TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA BU�GARII WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPE�NIONE WROC�AW WARSZAWA KRAK�W GDA�SK � ��D� ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1988 Ok�adk�, obwolut� i wyklejke projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny JAN DRAJCZYK Copyright hy Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo. Wroc�aw 1988 Prinled in Poland ISBN 83-04-02466-7 OD AUTORA HISTORIA Bu�garii jest zarysem dziej�w ziemi i narodu bu�garskiego przeznaczonym dla tych wszystkich, kt�rzy interesuj� si� przesz�o�ci� bratniego narodu s�owia�skiego. Autor pragn�� przybli�y� dzieje Bu�garii czytelnikowi polskiemu i zwr�ci� uwag� na te momenty dziejowe, w kt�rych losy Bu�garii splata�y si� z dziejami Polski. Narody polski i bu�garski ��czy�a najpierw wsp�lna walka z najazdem tureckim, a nast�pnie w XIX w. o wyzwolenie narodowe, mimo �e emigracja polska w Turcji wyst�powa�a aktywnie, czasem nawet zbrojnie, przeciwko ruchom antytureckim. widz�c w Turcji rzecznika sprawy polskiej i sojusznika w walce z caratem. Celem autora by�o przekazanie czytelnikowi mo�liwie najpe�niejszego zasobu informacji o �yciu politycznym, spo�ecznym, gospodarczym i kulturalnym Bu�gar�w, gdy� uwa�a� on. �e tylko w ten spos�b mo�na uczyni� zrozumia�ymi dla odbiorcy polskiego dzieje narodu, kt�ry powsta� w wyniku stopienia si� w jedn� ca�o�� kilku element�w etnicznych: trackiego, roma�skiego, s�owia�skiego i protobu�garskiego, i rozwija� si� najpierw w kr�gu kultury bizanty�skiej, a w XIV w. znalaz� si� w obr�bie �wiata orientalnego przesi�kni�tego tradycjami starej kultury arabskiej. Nowo�ytne spo�ecze�stwo zacz�o rozwija� si� w Bu�garii w dobie odrodzenia bu�garskiego od schy�ku XVIII w., a pa�stwo bu�garskie powsta�o dopiero w 1878 r. W pracy tej autor przedstawi� dzieje ziem. na kt�rych rozwija�o si� pa�stwo i spo�ecze�stwo bu�garskie. Ta historyczna Bu�garia by�a znacznie wi�ksza od wsp�czesnej, obejmowa�a Zachodni� Tracj� i Macedoni� Egejsk�, ziemie nale��ce obecnie do Grecji, oraz Macedoni� Wardarsk�, kt�ra tworzy obecnie Ludow� Republik� Macedonii, wchodz�c� w sk�ad Jugos�awii. Odr�bny nar�d macedo�ski powsta� w niej dopiero w XX w. Historia Bu�garii dzieli si� na kilka epok. Autor wyr�ni� najpierw epok� staro�ytn� do przybycia S�owian na prze�omie VI i VII w. i utworzenia przez Protobu�gar�w pa�stwa bu�garskiego (680 r.). Nast�pne okresy dziej�w Bu�garii, doba pierwszego pa�stwa i p�niej, po prawie dwuwiekowej niewoli bizanty�skiej, drugiego pa�stwa bu�garskiego, przedstawione zosta�y szczeg�owo, gdy� w tym czasie ukszta�towa�a si� narodowo�� bu�garska, a pa�stwo i spo�ecze�stwo prze�y�y okres �wietnego rozwoju swej pot�gi politycznej i kultury. �wiadomo�� tej przesz�o�ci pozwoli�a narodowi bu�garskiemu przetrwa� okres prawie 500-letniej niewoli tureckiej (1396�1878). Ostatni okres tej niewoli, od schy�ku XVIII w., nazywamy epoka odrodzenia. Ziemie bu�garskie wkroczy�y w�wczas w dob� rozwoju kapitalistycznego, a patrioci bu�garscy podj�li walk� o j�zyk, o�wiat�, ko�ci� narodowy i w ko�cu o zrzucenie jarzma tureckiego. Lata 1878� 1944 by�y okresem rozwoju spo�ecze�stwa i pa�stwa kapitalistycznego, a zarazem nowych stosunk�w ekonomicznych i ruch�w spo�ecznych, kt�re walczy�y o utworzenie w Bu�garii ludowej republiki. Autor wyk�ad dziej�w Bu�garii doprowadzi� do dnia 9 IX 1944 r. � do powstania ludowego rz�du w Bu�garii i obalenia dyktatury faszystowskiej. Wykaz wa�niejszych wydarze� po tej dacie znajdzie czytelnik na ko�cu ksi��ki. Autor napotyka� powa�ne trudno�ci z oddaniem imion w�asnych i nazw miejscowych bu�garskich w j�zyku polskim. Nazwy te podawane s� zgodnie z zasadami wymowy polskiej: ma�a litera b z daszkiem u g�ry transkrybowana jest w�wczas przez y, a nie a z �ptaszkiem�. We wszystkich innych wypadkach ma�� liter� b z daszkiem transkrybujemy jako a z �ptaszkiem�. Liter� l cyrylica oddajemy przez polskie �. Przytaczaj�c �redniowieczne nazwy miejscowo�ci po�o�onych na po�udnie od Dunaju, pos�ugujemy si� ich nazw� greck� (bizanty�sk�) lub obok nazwy bu�garskiej podajemy jej grecki odpowiednik. Nazwy alba�skie, nowogrec-kie, macedo�skie, rumu�skie i tureckie podajemy zgodnie z ich pisowni� wsp�czesn� lub wed�ug obowi�zuj�cych zasad transkrypcji na alfabet �aci�ski zawartych w opracowanym przez Henryka Batowskiego S�owniku nazw miejscowej Europy �rodkowej i Wschodniej XIX i XX wieku (Warszawa 1964). Imiona w�asne os�b historycznych podajemy wed�ug ich brzmienia bu�garskiego. Jedynie niekt�re imiona prawos�awne i imiona os�b panuj�cych podajemy w brzmieniu polskim. I. ZIEMIE BU�GARSKIE PRZED OSIEDLENIEM SI� S�OWIAN PRADZIEJE BU�GARII CZ�OWIEK pojawi� si� na ziemiach dzisiejszej Bu�garii w ko�cowej dobie starszego paleolitu, zwanej �rodkowym paleolitem, w okresie mustierskim przypadaj�cym w Bu�garii na lata od lOOdnn do 40000 p.n.e. Klimat by� w�wczas w Bu�garii surowy, stepowo-iundrowy, ukszta�towany przez epok� zlodowacenia solawskiego (Riss). Masywy g�rskie Ri�a, Pirin i inne pokryte by�y lodowcami, �y� mamut i nosoro�ec, jaskiniowy nied�wied�, hiena jaskiniowa i jaskiniowy lew. Pierwotny cz�owiek zamieszkiwa� jaskinie i groty skalne w g�rach ba�ka�skich, g��wnie w masywie Starej P�aniny, u�ywa� prymitywnych narz�dzi krzemiennych i zajmowa� si� zbieractwem i �owiectwem. W epoce m�odszego paleolitu (miolitu), w latach 40000 do 12000, przebywali na ziemiach bu�garskich ludzie nale��cy do kultury ory-niackiej. Miejsce Neandertalczyka zaj�� w�wczas Homo sapiens fossilis, przodek p�niejszych ras ludzkich. �lady �ycia ludzkiego odkryto w tym okresie w jaskiniach Baczo Kiro, Peszcz, Dewetaszkata Peczera. Cz�owiek pos�ugiwa� si� ju� w�wczas wi�rami lub drapaczami przy wyrobie narz�dzi krzemiennych, osadza� je w drewnianej lub ko�cianej r�koje�ci, u�ywa� ju� narz�dzi ko�cianych, grot�w, oszczep�w. Lubi� nosi� naszyjniki z muszli lub z�b�w i ko�ci zwierz�cych. Pojawi�y si� pocz�tki sztuki pierwotnej oraz �lady wierze� kultowych i obrz�d�w pogrzebowych. Rze�by tzw. Wener miolitycznych �wiadcz� o kulcie kobiety-matki i tworzeniu si� spo�ecze�stw wsp�lnoty pierwotnej, w kt�rych podstaw� i jedyn� kom�rk� spo�eczn� by�y rody matriarchalne. R�wnocze�nie z kultur� oryniack� i nieco p�niej rozwija�a si� w Bu�garii kultura szelecka, znana z jaski� doliny Iskyru i Osynu � Samuilica II i �owecz. Odkryto dot�d w Bu�garii jedynie s�abe �lady �wiadcz�ce o przebywaniu na jej ziemiach w jaskiniach Morawica i Dewetaszkata w g�rnych poziomach cz�owieka �yj�cego w p�nej fazie m�odszego paleolitu, w okresie kultury �wschodniograweckiej". Cze�� materia��w z otwartego stanowiska Pobiti Kamni pod Warn� i stanowiska S�ynczewo mo�na odnie�� do okresu przej�ciowego mi�dzy paleolitem a neolitem, zwanego epok� mezolitu. W dobie tej klimat w Bu�garii zmieni� si� z surowego na umiarkowany, znika dawna stepowa flora i fauna, ust�puj�c miejsca florze i faunie zbli�onej do wsp�czesnej i dominuj�cej w strefach le�nych. Neolit, m�odsza epoka kamienna, przypada w Bu�garii na lata od 6000 do 2300 p.n.e. Wyr�niamy w tym d�ugim okresie s�abo znany wczesny neolit (6000 � 3500 p.n.e.) wyst�puj�cy na stanowisku w Kre-mikowcach, �rodkowy neolit (3500 � 2600 p.n.e.) i p�ny neolit (2600 � 2300 p.n.e.). Oko�o 2300 r. p.n.e. rozpocz�a si� w Bu�garii epoka eneolitu, charakteryzuj�ca si� jednoczesnym u�ywaniem starych narz�dzi kamiennych i nowych metalowych, wyrabianych z miedzi. Dzieje ziem bu�garskich od �rodkowego neolitu znane nam s� do�� dobrze dzi�ki pochodz�cym z tego okresu licznym stanowiskom archeologicznym, w�r�d kt�rych na czo�o wysuwaj� si� bogate znaleziska w tellach (wzg�rzach mieszkalnych), mi�dzy innymi w pobli�u wsi Karanowo w Nowozagorsku. Lud, kt�ry zamieszkiwa� wzg�rza mieszkalne, �y� na ziemiach bu�garskich od pocz�tku IV tysi�clecia p.n.e. do oko�o 2600 r. p.n.e. i pozostawi� po sobie warstw� kulturow� nazwan� kultur� Karanowo I. Analogiczne kultury archeologiczne odkryte zosta�y na ziemiach serbskich (znaleziska ko�o Star�eva), na Nizinie Pano�skiej (kultura K�r�s) i w p�nocnej Grecji (kultura Sesklo). Ludno��, kt�ra wytworzy�a te kultury archeologiczne, osiedla�a si� na wzg�rzach, tworz�c skupiska mieszkalne, zwane przez archeolog�w osadami typu tell. Ludno�� zamieszkuj�ca najstarsz� osad� odkryt� w Karanowie I zajmowa�a si� ju� rolnictwem, wyrabia�a sierpy z jeleniego rogu i wysokie naczynia gliniane zdobione ornamentami na�laduj�cymi odciski tkanin i bia�ymi, rzadziej czarnymi kreskami tworz�cymi motywy geometryczne. Uprawia�a liczne rodzaje zbo�a, pszenic�, j�czmie� i proso, i me��a je na prymitywnych �arnach. Oko�o 2600 r. p.n.e. nap�yn�y na ziemie ba�ka�skie nowe ludy i rozwin�y si� nowe kultury archeologiczne. Zdradzaj� one bardzo bliskie analogie z kulturami archeologicznymi odkrytymi w Anatolii i dlatego te� wszystkie te pokrewne sobie kultury archeologiczne otrzyma�y miano ba�ka�sko-anatolijskiego zespo�u archeologicznego. Panowa� on na Ba�kanach w okresie p�nego neolitu i w epoce eneolitycznej (2300� 1900 p.n.e.). Ludy, kt�re wytworzy�y t� kultur�, nale�a�y zapewne do pierwszej fali lud�w indoeuropejskich, tzw. Protoindoeuro-pejczyk�w lub Staroeuropejczyk�w. Na ziemiach ba�ka�skich identyfikujemy ich zazwyczaj z Pratrakami. Grecy w dobie antycznej nazywali te ludy Pelazgami. Kultury archeologiczne zaliczane do tzw. zespo�u ba�ka�sko-anatolijskiego wyodr�bnione zosta�y na ziemiach ba�ka�skich w Karanowie w warstwach III�IV i w Vin�y pod Belgradem w warstwach I, II i III. W Azji Mniejszej najbardziej reprezentatywne dla tego zespo�u archeologicznego s� tzw. kultury przedtroja�skie i dwie najstarsze osady troja�skie � Troja I i II. W �wiecie minojskim (krete�skim) okres panowania kultury zespo�u ba�ka�sko-anatolijskiego odpowiada tzw. okresowi starominojskiemu. Ludy ba�ka�skie w tym czasie utrzymywa�y bliskie kontakty ze �wiatem �r�dziemnomorskim i P�wyspem Anatolijskim, o czym �wiadczy u�ywanie na tych rozleg�ych obszarach podobnej ceramiki. Naczynia tych lud�w by�y kszta�tu cylindrycznego lub gruszkowatego, a niekt�re z nich, jak czary z szerok� szyjk� typu �troja�skiego", znane by�y 8 zar�wno w Azji. jak i na ziemiach ba�ka�skich. Naczynia pozbawione by�y r�czki i barwione na czarno grafitem lub na czerwono ochra. Niewielkie osiedla rolnicze nale��ce do tych lud�w wznoszone by�y na nizinach. Ludno�� zamieszkuj�ca \\ dobie panowania tej kultury Kara-nowo (warstwy III i IV) zajmowa�a si� upraw� znanych ju� wcze�niej zb�, hodowl� byd�a, my�listwem i tkactwem. Wyrabia�a siekierki kamienne u�ywane jako bro�. Narz�dzia kamienne s�u�y�y jej prawdopodobnie r�wnie� jako �rodek wymiany � pierwotny pieni�dz. Oko�o 2300 r. p.n.e. pojawi�y si� pierwsze eneolityczne narz�dzia miedziane. Znaleziska �e�skich figurek kultowych �wiadcz� o istnieniu wierze�. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej i pokrywani czerwon� ochr�. Oko�o 1900 r. p.n.e. nap�yn�y na Ba�kany nowe ludy � indoeuro-pejscy Armeni, Frygowie, Grecy, Macedo�czycy, Ilirowie i Dako-Mezo-wie. Przybyli ze step�w nadczarnomorskich i osiedlili si� w centralnej i cz�ciowo zachodniej po�aci P�wyspu Ba�ka�skiego i zmieszali si� z wcze�niej przyby�ymi na Ba�kany Protoindoeuropejczykami � Pra-trakami. Ludy te przyby�y z przypuszczalnej kolebki Indoeuropejczy-k�w � step�w nadczarnomorskich i nadwo��a�skich. Wraz z ich osiedleniem si� zanik�y dawne kultury archeologiczne tzw. zespo�u bu�ka�sko--anatolijskiego. Pojawi�a si� natomiast nowa kultura archeologiczna, charakteryzuj�ca si� naczyniami ozdobionymi czarnymi i czerwonymi ornamentami. Plemiona pos�uguj�ce si� ceramik� tego typu wsp�y�y blisko z ludami pontyjskimi (czarnomorskimi), a kultura ich pokrewna by�a kulturze trypolskiej, rozwijaj�cej si� w�wczas na Ukrainie i w Mo�dawii. Przypuszczamy, �e nosicielami kultury trypolskiej byli czarnomorscy Kimerowie, blisko spokrewnieni z ludami indoeuropejskimi przyby�ymi na Ba�kany. Wraz z przybyciem Indoeuropejczyk�w P�wysep Ba�ka�ski w kroczy� oko�o 1900 r. p.n.e. w epok� wczesnego br�zu. Upowszechni�y si� znane ju� od kilku wiek�w narz�dzia miedziane. Indoeuropejscy przodkowie Trak�w, kt�rzy osiedlili si� w osadzie Karanowo V w ziemi nowo-zagorskiej, budowali wielkie chaty z absyd� w tylnej �cianie, uprawiali rolnictwo pos�uguj�c si� motykami, posiadali bro� miedzian�, cho� u�ywali tak�e or�a kamiennego, hodowali konie, kt�re w�wczas zjawi�y si� na Ba�kanach. W Tracji po�udniowej kultur� tego ludu reprezentuj� stanowiska archeologiczne w miejscowo�ciach Kiri�owo i Michali�, nale��ce do wczesnej epoki br�zu. Przybyli w drugim tysi�cleciu na Ba�kany Indoeuropejczycy zmieniali stale swe siedziby. Armeni i Frygowie w�drowali z zachodniej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego na wsch�d, wch�aniali i mieszali si� z ludno�ci� pratrack� i przesiedlali si� wraz z ni� do Azji. W�wczas to powsta�a p�niejsza Armenia i Wielka Frygia w Azji Mniejszej, a plemiona pratrackie osiedli�y si� w Troadzie. Pozosta�o�ci� po ludno�ci praarme�-skiej by�o prawdopodobnie antyczne ilirskie plemi� Peon�w, osiad�e w centralnej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego w Macedonii Wardarskiej. W tym samym tak�e czasie pierwsze fale lud�w greckich, przodkowie Jon�w, Eol�w i Achaj�w, opu�ci�y Ba�kany i przyby�y do Grecji. W�dr�wki lud�w indoeuropejskich trwa�y dalej i w pe�nej epoce 10 br�zu. Oko�o po�owy drugiego tysi�clecia p.n.e. M�owie wyruszyli znad �rodkowego Dunaju i jego dop�yw�w na po�udnie. W�wczas to osiedlili si� nad g�rnym Wardarem i Moraw� mezyjscy Dardanowie. zmieszani nast�pnie z Ilirami; cz�� ich dotar�a a� nad Hellespont (Dardanele). Inne od�amy M��w osiedli�y si� w�r�d ludno�ci pratrackiej i dotar�y a� do Azji, do p�niejszej Mezji ma�oazjatyckiej. W tym te� czasie Macedo�czycy zaj�li Macedoni�, Ilirowie sw� p�niejsz� ojczyzn�, a Dorowie wkroczyli do Grecji, niszcz�c zamki i miasta okresu kultury myke�skiej. Wed�ug tradycji antycznej wielka w�dr�wka Dor�w, tzw. �powr�t Heraklid�w na Peloponez", mia�a mieisce w 80 lat po zburzeniu Troi, w 1104 r. p.n.e. TRAKOWIE W toku tych w�dr�wek, w drugiej po�owie drugiego tysi�clecia p.n.e.. w epoce br�zu, uksza�towaly si� ludy i plemiona osiad�e na Ba�kanach w dobie antycznej. Ze zmieszania si� elementu etnicznego pratrackiego z praarme�skim, frygijskim i mezyjskim powsta� lud Trak�w zamieszkuj�cy w staro�ytno�ci wschodni� cz�� P�wyspu Ba�ka�skiego, �ud Ilir�w zajmuj�cy jego cz�� zachodni� oraz Macedo�czycy i Epiroci oddzielaj�cy Trak�w i Ilir�w od Grek�w. Najstarsze opisy ziem i lud�w trackich i frygijskich zachowa�y si� w Iliadzie i Odysei Homera. Iliada opisuje wydarzenia, kt�re mia�y mie� miejsce w XI w. p.n.e. Troja�czycy. mieszka�cy Troady, byli najbli�szymi krewnymi Trak�w i Fryg�w. Sojusznikami Troi by�y plemiona trackie Kikon�w, Peon�w i M��w. W X pie�ni Iliady zachowa� si� pi�kny opis rydwanu bojowego �kr�la" trackiego Resa. W Iliadzie i Odysei nie brak te� wzmianek o handlu prowadzonym przez Grek�w z Trakami. Ludy P�wyspu Ba�ka�skiego wkroczy�y w dob� �elaza IX �VI w. p.n.e. Narz�dzia �elazne pojawi�y si� wcze�niej w p�nocno-zachodniej cz�ci p�wyspu, p�niej za�, dopiero w VI w., nad dolnym Dunajem. Bro� �elazna, narz�dzia pracy i ceramika na�ladowa�y kszta�ty wyrob�w z okresu br�zu. Upowszechnienie si� wyrob�w �elaznych zbieg�o si� z wtargni�ciem koczowniczego ira�skiego ludu Scyt�w (VI w. p.n.e.), kt�ry osiedli� si� w Rumunii i nad dolnym Dunajem. W wiekach X �V p.n.e. zasz�o dalsze r�nicowanie si� spo�eczne ludno�ci trackiej. Ludno�� �y�a we wsiach, kt�re by�y ubogo wyposa�one w wyroby metalowe i ozdoby. Wyroby garncarskie, kt�rymi pos�ugiwali si� mieszka�cy osad trackich, by�y bardzo prymitywne. Natomiast twierdze wznoszone w najwy�szych punktach osad by�y obficie wyposa�one w wyroby metalowe i ozdoby ze z�ota i srebra. �wiadczy to o daleko posuni�tym procesie wyodr�bniania si� z dawnych wsp�lnot rodowych arystokracji plemiennej � wojownik�w i wodz�w. Byli oni grzebani w tzw. grobach ksi���cych, co dokumentuj� odkrycia archeologiczne. Na ziemiach trackich w dobie �elaza wytworzy� si� zatem ustr�j okre�lany mianem demokracji wojennej. Rozw�j ziem trackich przy�pieszy�a kolonizacja grecka, kt�ra obj�a wybrze�a trackie Morza Egejskiego i Czarnego. W VII w. p.n.e. zacz�y Stela Anaksandrosa z Apolonii. VI-V w. p.n.e. powstawa� liczne miasta greckie zak�adane przez Jo�czyk�w, Dor�w i Fio��w. Najwi�ksze znaczenie uzyska�y nad Morzem Egejskim miasta: Amfipolis, za�o�one przez Ate�czyk�w nad Strymonem powy�ej uj�cia jego do Morza Egejskiego, Abdera, po�o�ona niedaleko uj�cia rzeki Nestos (Mesta). Maronia (na wsch�d od wsp�czesnego Porto Lagos), linos u uj�cia rzeki Hebros (dzi� Marica), Perint nad Propontyd� (morzem Marmara) i Byzantion nad Bosforem, oba miasta za�o�one przez kolonist�w z Megary. Nad Morzem Czarnym powsta�y w VII � V w. p.n.e. miasta: Apollonia (dzi� Sozopol). Anchial (dzi� Pomorie). Messembria (dzi� Nesebyr), Odessos (dzi� Warna). Dionizopolis (dzi� Ba�czik). Kallatis (dzi� Mangalia), Tomi (dzi� Konstanca) i Istria lub Istros po�o�one na po�udnie od uj�cia Dunaju. Messembrie za�o�yli osadnicy z megaryjskiego Kalchedonu, a Kallatis zosta�a za�o�ona przez osadnik�w z Heraklei Pontyjskiej, kt�ra by�a koloni� Megary, pozosta�e greckie miasta-polis powsta�y w wyniku dzia�alno�ci kolonizacyjnej jo�skiego miasta Miletu. Wraz z rozwojem miast greckich ziemie trackie po�o�one na ich zapleczu zetkn�y si� bezpo�rednio z kultur� greck� i zosta�y wci�gni�te w obr�t towarowy �wiata �r�dziemnomorskiego. Z Tracji Grecy wywozili zbo�e, drewno, smo��, byd�o, niewolnik�w, mi�d. wosk, sk�ry, ryb� solona i suszon�, len, przywozili za� w zamian przedmioty zbytku dla arystokracji plemiennej: bro�. wino, oliw�, s�l i narz�dzia. O prawo prowadzenia handlu z Tracja toczy�y si� walki mi�dzy miastami greckimi. Dopiero w V w. Zwi�zek Morski pod przewodnictwem Aten uzyska� na� faktyczny monopol. Handel ten podupad� w czasach hellenistycznych i rzymskich. Ludy trackie w T tysi�cleciu p.n.e. dzieli�y si� na trzy zasadnicze od�amy: Geto-Dak�w. mieszkaj�cych na obszarze obecnej Rumunii i Dobrud�y Po�udniowej, 'M��w w Mezji na terytorium obecnej Bu�garii p�nocnej mi�dzy Dunajem i pasmem Ba�kan�w (Starej P�aniny) i Trak�w w Tracji antycznej, obejmuj�cej ziemie po�o�one mi�dzy pasmem Ba�kan�w i Morzem Egejskim. W�r�d M��w najsilniejsze by�o plemi� Triball�w zajmuj�ce terytorium Mezji G�rnej, dzisiejsz� Serbi� p�nocn� wraz z dolin� Morawy Po�udniowej i si�gaj�ce a� do Drinu. Wok� Witoszy �y�o trackie plemi� Serd�w, kt�re przekaza�o sw� nazw� miastu Serdica (dzi� Sofia). Na po�udniowy wsch�d od nich �yli w okolicach Osogowa i Kiusten-di�u Dantaleci. Na obszarze �redniej G�ry ba�ka�skiej mieszkali Koj�a�eci, a na po�udnie od nich wok� obecnego P�owdiwu Bessi, wojownicze plemi� nazywane przez Herodota i Tukidydesa Satrami, tj. nosz�cymi miecz. Stolic� tego plemienia by� gr�d Bessapara, po�o�ony na p�nocnych zboczach Rodop�w. Obszerne ziemie rozci�gaj�ce si� od wschodnich Rodop�w a� do wybrze�y Morza Czarnego by�y ojczyzn� Odryz�w, odwiecznych wrog�w plemienia Bess�w. Stolic� Odryz�w by� gr�d Uskudama (obecny Adrianopol). Nad Morzem Egejskim po�o�one by�y osiedla plemienia Sapej�w, a na P�wyspie Gallipolskim plemienia Dolonk�w. Na zach�d od Trak�w �y�y ludy macedo�skie i iliryjskie: Macedo�czycy w obecnej Macedonii greckiej, Peoni nad Wardarem, Dassareci wok� Jezior Ochrydzkiego i Prespa�skiego, Dardani nad g�rnym Wardarem i na Kosowym Polu oraz Albani w p�nocnej Albanii. Dawni Trakowie nazywali swe osady dawa lub dewa, targ (lub br�d rzeczny) zwany by� para, gr�d � bria lub wria, zamek � dizos lub diza. S�owa te zachowa�y si� w nazwach wsp�czesnych wielu miejscowo�ci 13 Tracka srebrna falera po�o�onych na dawnych trackich ziemiach. P�owdiw wzi�� nazw� od nazwy trackiej Pulpu-dewa, Nesebyr od antycznej Messem-bria. Imiona trackie, podobnie jak imiona innych lud�w indoeuropejskich, z�o�one by�y zazwyczaj z dw�ch cz�on�w � por�wnaj imiona Biti-tralis, Muka--poris, Ketri-poris. Dini-kentos. Kerso-bleptes. Ju� najdawniejsi pisarze greccy, opisuj�cy plemiona trackie, dostrzegli w V� IV w. p.n.e. istnienie w�r�d nich wyodr�bnionej warstwy arystokracji plemiennej � rycerstwa trackiego. Na czele mniejszych grup plemiennych stali naczelnicy, zazwyczaj bliscy krewni dynastii kr�lewskich panuj�cych nad g��wnymi plemionami trackimi. Rycerstwo trackie zajmowa�o si� przede wszystkim wojn� i my�listwem, natomiast ludno�� wiejska �y�a z uprawy roli i hodowli. Rodzina tracka by�a patriarchalna, natomiast w�r�d Ilir�w silne by�y prze�ytki ustroju ma-triarchalnego. Rozwini�te by�o rolnictwo. Trakowie uprawiali pszenic�, �yto, j�czmie�, proso, len i konopie. Zbo�e wywo�ono z ziem trackich jeszcze w dobie Cesarstwa Rzymskiego. Rozpowszechniona by�a tak�e uprawa winnej latoro�li. Hodowano owce. kozy, �winie i byd�o rogate. Cietowie �ywili si� mlekiem zmieszanym z krwi�. Ko� uwa�any by� za �wi�te zwierz�. Trakowie ju� za czas�w Homera s�yn�li z ich hodowli. W Iliadzie nazwani zostali �hodowcami koni". Bogactwem ziem trackich by�y obfite kopalnie z�ota, srebra i rudy �elaza. Wierzenia Trak�w przypomina�y religi� staro�ytnych Hellen�w. Du�ym powa�aniem cieszyli si� w�r�d nich kap�ani, b�d�cy zarazem wr�bitami i cz�sto doradcami kr�l�w i wodz�w. G��wnym bogiem by� b�j! winnej latoro�li Sabazios, identyfikowany z greckim Dionizosem. 14 Siedzib� jego by� jeden z niedost�pnych szczyt�w g�rskich w Rodo-pach. Dzia�a�y te� na ziemiach trackich ascetyczne sekty religijne, kt�re nawo�ywa�y do wyrzeczenia si� wina i mi�sa. Du�� rol� odgrywa�a muzyka. Orfeusz by� wed�ug mitologii greckiej pie�niarzem trackim. Do b�stw wyst�puj�cych w panteonie trackim nale�eli: Apollon. Hermes � opiekun hodowli. Bendida � identyfikowana z greck� Artemid�, bogini� my�listwa. Kibela � bogini matka, wcielenie si� przyrody. Zbelsurdos � b�g b�yskawic i piorun�w, i Heros, czyli Je�dziec Tracki, przedstawiany jako rycerz na koniu z w��czni� w r�ku. Getowie jako bog�w czcili Zamolksisa i Gebeleizesa. Pierwsze pa�twa powsta�y w V w. p.n.e. na ziemiach po�udniowo--trackich. kt�re najwcze�niej zetkn�y si� z kultur� �r�dziemnomorsk�. Rozw�j ich op�ni�y podboje kr�la perskiego Dariusza, kt�ry w toku swej wyprawy przeciw Scytom w 512 r. p.n.e. ujarzmi� wschodni� Tracj�. Wp�ywy perskie utrzyma�y si� na ziemiach trackich a� do kl�ski Pers�w w bitwie z Grekami stoczonej pod Platejami w 479 r. Po upadku panowania perskiego w Tracji powsta�o pot�ne pa�two utworzone przez plemi� Odryz�w. Kr�l Odryz�w Teres (oko�o 480�450 r. p.n.e.) podbi� wiele p�nocnych plemion trackich, a syn jego Sytalkes (oko�o 450�424 r. p.n.e.) w wojnach prowadzonych ze Scytami i kr�lem macedo�skim Perdykkasem umocni� i rozszerzy� granice pa�stwa, podbijaj�c Bess�w i inne plemiona g�rskie w Rodopach oraz cz�� kraj�w Peon�w. W dobie rozkwitu pot�gi Odryz�w granice ich si�ga�y od Dunaju do Dardaneli. Kr�l Sytalkes, rozporz�dzaj�cy armi� licz�c� wed�ug przesadnej oceny historyk�w greckich a� 150000 wojownik�w, by� cennym sojusznikiem Aten w dobie wojen peloponeskich. W�adza kr�lewska by�a jednak s�aba, kr�l Odryz�w dzieli� j� ze swymi �wsp�rz�dcami". a tron dziedziczy� nie syn kr�la, lecz najstarszy cz�onek rodu kr�lewskiego. Sytalkes przeprowadzi� szereg reform wewn�trznych, zreorganizowa� system podatk�w pieni�nych i naturalnych, nak�adanych na miasta greckie i plemiona trackie, i rozpocz�� bicie w�asnej monety. Prawo bicia monety posiadali r�wnie� wsp�rz�dcy kr�lewscy. Za rz�d�w nast�pcy Sytalkesa, kr�la Seuthesa, jednolite dot�d pa�stwo rozpad�o si� na wiele ksi�stw, na kt�rych czele stan�li wsp�rz�dcy kr�lewscy nale��cy do arystokracji trackiej. Ze �mierci� Seuthesa w 402 r. p.n.e. zako�czy� si� okres pot�gi pa�stwa Odryz�w. Podbite przez nich plemiona odzyska�y niezale�no��, a w�adza kr�l�w Odryz�w ograniczy�a si� do odryskiego obszaru plemiennego. Podzielone na liczne pa�stewka ziemie trackie uleg�y przewadze Aten. a nast�pnie podbite zosta�y przez kr�la macedo�skiego Filipa II, ojca Aleksandra Wielkiego. �ycie i kultur� silnie w�wczas zhellenizowanych Odryz�w poznali�my ostatnio dok�adniej dzi�ki odkryciu ruin miasta trackiego Seuthopolis, po�o�onego nad rzek� Tonzos, obecnie Tund�a w pobli�u Kazan�yku. Miasto za�o�one by�o wed�ug zasad urbanistycznych opracowanych przez znanego urbanist� architekta Hippodamosa z Miletu. Otoczone by�o murami i posiada�o wydzielony zamek kr�lewski. Mieszka�cy odznaczali si� zamo�no�ci� i rozleg�ymi kontaktami handlowymi. Zar�wno oni, jak i kancelaria w�adcy pos�ugiwali si� pismem i j�zykiem greckim. Panem tego miasta by� kr�l Odryz�w, zale�ny od Filipa II. Seuthes III. Filip II Macedo�ski za�o�y� na miejscu osady trackiej Eumolpii nad rzek� Hebros miasto nazwane od jego imienia Filipopolis. Okoliczni Trakowie nale��cy do plemienia Bess�w przet�umaczyli nazw� grecka na sw�j j�zyk i nazwali miasto Pulpudewa: S�owianie znacznie p�niej utworzyli z tych s��w nazw� P�owdiw. Po �mierci Filipa II Trakowie w 331 �330 r. p.n.e. podnie�li powstanie, st�umione krwawo przez Aleksandra Macedo�skiego. Po jego �mierci opanowa� Tracj� jeden z jego diadoch�w, w�dz macedo�ski Lizymach, jednak w toku nowego wielkiego powstania miasta greckie na wybrze�u i plemiona trackie zrzuci�y zwierzchno�� macedo�sk�. W Tracji powsta�y zn�w niezale�ne pa�stwa plemienne. Wyzwoleni spod panowania macedo�skiego, zetkn�li si� z nowym, gro�niejszym jeszcze wrogiem � Celtami. Najechali oni Tracj� i dotarli a� do Azji Mniejszej i Grecji, gdzie z�upili Delfy. W po�udniowo--wschodniej Tracji Celtowie utworzyli v\lasne pa�stwo, zwane od stolicy pa�stwem Tylis. Miasto Tylis le�a�o zapewne niedaleko obecnej wsi Tu�owo na wsch�d od Kazan�yku. Historia pa�stwa Tylis jest kr�tka. Oko�o 220 r. p.n.e. upad�o obalone przez powstanie ludu Bess�w i Odryz�w. Celtycki element etniczny przetrwa� jedynie w Mezji G�rnej. w kt�rej w wyniku przemieszczania si� trackich Triball�w z celtyckimi naje�d�cami powsta�o nowe plemi� Skordysk�w. Po upadku celtyckiego pa�stwa Tylis ziemie trackie dosta�y si� zn�w pod przemo�ne wp�ywy s�siedniego hellenistycznego kr�lestwa Macedonii. Kr�l Odryz�w Kotys II by� sojusznikiem ostatniego kr�la macedo�skiego Perseusza, pokonanego w 168 r. p.n.e. przez armi� rzymsk� Lucjusza Emiliusza Paullusa w bitwie pod Pydn�. W 148 r. p.n.e. Rzym utworzy� now� prowincj� Macedoni�. ZIEMIE TRACKIE POD PANOWANIEM RZYMIAN Prokonsulowie rzymskiej Macedonii prowadzili ze zmiennym szcz�ciem nie ko�cz�ce si� wojny z dwoma najpot�niejszymi ludami trackimi � Bessami i Odryzami, wykorzystuj�c r�wnie� zatargi istniej�ce mi�dzy tymi plemionami zabiegaj�cymi o zdobycie hegemonii w Tracji. Dopiero w 73 r. p.n.e. Marek Lukullus zwyci�y� oba plemiona i narzuci� im zwierzchno�� Rzymu. Rzym zetkn�� si� w�wczas z nowym gro�nym przeciwnikiem � kr�lem Get�w (Dak�w) Burebist�, kt�ry stan�� oko�o 60 r. p.n.e. na czele rozleg�ego pa�stwa, obejmuj�cego ziemie od Cisy do Dniestru i od Karpat do pasma Ba�kan�w. Miasta greckie w Dobrud�y dzi�ki pomocy udzielonej im przez Burebist� zrzuci�y oko�o 58� 48 r. p.n.e. panowanie Rzymu i uzna�y zwierzchni� w�adz� Burebisty. Pa�stwo Gel�w okaza�o si� jednak tworem nietrwa�ym i rozpad�o si� po �mierci Burebisty w 44 r. p.n.e. U schy�ku I w. p.n.e. Rzymianie utworzyli w Tracji obszerne pa�stwo, na kt�rego czele postawili swego wasala, kr�la Odryz�w 16 emetalka. W 15 r. n.e. przy��czyli do imperium rzymskiego ziemie naddunajskie i utworzyli prowincj� rzymsk� Mezj�, podzielon� u schy�ku 1 w. n.e. na dwie prowincje: Mezj� G�rn� (Moesia Superior) i Mezj� Doln� (Moesia Inferior). Panowanie rzymskie w Tracji by�o jednak nadal nietrwa�e. Wasal rzymski Remetalk i jego nast�pcy jedynie dzi�ki interwencji wojsk rzymskich stacjonuj�cych w Mezji mogli upora� si� z plemionami trackimi, kt�re podejmowa�y trzykrotnie wielkie powstania przeciwko Rzymowi: w 6, 21 i 26 r. n.e. W 46 r. n.e. cesarz rzymski Klaudiusz przy��czy� kr�lestwo trackie do cesarstwa, tworz�c na jego ziemiach now� prowincj� rzymsk� Tracj�. Na ziemiach trackich zapanowa� pok�j rzymski. Strzeg�y go legiony rzymskie, rozlokowane wzd�u� granicy w obu Mezjach i stacjonuj�ce w obozach wojennych nad Dunajem. Rzymianie pokryli Tracj� sieci� dr�g, kt�re u�ytkowane by�y jeszcze w �redniowieczu. Najwa�niejsz� z nich by�a wielka droga wojenna id�ca znad Dunaju przez Naissus (dzi� Nisz), Serdik�, Filipopolis i Adrianopolis do Bizancjum. Przy drogach w r�wnych odst�pach rozlokowane by�y stacje rzymskie, zwane mansiones, i miejsca wymiany koni, zwane mutationes. Rzymscy zdobywcy nie naruszali w niczym dawnych urz�dze� �ycia publicznego, religii i obyczaj�w i nie narzucali si�� swego j�zyka podbitej ludno�ci. Miasta greckie na wybrze�u i plemiona trackie zachowa�y swoj� autonomi�. Dawne plemienne okr�gi terytorialne, zwane strategiami lub w j�zyku �aci�skim dekuriami, pozosta�y pod w�adz� trackiej arystokracji, kontrolowanej jedynie przez prepozyta � przedstawiciela w�adz rzymskich. Stopniowo jednak w I i II w. n.e. strategie plemienne przekszta�ci�y si� w obdarzone samorz�dem okr�gi miejskie, zwane civitates. Miasta rzymskie najwcze�niej powsta�y na obszarach po�o�onych w pobli�u dr�g wojskowych. Otrzyma�y one przewa�nie ustr�j municypalny; mieszka�cy posiadali niepe�ne obywatelstwo rzymskie. Na czele civitas rzymskiej stali obieralni urz�dnicy miejscy odpowiedzialni przed zgromadzeniem obywateli danego miasta. Szczeg�lnie du�o nowych miast zawdzi�cza�o swe powstanie dzia�alno�ci cesarzy Trajana i Hadriana. Od schy�ku I w. n.e. zacz�y tworzy� si�, g��wnie wzd�u� granicy dunaj-skiej, nowe miasta, zak�adane przez weteran�w rzymskich i nap�ywow� ludno�� kupieck� i rzemie�lnicz�. Do o�rodk�w, kt�re rozwin�y si� z osad weteran�w rzymskich, nale�a�y miasta nad Dunajem: Ratiaria (w pobli�u wsi Arczer na p�d. zach. od Widynia), Oescus (niedaleko wsi Gigen u uj�cia Iskyru do Dunaju), Durostorum (dzi� Sylistria). Troesmis (nad dolnym Dunajem w p�n. Dobrud�y). W Tracji Rzymianie za�o�yli w I w. n.e. tylko dwie kolonie: Deultum (Debe�tos) nad Morzem Czarnym i Apri nad Propontyd�. Do g��wnych rzymskich miast Mezji G�rnej nale�a�o Singidunum (dzi� Belgrad), Yiminacium (u uj�cia Morawy Po�udniowej do Dunaju), Naissus i Scupi (dzi� Skopje). W Mezji Dolnej g��wnymi miastami by�y: Oescus, Novae (w pobli�u Swisztowa), Nicopolis ad Istrum (pod wsi� Nikiup niedaleko Tyrnowa), Durostorum. Troesmis, Marcianopolis (w pobli�u wsi Dewnia niedaleko Warny) i wreszcie stare nadmorskie 17 P�yta nagrobna z wizerunkiem Je�d�ca Trackiego, II�III w. n.e. miasta greckie Tomi i Odessus. Do g��wnych miast prowincji Tracji nale�a�y Serdica, Filipopolis � rzymskie Trimontium i Adrianopolis. W miastach du�e znaczenie mia�o niewolnictwo. Praca niewolnicza stosowana by�a w warsztatach rzemie�lniczych i wielkich warsztatach produkcyjnych oraz cz�ciowo w maj�tkach ziemskich nale��cych do najbogatszych obywateli miast trackich. Rozw�j miast zwi�zany by� z post�puj�c� ruin� ch�opstwa trackiego, kt�re traci�o ziemie nale��ce do wsp�lnot wiejskich na rzecz miast i kolonist�w rzymskich i wchodzi�o w zale�no�� od latyfundyst�w � w�a�cicieli rozwijaj�cych si� w I� III w. n.e. wielkich maj�tk�w ziemskich. Na prze�omie I i II w. n.e. Cesarstwo Rzymskie znajdowa�o si� u szczytu pot�gi i prowadzi�o nadal wojny zdobywcze, tym ra�eni / pa�stwem utworzonym przez tracki lud Dak�w na ziemiach dzisiejszej Ktimtinii. Od drugiej po�owy I w. n.e. cz�ste najazdy wojowniczych Dnkow stanowi�y sUilc zagro�enie dla Mezji. Wreszcie w 106 r. n.e. cesarz Trajan podbi� ostatecznie Dak�w i utworzy� w zdobytym kraju now� prowincj� Dacj�. Dopiero w po�owie II w. za Antonin�w Rzym zacz�� powoli s�abn��, a jednocze�nie zwi�kszy� si� nacisk p�nocnych lud�w barbarzy�skich na granice cesarstwa. Barbarzy�cy naje�d�aj�cy pa�stwo rzymskie wspomagani byli przez zrujnowanych ch�op�w, ubog� ludno�� miejsk� i zbieg�ych niewolnik�w zamieszkuj�cych prowincje rzymskie. W cesarstwie narasta� kryzys wewn�trzny, pocz�tkowo tylko gospodarczy, wkr�tce tak�e spo�eczny, kt�ry znalaz� sw�j wyraz w III� IV w. n.e. w ostrych walkach religijnych i buntach ludno�ci. Rozwija� si� zacz�y w�wczas na Ba�kanach nowe pr�dy religijne, id�ce ze wschodu chrze�cija�stwo i kulty Mitry i Izydy. Ju� w 170 r. n.e. wybuch�o w Mezji powstanie ludno�ci, po��czone z najazdem barbarzy�skich Kostobok�w. W pierwszej po�owie III w. rozpocz�y si� najazdy Got�w na obie Mezje i Tracj�. W bitwie stoczonej z Gotami pod Abrittos w 251 r. poleg� cesarz Decjusz. Got�w pokona� dopiero cesarz Klaudiusz II (268�270 r.) pod Niszem. Oko�o 271 r. cesarz Aurelian wycofa� rzymskie oddzia�y z Dacji i odt�d Dunaj zosta� ponownie granic� p�nocn� cesarstwa. Kolonist�w rzymskich, kt�rzy opu�cili Dacj�, osiedli� Aurelian w ziemi po�o�onej na styku dw�ch dawnych prowincji, Mezji G�rnej i Dolnej, i utworzy� tam now� prowincj�, zwan� dla odr�nienia od starej � Dacj� Aurelia�sk�. Si�ga�a ona na po�udnie do Niszu i Serdiki. Reformy ustrojowe cesarzy Dioklecjana (285�305) i Konstantyna Wielkiego (306�337) wprowadzi�y zupe�nie nowy podzia� administracyjny. Ca�y P�wysep Ba�ka�ski podzielony zosta� przez Dioklecjana na dwa wielkie okr�gi, tzw. dioeceses: Tracj� we wschodniej cz�ci p�wyspu i Mezj� lub Iliryk w zachodniej cz�ci p�wyspu. Diecezja Tracji podzielona zosta�a na sze�� mniejszych prowincji: 1. Dolna Mezja, 2. Scytia, p�niej zwana Scyti� Mniejsz�, obecna Dobrudza ze stolic� Tomis, 3. Tracja ze stolic� w Filipopolis, 4. Haemimontus ze stolic� w Adrianopolis, 5. Rhodopa, 6. Europa obejmuj�ca p�nocne wybrze�a Propontydy wraz z P�wyspem Gallipoli i Bosforem. W 330 r. cesarz Konstantyn Wielki przeni�s� stolic� cesarstwa z Rzymu do Bizancjum, kt�re nazwa� Konstantynopolem. W 395 r. cesarz Teodozjusz Wielki podzieli� na �o�u �mierci swe pa�stwo mi�dzy syn�w, tworz�c Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizanty�skie) i Zachod-niorzymskie. Diecezje Iliryku, utworzonej przez Konstantyna Wielkiego Dacji i Tracji, znalaz�y si� w granicach Cesarstwa Wschodniego. Diecezja Tracji jako bezpo�rednie zaplecze nowej stolicy Konstantynopola sta�a si� jedn� z g��wnych prowincji nowego Cesarstwa Bizanty�skiego. Ziemie Tracji zajmowa�y w IV i V w. wielkie latyfundia nale��ce do arystokracji osiad�ej w wielkich centrach miejskich. G��wn� si�� robocz� w latyfundiach trackich byli od III�IV w. ju� nie niewolnicy, lecz ludno�� miejscowa tracka, zmuszona do podj�cia pracy na cudzej ziemi w charakterze p�wolnych kolon�w, to jest ch�op�w uprawiaj�cych ziemi� latyfundysty za cz�� plon�w. Obok kolon�w pochodzenia miejscowego w latyfundiach po�o�onych w Tracji pracowali tak�e nie- 19 wolnicy barbarzy�scy, g��wnie je�cy lub uchod�cy germa�scy. By�y to nieraz ca�e plemiona barbarzy�skie, chroni�ce si� w granice cesarstwa i zepchni�te nast�pnie do roli rzymskich kolon�w. Dekrety cesarskie przytwierdza�y ich stopniowo do ziemi i pozbawia�y swobody ruch�w. GOTOWIE I HUNOWIE NA ZIEMIACH BA�KA�SKICH W latach siedemdziesi�tych IV w. Wizygoci (Goci zachodni), naciskani przez barbarzy�skich Hun�w, poprosili cesarza Walensa o prawo osiedlenia si� na rzymskim terytorium w Scytii Mniejszej. Cesarz udzieli� im pozwolenia i Wizygoci przekroczyli graniczny Dunaj. Gwa�ty i nadu�ycia urz�dnik�w rzymskich, kt�rzy z polecenia cesarza mieli przydzieli� im nowe ziemie, wywo�a�y bunt przybysz�w wspomaganych przez ludno�� miejscow�. W 378 r. Wizygoci pokonali w krwawej bitwie pod Adrianopolem armi� cesarza Walensa, kt�ry zgin�� na polu walki. Zwyci�y� ich dopiero cesarz Teodozjusz Wielki, ostatni w�adca rz�dz�cy ca�ym Cesarstwem Rzymskim. Nie usta�y jednak najazdy lud�w barbarzy�skich. Pojawi� si� nowy wr�g � Hunowie. W 442 i 447 r. spustoszyli oni P�wysep Ba�ka�ski i zniszczyli niemal wszystkie wielkie miasta rzymskie po�o�one na po�udnie od Dunaju. Po �mierci Attyli w 453 r. pa�stwo Hun�w rozpad�o si�, a wielu wodz�w hu�skich osiedli�o si� w granicach Cesarstwa Wschodniorzymskiego w charakterze federat�w (sojusznik�w) cesarstwa, zobowi�zanych do s�u�by wojskowej w armii rzymskiej w oddzia�ach pomocniczych. Po Hunach przybyli na Ba�kany Ostrogoci (Goci wschodni), podbici uprzednio przez Attyl�. Utworzyli oni w Mezji mi�dzy Ba�kanami (Star� P�anin�) i Dunajem silne pa�stwo barbarzy�skie ze stolic� w Novae nad Dunajem. Na czele jego sta� m�ody kr�l Teodoryk z rodu Amal�w. W 489 r. Teodoryk poprowadzi� Ostrogot�w na podb�j Italii, a na ich miejsce nap�yn�y do Panonii i Dacji, nad �rodkowy Dunaj, nowe ludy barbarzy�skie, germa�scy Longobardowie i Gepidzi. Nale�eli oni do ostatniej fali lud�w germa�skich atakuj�cych granice Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz�� si� nowy okres wielkiej w�dr�wki lud�w, migracje lud�w s�owia�skich, awarskich i bu�garskich, atakuj�cych w VI i VII w. granice Cesarstwa Rzymskiego. CHRYSTIANIZACJA. ROMANIZACJA I HELLENIZACJA TRACJI I MEZJI Ludy barbarzy�skie nap�ywaj�ce od p�nocy zasta�y P�wysep Ba�ka�ski w ca�o�ci ju� schrystianizowany i w wi�kszo�ci zromanizowany. Chrze�cija�stwo przenika�o na ziemie trackie poprzez p�nocne wybrze�a Morza Egejskiego i miasta czarnomorskie ju� od I w. n.e. Rozw�j jego by� jednak do�� powolny, gdy� dopiero na prze�omie III i IV w. wierzenia chrze�cija�skie obj�y szersze warstwy ludno�ci miejskiej i wiejskiej. Za czas�w Dioklecjana masowe prze�ladowania chrze�cijan rozszerzy�y si� tak�e na chrze�cijan mezyjskich i trackich. W Durostorum 20 Bazylika �w. Zofii w Sofii, VI w. zgin�� w�wczas p�niejszy patron tego miasta, czczony jako m�czennik, �wi�ty Dazjusz. W. IV w. chrze�cija�stwo utraci�o ju� zupe�nie sw�j charakter ruchu rewolucyjnego, wyst�puj�cego przeciw istniej�cym stosunkom spo�ecznym, i przekszta�ci�o si� w religi� pa�stwow�. Na Ba�kanach powsta�a g�sta sie� gmin chrze�cija�skich, na kt�rych czele stali biskupi, utworzone zosta�y metropolie ko�cielne. Wraz z rozpowszechnieniem si� religii chrze�cija�skiej wzmog�y si� procesy romanizacji i hellenizacji ziem trackich. Jednak dialekty trackie i iliryjskie �ywe by�y jeszcze w VI i VII w. w dobie osiedlania si� S�owian na p�wyspie. J�zyk najliczniejszego ludu trackiego, plemienia Bess�w, u�ywany by� w VI w. jako j�zyk liturgiczny w niekt�rych klasztorach trackich. Cesarz Leon I (panuj�cy w V w.) by� z pochodzenia Bessem. Dalekimi potomkami Ilir�w i Trak�w, trzymaj�cych si� swych narzeczy plemiennych gardz�cych �acin� lub grek�, s� dzisiejsi Alba�-czycy, wyparci przez S�owian w dzikie G�ry Dynarskie, zajmuj�ce prawie ca�y obszar Albanii. Olbrzymia wi�kszo�� ludno�ci ba�ka�skiej przyj�a w ci�gu paru wiek�w j�zyk zdobywc�w � dialekty roma�skie, wywodz�ce si� z �aciny, lub uleg�a hellenizacji. Granica mi�dzy stref� m�wi�c� po �acinie a obszarem panowania j�zyka greckiego bieg�a w p�nej staro�ytno�ci od uj�cia rzeki Drin do Adriatyku, poprzez p�nocn� Albani� i Macedoni�, mi�dzy �aci�skim Scupi i greck� Stobi, zostawia�a po stronie p�nocnej �aci�skiej Naissus, a po stronie po�udniowej greckiej Serdik�, dochodzi�a do linii g�r Haemus (Stara P�anina) i nast�pnie do Morza Czarnego w okolicy Odessos. Ludno�� m�wi�c� j�zykami roma�skimi 21 naje�d�cy germa�scy, a nast�pnie s�owia�scy nazywali W�achami, S�owianie Wschodni nadali im nazw� Wo�och�w. Powoli te� w VI�VII w. ulega�y zapomnieniu stare nazwy plemienne lud�w trackich i iliryjskich. Nazwy te u�ywane by�y w �redniowieczu jedynie przez erudyt�w bizanty�skich, kt�rzy w swych kronikach nadawali wsp�czesnym sobie ludom s�owia�skim i tureckim antyczne nazwy plemienne. II. WIELKIE W�DR�WKI S�OWIA�SKO-BU�GARSKIE. POWSTANIE PIERWSZEGO PA�STWA BU�GARSKIEGO PRAOJCZYZNA S�OWIAN S�OWIANIE, podobnie jak Ilirowie i Tra-kowie, nale�eli do lud�w indoeuropejskich. Praojczyzn� Indoeuropej-czyk�w � jak wspominali�my � by�y prawdopodobnie tereny stepowe w Azji �rodkowej i Europie Wschodniej. Teza ta, jakkolwiek dominuj�ca w nauce, nie jest uznawana powszechnie, gdy� wielu uczonych nale�y do zwolennik�w koncepcji autochtonizmu Indoeuropejczyk�w w Europie P�nocnej i Zachodniej i S�owian w ich kolebce pras�owia�skiej, kt�ra obejmowa� mia�a ziemie od dorzecza Dniepru i Pry-peci na wschodzie do dorzecza Odry na zachodzie. Uczeni ci uwa�aj�, �e tw�rcami kultury �u�yckiej, rozwijaj�cej si� oko�o 1200 r. p.n.e. na ziemiach polskich, byli Pras�owianie. W�r�d zwolennik�w tezy o azjatyckiej b�d� te� wschodnioeuropejskiej kolebce Pras�owian nie ma r�wnie� zgodno�ci pogl�d�w w zasadniczej kwestii okre�lenia czasu i dr�g przybycia S�owian do ich nadwi�la�skiej ojczyzny. Najwi�cej wzgl�d�w przemawia za tez� twierdz�c�, �e S�owianie nie nale�eli nad Wis�� do pierwszej fali osiad�ych tam lud�w indoeuropejskich. Podobnie jak Ilir�w i Trak�w na Ba�kanach wyprzedzili r�wnie� S�owian w pochodzie nad Wis�� tzw. Staroeuropejczycy � Prawenedzi. Ci pierwsi Indoeuropejczycy na ziemiach polskich byli prawdopodobnie tw�rcami kultury ceramiki zdobionej odciskami sznura oraz kamiennych topork�w bojowych. Kultura ta rozwin�a si� w Europie na prze�omie III i II tysi�clecia p.n.e. W drugim okresie br�zu, oko�o 1500�1300 r. p.n.e., kultura ceramiki sznurowej zosta�a wyparta przez kultur� trzcinieck�, kt�r� z kolei oko�o 1200 r. p.n.e. zast�pi�a kultura �u�ycka. Najwcze�niej w�wczas te� w dobie panowania tych dw�ch kultur zacz�li nap�ywa� na ziemie polskie przodkowie S�owian, Ba�t�w i Germanowi miesza� si� z wch�anianymi przez siebie ludami staroeuropej-skimi � prawenedzkimi. Po nich te� prawdopodobnie odziedziczyli S�owianie nazw� Wened�w, nadawan� im p�niej przez German�w i Rzymian. S�owianie asymilowa�i stary substrat etniczny ziem przez siebie zdobytych. Siedziby ich si�ga�y w staro�ytno�ci na zach�d do Odry, na wsch�d do Prypeci i Dniepru. By� mo�e, do S�owian nale�a�y znane Herodotowi ludy Neuron�w i Budyn�w zamieszkuj�ce w VI w. p.n.e. ziemie po�o�one w dorzeczu �rodkowego Dniepru, p�niejsze po�udniowe 23 Polesie lub mo�e Wo�y�. Do�� p�no, gdy� dopiero u schy�ku staro�ytno�ci, rozpocz�y si� w�r�d S�owian ruchy migracyjne. Zapewne ju� w II� III w. n.e. podzielili si� na S�owian Zachodnich i Wschodnich. Zachodni S�owianie parli na zach�d i po�udniowy zach�d, zajmuj�c po ludach germa�skich dorzecze �aby i przenikaj�c przez Bram� Morawsk� i prze��cze karpackie do Moraw i zachodniej S�owacji. ANTOWIE I SKLAWINOWIE Bardziej aktywni byli S�owianie Wschodni. Zasiedlili oni zwart� mas� dorzecza Dniepru i Dniestru. Wyst�powali na tych ziemiach pod nazw� Ant�w. W IV w. utworzyli pa�stwo, na kt�rego czele sta� Boz, a w 376 r. podbici zostali przez kr�la Ostrogot�w Winitara. Inne plemiona wschodnios�owia�skie osiedla�y si� na obszarze Dacji prawdopodobnie ju� od momentu opuszczenia jej przez legiony i kolonist�w rzymskich w 271 r. Na prze�omie V i VI w. S�owianie daccy, zwani przez historyk�w bizanty�skich Sklawinami, osiedleni ju� byli zwart� mas� na terytorium dawnej DacjT, w dzisiejszej Rumunii, na p�noc od granicy bizanty�skiej na Dunaju. Z Dacji S�owianie przesiedlali si�, posuwaj�c si� wzd�u� Dunaju, na teren Panonii opanowanej w VI w. przez germa�skich Gepid�w i Longobard�w. Na obszarze tym pr�d migracyjny wschodni styka� si� z osadnictwem zachodnio-s�owia�skim, posuwaj�cym si� na po�udnie poprzez Morawy i S�owacj�. W pocz�tkach VI w. plemiona s�owia�skie naje�d�a�y granice cesarstwa wsp�lnie z ludami tureckimi. Kronikarze bizanty�scy nazywaj� te napady organizowane przez zwi�zki plemion nale��cych do r�nych lud�w najazdami Get�w. Getami, a tak�e Scytami kronikarze bizanty�scy nazywali cz�sto r�wnie� S�owian. O pierwszym samodzielnym naje�dzie Ant�w na cesarstwo donosz� kroniki opisuj�ce panowanie cesarza Justyna I (518�527). Najazdy Sklawin�w i Ant�w powtarza�y si� wielokrotnie za panowania cesarza Justyniana I (527� 565). Niekiedy S�owianie organizowali najazdy wsp�lnie z tureckimi Bu�garami. W latach 549� 550 Sklawinowie spustoszyli ca�y niemal P�wysep Ba�ka�ski, nie opu�cili granic Bizancjum nawet zim� 550� 551 r., a w 551 r. rozbili armi� bizanty�sk� pod Adrianopolem. W 558 r. najechali ponownie Bizancjum. W tym czasie pierwsze wi�ksze grupy Sklawin�w zacz�y ju� na sta�e osiedla� si� w charakterze sojusznik�w Bizancjum na spustoszonych przez siebie ziemiach ba�ka�skich. Du�a liczba Sklawin�w i Ant�w podj�a s�u�b� w armii i flocie bizanty�skiej, zdobywaj�c nieraz wysokie stopnie oficerskie. Wkr�tce po tych najazdach S�owianie przestali odgrywa� przez czas jaki� samodzieln� rol� polityczn� na Ba�kanach. Zostali w wi�kszo�ci podporz�dkowani przez nowo powsta�e pot�ne pa�stwo Awar�w, kt�re wyst�pi�o w drugiej po�owie VI w. jako si�a polityczna organizuj�ca S�owian przeciwko Bizancjum. 24 Ruiny twierdzy wczesnobizanty�skiej w Tracji, VI w., obecnie Hisar PA�STWO AWARSKIE Turecki lud Awar�w wyruszy� w po�owie VI w. ze swych siedzib w zachodnim Turkiestanie do Kotliny Pano�skiej. W drodze do nowych siedzib Awarowie podbili i wch�on�li wiele hu�skich i bu�garskich plemion, rozbili zwi�zek plemion antyjskich, podporz�dkowali sobie Sklawin�w dackich i osiedlili si� nad dolnym Dunajem. Dzi�ki po��czeniu si� z plemionami hu�sko-bu�garskimi liczebno�� armii awarskiej wzros�a z 20 000 do 50 000 wojownik�w. W 562 i oko�o 565 r. Awarowie najechali ziemie Frank�w. W 567 r. zawarli sojusz z Longobardami przeciwko Gepidom, przy pomocy Bizancjum podbili pa�stwo gepidzkie i niemal zupe�nie wyniszczyli jego germa�sk� ludno��. Awarowie przesiedlili si� w�wczas na dawne terytorium gepidzkie, na Nizin� Pano�sk� na wsch�d od Dunaju. Gdy w 568 r. Longobardowie opu�cili Panoni� i udali si� do Italii, Awarowie zaj�li r�wnie� Panoni� na zach�d od Dunaju. Oko�o 574 r. Awarowie wspomagani przez zale�nych od nich S�owian zdobyli cz�� ziem po�o�onych nad doln� Saw� i �rodkowym Dunajem wok� bizanty�skiej twierdzy Sirmium. Panowanie awarskie nad S�owianami nie by�o jednak trwa�e. Skla-winowie daccy, kt�rym przewodzi� w�wczas w�dz s�owia�ski Dobr�ta (Dauritas), wykorzystali przesiedlenie si� Awar�w znad dolnego Dunaju do Panonii i odm�wili p�acenia daniny kaganowi awarskiemu Bajanowi. Na rozkaz Dobr�ty pos�owie kagana domagaj�cy si� daniny zostali zamordowani. Oko�o 578 r. wojownicy s�owia�scy, wed�ug przesadnej 25 oceny kronik greckich w liczbie 100000, opu�cili ziemie na lewym brzegu Dunaju i spustoszyli ziemie bizanty�skie wdzieraj�c si� a� do Grecji. Cesarz Tyberiusz zwr�ci� si� w�wczas do A war�w z propozycj� zawarcia sojuszu przeciw S�owianom. Kagan Bajan przyj�� propozycj� i mszcz�c si� za �mier� swoich pos��w najecha� z pomoc� Bizancjum ziemie Sklawin�w dackich. Mimo niszcz�cego najazdu nie uda�o si� jednak Awarom uzale�ni� od siebie na stale plemion s�owia�skich w Dacji. Jedynie S�owianie w Panonii zmuszeni zostali do uznania w�adzy zwierzchniej kagana, p�acenia danin Awarom i dostarczania im na wyprawy wojsk posi�kowych z�o�onych z piechoty. Piechota s�owia�ska wsp�dzia�a�a w czasie wypraw z konnic� awarsk�, w kt�rej s�u�yli koczownicy � pasterze b�d�cy �wietnymi je�d�cami. OSIEDLENIE SI� S�OWIAN NA BA�KANACH W 582 r. Awarowie zdobyli Sirmium, g��wn� twierdz� bizanty�sk� broni�c� p�nocnej granicy cesarstwa. W 584 r. upad�y dalsze twierdze: Yiminacium, Augusta i Singidunum. Dzi�ki temu S�owianie pod przewodem Awar�w zasiedlili w latach 579� 583 niemal ca�� zachodni� cz�� P�wyspu Ba�ka�skiego. W 584 i 586 r. wsp�lnie z Awarami dwukrotnie oblegali Tessalonik�. W tym samym czasie niezale�ni dot�d od Awar�w S�owianie daccy zawarli z kaganem sojusz" i osiedlili si� w p�niejszej Bu�garii. Dopiero po kilku latach, po zako�czeniu wojny persko-bizanty�skiej, cesarz Maurycjusz zorganizowa� w 591 r. kontrofensyw� przeciw post�pom awarsko-s�owia�skim i pr�bowa� uwolni� spod okupacji barbarzy�skiej ca�y P�wysep Ba�ka�ski. Sojusznikami Bizancjum w walkach z Awarami i S�owianami dackimi byli germa�scy Longobardowie z p�nocnych W�och i s�owia�scy Antowie znad Dniepru i Dniestru. Po jedenastoletnich walkach prowadzonych ze zmiennym szcz�ciem i przerywanych uk�adami cesarz Maurycjusz odzyska� stracone ziemie i przywr�ci� dawn� granic� na Dunaju. Armia bizanty�ska w 602 r. przekroczy�a lini� Dunaju i przenios�a dzia�ania wojenne do siedzib S�owian dackich. Gdy jednak wojowniczy cesarz za��da�, aby �o�nierze sp�dzili ca�� zim� w barbarzy�skiej Dacji, wojsko podnios�o bunt, zrzuci�o z tronu cesarza i pomaszerowa�o na Konstantynopol, aby osadzi� na tronie przy w�dce buntu, setnika (centuriona) Fokasa. Wkr�tce potem zosta�a wznowiona wojna z Persami, kt�ra na d�ugo zaj�a wszystkie si�y Bizancjum. Poprzez ogo�ocon� z wojska granic� dunajska wla�y si� na Ba�kany, ju� za panowania nast�pcy Fokasa. cesarza Herakliusza, wielkie masy S�owian, kt�re wsp�lnie z Awarami w latach 610 � 617 spustoszy�y i zdoby�y prawie ca�y P�wysep Ba�ka�ski, ��cznie z Grecj�, i dotar�y a� na Peloponez i wyspy Morza Egejskiego. Obroni�a si� na l�dzie sta�ym Tessalonika, nazwana przez S�owian So�uniem, oraz nieliczne miasta nadbrze�ne po�o�one wzd�u� wybrze�y Morza Czarnego. Egejskiego. Jo�skiego i Adriatyku. Chroni�a si� do nich w pop�ochu roma�ska i grecka ludno�� Ba�kan�w. unosz�c ze sob� relikwie lokal- 26 Stara metropolia w Nesebyr, VI w. nych �wi�tych i m�czennik�w. Cz�� dawnej ludno�ci zosta�a podbita i asymilowana przez zdobywc�w s�owia�skich. Liczne grupy ludno�ci roma�skiej opu�ci�y �yzne doliny zaj�te przez S�owian i znalaz�y schronienie w g�rach, zw�aszcza w centralnej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego, oddalonej od wybrze�y. Dawna ludno�� rolnicza musia�a w nowych siedzibach zaj�� si� pasterstwem. Dawniej wysoko zorganizowane spo�ecze�stwa rolnicze przekszta�ci�y si� w nowych warunkach w prymitywne plemiona pasterskie, zwane przez S�owian W�achami. Z bie