PRACA LICENCJACKA I MAGISTERSKA NA STUDIUM HISTORII BENON MI�KIEWICZ W�r�d wielu zmian w szkolnictwie wy�szym, coraz szerzej przyjmuje si� zar�wno w uczelniach pa�stwowych, jak i niepa�stwowych system kszta�cenia licencjackiego. Obecnie obowi�zuj�ce ustawodawstwo przyjmuje dwa rodzaje kszta�cenia na kierun- kach humanistycznych w wy�szych uczelniach: na poziomie licencjackim i magister- skim. R�ni� si� one programami i d�ugo�ci� odbywanych studi�w. Licencjat trwa 3 lata, natomiast studia magisterskie, najmniej 4 lata, przewa�nie 4,5 lub 5 lat a dla os�b posiadaj�cych dyplom licencjata co najmniej p�tora roku. Obydwa te tytu�y, otrzymy- wane na zako�czenie studi�w ustawy o szko�ach wy�szych nazywaj� tytu�ami zawodo- wymi . Nie wskazuj� natomiast r�nic, jakie wi��� si� z zakresem przygotowania zawo- dowego, podczas tych studi�w. Daj� one wszak�e inny zas�b wiedzy teoretycznej i przygotowania praktycznego. Zale�y on przede wszystkim od programu studi�w, kt�- ry si�� rzeczy w wymiarze 4 - 5 letnim musi by� bogatszy w stosunku do trzyletniego. Nie jest jednak moim celem zajmowanie si� tym problemem. Pragn� zastanowi� si� je- dynie nad rol� i zakresem prac licencjackich i magisterskich, kt�re stanowi� uwie�cze- nie studi�w, a zarazem mog� obrazowa� stopie� przygotowania zawodowego. Dla przedstawienia r�nicy, jaka istnieje pomi�dzy prac� licencjack� a magistersk�, pos�u�� si� przyk�adem studi�w historycznych, kt�ry mo�na tak�e odnosi� do innych nauk hu- manistycznych. Dotychczasowe do�wiadczenia dydaktyczne, w zakresie kierowania pracami magis- terskimi, a ostatnio tak�e prowadzeniem prac os�b, kt�re posiadaj� ju� licencjaty i uzu- pe�niaj� wykszta�cenie, wskazuje, �e istnieje potrzeba przedyskutowania charakteru i zakresu tre�ci pracy licencjackiej. Przegl�daj�c takie rozprawy stwierdzam, �e niekt�- re z nich odpowiadaj� poziomem pracom magisterskim, inne natomiast przedstawiaj� Ustawa z 12 wrze�nia 1 990 o szkolnictwie wy�szym, Dziennik Ustaw z dnia 27 wrze�nia 1990, art. 4, ust. 4; Ustawa z 26 czerwca 1997 o wy�szych szko�ach zawodowych, Dziennik Ustaw z 13 sierpnia 1997, ort. 6 , ust. 1 oraz ort. 78, ust. 1. 300 r�nego rodzaju "referaty", mo�e prace seminaryjne, polegaj�ce g��wnie na streszcze- niach literatury. S�dz�, �e wynika to z braku �wiadomo�ci, czego winni�my wymaga� od pracy licencjackiej, w por�wnaniu z rozpraw� magistersk�. Na wst�pie trzeba wyja�ni�, �e od tych prac nie mo�na wymaga� opracowa� nauko- wych. Zar�wno licencjat, jak magisterium jest zako�czeniem procesu dydaktycznego szko�y wy�szej. Prace te powinny zatem pokazywa� wiadomo�ci, kt�re wynosi absol- went z uczelni. Przede wszystkim powinien wykaza� umiej�tno�� pos�ugiwania si� lite- ratur� przedmiotu i �r�d�ami. Nale�y tu opanowa� sposoby zbierania podstaw ba- dawczych (literatury i �r�de�), pos�ugiwanie si� bibliografiami, tworzenia kartoteki materia��w badawczych (rozpisywanie tzw. fiszek), selekcj� zebranego materia�u, jego grupowanie czy porz�dkowanie wed�ug wytypowanych zagadnie�, przeprowadzenie krytyki i oceny materia�u badawczego i prowadzenie dyskusji naukowej. Umiej�tno�ci te b�dzie rozszerza�o nauczenie si� interpretacji i wyja�niania przyczynowego uwarun- kowania fakt�w w dziejach. Nabycie wszystkich wymienionych czynno�ci zapewniaj� studia historyczne, a w szczeg�lno�ci takie przedmioty, jak: wprowadzenie do bada� historycznych, metodologia historii, nauki pomocnicze historii i inne, a przede wszyst- kim �wiczenia, proseminaria i seminaria. Wobec zr�nicowania program�w studi�w na poszczeg�lnych uczelniach, mo�na tutaj tylko przyk�adowo zwr�ci� uwag� na okre�lo- ne przedmioty. Zar�wno praca licencjacka, jak magisterska posiadaj� charakter dydaktyczny i war- to�� ich nale�y mierzy� stopniem opanowania samodzielnego przygotowywania prac naukowych. Je�eli wykraczaj� poza te ramy, rozwi�zuj�c okre�lony problem badawczy, trzeba je odpowiednio wyr�ni�. Studia licencjackie, jak i magisterskie przygotowuj� do pracy zawodowej. Roz- prawy, kt�re je ko�cz� mo�na od strony tre�ci dostosowywa� do ewentualnych, w przysz�o�ci, wykonywanych zawod�w: nauczyciela, dziennikarza, bibliotekarza, archiwisty, pracownika kultury i innych. W�wczas b�d� lepiej przygotowywa�y do praktyki zawodu. Przyj�� nale�y, �e nie mo�na wszystkich tych wymog�w adresowa� zar�wno do pra- cy licencjackiej, jak i magisterskiej. Na czym wi�c b�d� polega�y r�nice pomi�dzy nimi? Odpowiadaj�c na to pytanie nie wolno zapomina�, �e zar�wno studia licencjac- kie, jak i magisterskie maj� przygotowywa� do wykonywania zawodu. Nie s�dz�, aby by�o do przyj�cia twierdzenie, �e licencjat przygotowuje gorzej, ni� studia magisterskie. Rozwi�zania tej kwestii mo�na poszukiwa� w jako�ci tego przygotowania. Studia zawodowe - licencjackie, poza przekazaniem okre�lonej wiedzy (w�szej i w stosunku do studi�w magisterskich), powinny zapewni� absolwentowi mo�liwo�� wykonywania zawodu - co jest r�wnoznaczne z nauczeniem umiej�tno�ci korzysta- nia z literatury przedmiotu oraz r�nego rodzaju pomocy naukowych. Daje to mo�li- wo�� nie tylko przygotowywania si�, przyk�adowo do prowadzenia lekcji, wyk�ad�w, wyst�pie� w dyskusji czy pogadanek, ale r�wnocze�nie s�u�y dokszta�caniu si�. W ta- kim uj�ciu studia licencjackie, obejmowa�yby wszystkie czynno�ci ��cz�ce si� z korzy- staniem ze stale narastaj�cej wiedzy. Metodycznie ogranicza�yby si� do etapu, zwanego w historiografii przygotowawczym czy wst�pnym (heurystyka). 301 Natomiast studium magisterskie, poza przygotowywaniem do korzystania z dorobku danej dziedziny nauki, rozszerza wiadomo�ci o wskazanie sposob�w rekonstrukcji pro- cesu dziejowego, odczytywania i interpretacji �r�del oraz tworzenia obrazu dziej�w. Poszerza�oby wiedz� licencjata o zagadnienia sk�adaj�ce si� na tzw. wy�szy etap czyn- no�ci badawczych historyka - hermeneutyk�. Propozycja ta, jest zapewne dyskusyjna, gdy� nie przyswaja licencjatowi pe�nego obrazu czynno�ci badawczych historyka, ograniczaj�c go do pracy z literatur� przed- miotu. Ale czy trzyletnie studia daj� mo�liwo�� nauczenia czego� wi�cej? Sprawy ana- lizy i interpretacji �r�de�, b�d� si� przewija�y podczas r�nych zaj��, jednak ograni- czaj�c si� do najog�lniejszych wiadomo�ci. Rozszerzenie ich daj� magisterskie studia uzupe�niaj�ce, wprowadzone dla licen- cjat�w. Konsekwencj� takiego stanowiska jest wyra�ne rozr�nienie pomi�dzy prac� licen- cjack� a magistersk�. Pierwsza zosta�a zaw�ona do odtwarzania tematu na podstawie literatury (historiografii). Druga rozszerza podstawy badawcze o materia�y �r�d�owe i ich konfrontacj� ze stanem bada�. Chcia�bym zatem zaproponowa�, aby praca licencjacka ogranicza�a si� do studi�w nad literatur� przedmiotu. Oznacza to, �e pisz�cy by�by zobowi�zany do przedstawienia tematu wykorzystuj�c dotychczasowy dorobek literatury. Musia�by zebra� wszystkie publikacje na podj�ty problem, usystematyzowa� wyst�puj�ce w nich pogl�dy, podda� je krytycznej analizie, w wyniku kt�rej uzyskaliby�my wiadomo�ci na temat stopnia zbadania podj�tych zagadnie�. Praca mo�e r�wnie� wytycza� kierunki dalszych po- trzebnych bada�. W pracy takiej, pisz�cy nie ma obowi�zku zbierania i wykorzystywa- nia �r�de�. Praca magisterska polega�aby natomiast na wykorzystaniu literatury oraz zebraniu �r�de� i przeprowadzeniu analizy, wjakim stopniu dotychczasowy dorobek, na okre�lony temat, wyczerpuje podstawy badawcze i czy prawid�owo interpretuje dost�pne materia�y. Tak widzia�bym r�nic� pomi�dzy prac� licencjack� a magistersk� z metodycznego punktu widzenia. Mo�na zastanowi� si� tak�e nad ich odmienno�ci� w zakresie tematyki badawczej. Dla prac licencjackich mo�na sugerowa� dobieranie w�szych temat�w, ale takich, kt�- re by�y przedmiotem zainteresowa� w literaturze. Chodzi o nie stwarzanie trudno�ci z powodu braku odpowiedniej literatury dla napisania pracy. Do decyzji prowadz�cego prac� nale�y okre�lenie, w jakim stopniu .i jakie publikacje powinien wykorzysta� pisz�cy. Najlepszym zakresem tematycznym dla pracy licencjackiej mo�e by� okre�lone wydarzenie jednostkowe, jak przyk�adowo: "bitwa nad Bzur� w 1939 roku"; "uk�ad polsko-angielski 1 939 roku"; "tajne nauczanie na terenie Warszawy w latach 1939 - - 1945"; "rola Komisji Edukacji Narodowej w dziejach polskiej o�wiaty"; "znacze- nie zjazdu gnie�nie�skiego w 1000 roku" i wiele dalszych. Chodzi zawsze o jasne i precyzyjne sformu�owanie tematu. Wszystkie wymienione zagadnienia mog� stanowi� r�wnie� tematy prac magister- skich, ale mo�na je tak�e rozszerza� merytorycznie i chronologicznie. W�wczas za- 302 miast "bitwy nad Bzur� 1939 roku" b�dzie "kampania wrze�niowa w 1939 roku"; za- miast "uk�adu polsko-angielskiego w 1939 roku"; "uk�ady sojusznicze Polski przed wrze�niem 1939 roku". Tajne nauczanie mo�na rozszerzy� na ca�y obszar Polski, Komi- sj� Edukacji Narodowej na system reform o�wiatowych, a zjazd gnie�nie�ski na kontak- ty mi�dzynarodowe Polski we wczesnym �redniowieczu. Najlepiej by�oby, aby temat pracy magisterskiej nawi�zywa� do zagadnienia poru- szanego w opracowaniu licencjackim. W�wczas licencjat m�g�by dotychczasow� zna- jomo�� literatury wykorzysta� do przygotowywania pracy magisterskiej. Warunkiem by�aby wszak�e konieczno�� rozszerzenia tematu pracy licencjackiej, aby nie stwarza� zach�t do nadmiernego wykorzystywania jej tre�ci podczas kontynuowania studi�w. Za w pe�ni uzasadnione uwa�am natomiast wykorzystanie dorobku pracy licencjackiej podczas pisania rozprawy magisterskiej. Celowe jest to chocia�by dlatego, aby osoba z licencjatem uzupe�niaj�ca studia nie musia�a rozpoczyna� przygotowywania pracy magisterskiej od zapoznawania si� z problematyk� epoki czy dorobkiem historiografii na obrany temat. W ci�gu p�tora roku trudno by�oby w�wczas opracowa� dobr� roz- praw� magistersk�. Je�eli rozr�nili�my dwa rodzaje prac, wskazan� by�oby, aby odpowiada�y im formy pracy dydaktycznej. Do kierowania przygotowywaniem pracy licencjackiej s�u�y�yby seminaria licencjackie lub mo�e proseminaria czy "ni�sze seminaria", a magisterskiej "wy�sze seminaria" albo tradycyjne seminaria magisterskie. Konstrukcje omawianych prac b�d� zale�a�y od obszerno�ci tematu oraz wytycz- nych profesora. Istnieje wiele r�nych mo�liwo�ci ujmowania prac licencjackich i ma- gisterskich. Trudno w takiej sytuacji cokolwiek wskazywa� za wzorcowy model. Mo�- na wszak�e wymieni� kilka podstawowych cz�on�w ka�dej z tych prac. W odniesieniu do pracy licencjackiej mo�na zaproponowa�, aby sk�ada�a si� z nast�- puj�cych cz�ci: 1. Wst�pu (w kt�rym omawiamy temat pracy - wyja�niamy co chcemy napisa�). 2. Charakterystyki literatury (prac, kt�re wykorzystujemy dla napisania pracy). 3. Zestawienia pogl�d�w poszczeg�lnych autor�w na temat opracowywanego za- gadnienia. 4. Krytycznego przeciwstawienia pogl�d�w ze stanowiska wykorzystanego mate- ria�u, metody i metodologii, (przyk�adowo: jeden autor nie wykorzysta� ca�ego mate- ria�u, inny pos�u�y� si� wadliw� metod� badawcz�, wreszcie niew�a�ciwie uj�� badan� rzeczywisto��). 5. Przedstawienia pogl�du wynikaj�cego z krytyki (co s�dzi pisz�cy o stanie bada� nad opisywanym wydarzeniem). 6. Zako�czenia (ewentualne wnioski o stopniu zbadania omawianego zagadnienia oraz kierunkach dalszych bada�). Taki schemat pracy licencjackiej dostosowany jest do za�o�enia, �e ogranicza si� ona do studi�w nad literatur� przedmiotu. Stanowi wszak�e, tylko jedn� z mo�liwych propozycj i. W odr�nieniu od pracy licencjackiej, rozprawa magisterska b�dzie sk�ada�a si� z trzech podstawowych cz�ci: wst�pu, osnowy - czyli rozwini�cia pracy i zako�czenia. 303 Chc�c bli�ej wyja�ni� t� konstrukcj� podam przyk�adowy, rozwini�ty plan pracy magi- sterskiej2. I. Wst�p - obejmuje: 1. Definicj� tematu: wyja�nienie tytu�u, zakresu i celu pracy (podaj� co rozumiem przez temat, analizuj�c ka�de jego s�owo; przedstawiam o czym b�d� m�wi�; okre�lam, dlaczego zajmuj� si� danym zagadnieniem). Precyzuj� tutaj problemy badawcze, na kt�re mam odpowiedzie� w pracy. 2. Omawianie literatury - podaj� kr�tk� charakterystyk� stanu bada� i jego warto�� dla opracowywanego zagadnienia (zastanawiam si� na ile zosta�o opracowane). 3. Om�wienie �r�de� - omawiam materia� �r�d�owy, kt�ry zebra�em i kt�ry zostanie wykorzystany podczas rozwi�zywania poszczeg�lnych tez pracy oraz okre�lam jego stan i warto�ci poznawcze dla podejmowanych bada�. We wst�pie nale�y unika�, do�� cz�sto spotykanych deklaracji, w rodzaju: pisz� pra- c� magistersk� dla "upami�tnienia, uczczenia, przys�u�enia si�, rocznicy" itp. okre�lo- nym instytucjom czy osobom. Nie nale�y to do wst�pu, gdy� prac� piszemy nie dla cze- go� innego, jak tylko, aby rozwi�za� okre�lony problem badawczy i wykaza� si� nabyciem podczas studi�w odpowiednich kwalifikacji. II. Osnowa - tutaj trzeba wyszczeg�lni� zagadnienia, kt�re mamy opracowa� w postaci rozdzia��w i podrozdzia��w. Tre�� rozdzia��w mo�e przyk�adowo obejmowa�: 1. Krytyczn� analiz� zebranego materia�u �r�d�owego. 2. Omawianie poszczeg�lnych zagadnie� wykorzystuj�c materia� �r�d�owy. 3. Przeciwstawienie wynik�w tej analizy pogl�dom dotychczasowej literatury przedmiotu na dane zagadnienie oraz ich krytyk�. 4. Zebranie wynik�w przeprowadzonej konfrontacji �r�de� z literatur� III. Zako�czenie - winno zawiera� odpowied� na zagadnienie sprecyzowane we wst�- pie. Przedstawiamy wyniki b�d�ce rezultatem bada�, a zarazem okre�lamy spos�b i sto- pie� rozwi�zania podj�tych w pracy zagadnie�. W zako�czeniu nie powinny si� znajdo- wa� cytaty �r�d�owe czy te� wypowiedzi wzi�te z literatury, kt�re cz�sto podaje si�, aby uzasadnia� trafno�� opracowanych tez. Nale�� one bowiem do cz�ci stanowi�cej opra- cowanie pracy i tam powinny by� poddane analizie. Umieszczanie ich w zako�czeniu pracy �wiadczy o niezrozumieniu jego roli Przytoczonych przyk�ad�w uj�cia pracy licencjackiej i magisterskiej nie mo�- na przejmowa� mechanicznie. Stanowi� one bowiem jedynie og�lne schematy o cha- rakterze metodycznym. Wymieniaj� zagadnienia, kt�re powinno si� rozpatrywa� w omawianych pracach. W szczeg�ach b�d� natomiast uzale�nione od rodzaju te- matu, a przede wszystkim wymog�w stawianych przez profesora. Ka�dy z nich b�- dzie mia� zapewne w�asn� koncepcj� opracowywania prac licencjackich i magis- terskich. Podobne przyk�ady maj� jedynie charakter orientacyjny, jak mo�na je ujmowa�. z Korzysta�em tutaj cz�ciowo ze swoich poprzednich ustale� w przewodniku metodycznym: B. Mi�kiewicz, Praca magisterska na studiach historycznych, Pozna� 1977. 304 Z przedstawionych dw�ch rodzaj�w prac obowi�zuj�cych dzi� w szkolnictwie wy�- szym rysuje si� potrzeba ich rozr�niania, ale zarazem pewnego ��czenia w systemie o�wiatowym. Chodzi o to, aby dorobek pracy licencjackiej m�g� by� wykorzystany dla przygotowania magisterium, kiedy absolwent wy�szej szko�y zawodowej, d��y do uzys- kania pe�nego wy�szego wykszta�cenia. Przeprowadzona analiza r�wnocze�nie wskaza�a u�omno�� obecnego systemu na- uczania w szko�ach wy�szych. Okaza�o si� bowiem, �e trzyletni system licencjacki nie pozwala na pe�ne wykszta�cenie, a w szczeg�lno�ci przyswojenie metodyki bada� histo- rycznych i stanowi najcz�ciej tylko ogniwo po�rednie do zdobycia wy�szego wy- kszta�cenia. By� mo�e spe�nia on swoj� rol� na kierunkach rolniczych czy technicz- nych. W obr�bie edukacji humanistycznej nie ma �adnego uzasadnienia, tak�e - jak cz�sto si� m�wi - i dla zaj�cia nauk� potencjalnych bezrobotnych. Po trzech latach stu- di�w, powi�kszaj� ich liczb� i s� bardziej zniech�ceni, gdy� ani nie osi�gn�li pe�nego wy�szego wykszta�cenia, ani te� nie znajduj� miejsca pracy. Trzeba tak�e przypomnie�, �e dwustopniowy system nauczania w wy�szych uczelniach ju� istnia� i zosta� uznany za wadliwy i niekorzystny dla m�odzie�y. Na marginesie tych rozwa�a� nale�y zatem postulowa� zastanowienie si� nad celo- wo�ci� utrzymywania studi�w licencjackich w obr�bie takich specjalizacji, jak: historia, socjologia, pedagogika, psychologia i innych. Na tych kierunkach powinny obowi�zywa� w szkolnictwie wy�szym jednolite studia magisterskie. Dopiero podczas takich studi�w b�dzie mo�na realizowa� wypracowany przez prof. Mari� Kujawsk� model nauczyciela historii, kt�rego cechy osobowo�ciowe b�d� obejmowa�y: "�atwo�� komunikowania si�, wysok� kultur� osobist� i takt pedagogiczny, a ponadto sprawiedliwo��, odpowiedzial- no�� i pracowito��. Modelowy nauczyciel historii to cz�owiek tw�rczy i innowacyjny, stale wzbogacaj�cy i doskonal�cy sw�j warsztat pracy dydaktyczno-wychowawczej"3. 3 M. Kujawska, Model nauczyciela historii, [w:] Nauczyciel historii. Ku nowej formacji dydaktycz- nej, pod red. M. Kujawskiej, Pozna� 1996, s. 135 - 150.