Norman Davies �europa� Spis tre�ci Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Przedmowa do polskiego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Od t�umaczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Legenda o Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Wst�p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 I. PAENINSULA: �rodowisko naturalne i prehistoria . . . . . . . . . . . . . . . . 77 II. HELLAS: Staro�ytna Grecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 III. ROMA: Staro�ytny Rzym, 753 p. n. e-337 n. e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 IV. ORIGO: Narodziny Europy, ok. 330-800 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 V. MEDIUM: Wieki �rednie, ok. 750-1270 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 VI. PESTIS: Kryzys �wiata chrze�cija�skiego, ok. 1250-1493. . . . . . . . . . . 419 VII. RENATIO: Odrodzenie i reformacja, ok. 1450-1670. . . . . . . . . . . . . . . 509 VIII. LUMEN: O�wiecenie i absolutyzm, ok. 1650-1789. . . . . . . . . . . . . . . . 619 IX. REVOLUTIO: Kontynent w stanie zam�tu, ok. 1770-1815. . . . . . . . . . 723 X. DYNAMO: Elektrownia �wiata, 1815-1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807 XI. TENEBRAE: Europa podczas za�mienia, 1914 1945 . . . . . . . . . . . . . . 955 XII. DIVISA ET INDIYISA: Europa podzielona i nie podzielona, 1945-1991 . . 1125 Dodatek I. Spis kapsu�ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1213 Dodatek II. Obja�nienia do ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1215 Dodatek III. Kompendium historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1221 Indeks geograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345 Indeks os�b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1371 Ilustracje 1-37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mi�dzy 432-433 Ilustracje 38-72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mi�dzy 848-849 Spis map 1. P�wysep ok. 10 000 lat p. n. e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 2. Kr�lowa Europa (Regina Europa). Miedzioryt z: SebastianMinister, Cosmographia niversalis, lib. VI, Bazylea 1550-1554. Za zgod� Bodleian Library. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3. Wsch�d-Zach�d: linie podzia�u w Europie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4. Europa: regiony fizyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 5. Staro�ytne cywilizacje egejskie: drugie tysi�clecie p. n. e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 6. Europa prehistoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 7. Rzym-Sycylia-Kartagina, 212 r. p. n. e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 8. Cesarstwo rzymskie w I w. n. e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 9. Konstantynopol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 10. Europa: w�dr�wki lud�w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 11. Podr� papie�a Stefana, 753 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 12. Europa ok. roku 900 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 13. Niderlandy, 1265. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 14. Europa, ok. 1300. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 15. Rozw�j terytorialny Ksi�stwa Moskiewskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49616. Europa, 1519. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 17. Rzym staro�ytny i nowo�ytny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 18. Europa, 1713. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 620 19. Podr� Mozarta do Pragi, 1787 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 716 20. Europa, 1810 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722 21. Rewolucyjny Pary�: (a) Cite, (b) Kampania 1814 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 798 22. Europa, 1815. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808 23. Europa, 1914. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 935 24. Europa podczas Wielkiej Wojny, 1914-1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . 958 25. Nowa Europa, 1917-1922 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 998 26. Europa podczas drugiej wojny �wiatowej, 1939-1945. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1061 27. Niemcy po roku 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1117 28. Podzielona Europa, 1949-1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29. Europa, 1992 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1205 Europa: Kapsu�ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . na wyklejkach Przedmowa do polskiego wydania Europa - najnowsza i najd�u�sza z moich ksi��ek wydanych w Polsce - z pewno�ci� b�dzie dla moich czytelnik�w pr�b� cierpliwo�ci, wytrwa�o�ci i si�y biceps�w. Ma 1400 stron i wa�y prawie dwa kilo, za co bardzo przepraszam. Nie�atwo by�o j� napisa�, a jeszcze wi�kszym osi�gni�ciem b�dzie j� przeczyta�. Bo�e igrzysko. Serce Europy i Orze� bia�y, czerwona gwiazda bezpo�rednio dotyczy�y historii Polski, Europa natomiast obejmuje o wiele szerszy zakres. Odpowiadaj�c kiedy� na pytanie, jaki cel mi przy�wieca� przy pisaniu tej ksi��ki, powiedzia�em niezbyt skromnie: �Zamierza�em napisa� ca�� histori� ca�ej Europy we wszystkich okresach dziej�w�. Na szcz�cie, trudom towarzyszy�a wielka satysfakcja wewn�trzna - chcia�bym, �eby podobne uczucie sta�o si� tak�e udzia�em moich czytelnik�w. Oczywi�cie, w tym miejscu nie b�d� szczeg�owo wyja�nia� wszystkich motyw�w i wszystkich okoliczno�ci, z kt�rych zrodzi�a si� koncepcja tej ksi��ki. Chc� jednak powiedzie� jedno: bardzo wiele zawdzi�czam moim polskim przyjacio�om, moim studiom i mistrzom krakowskim oraz Polsce w og�le. M�j pogl�d na histori� Europy kszta�towa� si� i dojrzewa� przez d�ugie lata zag��biania si� w dzieje tego kraju, kiedy coraz ja�niej u�wiadamia�em sobie, jak wiele cennych skarb�w pozostaje ukrytych przed oczyma wi�kszo�ci historyk�w. Nie chc� przez to powiedzie�, �e Polska zajmuje w historii Europy miejsce wa�niejsze ni� inne kraje. Polacy maj� takie same prawa jak wszystkie inne narody podobnych rozmiar�w, o podobnym rodowodzie; bardzo si� stara�em, aby nie po�wi�ca� im nazbyt wiele uwagi. Z drugiej strony jednak, poniewa� by� taki czas, w kt�rym bezsilna Polska niemal utraci�a sw�j g�os w �wiecie, badanie jej historii dostarczy�o niezliczonych przyk�ad�w na to, jak dalece mo�na manipulowa� historycznym zapisem z pozycji interes�w tych, kt�rzy s� silni. Zobaczy�em te�, jak wiele fakt�w istotnych, ale niewygodnych mo�na zwyczajnie i po prostu skaza� na zapomnienie. Do�wiadczenie nauczy�o mnie zagl�da� pod powierzchni� konwencjonalnych wyja�nie�, wychodzi� poza ramy modnych teorii i temat�w, nade wszystko za� stara� si� ukazywa� pe�ny obraz wydarze�. G��wnym celem, jaki przy�wieca� mi, kiedy pisa�em Europ�, by�o wype�nienie luk, kt�rych nie starali si� wype�ni� inni historycy. Pisz� o Wschodzie i o Zachodzie, o rzeczach znanych i o rzeczach nieznanych, o sprawach wa�nych i o sprawach niewa�nych, tragicznych i komicznych, o tym, co z�e i co dobre. Angielskie wydanie Europy ukaza�o si� w pa�dzierniku 1996 roku w wydawnictwie Oxford University Press. W ci�gu kilkunastu miesi�cy, kt�re up�yn�y od tamtego czasu, w Wielkiej Brytanii i w USA ukaza�y si� kolejne wydania, a na ca�ym �wiecie -ponad 50 recenzji. By�o w�r�d nich wiele tak pochlebnych, �e a� wprawia�y mnie w zak�opotanie; mimo swoich rozmiar�w Europa trafia�a nawet na listy bestseller�w. Na �amach angielskich czasopism jeden z historyk�w por�wna� j� z Dreadnoughtem -najwi�kszym typem pancernika w dziejach, inny zatytu�owa� swoj� pozytywn� recenzj� �Od Lublina do Dublina�. Najbardziej sobie jednak ceni� opini� znanego - tak�e w Polsce - brytyjskiego krytyka Neala Aschersona, kt�ry w swojej recenzji napisa�: �Po Daviesie nikt ju� nie b�dzie m�g� napisa� historii Europy po staremu�. Znale�li si� te� mniej przyja�nie nastawieni krytycy (g��wnie w Nowym Jorku), kt�rzy zaj�li wr�cz odwrotne stanowisko. Jeden stwierdzi�, �e ta ksi��ka to �strata czasu�, inny-�e jest �niesmaczna�, jeszcze inny-�e to �skandal�. Wszyscy oni pot�pili ksi��k� jako �propolsk��. Pozwalam sobie mie� odmienne zdanie. Nie wydaje mi si�, �ebym pisa� o Polsce w spos�b bezkrytyczny. Jak kiedy� powiedzia� w Warszawie Jacek Fedorowicz, �to nieprawda, �e Davies zawsze o nas pisze dobrze. Wa�ne jest to, �e o nas pisze, i kropka�. T� kwesti� najlepiej rozstrzygn� moi polscy czytelnicy. Na koniec chcia�bym pogratulowa� krakowskiemu Wydawnictwu Znak tempa, w jakim -jako pierwsze na �wiecie - wypuszcza na rynek t�umaczenie Europy. Szczeg�lne podzi�kowanie nale�y si� mojej niestrudzonej t�umaczce, El�biecie Tabakowskiej, kt�ra odnios�a kolejne zwyci�stwo w zmaganiach z tekstem egzotycznym, niezno�nym i ci�gn�cym si� bez ko�ca, wygrywaj�c �wiatowy wy�cig t�umaczy pracuj�cych nad obcoj�zycznymi wydaniami ksi��ki. Spo�r�d ponad p� miliona s��w, kt�re sk�adaj� si� na tekst, prawdziwy k�opot sprawi�o jej tylko jedno: najkr�tsze ze wszystkich, nieszcz�sny rodzajnik nieokre�lony w samym �rodku angielskiego tytu�u: Europy: a history. Zmagali�my si� z tym s��wkiem przez d�ugie miesi�ce - rozpisali�my nawet konkurs w�r�d student�w krakowskiej anglistyki. . . Inspiracja nadesz�a pewnego letniego wieczoru, kiedy przy ulicy Szewskiej w Krakowie, podczas kolacji, Krystyna Zachwatowicz, Andrzej Wajda i Jacek Wo�niakowski wsp�lnie stworzyli co�, co zachwyci�o mnie wspania�� ironi� i humorem: �Kr�tka rozprawa mi�dzy panem Normanem a histori� Europy�. Jednak�e uznaj�c wcze�niejsze prawa Miko�aja Reja, autor i t�umaczka proponuj� ostatecznie polskiemu czytelnikowi tytu� Europa - rozprawa historyka z histori�. Oksford, w styczniu 1998 Norman Davies Przedmowa Niniejsza ksi��ka zawiera niewiele oryginalnych tre�ci. Poniewa� niemal wszystkie aspekty tematu stanowi�cego jej materi� zosta�y ju� wcze�niej dok�adnie rozpracowane przez historyk�w, rzadko rodzi�a si� potrzeba podejmowania �r�d�owych bada�. Je�li mimo to jest dzie�em oryginalnym, to oryginalno�� ta polega jedynie na doborze, uk�adzie i sposobie prezentacji tre�ci. Moim g��wnym celem by�o nakre�li� czasow� i przestrzenn� siatk�, w kt�r� wpisuje si� historia Europy, a potem - nak�adaj�c na ni� wystarczaj�co szerokie spektrum szczeg�owych temat�w - przekaza� czytelnikowi wra�enie nieosi�galnej ca�o�ci. Akademickie instrumentarium zosta�o zredukowane do minimum. Nie ma przypis�w odnosz�cych czytelnika do fakt�w i stwierdze�, kt�re mo�na znale�� we wszelkich powszechnie uznanych �r�d�ach. A skoro ju� mowa o �r�d�ach, na szczeg�ln� wzmiank� zas�uguje stoj�ca u mnie na p�ce dwudziestodziewi�ciotomowa Encyclopaedia Britannica (11 wydanie z lat 1910-1911), kt�ra zdecydowanie g�ruje nad wszystkimi swoimi nast�pczyniami. Przypisy zamieszczam tylko po to, aby poda� czytelnikowi �r�d�a mniej znanych cytat�w i informacji wykraczaj�ce poza list� standardowych podr�cznik�w'. Nie nale�y zak�ada�, �e tre�� niniejszej ksi��ki zawsze pozostaje zgodna z interpretacjami, kt�re mo�na znale�� w cytowanych w niej pracach: �On ne s 'etonnera pas que la doctrine exposee dans le texte ne soit toujours d 'accord avec les travaux auxquels ii est renvoye en not�2. '' W wydaniu polskim liczba przypis�w zosta�a jeszcze bardziej zredukowana: usuni�to - za zgod� Autora -odniesienia do monograficznych �r�de� angloj�zycznych, niedost�pnych dla polskiego czytelnika. Zachowano natomiast wszystkie przypisy do cytat�w, jak r�wnie� te, kt�re dotycz� pogl�d�w uznawanych za odosobnione lub kontrowersyjne (przyp. red. ). : �Nie nale�y si� dziwi�, �e doktryna przedstawiona w tek�cie nie zawsze zgodna jest z t�, kt�r� podaj� prace przywo�ywane w przypisach�; Ferdinand Lot, Lafin du monde antique et le debut du Moyen Ag�, Pary� 1927, s. 3. Wzgl�dy akademickie, kt�re leg�y u podstaw tego tomu, zosta�y przedstawione we Wst�pie. Natomiast uk�ad ksi��ki wymaga by� mo�e pewnych wyja�nie�. Tekst zosta� skonstruowany na kilku r�nych p�aszczyznach. Dwana�cie rozdzia��w narracyjnych obejmuje ca�o�� dziej�w Europy - od czas�w prehistorycznych po dzie� dzisiejszy. K�t widzenia stopniowo si� zmienia, jak w obiektywie ze zmienn� ogniskow�: od bardzo szerokiej perspektywy Rozdzia�u I, kt�ry obejmuje pierwsze pi�� milion�w lat, do zbli�e� w Rozdzia�ach XI i XII, kt�re omawiaj� wiek dwudziesty w skali mniej wi�cej jednej stronicy druku na rok. Ka�dy rozdzia� zawiera wyb�r bardziej szczeg�owych �kapsu�ek� - obrazk�w jakby wychwyconych za pomoc� teleobiektywu i ilustruj�cych w�sze tematy, kt�re niejako przecinaj� zasadniczy chronologiczny nurt wydarze�. Ka�dy rozdzia� wreszcie ko�czy si� szerokok�tnym �uj�ciem� ca�ego kontynentu, ogl�danego z jakiego� okre�lonego punktu obserwacyjnego. Efekt og�lny mo�na by przyr�wna� do historycznego albumu ze zdj�ciami, w kt�rym panoramiczne tablice mieszaj� si� ze zbli�eniami i fotografiami drobnych detali. Jest rzecz� zrozumia��, �e stopie� dok�adno�ci, jaki mo�na osi�gn�� na ka�dym z tych trzech poziom�w, b�dzie bardzo r�ny. I rzeczywi�cie: nie mo�na oczekiwa�, �e praca b�d�ca syntez� dor�wna normom obowi�zuj�cym przy pisaniu naukowych monografii, kt�re z za�o�enia maj� s�u�y� zupe�nie innym celom. Uk�ad dwunastu g��wnych rozdzia��w odpowiada konwencjonalnym ramom przyj�tym w opisach dziej�w Europy. Tworz� one podstawow� siatk� chronologiczno-geograficzn�, w kt�r� zosta�y wpisane wszystkie inne tematy i zagadnienia. G��wny nacisk po�o�ono na �histori� fakt�w�: zasadnicze podzia�y polityczne, ruchy kulturowe, tendencje socjoekonomiczne, kt�re umo�liwiaj � historykom rozbicie ogromnej masy informacji na daj�ce si� ogarn�� (cho� z konieczno�ci sztuczne) jednostki. Akcent chronologiczny pada na okresy �redniowieczny i nowo�ytny, kiedy daje si� zauwa�y� istnienie i dzia�anie rozpoznawalnej europejskiej wsp�lnoty. Zasi�g geograficzny obejmuje w jednakowym stopniu wszystkie cz�ci P�wyspu Europejskiego -od Atlantyku po Ural - p�noc, wsch�d, zach�d, po�udnie i �rodek. Na ka�dym etapie stara�em si� stworzy� pewn� przeciwwag� dla widocznego w my�li historycznej skrzywienia w kierunku �eurocentryzmu� i �zachodniej cywilizacji� (por. Wst�p, s. 41-44, 45-59). Ale w pracy tych rozmiar�w nie spos�b by�o wyj�� z narracj� poza granice samej Europy. Sygnalizowa�em mimo to donios�e znaczenie takich pokrewnych zagadnie�, jak islam, kolonializm czy Europa za oceanem. Sprawom Europy Wschodniej nadana zosta�a nale�na im ranga. Tam gdzie nale�a�o, zosta�y one w��czone w nurt zasadniczych temat�w dotycz�cych ca�o�ci kontynentu. W�tki wschodnie w��czono do narracji, eksponuj�c takie wydarzenia, jak najazdy barbarzy�c�w, renesans czy rewolucja francuska, kt�re dotychczas zbyt cz�sto przedstawiano w taki spos�b, jakby dotyczy�y wy��cznie Zachodu. Wiele miejsca po�wi�ci�em S�owianom, poniewa� tworz� oni najwi�ksz� grup� etniczn� w Europie. Wprawdzie regularnie przytaczam streszczenia historii narodowych, lecz mowa jest nie tylko o pa�stwach narodowo�ciowych, ale i o narodach nie posiadaj�cych pa�stwowo�ci. Mniejszo�ci - od heretyk�w i tr�dowatych po �yd�w, Cygan�w i muzu�man�w - tak�e nie zosta�y pomini�te milczeniem. W rozdzia�ach ko�cowych odrzucam priorytety �alianckiego schematu historii� (por. Wst�p, s. 68-71), bez polemicznej kontestacji. Dwie wojny �wiatowe zosta�y potraktowane jako �dwa kolejne akty jednego dramatu�; na pierwszy plan wysun��em zasadnicz� dla kontynentu europejskiego rywalizacj� mi�dzy Niemcami i Rosj�. Ko�cz�cy ksi��k� rozdzia� po�wi�cony powojennej Europie doprowadza narracj� do wydarze� z lat 1989-1991 i rozpadu Zwi�zku Radzieckiego. Przedstawiam w nim argumenty na poparcie tezy, �e rok 1991 po�o�y� kres istnieniu areny geopolitycznej nazwanej �Wielkim Tr�jk�tem�, kt�rej pocz�tki si�gaj� pocz�tk�w XX wieku (por. Dodatek III, 86), a kt�rej koniec stanowi stosown� cezur� w tocz�cej si� nadal opowie�ci. Nadchodz�ce XXI stulecie stwarza nowe szans� na zaplanowanie nowej Europy. Kapsu�ki, kt�rych jest w ksi��ce 301 (por. Dodatek I), maj� do spe�nienia kilka zada�. Zwracaj� uwag� czytelnika na r�norodno�� detali, na kt�re w innym przypadku nie by�oby miejsca po�r�d uog�lnie� i uproszcze� syntetycznej historiografii. Czasem wprowadzaj � tematy wykraczaj�ce poza granice zasadniczych rozdzia��w. Wreszcie, stanowi� przyk�ady wszelkiego rodzaju kurioz�w, kaprys�w i pozbawionych konsekwencji bocznych nurt�w, kt�re historyk mo�e �atwo przeoczy�, je�li traktuje sw�j przedmiot z nadmiern� powag�. Ponad wszystko jednak wybra�em je z my�l� o tym, aby da� czytelnikowi jak najbogatszy przegl�d �nowych metod, nowych dyscyplin i nowych dziedzin� we wsp�czesnych badaniach. Zawieraj� pr�bki pochodz�ce z oko�o sze��dziesi�ciu dziedzin wiedzy i s� rozsiane po wszystkich rozdzia�ach, z maksymalnym rozrzutem okres�w, miejsc i materii. Z przyczyn arbitralnych - ze wzgl�du na rozmiary tej ksi��ki, cierpliwo�� wydawc�w i wytrwa�o�� autora - ich pocz�tkow� list� trzeba by�o ostatecznie ograniczy�. Autor ma jednak nadziej�, �e zastosowana przez niego technika pointylistyczna wywo�a zamierzone wra�enie, nawet przy u�yciu mniejszej liczby punkcik�w. Ka�da kapsu�ka jest zakotwiczona w g��wnym tek�cie ksi��ki za pomoc� odwo�ania do konkretnego punktu w czasie i przestrzeni; ka�d� oznacza s�owo-has�o, kt�re jest zarazem streszczeniem jej zawarto�ci. Ka�d� mo�na potraktowa� jako osobn� ca-�ostk�, ale mo�na j� te� odczyta� jako element narracji, w kt�r� zosta�a wbudowana. Migawki, kt�rych jest w sumie dwana�cie, maj� stanowi� seri� panoramicznych obrazk�w zmieniaj�cej si� mapy Europy. Zatrzymuj� w bezruchu klatk� przewijanego chronologicznie filmu, zazwyczaj w punktach o symbolicznym znaczeniu, zmuszaj�c do chwili postoju w zawrotnym p�dzie przez bezmiar czasu i przestrzeni. Powinny sta� si� dla czytelnika szans� na z�apanie oddechu i na przeprowadzenie rekapitulacji rozlicznych przemian, kt�re zachodzi�y na wielu r�nych frontach w ka�dym okre�lonym momencie dziej�w. Celowo zosta�y zogniskowane na jednym wybranym punkcie widzenia, bez jakiejkolwiek pr�by wywa�ania mnogo�ci opinii i mo�liwych perspektyw, jakie niew�tpliwie musia�y istnie�. S� pod tym wzgl�dem bezwstydnie subiektywne i impresjonistyczne. W niekt�rych przypadkach si�gaj� granic kontrowersyjnego terytorium historycznej �partyzantki�, ��cz�c znane wydarzenia z nie udokumentowanymi przypuszczeniami. Mo�na by uzna�, �e - podobnie jak kilka innych element�w tej ksi��ki - wykraczaj � poza konwencjonalne granice akademickich argument�w i analiz. A je�li tak, to powinny zwr�ci� uwag� czytelnika nie tylko na wielk� r�norodno�� przesz�o�ci Europy, ale i na r�wnie wielk� r�norodno�� pryzmat�w, przez kt�re mo�na j� ogl�da�. Ksi��ka powstawa�a g��wnie w Oksfordzie. Wiele zawdzi�cza bogactwu starych zasob�w Bodleian Library, podobnie jak bogactwu starych tradycji �wiadczonych przez t� bibliotek� us�ug. Pomog�y tak�e stypendia �askawie przyznane autorowi przez Institut fur die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu i przez Instytut Bada� Ukrainistycznych przy Uniwersytecie Harvarda. Kolorytu doda�o jej kilka podr�y w g��b kontynentu europejskiego, kt�re zbieg�y si� z okresem pisania - zw�aszcza do�wiadczenia zdobyte na Bia�orusi i Ukrainie, w drodze z Bawarii do Bolonii, we francuskich i szwajcarskich Alpach, w Holandii, na W�grzech i w Wandei. Chcia�bym w tym miejscu odnotowa� tak�e roczny urlop naukowy, kt�rego udzieli�a mi Szko�a Studi�w S�owia�skich i Wschodnioeuropejskich Uniwersytetu w Londynie, pod warunkiem, �e zostan� zebrane prywatne fundusze na pokrycie koszt�w zast�pstwa w prowadzeniu zaj�� dydaktycznych. W innych okresach - kiedy urlopu mi nie udzielano - ksi��ka odnosi�a zapewne korzy�ci p�yn�ce z dyscypliny narzucanej pisaniu we wszystkich miejscach mog�cych stanowi� inspiracj�: w poci�gach, w samolotach, w sto��wkach, w szpitalnych poczekalniach, na hawajskich pla�ach, w tylnych rz�dach cudzych sal seminaryjnych, a nawet na parkingu przed bram� krematorium. Dzi�kuj� tak�e za specjalne subsydium przyznane przez wydawnictwa Heinemann i Mandarin dla przyspieszenia prac nad przygotowywaniem materia��w pomocniczych. Chcia�bym podzi�kowa� kolegom i przyjacio�om, kt�rzy byli pierwszymi czytelnikami poszczeg�lnych rozdzia��w i podrozdzia��w - Barry' emu Cuniiffe, Stephanie West, Rietowi van Bremenowi, Davidowi Morganowi, Dayidowi Eltisowi, Fanii Oz-Salzbur-ger, Markowi Almondowi oraz Timothy'emu Gartonowi Ashowi; t�umowi pomocnik�w i konsultant�w, w�r�d kt�rych chcia�bym wymieni� Tony'ego Armstronga, Sylvi� Astle, Alexa Boyda, Michaela Brancha, Lawrence'a Broclissa, Caroline Brownstone, Gordona Craiga, Richarda Cramptona, Jima Cutsalla, Reesa Daviesa, Regin� Davy, Denisa Dele-tanta, Geoffreya Ellisa, Rogera Greene'a, Hugona Gryna, Michaela Hursta, Gerainta Jen-kinsa, Mahmuda Khana, Mari� Korzeniewicz, Grzegorza Kr�la, lana McKellena, Dimi-triego Obolensky'ego, Laszlo Petera, Roberta Pynsenta, Martyna Rady, Mary Seton--Watson, Heidrun Speedy, Christine Stone, Athen� Syriatou, Ev� Travers, Luke'a Tread-wella, Petera Vareya oraz Mari� Widowson i Siergieja Jakowenk�; armii sekretarek z �Kingsley� na czele; redaktorkom tomu - Sarze Barrett i Sally Kendall; Gili Metcalfe, kt�ra zebra�a ilustracje; Rogerowi Moorhouse, kt�ry opracowa� indeks; Kenowi Wasso-wi i Timowi Aspenowi, kt�rzy przygotowali mapy; ilustratorowi Andrew Boagowi; moim redaktorom z wydawnictw Oxford University Press i Mandarin; kierownikowi ca�ego przedsi�wzi�cia Patrickowi Duffy, a przede wszystkim mojej �onie, poniewa� bez jej wsparcia i cierpliwo�ci ca�e przedsi�wzi�cie nigdy nie doczeka�oby si� pomy�lnego zako�czenia. Za znalezienie czarnego kota nagrody nie przewidziano3. Istniej� uzasadnione powody, aby przypuszcza�, �e historia Europy stanowi odpowiedni temat do akademickich rozwa�a�, rzetelnie osadzony w przesz�ych wydarzeniach, kt�re si� rzeczywi�cie dzia�y. Ale przesz�o�� Europy mo�na przywo�a� jedynie za po�rednictwem ulotnych migawek, fragmentarycznych bada� i wyrywkowych sonda�y. Ni- 3 Zagadk� czarnego kota Autor po raz pierwszy wyja�ni� swoim angloj�zycznym czytelnikom w wywiadzie, kt�rego udzieli� reporterce dziennika �Times� (z 7 pa�dziernika 1996) : ot� pewnego dnia jego m�odszy syn, dziesi�cioletni Chrisitian (kt�remu dedykowana jest Europa) dosta� od ojca pozwolenie na wniesienie do powstaj�cego tekstu swojego w�asnego wk�adu. Tym sposobem (na s. 865 oryginalnego wydania) pojawi� si� Black Cat, czyli enigmatyczny Czarny Kot, kt�rego - ku wielkiej uciesze Autora - nie z�apa� �aden z licznych redaktor�w tomu. Kot, cho� wypuszczony z worka, trafi� oczywi�cie tak�e do polskiego przek�adu (na s. 918) (przyp. t�um. ). - niejszy tom jest zatem tylko jedn� z niezliczonych historii Europy, kt�re mog�yby powsta�. To obraz widziany przez jedn� par� oczu, przefiltrowany przez jeden m�zg i przeniesiony na papier za pomoc� jednego pi�ra. Oxford, Bloomsday* 1993 Norman Davies Przygotowuj�c wydanie poprawione Europy, ograniczy�em si� do usuni�cia b��d�w merytorycznych oraz pomy�ek w nazwach i pisowni, nie wkraczaj�c jednak na teren historycznych interpretacji. Wyra�am sw�j � wdzi�czno�� wszystkim, kt�rzy nades�ali mi te corrigenda - ponad pi��dziesi�ciu kolegom, recenzentom i czytelnikom. Mimo �e wszystkie partie tekstu by�y czytane i sprawdzane przez ca�� armi� konsultant�w i wydawc�w, lekcj� pokory staje si� odkrycie, jak wiele znak�w zapytania mo�e powsta� w chwili, gdy ksi��ka znajdzie si� na rynku, trafiaj�c do r�k 50 000 czytelnik�w. Niestety, ci krytycy, kt�rzy ze szczeg�ln� �atwo�ci� wyszukuj� mo�liwe errata, nie zawsze oferuj� wyra�ne lub precyzyjne poprawki; czuj� si� zatem w obowi�zku przeprosi�, �e nie zawsze przyjmowa�em wszystkie proponowane zmiany. Jak zwykle, autorowi pozostaje zadanie podejmowania licznych arbitralnych decyzji. Potwierdzi�o si� jednak moje wra�enie, �e badacze staro�ytno�ci czytaj� tekst z najwi�ksz� dok�adno�ci�, a znawcy wczesnego okresu nowo�ytnego s� najbardziej drobiazgowi. Na przyk�ad, po tym, jak mi publicznie zarzucono - na �amach �The New York Times� - �e dla wybuchu powstania w Niderlandach podaj� (jako przypuszczalne i mi�dzy innymi) trzy odr�bne daty, m�j konsultant, specjalista z Oksfordu, pisze: �A co z rokiem 1568? Mo�na znale�� silne argumenty na poparcie wszystkich tych dat�. Mimo wszystko jestem przekonany, �e przewa�aj�c� wi�kszo�� merytorycznych i j�zykowych chropowato�ci uda�o si� ju� wyg�adzi�. Czuj� si� te� bardzo podbudowany ogromn� liczb� komentarzy pochodz�cych od tych, kt�rzy zwracaj�c moj� uwag� na takie czy inne w�tpliwo�ci lub niedok�adno�ci, jednocze�nie wyra�ali swoje uznanie dla zalet ksi��ki. Wi�kszo�� konsultant�w podj�a trud drugiej rundy pracy nad tekstem; poszerzaj�c pierwotn� list� os�b, kt�rym pragn� wyrazi� szczeg�lne podzi�kowanie, chcia�bym umie�ci� na niej tak�e nast�puj�ce nazwiska: J. S. Adams, Ann Armstrong, Neal Ascherson, Timothy Bainbridge, Tim Blanning, Tim Boyle, Sir Ray-mond Carr, James Comish, J. Cremona, M. F. Cullis, I. D. Davidson, Jego Ekscelencja Ambasador Finlandii, Jego Ekscelencja Ambasador W�och, Felipe Femandez-Arme-sto, J. M. Forrester, Robert Frost, Michael Futrell, Graham Gladwell, Richard Hofton, Hugh Keamey, Noel Malcolm, Velibor Milovanovi�, B. C. Moberiy, Jan Morris, W. Schulte Nordolt, Robin Osbome, Steven Palffy, Roy Porter, Pau� Preston, Jim Reed, Donald Russell, David Selboume, Andrew L. Simon, N. C. W. Spence, Norman Stone, Alan H. Stratford, Richard Tyndorf, John Wagar, Michael West, B. K. Workman, Phi-lip Wynn, Basil Yamey. 17 marca 1997 Norman Davies1114 16 czerwca: dzie�, w kt�rym bohater Ulissesa Jamesa Joyce'a, Leopold Bloom, przemierza� ulice Dublina (przyp. t�um. ). Od t�umaczki Wed�ug jednego z klasycznych przepis�w na przek�ad, t�umacz powinien by� jak doskonale przezroczysta szyba: ma idealnie przekazywa� oryginalny obraz w najmniejszych szczeg�ach, jednocze�nie sam pozostaj�c niewidoczny. Je�li zatem-jako t�umaczka Europy - prosz� o prawo do osobnego wst�pu, m�c�c w ten spos�b ow� przezroczysto��, to robi� to dlatego, �e praca nad t� ksi��k� wysz�a daleko poza granice zwyk�ego translatorskiego rzemios�a. Europa Normana Daviesa - znanego polskiemu czytelnikowi jako autor Bo�ego igrzyska, Serca Europy Or�a bia�ego, czerwonej gwiazdy- jest wielk� ksi��k�, w sensie dos�ownym i przeno�nym. Ju� sam wielomiesi�czny trud utrzymania w pami�ci niemal p�tora tysi�ca stron przek�adanego tekstu ka�e z podziwem my�le� o zadaniu, jakie mia� przed sob� Autor. W odr�nieniu od kryszta�owej szyby, t�umacz - zanim zniknie - musi pozna� i zrozumie� tre�� przekazywanych obraz�w. Tymczasem Autor, historyk i erudyta, badacz o szerokiej wiedzy i r�wnie szerokich horyzontach, mi�o�nik malarstwa i znawca muzyki, t�umacz poezji i kibic sportowy, wype�ni� owe p�tora tysi�ca stron obrazami, kt�rych mnogo�� i r�norodno�� obezw�adnia t�umacza, b�d�cego specjalist� tylko w zakresie w�asnego warsztatu. Dlatego chcia�abym w tym miejscu serdecznie podzi�kowa� wszystkim, kt�rzy wspierali mnie swoj� wiedz�, usuwaj�c ze szk�a szyby niejedn� kompromituj�c� plam�. Chcia�abym w tym miejscu wymieni� pani� Janin� Ozg�, moj� wieloletni� przyjaci�k� i wsp�pracownic�, kt�ra z nieomyln� intuicj� i niewyczerpan� energi� prowadzi�a mnie do europejskich �r�de�, pana J�zefa Kozaka, kt�rego erudycja by�a dla mnie bezcenn� pomoc�, oraz panie Jadwig� Grellow�, Ann� Szulczy�sk�, Barbar� Po�niakow� i Urszul� Horeck�, kt�re usuwa�y mi spod n�g liczne merytoryczne i j�zykowe pu�apki, okazuj�c przy tym niesko�czon� wyrozumia�o�� i cierpliwo��. Je�li mimo wysi�k�w tych os�b (a tak�e wszystkich, kt�rzy nadali Europie jej ostateczny kszta�t, a kt�rych nie mog� tu wymieni� z imienia i nazwiska) szyba nie zawsze oka�e si� idealnie czysta, to b�dzie to tylko moja wina. Jednak uprzedzaj�c ewentualne zarzuty dotycz�ce pewnych globalnych decyzji, chcia�abym wyja�ni�, �e t�umaczy�am tekst Daviesa z za�o�eniem, i� ksi��ka jest przeznaczona dla polskiego czytelnika. Wobec tego, usuwaj�c cz�� oryginalnych przypis�w Autora, odnosz�cych si� do �r�de� napisanych w j�zyku angielskim i trudno dost�pnych na polskim rynku, zr�wnowa�y�am ten brak szeregiem przypis�w wyja�niaj�cych pewne fakty, kt�re Autor uzna� za oczywiste i znane czytelnikom anglosaskim. Pe�ny wykaz cytowanych prac �r�d�owych zachowa�am jednak wsz�dzie tam, gdzie jest mowa o sprawach niejednoznacznych lub kontrowersyjnych. Zachowa�am tak�e przypisy odnosz�ce si� do prac polskich lub znanych w polskim przek�adzie. Terminy i nazwy - miejsc, ludzi i zjawisk - stara�am si� podawa� w takiej formie, w jakiej s� one znane przeci�tnemu polskiemu czytelnikowi, wychowanemu w polskiej tradycji kulturowej, mimo i� zdaj� sobie spraw�, �e takie rozwi�zanie nie zawsze zadowoli specjalist�w. Cytaty pochodz� z wydanych w Polsce przek�ad�w - tam, gdzie uda�o sieje zidentyfikowa� i odnale��. Cz�sto nie b�dzie to t�umaczenie najnowsze, lecz to, kt�re trafniej oddaje my�l Daviesa, dla kt�rej by�o inspiracj�. Tam, gdzie do istniej�cego przek�adu nie uda�o si� dotrze�, t�umaczenia cytowanych tekst�w pochodz� ode mnie. Trzysta jeden �kapsu�ek� to wielokulturowa i wieloj�zyczna mozaika - stara�am si� t� r�norodno�� zachowa�; pomin�am tylko odno�niki do standardowych �r�de� (przewodniki turystyczne, mapy, popularne monografie), wychodz�c z za�o�enia, �e zainteresowany Czytelnik zechce si�gn�� do w�asnych, dost�pnych sobie �r�de�. Cytowane w tek�cie prace maj� tytu�y polskie, je�li istniej� w polskich przek�adach; w innych wypadkach podaj� je w oryginale, z polskim odpowiednikiem w nawiasach. Podobnie jak inne ksi��ki Daviesa, jego Europa jest nie tylko dzie�em historycznym, ale tak�e dzie�em literackim. Przy r�nych okazjach powtarzano, �e ojej warto�ci �wiadcz� r�wnie� jej walory literackie. Im te� po cz�ci zawdzi�cza swoje niezwyk�e powodzenie. J�zyk Daviesa - niezwykle bogaty, pe�en niecodziennych s��w, niekonwencjonalnych wyra�e�, nieoczekiwanych skojarze� i poetyckich aliteracji -jest r�wnie oryginalny jak jego spos�b patrzenia na histori�. Pr�ba oddania uroku tego stylu w przek�adzie by�a nie lada wyzwaniem. Dzi�kuj� wi�c paniom redaktorkom za opiek� i tolerancj�, pierwszym czytelnikom za moralne wsparcie, moim studentom -za intelektualn� marcepaneri�'. Krak�w, marzec 1998 ' Intelektualna marcepaneria - okre�lenie wymy�lone przez moich student�w - jest odpowiednikiem wynalezionego przez Daviesa zwrotu intellectual frangipanery. Legenda o Europie Na pocz�tku nie by�o Europy, Przez pi�� milion�w lat by� tylko d�ugi, pe�en zatok p�wysep bez nazwy, osadzony na froncie najwi�kszej na �wiecie masy l�du niby rze�biona figura na dziobie okr�tu. Na zachodzie rozci�ga� si� nie przebyty jeszcze ocean. Na po�udniu le�a�y dwa otoczone l�dem i po��czone ze sob� morza, usiane wyspami, pe�ne zatok i w�asnych p�wysp�w. Na pomocy ogromna polarna czapa lodowa pokrywa�a morze i l�d, rosn�c i kurcz�c si� na przemian na przestrzeni stuleci jak monstrualna, zlodowacia�a meduza. Na wschodzie l�dowy most stanowi� po��czenie z reszt� �wiata i stamt�d w�a�nie mia�y nadej�� wszystkie ludy i wszystkie cywilizacje. W przerwach mi�dzy epokami lodowcowymi na p�wysep docierali pierwsi nale��cy do ludzkiej rasy osadnicy. Ma�poludy z Neandertalu i jaskiniowcy z Cro-Magnon z pewno�ci� mieli jakie� imiona, jakie� twarze, jakie� my�li. Nie spos�b si� jednak dowiedzie�, kim naprawd� byli. Mo�na tylko nakre�li� bardzo niewyra�ne portrety - na podstawie rysunk�w, wyrob�w i ko�ci, kt�re po nich zosta�y. Kiedy lodowiec cofn�� si� po raz ostatni - zaledwie dwana�cie tysi�cy lat temu -na p�wysep przyp�yn�y nowe fale migrant�w. Bezimienni pionierzy i �mia�kowie przesuwali si� powoli na zach�d, w�druj�c wzd�u� wybrze�y, przemierzaj�c l�dy i morza, docieraj�c do najodleglejszych wysp. Najwspanialsze z ich ocala�ych dzie�, pochodz�ce ze schy�ku epoki kamiennej, ust�puj�cej przed epok� br�zu, zosta�o wzniesione na dalekich kra�cach zamieszkanego przez cz�owieka �wiata - na po�o�onej z dala od l�du wyspie. �adne wsp�czesne teorie nie potrafi� jednak znale�� niepodwa�alnej odpowiedzi na pytanie, co by�o natchnieniem dla tamtych genialnych budowniczych ani te� jak si� nazywa� wzniesiony przez nich gigantyczny kamienny kr�g'. Na przeciwleg�ym kra�cu p�wyspu inny z owych dawnych lud�w z odleg�ych pocz�tk�w epoki br�zu k�ad� podwaliny wsp�lnoty kulturowej, kt�rej wp�ywy trwaj� ( chodzi o s�ynne Stonehenge - megalityczn� budowl� z okresu neolitu, znajduj�c� si� w po�udniowej Anglii. Szerzej, patrz rozdz. I (przyp. t�um. ). do dzi�. Wed�ug tradycji, Hellenowie wtargn�li z g��bi kontynentu trzema pot�nymi falami, pod koniec drugiego tysi�clecia p. n. e. opanowuj�c wybrze�a Morza Egejskiego. Podbili lokalne plemiona i zmieszali si� z nimi. Rozprzestrzenili si� na tysi�ce wysp, rozrzuconych na wodach morskich od Peloponezu po wybrze�a Azji Mniejszej. Wch�on�li kultur� g��wnego l�du i jeszcze starsz� od niej kultur� Krety. J�zyk, kt�rym m�wili, odr�nia� ich od �barbarzy�c�w� - tych, kt�rzy porozumiewali si� �niezrozumia�ym be�kotem�. Byli to tw�rcy staro�ytnej Grecji. [BARBAROS? P�niej, gdy dzieci epoki klasycznej pyta�y swoich rodzic�w, sk�d wzi�a si� ludzko��, opowiadano im o stworzeniu �wiata przez jakiego� nie zidentyfikowanego opifex rerum - �boskiego stw�rc�. M�wiono im o Potopie i o Europie. Europa sta�a si� przedmiotem jednej z najszacowniejszych legend �wiata klasycznego. By�a matk� w�adcy Krety Minosa, a tym samym antenatk� najstarszej ga��zi �r�dziemnomorskiej cywilizacji. Przelotnie wspomina� o niej Homer. Ale w poemacie o porwaniu Europy, kt�rego autorstwo przypisuje si� Moschosowi z Syrakuz, a przede wszystkim w Metamorfozach rzymskiego poety Owidiusza, zosta�a unie�miertelniona jako niewinna ksi�niczka, uwiedziona przez Ojca Bog�w. Ot� pewnego dnia, gdy przechadza�a si� w towarzystwie swoich dworek nad brzegiem morza w rodzinnej Fenicji, oczarowa� j� Zeus, kt�ry przyj�� na siebie posta� �nie�nobia�ego byka: Ju� pozby�a si� l�ku, ju� g�aszcze dziewcz�c� r�k� jego pier�, stroi rogi w �wie�e kwiaty. A nawet odwa�a si� kr�lewna si��� na grzbiecie byka, nie wiedz�c, co czyni. A b�g zostawiaj�c fa�szywe �lady na mokrym piasku oddali� si� powoli, a stamt�d odszed� dalej, przez �rodek morza niesie swoj� zdobycz. Ona widz�c, �e brzeg si� oddala, przel�k�a si�, jedn� r�k� za rogi si� trzyma, drug� za grzbiet. Dr�y z l�ku, a wiatr rozwiewa jej szaty3. Tak oto zrodzi�a si� s�ynna legenda o Europie, takiej, jak� przedstawiono na greckich wazach odnalezionych w domach Pompei (por. ry�. l) i jak� w czasach nowo�ytnych malowali Tycjan, Rembrandt, Rubens, Veronese i Ciaude Lorrain. Herodot - historyk, kt�rego dzie�a pochodz� z V w. p. n. e. - nie uleg� urokowi tej legendy. Jego zdaniem, porwanie Europy by�o zaledwie jednym z incydent�w, jakie zdarzy�y si� podczas wiecznych wojen, kt�re wybucha�y z powodu porywania sobie nawzajem kobiet. Zgraja Fenicjan z Tyru uprowadzi�a lo - c�rk� kr�la Argos, i wobec tego zgraja Grek�w z Krety wyruszy�a do Fenicji i uprowadzi�a c�rk� w�adcy Tyru. Jeden z wielu podobnych przypadk�w: pi�kn� za nadobn�4. Legenda o Europie wywo�uje wiele skojarze�. Natomiast nie ulega w�tpliwo�ci, �e uprowadzaj�c ksi�niczk� z wybrze�y Fenicji (czyli z dzisiejszego po�udniowego Libanu) na Kret�, Zeus przeni�s� owoce starszej azjatyckiej cywilizacji Wschodu na tereny m�odszych kolonii po�o�onych na wyspach Morza Egejskiego. Fenicja le�a�a w sferze wp�yw�w egipskich faraon�w. Podr� Europy oznacza zatem mityczny zwi�zek staro�ytnego Egiptu ze staro�ytn� Grecj�. Bratu Europy, Kadmosowi, kt�ry w�drowa� po �wiecie w poszukiwaniu siostry - orbe pererrato - przypisuje si� zas�ug� wprowadzenia do Grecji pisma. [KADMOS] 2 Nazwy w klamrach odsy�aj� do odpowiednich kapsu�ek (przyp. red. ). 3 Owidiusz, Metamorfozy, ks. II, 866-875, t�um. Anna Kamie�ska, Wroc�aw 1995. 4 Czyli, pi�knym za nadobne; por. Herodot, Dzieje, ks. l i 2. Podr� Europy jest tak�e symbolem charakterystycznej ruchliwo�ci tych, kt�rzy poszli w jej �lady. W odr�nieniu od wielkich cywilizacji dorzeczy Nilu i Indusu, Mezopotamii czy Chin, kt�re trwa�y d�ugo, ale pod wzgl�dem geograficznym i intelektualnym rozwija�y si� powoli, cywilizacj� basenu Morza �r�dziemnego stymulowa� nieustanny ruch. Ruch powodowa� niepewno�� i brak poczucia bezpiecze�stwa. Niepewno�� stanowi�a po�ywk� dla bezustannego fermentu my�li. Brak poczucia bezpiecze�stwa stawa� si� zach�t� do energicznego dzia�ania. Minos s�yn�� ze swoich okr�t�w. Kreta by�a pierwsz� morsk� pot�g� �wiata. Okr�ty przewozi�y ludzi, towary i kultur�, przyspieszaj�c wszelkiego rodzaju przemiany wsz�dzie tam, dok�d dop�yn�y. Jak szaty ksi�niczki Europy, umys�y owych staro�ytnych �eglarzy bezustannie porusza� powiew wiatru - tremulae sinuantur flamine vestes5. Europa pod��a�a drog� S�o�ca - ze wschodu na zach�d. Wed�ug innej legendy S�o�ce jest ognistym rydwanem, kt�ry niewidzialne konie ci�gn� z ukrytych na wschodzie stajni ku miejscu spoczynku poza zachodnim horyzontem. I rzeczywi�cie: jedna z kilku proponowanych etymologii zestawia pochodzenie nazwy �Azja� - �kraj wschodu s�o�ca� - z pochodzeniem nazwy �Europa� - �kraj zachodu s�o�ca�6. Hellenowie zacz�li nazywa� �Europ�� obszary po�o�one na zach�d od Morza Egejskiego - dla odr�nienia od starszych ziem le��cych w Azji Mniejszej. U zarania dziej�w Europy znany ludziom �wiat le�a� na Wschodzie. Na Zachodzie czeka�o Nieznane, nie odkryty jeszcze cel przysz�ych wypraw. Ciekawo�� Europy zapewne rzeczywi�cie sta�a si� przyczyn� jej zguby. Ale doprowadzi�a tak�e do powstania nowej cywilizacji, kt�ra mia�a w ko�cu otrzyma� jej imi� i kt�ra mia�a si� rozszerzy�, obejmuj�c swoim zasi�giem ca�y p�wysep. 5 �wiatr rozwiewa� jej szaty�, Owidiusz, Metamorfozy, ks. II, s. 875. ' By� mo�e od asyryjskiego s�owa Ereb - Zach�d. Mapa 2. Kr�lowa Europa (Regina Europa) Wst�p Wsp�czesne pogl�dy na histori� Histori� mo�na pisa� w dowolnej skali. Mo�na stworzy� opis dziej�w wszech�wiata, kt�ry zmie�ci si� na jednej stronie, ale mo�na te� napisa� biografi� wa�ki, kt�ra zajmie czterdzie�ci opas�ych tom�w. Pewien bardzo zas�u�ony i wybitny historyk, kt�ry specjalizuje si� w historii dyplomacji lat trzydziestych, napisa� kiedy� jedn� ksi��k� o kryzysie monachijskim i jego konsekwencjach (1938-1939), drug� zatytu�owan� Ostatni tydzie� pokoju i wreszcie trzeci�: 31 sierpnia 1939. Jego koledzy na pr�no wyczekiwali ukoronowania tej pracy - tomu, kt�ry nazywa�by si� �Minuta przed dwunast��'. Jest to przyk�ad charakterystycznego dla dzisiejszych czas�w usilnego d��enia do tego, aby wiedzie� coraz wi�cej na coraz w�szy temat. Histori� Europy tak�e mo�na napisa� w dowolnej skali. Francuska seria zatytu�owana �L'evolution de 1'humanitc�, kt�ra w dziewi��dziesi�ciu procentach dotyczy�a spraw europejskich, mia�a wed�ug planu ustalonego po pierwszej wojnie �wiatowej liczy� 110 podstawowych tom�w, uzupe�nionych kilku dodatkowymi2. Natomiast niniejsza praca ma w zamierzeniu autora zawrze� to samo, a nawet wi�cej, mi�dzy dwiema ok�adkami. Pod wzgl�dem lapidarno�ci my�li �aden historyk nie mo�e si� jednak mierzy� z poet�: ' Henryk Batowski, Kryzys dyplomatyczny �' Europie, 1938- 39, Warszawa 1962; Ostatni tydzie� pokoju i pierwsze tygodnie wojny, wyd. 2, Pozna� 1969; Europa zmierza ku przepa�ci, Pozna� 1989. Por. tak�e jego Niedosz�a . . bia�a ksi�ga� z roku 1940: rozprawa �r�d�oznawcza, Krak�w 1993 i / 7 September 1939: Before and After �East European Quarterly�, 27/7, 1993, s. 523-534. : L 'evolution de l 'humanite, wyd. Henn Berr, Bibliotheque de Synthese Historique, Pary�. Tom J. Vendryes, Le Langage: intmduction Unguistique ukaza� si� w roku 1921; tom H. Verin, La Gloire des ingenieurs - w roku 1993. Je�li Europa jest nimf�, Neapol Jest nimfy okiem b��kitnym; Warszawa -Sercem; cierniami w nodze - Sewastopol, Azof, Odessa, Petersburg, Mittawa Pary� -jej g�ow�, a Londyn - Ko�nierzem Nakrochmalonym, a za� Rzym - Szkaplerzem3. Podczas gdy monografie historyczne maj� coraz w�szy zakres, prace o tematyce og�lnej z jakiego� powodu przyj�y jako norm� proporcje kilkuset stronic druku na stulecie. Na przyk�ad wydana w Cambridge Historia �redniowiecza omawia okres od Konstantyna do Thomasa Morusa i liczy osiem tom�w4. Niemiecki Podr�cznik historii europejskiej obejmuje dwana�cie stuleci - od Karola Wielkiego do greckich pu�kownik�w - i sk�ada si� z siedmiu r�wnie opas�ych ksi�g5. Na og� czasom wsp�czesnym po�wi�ca si� wi�cej uwagi ni� okresom staro�ytno�ci i �redniowiecza. Pisane dla czytelnika angielskiego pionierskie dzie�o, o�miotomowe Okresy w dziejach Europy w wydaniu Rivingtona, wyra�nie wykazuje t� tendencj�; od dziej�w odleg�ych do historii najnowszej przechodzi si�, stosuj�c coraz wi�ksze powi�kszenie - dla okresu 442 lat �redniowiecza (476-918) Charlesa Omana przelicznik wynosi 1, 16 roku na stron�; dla 104 lat Europy w szesnastym stuleciu A. H. Johnsona - 4, 57 stronicy na rok, dla 84 lat Europy wsp�czesnej, 1815-1899 W. Alison Phillipps - 6, 59 stronicy na rok�. Nowsze prace powielaj� ten sam schemat. Wi�kszo�� czytelnik�w najbardziej interesuje si� histori� swojej w�asnej epoki. Ale nie wszyscy historycy maj� ochot� dogadza� ich gustom. Wed�ug jednej z opinii, �sprawy bie��ce mog� si� przemieni� w histori� dopiero po up�ywie po�owy stulecia�, kiedy Ju� b�d� dost�pne dokumenty, a perspektywa przyda jasno�ci umys�om�7. Jest to s�uszny punkt widzenia. Ale wynika z niego, �e ka�dy przegl�d wydarze� historycznych musi si� sko�czy� akurat w tym miejscu, w kt�rym zaczyna si� robi� najciekawszy. Historia wsp�czesna jest podatna na wszelkiego rodzaju naciski polityczne. �aden jednak doros�y i wykszta�cony cz�owiek nie mo�e liczy� na to, �e uda mu si� skutecznie funkcjonowa� bez jakiejkolwiek orientacji w �r�d�ach wsp�czesnych problem�w. Sir Walter Raieigh, kt�ry czterysta lat temu pisa� histori� z pozycji cz�owieka skazanego na �mier�, doskonale rozumia� zwi�zane z tak� postaw� niebezpiecze�stwa: �Je�li kto, pisz�c wsp�czesn� histori�, b�dzie si� trzyma� zbyt blisko Prawdy, depc�c jej po pi�tach, zdarzy� si� mo�e, i� ta niechc�cy wybije mu z�by�8. Bior�c pod uwag� wszystkie trudno�ci, nie nale�y si� dziwi�, �e przedmiot rozwa�a� dotycz�cych �Europy� czy �cywilizacji europejskiej� mo�e przybiera� najr�- 3 Juliusz S�owacki, Podr� do Ziemi �wi�tej z Neapolu, Pie�� I, 85-90, Dzie�a, t. IV, Wroc�aw 1959, s. 10. W angielskim oryginale wiersz przytoczony jest w pi�knym angielskim przek�adzie Normana Daviesa (przyp. t�um. ). 4 The Cambridge Mediaeval History, wyd. J. B. Bury, H. M. Gwatlin i in. , t. 1-8, Cambridge 1936-1939. 5 Handbuch der europaischen Geschichte, wyd. T. Schieder, t. 1-7, Stuttgart 1968-1979. 6 Periods ofEuropean History, wyd. Arthur Hassall, t. 1-9, Londyn 1897-1936. (Charles Oman, Dark Ages, 476-918, 1919; A. H. Johnson, Europ� in the Sixteenth Century, 1897; W. Alison Phillipps, Modern Europ�, 1815-99, 1905). 7 John Bowle, A History of Europ�: A Cultural and Political Survey, Londyn 1979, s. 589. 11 Walter Raieigh, A Historie oftheWorid, w: Works, Londyn 1829. Raieigh przezornie ograniczy� swoj� �Histori� do staro�ytnych Grek�w i Rzymian. -niejsze kszta�ty. Udane pr�by napisania ca�ej historii Europy bez odwo�ywania si� do wielotomowych wyda� i korzystania ze wsp�pracy licznych autor�w by�y dotychczas bardzo nieliczne. Historia Europy H. A. L. Fishera9 czy Wsp�czesna historia Europy Eugene Webera10 nale�� pod tym wzgl�dem do chlubnych wyj�tk�w. Obie te prace s� obszernymi esejami na temat budz�cego w�tpliwo�ci poj�cia �zachodniej cywilizacji� (por. ni�ej). W�r�d szeroko zakrojonych przegl�d�w historycznych najlepsze s� zapewne te, kt�re skupiaj � si� na jednym zagadnieniu - jak Cywilizacja Kennetha Ciarka� , kt�ra ukazuje dzieje Europy przez pryzmat sztuki i malarstwa, czy Post�p w dziejach cz�owieka Jacoba Bronowskiego, kt�ry przedstawia histori� z perspektywy rozwoju nauki i techniki12. Obie prace powsta�y jako swego rodzaju pochodne obszernych program�w telewizyjnych. Jedno z nowszych opracowa� ujmuje temat z materialistycznego punktu widzenia, bior�c za punkt wyj�cia geologi� i zasoby naturalne Ziemi13. Warto�� wielotomowych opracowa� historycznych nie ulega w�tpliwo�ci; z konieczno�ci s� to jednak zawsze prace o charakterze informacyjnym: nie czyta si� ich, ale zagl�da si� do nich jak do s�ownika czy encyklopedii. Ani student historii, ani zwyk�y czytelnik nie b�dzie si� przecie� przedziera� przez dziesi��, dwadzie�cia czy sto dwadzie�cia tom�w og�lnej syntezy dziej�w Europy, zanim wreszcie dotrze do spraw, kt�re go najbardziej interesuj�. Niestety. Format ca�o�ci narzuca ustalone parametry i za�o�enia, kt�re nieuchronnie powracaj� w szczeg�owych pracach dotycz�cych cz�ci sk�adowych. W ostatnich latach pilna potrzeba rewizji dotychczasowego og�lnego formatu historii Europy wzrasta proporcjonalnie do rozwoju mody na bardzo specjalistyczne prace ukazuj�ce zagadnienie w du�ym powi�kszeniu. Kilka wybitnych wyj�tk�w - na przyk�ad Femand Braudel'4 -jedynie potwierdza t� regu��. Ale wielu historyk�w i badaczy historii da�o sobie narzuci� postaw� �coraz wi�cej na coraz w�szy temat�, czasem osi�gaj�c punkt, w kt�rym trac� z oczu szersz� perspektyw�. Tymczasem naukom humanistycznym potrzebne jest zr�nicowanie skali. Historia musi umie� dostrzec obraz podobny do obrazu planet kr���cych w kosmosie, ale musi tak�e umie� wykona� najazd kamer�, aby przyjrze� si� ludziom z poziomu ziemi, wnikn�� im g��boko pod sk�r� i wkopa� si� w grunt pod ich nogami. Historyk potrzebuje narz�dzi, kt�re s� odpowiednikami teleskopu, mikroskopu, oscyloskopu i echosondy. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e w ostatnim okresie badania historyczne wzbogaci�y si� o nowe metody, nowe dyscypliny szczeg�owe i nowe dziedziny. Rozw�j technik komputerowych stworzy� wiele nowych mo�liwo�ci w zakresie bada� statystycznych, kt�re by�y dot�d niedost�pne dla historyka. [RENTES] Badania historyczne zyska�y na warto�ci ' H. A. L. Fisher, A History of Europ�, Londyn 1936. '0 Eugene Weber, A Modern History of Europ�: Men, Cultures and Societies from the Renaissance to the Present, Nowy Jork 1971. � Kenneth Ciark, Civilisation: A Persona! View, Londyn 1969. 12 Jacob Bronowski, The Ascent ofMan, Londyn 1973. 13 Michael Andrews, The Birth of Europ�: Colliding Continents and the Destiny ofNations, Londyn 1991. 14 Femand Pau� Braudel, La Mediterranee et le monde mediterraneen a l'epoque de Philippe II, Pary� 1949. Patrz tak�e William McNei�, The Rise ofthe West: A History ofthe Human Community, Chicago 1963, i Imma-nuel Wallerstein, The Modern Worid System, Nowy Jork 1974. dzi�ki wprowadzeniu nowych technik i koncepcji zapo�yczonych z nauk spo�ecznych i humanistycznych. [ARYCJA] [CEDROS] [CHASSE] [KONDOM] [EPOS] [FIESTA] [GENY] [oo. THARD] [LEONARDO] [LIETUYA] [NOWOGR�D] [PLOVUM] [PROPAGANDA] [KOPER MORSKI] [YENDANGE] Tendencja zapocz�tkowana w 1929 roku przez francusk� szko�� Annales dzi� zyska�a sobie niemal powszechn� aprobat�. [ANNALES] Nowe dziedziny - historia ustnego przekazu, psychiatria historyczna (�psychohistoria�) czy historia rodziny -zdoby�y ju� sobie mocno ustalon� pozycj�. [Z�Y DUCH] [MORES] [D�WI�K] [ZADRUGA] Jednocze�nie za� wiele temat�w odpowiadaj�cych dzisiejszym zainteresowaniom zyska�o nowy historyczny wymiar. Walka z rasizmem, naturalne �rodowisko cz�owieka, p�e�, seks, semityzm, struktura klasowa, pok�j - wszystko to s� tematy, kt�re zajmuj� poczesne miejsce we wsp�czesnych opracowaniach i dyskusjach. Mim