie ukierunkowanej krytyki i ideologicznie zamierzonej apologii. Żadna z nich natomiast nie ujmuje historii filozofii jako nauki niezależnej i rozwijanej w perspektywie badań obiektywnej prawidłowości rozwoju poglądów, teorii i systemów filozoficznych, jako uogólnianych wyrazów precyzowanych na podstawie badawczych danych szczegółowych. Natomiast metoda dialektyczna i metodologia materia- lizmu historycznego w zastosowaniu do historii filozofii stawia sobie za cel badanie obiektywnej prawdy historycznej nie tylko z punktu widzenia jej osią- gania lub mijania się z nią przez poszczególne teoiie, kierunki i systemy filozoficzne, ale przede wszystkim wykazywania jej istnienia i nierozerwalnego związku z obiek- tywnym istnieniem świata rzeczy, odbijającym się w ludzkiej świadomości i znaj- dującym swój wyraz w myśleniu, wiedzy, nauce i filozofii. a) Stąd metodologia oparta na materializmie histo- rycznym i stosowana do badań nad historią filozofii, "Arzucaiąc wszelką obiektywistyczną i subiektywisty- WSTĘP czną interpretację rozwoju filozofii, wypowiada się za jej ścisłym związkiem z naukajni szczegółowymi i z pozy- cji obiektywnej nauki kieruje dialektyczną analizą da- nych doks ©graficznych, ich krytycznym rozeznaniem i metodologicznie materialistyczną oceną ideową. Szu- kając prawdy historycznej w filozofii, stosowana w niej metodologia musi być w konsekwencji naukowa. b) Dlatego badania nad historią filozofii, prowadzone zgodnie z tą metodologią, nie mogą być tylko rekonstrukcją faktycznych danych doksograficznych, choć i to niewątpliwie do nich należy, ani tylko odczytaniem źródeł i obiektywistycznym ich przekazywaniem czy też wyłącznie bibliograficznym zapisem tekstu lub opisowym przyczynkiem, skądinąd także pożądanym, ale musi być wykrywaniem tych prawidłowości, które ki er owały tworzeniem się fi- lozoficznych poglądów jednostek, wyrażających dąże- nia i potrzeby macierzystej struktury społecznej i kul- turowej, i tych prawidłowości, które w skali całości tkwiły u podstaw tej struktury i w ten czy inny sposób znajdowały wyraz w myślach i poglądach filozoficz- nych jednostki, a nawet całej epoki. c) Dlatego właśnie metodologia materializmu historycznego żąda badań nad społeczno-ideowymi, a nie tylko faktograficznymi źródłami poglądów i teorii filo- zoficznych, domaga się badania przyczyn starć sprzecznych albo przeciwnych sobie kierunków czy systemów w skali całokształtu poczynań ludzkich w danej epoce, chce dostrzegać zależność tych tarć od materialnych i duchowych warunków ludz- kiego życia, widzieć, co powstaje i przemija, a co twórczo w dalszych ogniwach roz- woju przyczynia się do powstania nowych poglądów i teorii, co i dlaczego hamuje myśl ludzką, a co i jak dalece przyczynia się do jej postępu, co wreszcie w procesie historii filozofii jest jednolitego i prawidłowego przy całej różnorodności i sprzecz- ności. W sumie więc sprowadza się to wszystko do badań nad prawdą obiektywną w historii filozofii. d) Takie badania nie mogą izolować zagadnień, wyosabniać ich nie tylko do- ksograficznie, doktrynalnie, ale również i z określonego stanowiska ideowego, bo prawda historyczna jest prawdą obiektywną i tylko ta filozofia zacho- wa priorytet, która ją naukowo bada i wykrywa w szero- kiej skali powiązań rzeczowych, społeczno-ideowych i kulturowych, która negując wszelkie pozaobiektywno- -historyczne implikacje niezmiennej i stałej prawdy absolutnej oraz przyznając prawdzie historycznej moż- ność dalszego, dialektycznego rozwoju i zrywając z jej bezwzględną tożsamością, dostrzega ją w całym jej pro- cesie starć i konfliktów rzeczy i myśli, poglądów i prze- konań. Uogólniając więc materiał doksograficzny, historyk filozofii bada i pokazuje jej rozwój uzależniony od rozwoju społeczeństwa, w którym i dla 1S WSTĘP którego dany myśliciel działał, kształtował swoją świadomość i odpowiadał współ- czesnemu mu zapotrzebowaniu społecznemu. e) Wreszcie metodologia materializmu historycznego określa również klasowo historyka filozofii, wiążąc go przede wszystkim ideologicznie z człowiekiem pracy, który potrzebuje historyczno-obiektywnej prawdy, aby mógł dalej decydować 0 sobie, o swoim społeczeństwie i socjalistycznej kulturze materialnej, umysłowej 1 duchowej, aby mógł wiązać przeszłość z teraźniejszością, rozumieć sens własnego życia w perspektywie przeszłości i w sposób bardziej skuteczny uzasadniać swoją teraźniejszą postawę ideową. W tym też zamyka się cel uprawiania historii filozofii, nie ograniczającej się tylko do rejestracji i rozeznania właściwego zapisu doksogra- ficznego, ale doszukującej się tych wszystkich zasad i ogólnych prawidłowości, które go spowodowały i pokierowały rozwojem myśli filozoficznej i ideowej postawy człowieka. 4. W świetle metodologicznych przesłanek, wynikających z materializmu histo- rycznego, uzasadniona jest również potrzeba szukania ogólnych i bardziej zasad- niczych podstaw do periodyzacji historii filozofii. Rozwój filozofii był zawsze ściśle związany z kształtowaniem się badawczo-twórczej działalności człowieka, która, jak wykazują badania poszczególnych teorii i systemów filozoficznych od starożyt- ności po czasy dzisiejsze, rodziła się i była uwarunkowana sytuacją materialną da- nego układu społecznego. Układy te, zwane formacjami społeczno-ekonomicznymi, rozważane jako całości, tworzą podstawę do najbardziej ogólnego zaklasyfikowania rozwijających się w nich dążeń naukowych i filozoficznych. I tak, pierwszym będzie układ zwany ustrojem niewolniczym, któremu odpowiada rozwój filozofii grecko-rzymskiej, drugim — ustrój feudalny z własnym światopoglądem, trze- cim — okres produkcji kapitalistycznej, w którym potrzeby społeczno-ekonomicz- ne wzmagają działalność naukową i filozoficzno-ideową, wreszcie c zwartym — ustrój socjalistyczny ze swoją filozofią naukową i naukowym poglądem na świat i życie. Każdy z tych układów przejawia dalsze zróżnicowanie wewnętrzne, znajdujące wyraz w koncepcji i zadaniach stawianych przed nauką i filozofią. W ustroju niewolniczym świata grecko-rzymskiego wyodrębniają się cztery takie okresy. Pierwszy, związany z technicyzmejn, od greckiego techne — rzemiosło, tworzy nurt, w którym zainteresowania teoretyczne skupiają się wokół problematyki przyrodniczej. Konflikty klasowe techników-rzemieślników- -kupców oraz sfer dawnego ziemiaństwa, bądź arystokracji rodowej doryckiej, powodują różnice stanowisk w koncepcji, w teoretycznym, a nawet praktycznym stawianiu i rozwiązywaniu tej problematyki: pierwsi zagadnienie świata przy- rody ujmują naturalistycznie i materialistycznie, drudzy zaś do tej problematyki podchodzą spekulatywnie, wypracowują pierwsze elementy późniejszej metafizyki (pojęcie bytu) i dają w rezultacie początek naturalistyczno-spirytualistycznej kon- cepcji przyrody. Empedokles i Anaksagoras próbują pogodzić te dwa przeciwstawne stanowiska. Okres drugi, związany z przodującą pozycją społeczeństwa grec- kiego w basenie śródziemnomorskim, w wyniku postawy Greka jako producenta, 16 WSTĘP kupca i nosiciela kultury, pozwala na helleńskie sformułowanie nowej zasady: czło- wiek miarą wszechrzeczy. W nauce i filozofii na*czoło wysuwa się problem człowieka. Zagadnienie to konsekwentnie podejmują epigoni mateiializującego naturalizmu w postaci filozofii atomistycznej, reprezentującej dążenia wzbogaconych sfer techno- -produkcyjnych, którym znowu w pojmowaniu roli i zadań człowieka przeciwsta- wiają się tym razem społecznie i politycznie zorganizowani przedstawiciele arysto- kracji ziemiańskiej, twórcy idealizmu obiektywnego. Wyjścia pośredniego między; starą tradycją materialistyczną i realizmem obiektywnym szuka Arystoteles, twórca realistycznej koncepcji nauki i filozofii „złotego środka". Okres trzeci, jako wyraz klęski gospodarczej i politycznej Grecji, staje się zarazem widownią histo- rycznego wysiłku ideologicznego Greka-arbitra ówczesnej kultury i cywilizacji, wy- chowawcy narodów, pozbawionego niezależności politycznej i szukającego wyzwo- lenia i szczęścia w kosmopolityzmie bezojczyźnianym. Producent kling i wzbogacony kupiec swoje wyzwolenie i szczęście widzi w wyzbyciu się strachu przed „nieznanym", w poznaniu świata przyrody i rozumnym używaniu jego dóbr; konserwatywny właściciel niewolników zaś szuka spokoju ducha w wielkopańskim zamknięciu się w sobie, a trzeźwy sceptyk, odrzucając dogmatyzm jednego i drugiego, chce brać życie takim, jakim jest: niepewne i względne, a zatem patrzeć z boku i uprawiać filozofię konsekwentnego nieangażowania się. Wreszcie okres czwarty, w obliczu wyzysku gospodarczego i ucisku politycznego, stosowanego przez zaborczy legalizm rzymski, wprowadza w miejsce filozofii teozofię, która autorytetem bóstw miała trzymać niewolnika w uległości, uzasadniać wyższość patrycjusza nad plebsem, ugruntowywać władzę i sankcjonować organy ucisku politycznego i panowania miasta siedmiu wzgórz nad ówczesnym światem. Okres ten łączy w sobie teistycznie nastawioną filozoficzną myśl hellenistyczną, gnozę judejską, gnostyczne nurty wscho- dnie i chrześcijaństwo. Na nim, z końcem VI lub w VII wieku, kończy się układ ustroju niewolniczego, a z nim i filozofia grecko-rzymska.. Układ społecznych stosunków feudalnych w Europie Zachodniej w formie względnie ustabilizowanej występuje w VIII wieku. W tym czasie dokonało się ostateczne przejście od stosunków produkcji, opartych na niewolnictwie, do stosun- ków produkcji, ukształtowanych na zasadzie własności ziemi. Właścicielem ziemi stawał się feudał, senior, któremu podlegał wasal jako użytkownik przyznanego sobie obszaru ziemskiego. W ten sposób powstała klasa feudalna i jej antagonista — warstwa chłopstwa pańszczyźnianego. Wewnątrz pierwszej dokonało się zróżnicowa- nie między feudałem świeckim i duchownym, z drugiej zaś często wywodził się miesz- kaniec miasta, dając początek mieszczaństwu jako nowej warstwie antyfeudalnej. Takie zróżnicowanie klasowe rzutowało z kolei na stosunki społeczno-polityczne i umysłowe epoki. Po stosunkowo krótkich sporach za czasów Karola Wielkiego, życie intelektualne zostało opanowane przez feudalne duchowieństwo, które wypracowało własną doktrynę i ideologię teo-hierar- chii, wyrastającą z sankcjonowania feudalizmu i nadania mu stałych wartości abso- lutnych. Równocześnie zaczynają się kształtować przeciwstawne sobie poglądy dok- trynalne i ideowe, których twórcą i wyrazicielem jest opozycja antyfeudalna, znajdu- jąca zwolenników wśród niektórych przedstawicieli kleru, a przede wszystkim wśród 2 Zarys historii filozofii 17 WSTĘP ludu i mieszczaństwa. Najogólniej rzecz biorąc, podstawą konfliktu było zagad- nienie stosunku wiary i rozumu, problem, który pojawił się już u schyłku niewolnictwa, ale teraz wystąpił na nowym podłożu społeczno-politycznym i w ówczesnym życiu umysłowym stał się sprawą zasadniczą. On też decyduje o perio- dyzacji filozofii w okresie społeczeństwa feudalnego i w nim streszcza się cała filozofia tego okresu, wyrażająca się w sześciu większych lub mniejszych ugrupowaniach doktrynalno-problemowych. Pierwsze z nich zajęło się sprawą metodologicznej koncepcji filozofii, wyrażającą się z jednej strony w tradycyjnej tendencji stwarza- nia z filozofii propedeutyki teologicznej, z drugiej zaś — w jej opozycji neoplatoń- skiej, wypowiadającej się za ontologizmem dialektycznym, i wreszcie — w postawie ugodowej, sprowadzającej filozofię do dialektyki teologicznej. Jakby odpowiedzią na to pieiwsze ukierunkowanie było dążenie drugie, zapoczątkowane głównie przez włoskie ośrodki umysłowości mieszczańskiej, które usiłowały sprowadzić filo- zofię do czysto rozumowej dialektyki, a rozum uczynić jedynym kryterium poznania. Stąd na trzecim miejscu zrodził się spór dialektyków z antydialektykami, mający u swego podłoża po raz pierwszy otwarcie wyrażoną konieczność obrony supremacji teologii nad filozofią. W sporze tym wezmą udział najpierw skrajni antydialektycy, przeciwnicy nauki i filozofii, potem skrajni dialektycy, którzy zapoczątkują nomina- lizm oraz tzw. realizm umiarkowany Anzelma z Canterbury, który zechce przyspo- sobić filozofię do celów apologetyczno-teologicznych. Jednak w obliczu wzrostu niezależności życia intelektualnego miast i rewolucyjnych ruchów społeczno-ideowych wśród ludu nie zadowalało to teologów. Zagadnienie stosunku wiary i rozumu wy- magało bardziej systematycznego opracowania i dlatego na czwartym miejscu wyłonił się problem instrumentalnej koncepcji filozofii, którą można by zastosować do systematyzacji problematyki teologicznej. Wokół tego zagadnienia skupiły się trzy kierunki, usiłujące znaleźć jego rozwiązanie: szkoła w Chartres ze swym racjonalizmem naturalistycznym i materializmem, ośrodek paryski pozostający pod wpływami racjonalizmu dialektycznego (Abelard), dialektyki mi- stycznej (szkoła ze św. Wiktora) i irracjonalizmu mistycznego (Bernard z Clairvaux) oraz nurt pośredni, który skodyfikował materiał teologiczny w postaci pod- ręcznika teologicznego, tzw. Sentencji opracowanych przez Piotra Lombarda. Tę próbę stabilizacji teologii już niemal w chwili jej dokonywania niweczyło wprowa- dzenie dzieł Arystotelesa do Europy Zachodniej'. Fakt ten, po p i ą t e, spowodował nowe konflikty w ujmowaniu stosunku wiary i rozumu, wyrażające się w zagadnie- niu filozoficzno-teologicznej recepcji arystotelizmu i jej racjonalistycznej. opozycji, obejmującej swą różnorodną problematyką prawie cały XIII wiek. Wreszcie w ostat- nim, szóstym etapie, wiek XIV stanął przed wyraźnie zarysowanym przeciwień- stwem między tradycyjną scholastyką a filozoficznym antyscholastycyzmem, wyra- żającym się głównie w nominalizmie empirycznym, w nominalizmie dialektycznym i konceptualizmie Wilhelma Ockhama, w którym uwidoczniły się już nowe, anty- feudalne dążenia społeczno-polityczne i ideowe, będące jeśli nie końcem, to przeło- mowym zwrotem w dziejach ideologii feudalnej. Koniec układu społecznych stosunków feudalnych jest znacznie trudniejszy do określenia niż koniec niewolnictwa. Ośrodki miejskie i wywodząca się z nich burżu- 18 WSTĘP Ą azja, rozwijając produkcję, równocześnie powodowały przegrupowanie sił społecznych i stwarzały nowe zapotrzebowanie na naukę i odkrcia naukowe. Stopniowo przesła- niając zainteresowania teologiczne, otwierały nowe możliwości przed uczonymi i pi- sarzami, odkrywcami i technikami, których działalność zaczynała się wiązać z nowy- mi potrzebami gospodarczymi, politycznymi i ideowymi poszczególnych państw narowościowych. Nauka i filozofia przechodziła z wolna na usługi producenta i w pośredniej lub bezpośredniej zależności od niego zakładała również teoretycznie i praktycznie nową problematykę badawczą. Stąd w początkach ustroju kapitali- stycznego, jako wyraz reakcji na pseudopoznawczy supranaturalizm, powstaje w Anglii, kraju gospodarczo najwyżej wówczas rozwiniętym, naturalizm filozoficzny w postaci metodycznego ejnpiryzmu, empirycznego natura- lizmu społecznego i naturalizmu religijnego. We Francji zaś, gdzie burżuazja miała znacznie mniejsze możliwości rozwoju gospodarczego, a raczej usiłowała zapewnić sobie nowe pozycje socjalne i kulturalne, przeciwstawia- jąc tradycyjnej u siebie teologicznej metafizyce niezależność i autonomię rozumu, powstał metodyczny radykalizm racjonalistyczny Kartę- z j u s z a. Nurt ten, wywołując reakcję fideistyczno-teologiczną natur ałi s t y c z n ą i spirytualistyczną (ontologizm i oka- zjo n a 1 i z m), równoczśnie przekształcałsię w ruch umysłowy, który opanował niemal całą ówczesną postępową burżuazję. W Niderlandach i w Niemczech, gdzie burżuazja szukała sposobów wyzwolenia spod wpływów teokracji, ukształtował się racjonalizm monistyczno-metafizyczny, w Anglii zaś, poszu- kującej wiedzy mającej teoretycznie uzasadniać jej osiągnięcia gospodarcze i zdoby- cze społeczne, racjonalizm rozwijał się na podłożu ejnpiryczno-sensualistycznym, tworząc trzy powiązane ze sobą kierunki: empiryczny w filozofii Locke'a, racjonalizm idealistyczno-subiektywny Berkeleya i racjonalistyczny empiryzm sceptyczny Hume' a. Wreszcie we Francji racjonalizm, pod wieloznaczną nazwą „filozofii oświeeenia", przekształcał się w racjonalizm naturalistyczny i wywodzący się zeń materializm mechanistyczny. Reakcją zaś zarówno nu racjonalizm 0 podłożu empiryczno-materialistycznym, jak i na racjonalizm spekulatywno-idea- listyczny stała się krytyczna filozofia Kanta. W ten sposób cało- kształt filozofii, będącej odpowiednikiem społeczno-gospodarczego, politycznego 1 ideowego wzrostu burżuazji, zamyka się w siedmiu historycznie powiązanych ze sobą nurtach umysłowych, nie pozbawionych wprawdzie podstaw i założeń metafi- zycznych, ale wyzwalających rozum z zależności od teologii i wynikających z niej kryteriów pozaracjonalnych. W wymienionych dotychczas etapach historycznego rozwoju myśli filozoficznej nie uwzględniono procesu zespalania się poszczególnych epok, to znaczy tworzenia się okresów pośrednich, w których koniec filozofii jednego układu stosunków spo- łecznych równocześnie stawał się początkiem układu nowego i w których także trzeba wyodrębnić określone dążenia i nurty umysłowe, w pewnej mierze samodzielnie zlokalizowane. I tak przed filozofią jońską, zapoczątkowującą naukę i filozofię sta- rożytnej Grecji i Rzymu., należy w szerszym i węższym zakresie uwzględnić proces 19 WSTĘP przestawiania się człowieka z myślenia mitologiczne- go i wyobrażeniowego na myślenie filozoficzne i ogól- noteoretyczne, proces przechodzenia z teogonii do kosmogonii, z herme- tyzmu teo-mitycznego do wiedzy jawnej i dostępnej niewtajemniczonemu sakralnie, z orfiki i mistyki do wiedzy rozumowej i praktycznego działania. Taki okres po- średni będzie jeszcze bardziej złożony u schyłku niewolnictwa i powstawania umysło- wości ustroju feudalnego. Kiedy umiera Ostatni Rzymianin, wtedy na wschodnich, południowych i zachodnich peryferiach imperium rozwija się żywy ruch umysłowy syryjski, arabski i żydowski, działają epigoni greek o- -rzymscy w Hiszpanii. Myśl syryjsko-arabsko-żydowska nie tylko pod- buduje umysłowość filozoficzną wczesnego średniowiecza, ale będzie dla niej pod- nietą i źródłem, wzmacniającym jej żywotność w następnych wiekach jej rozwoju historycznego. Ten drugi okres, umownie nazwany „pośrednim", jest niewątpliwie zamkniętą w sobie całością, ale ze względu na jego rolę w kształtowaniu się zachod- niej myśli filozoficznej może być tylko cząstkowo omawiany. Trzecim okresem pośrednim, między filozofią społeczeństwa feudalnego a filozofią zrywającej z feuda- lizmem burżuazji, będzie filozofia humanistycznego odrodzenia, któ- ra podejmie wysiłek doktrynalnego przezwyciężenia teocentryzmu scholastycznego i przygotuje grunt do powstania nowej wiedzy w dziedzinie filozofii przyrody, pań- stwa i prawa oraz religii. Do tego samego rzędu mirtów ksz