TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA BUŁGARII WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE WROCŁAW WARSZAWA KRAKÓW GDAŃSK • ŁÓDŹ ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO 1988 Okładkę, obwolutę i wyklejke projektował JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny JAN DRAJCZYK Copyright hy Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1988 Prinled in Poland ISBN 83-04-02466-7 OD AUTORA HISTORIA Bułgarii jest zarysem dziejów ziemi i narodu bułgarskiego przeznaczonym dla tych wszystkich, którzy interesują się przeszłością bratniego narodu słowiańskiego. Autor pragnął przybliżyć dzieje Bułgarii czytelnikowi polskiemu i zwrócić uwagę na te momenty dziejowe, w których losy Bułgarii splatały się z dziejami Polski. Narody polski i bułgarski łączyła najpierw wspólna walka z najazdem tureckim, a następnie w XIX w. o wyzwolenie narodowe, mimo że emigracja polska w Turcji występowała aktywnie, czasem nawet zbrojnie, przeciwko ruchom antytureckim. widząc w Turcji rzecznika sprawy polskiej i sojusznika w walce z caratem. Celem autora było przekazanie czytelnikowi możliwie najpełniejszego zasobu informacji o życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym Bułgarów, gdyż uważał on. że tylko w ten sposób można uczynić zrozumiałymi dla odbiorcy polskiego dzieje narodu, który powstał w wyniku stopienia się w jedną całość kilku elementów etnicznych: trackiego, romańskiego, słowiańskiego i protobułgarskiego, i rozwijał się najpierw w kręgu kultury bizantyńskiej, a w XIV w. znalazł się w obrębie świata orientalnego przesiąkniętego tradycjami starej kultury arabskiej. Nowożytne społeczeństwo zaczęło rozwijać się w Bułgarii w dobie odrodzenia bułgarskiego od schyłku XVIII w., a państwo bułgarskie powstało dopiero w 1878 r. W pracy tej autor przedstawił dzieje ziem. na których rozwijało się państwo i społeczeństwo bułgarskie. Ta historyczna Bułgaria była znacznie większa od współczesnej, obejmowała Zachodnią Trację i Macedonię Egejską, ziemie należące obecnie do Grecji, oraz Macedonię Wardarską, która tworzy obecnie Ludową Republikę Macedonii, wchodzącą w skład Jugosławii. Odrębny naród macedoński powstał w niej dopiero w XX w. Historia Bułgarii dzieli się na kilka epok. Autor wyróżnił najpierw epokę starożytną do przybycia Słowian na przełomie VI i VII w. i utworzenia przez Protobułgarów państwa bułgarskiego (680 r.). Następne okresy dziejów Bułgarii, doba pierwszego państwa i później, po prawie dwuwiekowej niewoli bizantyńskiej, drugiego państwa bułgarskiego, przedstawione zostały szczegółowo, gdyż w tym czasie ukształtowała się narodowość bułgarska, a państwo i społeczeństwo przeżyły okres świetnego rozwoju swej potęgi politycznej i kultury. Świadomość tej przeszłości pozwoliła narodowi bułgarskiemu przetrwać okres prawie 500-letniej niewoli tureckiej (1396—1878). Ostatni okres tej niewoli, od schyłku XVIII w., nazywamy epoka odrodzenia. Ziemie bułgarskie wkroczyły wówczas w dobę rozwoju kapitalistycznego, a patrioci bułgarscy podjęli walkę o język, oświatę, kościół narodowy i w końcu o zrzucenie jarzma tureckiego. Lata 1878— 1944 były okresem rozwoju społeczeństwa i państwa kapitalistycznego, a zarazem nowych stosunków ekonomicznych i ruchów społecznych, które walczyły o utworzenie w Bułgarii ludowej republiki. Autor wykład dziejów Bułgarii doprowadził do dnia 9 IX 1944 r. — do powstania ludowego rządu w Bułgarii i obalenia dyktatury faszystowskiej. Wykaz ważniejszych wydarzeń po tej dacie znajdzie czytelnik na końcu książki. Autor napotykał poważne trudności z oddaniem imion własnych i nazw miejscowych bułgarskich w języku polskim. Nazwy te podawane są zgodnie z zasadami wymowy polskiej: mała litera b z daszkiem u góry transkrybowana jest wówczas przez y, a nie a z „ptaszkiem”. We wszystkich innych wypadkach małą literę b z daszkiem transkrybujemy jako a z „ptaszkiem”. Literę l cyrylica oddajemy przez polskie ł. Przytaczając średniowieczne nazwy miejscowości położonych na południe od Dunaju, posługujemy się ich nazwą grecką (bizantyńską) lub obok nazwy bułgarskiej podajemy jej grecki odpowiednik. Nazwy albańskie, nowogrec-kie, macedońskie, rumuńskie i tureckie podajemy zgodnie z ich pisownią współczesną lub według obowiązujących zasad transkrypcji na alfabet łaciński zawartych w opracowanym przez Henryka Batowskiego Słowniku nazw miejscowej Europy Środkowej i Wschodniej XIX i XX wieku (Warszawa 1964). Imiona własne osób historycznych podajemy według ich brzmienia bułgarskiego. Jedynie niektóre imiona prawosławne i imiona osób panujących podajemy w brzmieniu polskim. I. ZIEMIE BUŁGARSKIE PRZED OSIEDLENIEM SIĘ SŁOWIAN PRADZIEJE BUŁGARII CZŁOWIEK pojawił się na ziemiach dzisiejszej Bułgarii w końcowej dobie starszego paleolitu, zwanej środkowym paleolitem, w okresie mustierskim przypadającym w Bułgarii na lata od lOOdnn do 40000 p.n.e. Klimat był wówczas w Bułgarii surowy, stepowo-iundrowy, ukształtowany przez epokę zlodowacenia solawskiego (Riss). Masywy górskie Riła, Pirin i inne pokryte były lodowcami, żył mamut i nosorożec, jaskiniowy niedźwiedź, hiena jaskiniowa i jaskiniowy lew. Pierwotny człowiek zamieszkiwał jaskinie i groty skalne w górach bałkańskich, głównie w masywie Starej Płaniny, używał prymitywnych narzędzi krzemiennych i zajmował się zbieractwem i łowiectwem. W epoce młodszego paleolitu (miolitu), w latach 40000 do 12000, przebywali na ziemiach bułgarskich ludzie należący do kultury ory-niackiej. Miejsce Neandertalczyka zajął wówczas Homo sapiens fossilis, przodek późniejszych ras ludzkich. Ślady życia ludzkiego odkryto w tym okresie w jaskiniach Baczo Kiro, Peszcz, Dewetaszkata Peczera. Człowiek posługiwał się już wówczas wiórami lub drapaczami przy wyrobie narzędzi krzemiennych, osadzał je w drewnianej lub kościanej rękojeści, używał już narzędzi kościanych, grotów, oszczepów. Lubił nosić naszyjniki z muszli lub zębów i kości zwierzęcych. Pojawiły się początki sztuki pierwotnej oraz ślady wierzeń kultowych i obrzędów pogrzebowych. Rzeźby tzw. Wener miolitycznych świadczą o kulcie kobiety-matki i tworzeniu się społeczeństw wspólnoty pierwotnej, w których podstawą i jedyną komórką społeczną były rody matriarchalne. Równocześnie z kulturą oryniacką i nieco później rozwijała się w Bułgarii kultura szelecka, znana z jaskiń doliny Iskyru i Osynu — Samuilica II i Łowecz. Odkryto dotąd w Bułgarii jedynie słabe ślady świadczące o przebywaniu na jej ziemiach w jaskiniach Morawica i Dewetaszkata w górnych poziomach człowieka żyjącego w późnej fazie młodszego paleolitu, w okresie kultury „wschodniograweckiej". Cześć materiałów z otwartego stanowiska Pobiti Kamni pod Warną i stanowiska Słynczewo można odnieść do okresu przejściowego między paleolitem a neolitem, zwanego epoką mezolitu. W dobie tej klimat w Bułgarii zmienił się z surowego na umiarkowany, znika dawna stepowa flora i fauna, ustępując miejsca florze i faunie zbliżonej do współczesnej i dominującej w strefach leśnych. Neolit, młodsza epoka kamienna, przypada w Bułgarii na lata od 6000 do 2300 p.n.e. Wyróżniamy w tym długim okresie słabo znany wczesny neolit (6000 — 3500 p.n.e.) występujący na stanowisku w Kre-mikowcach, środkowy neolit (3500 — 2600 p.n.e.) i późny neolit (2600 — 2300 p.n.e.). Około 2300 r. p.n.e. rozpoczęła się w Bułgarii epoka eneolitu, charakteryzująca się jednoczesnym używaniem starych narzędzi kamiennych i nowych metalowych, wyrabianych z miedzi. Dzieje ziem bułgarskich od środkowego neolitu znane nam są dość dobrze dzięki pochodzącym z tego okresu licznym stanowiskom archeologicznym, wśród których na czoło wysuwają się bogate znaleziska w tellach (wzgórzach mieszkalnych), między innymi w pobliżu wsi Karanowo w Nowozagorsku. Lud, który zamieszkiwał wzgórza mieszkalne, żył na ziemiach bułgarskich od początku IV tysiąclecia p.n.e. do około 2600 r. p.n.e. i pozostawił po sobie warstwę kulturową nazwaną kulturą Karanowo I. Analogiczne kultury archeologiczne odkryte zostały na ziemiach serbskich (znaleziska koło Starćeva), na Nizinie Panońskiej (kultura Kórós) i w północnej Grecji (kultura Sesklo). Ludność, która wytworzyła te kultury archeologiczne, osiedlała się na wzgórzach, tworząc skupiska mieszkalne, zwane przez archeologów osadami typu tell. Ludność zamieszkująca najstarszą osadę odkrytą w Karanowie I zajmowała się już rolnictwem, wyrabiała sierpy z jeleniego rogu i wysokie naczynia gliniane zdobione ornamentami naśladującymi odciski tkanin i białymi, rzadziej czarnymi kreskami tworzącymi motywy geometryczne. Uprawiała liczne rodzaje zboża, pszenicę, jęczmień i proso, i mełła je na prymitywnych żarnach. Około 2600 r. p.n.e. napłynęły na ziemie bałkańskie nowe ludy i rozwinęły się nowe kultury archeologiczne. Zdradzają one bardzo bliskie analogie z kulturami archeologicznymi odkrytymi w Anatolii i dlatego też wszystkie te pokrewne sobie kultury archeologiczne otrzymały miano bałkańsko-anatolijskiego zespołu archeologicznego. Panował on na Bałkanach w okresie późnego neolitu i w epoce eneolitycznej (2300— 1900 p.n.e.). Ludy, które wytworzyły tę kulturę, należały zapewne do pierwszej fali ludów indoeuropejskich, tzw. Protoindoeuro-pejczyków lub Staroeuropejczyków. Na ziemiach bałkańskich identyfikujemy ich zazwyczaj z Pratrakami. Grecy w dobie antycznej nazywali te ludy Pelazgami. Kultury archeologiczne zaliczane do tzw. zespołu bałkańsko-anatolijskiego wyodrębnione zostały na ziemiach bałkańskich w Karanowie w warstwach III—IV i w Vinćy pod Belgradem w warstwach I, II i III. W Azji Mniejszej najbardziej reprezentatywne dla tego zespołu archeologicznego są tzw. kultury przedtrojańskie i dwie najstarsze osady trojańskie — Troja I i II. W świecie minojskim (kreteńskim) okres panowania kultury zespołu bałkańsko-anatolijskiego odpowiada tzw. okresowi starominojskiemu. Ludy bałkańskie w tym czasie utrzymywały bliskie kontakty ze światem śródziemnomorskim i Półwyspem Anatolijskim, o czym świadczy używanie na tych rozległych obszarach podobnej ceramiki. Naczynia tych ludów były kształtu cylindrycznego lub gruszkowatego, a niektóre z nich, jak czary z szeroką szyjką typu „trojańskiego", znane były 8 zarówno w Azji. jak i na ziemiach bałkańskich. Naczynia pozbawione były rączki i barwione na czarno grafitem lub na czerwono ochra. Niewielkie osiedla rolnicze należące do tych ludów wznoszone były na nizinach. Ludność zamieszkująca \\ dobie panowania tej kultury Kara-nowo (warstwy III i IV) zajmowała się uprawą znanych już wcześniej zbóż, hodowlą bydła, myślistwem i tkactwem. Wyrabiała siekierki kamienne używane jako broń. Narzędzia kamienne służyły jej prawdopodobnie również jako środek wymiany — pierwotny pieniądz. Około 2300 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze eneolityczne narzędzia miedziane. Znaleziska żeńskich figurek kultowych świadczą o istnieniu wierzeń. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej i pokrywani czerwoną ochrą. Około 1900 r. p.n.e. napłynęły na Bałkany nowe ludy — indoeuro-pejscy Armeni, Frygowie, Grecy, Macedończycy, Ilirowie i Dako-Mezo-wie. Przybyli ze stepów nadczarnomorskich i osiedlili się w centralnej i częściowo zachodniej połaci Półwyspu Bałkańskiego i zmieszali się z wcześniej przybyłymi na Bałkany Protoindoeuropejczykami — Pra-trakami. Ludy te przybyły z przypuszczalnej kolebki Indoeuropejczy-ków — stepów nadczarnomorskich i nadwołżańskich. Wraz z ich osiedleniem się zanikły dawne kultury archeologiczne tzw. zespołu bułkańsko--anatolijskiego. Pojawiła się natomiast nowa kultura archeologiczna, charakteryzująca się naczyniami ozdobionymi czarnymi i czerwonymi ornamentami. Plemiona posługujące się ceramiką tego typu współżyły blisko z ludami pontyjskimi (czarnomorskimi), a kultura ich pokrewna była kulturze trypolskiej, rozwijającej się wówczas na Ukrainie i w Mołdawii. Przypuszczamy, że nosicielami kultury trypolskiej byli czarnomorscy Kimerowie, blisko spokrewnieni z ludami indoeuropejskimi przybyłymi na Bałkany. Wraz z przybyciem Indoeuropejczyków Półwysep Bałkański w kroczył około 1900 r. p.n.e. w epokę wczesnego brązu. Upowszechniły się znane już od kilku wieków narzędzia miedziane. Indoeuropejscy przodkowie Traków, którzy osiedlili się w osadzie Karanowo V w ziemi nowo-zagorskiej, budowali wielkie chaty z absydą w tylnej ścianie, uprawiali rolnictwo posługując się motykami, posiadali broń miedzianą, choć używali także oręża kamiennego, hodowali konie, które wówczas zjawiły się na Bałkanach. W Tracji południowej kulturę tego ludu reprezentują stanowiska archeologiczne w miejscowościach Kiriłowo i Michalić, należące do wczesnej epoki brązu. Przybyli w drugim tysiącleciu na Bałkany Indoeuropejczycy zmieniali stale swe siedziby. Armeni i Frygowie wędrowali z zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego na wschód, wchłaniali i mieszali się z ludnością pratracką i przesiedlali się wraz z nią do Azji. Wówczas to powstała późniejsza Armenia i Wielka Frygia w Azji Mniejszej, a plemiona pratrackie osiedliły się w Troadzie. Pozostałością po ludności praarmeń-skiej było prawdopodobnie antyczne ilirskie plemię Peonów, osiadłe w centralnej części Półwyspu Bałkańskiego w Macedonii Wardarskiej. W tym samym także czasie pierwsze fale ludów greckich, przodkowie Jonów, Eolów i Achajów, opuściły Bałkany i przybyły do Grecji. Wędrówki ludów indoeuropejskich trwały dalej i w pełnej epoce 10 brązu. Około połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Mężowie wyruszyli znad środkowego Dunaju i jego dopływów na południe. Wówczas to osiedlili się nad górnym Wardarem i Morawą mezyjscy Dardanowie. zmieszani następnie z Ilirami; część ich dotarła aż nad Hellespont (Dardanele). Inne odłamy Mężów osiedliły się wśród ludności pratrackiej i dotarły aż do Azji, do późniejszej Mezji małoazjatyckiej. W tym też czasie Macedończycy zajęli Macedonię, Ilirowie swą późniejszą ojczyznę, a Dorowie wkroczyli do Grecji, niszcząc zamki i miasta okresu kultury mykeńskiej. Według tradycji antycznej wielka wędrówka Dorów, tzw. „powrót Heraklidów na Peloponez", miała mieisce w 80 lat po zburzeniu Troi, w 1104 r. p.n.e. TRAKOWIE W toku tych wędrówek, w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e.. w epoce brązu, ukszałtowaly się ludy i plemiona osiadłe na Bałkanach w dobie antycznej. Ze zmieszania się elementu etnicznego pratrackiego z praarmeńskim, frygijskim i mezyjskim powstał lud Traków zamieszkujący w starożytności wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego, łud Ilirów zajmujący jego część zachodnią oraz Macedończycy i Epiroci oddzielający Traków i Ilirów od Greków. Najstarsze opisy ziem i ludów trackich i frygijskich zachowały się w Iliadzie i Odysei Homera. Iliada opisuje wydarzenia, które miały mieć miejsce w XI w. p.n.e. Trojańczycy. mieszkańcy Troady, byli najbliższymi krewnymi Traków i Frygów. Sojusznikami Troi były plemiona trackie Kikonów, Peonów i Mężów. W X pieśni Iliady zachował się piękny opis rydwanu bojowego „króla" trackiego Resa. W Iliadzie i Odysei nie brak też wzmianek o handlu prowadzonym przez Greków z Trakami. Ludy Półwyspu Bałkańskiego wkroczyły w dobę żelaza IX —VI w. p.n.e. Narzędzia żelazne pojawiły się wcześniej w północno-zachodniej części półwyspu, później zaś, dopiero w VI w., nad dolnym Dunajem. Broń żelazna, narzędzia pracy i ceramika naśladowały kształty wyrobów z okresu brązu. Upowszechnienie się wyrobów żelaznych zbiegło się z wtargnięciem koczowniczego irańskiego ludu Scytów (VI w. p.n.e.), który osiedlił się w Rumunii i nad dolnym Dunajem. W wiekach X —V p.n.e. zaszło dalsze różnicowanie się społeczne ludności trackiej. Ludność żyła we wsiach, które były ubogo wyposażone w wyroby metalowe i ozdoby. Wyroby garncarskie, którymi posługiwali się mieszkańcy osad trackich, były bardzo prymitywne. Natomiast twierdze wznoszone w najwyższych punktach osad były obficie wyposażone w wyroby metalowe i ozdoby ze złota i srebra. Świadczy to o daleko posuniętym procesie wyodrębniania się z dawnych wspólnot rodowych arystokracji plemiennej — wojowników i wodzów. Byli oni grzebani w tzw. grobach książęcych, co dokumentują odkrycia archeologiczne. Na ziemiach trackich w dobie żelaza wytworzył się zatem ustrój określany mianem demokracji wojennej. Rozwój ziem trackich przyśpieszyła kolonizacja grecka, która objęła wybrzeża trackie Morza Egejskiego i Czarnego. W VII w. p.n.e. zaczęły Stela Anaksandrosa z Apolonii. VI-V w. p.n.e. powstawać liczne miasta greckie zakładane przez Jończyków, Dorów i Fiołów. Największe znaczenie uzyskały nad Morzem Egejskim miasta: Amfipolis, założone przez Ateńczyków nad Strymonem powyżej ujścia jego do Morza Egejskiego, Abdera, położona niedaleko ujścia rzeki Nestos (Mesta). Maronia (na wschód od współczesnego Porto Lagos), linos u ujścia rzeki Hebros (dziś Marica), Perint nad Propontydą (morzem Marmara) i Byzantion nad Bosforem, oba miasta założone przez kolonistów z Megary. Nad Morzem Czarnym powstały w VII — V w. p.n.e. miasta: Apollonia (dziś Sozopol). Anchial (dziś Pomorie). Messembria (dziś Nesebyr), Odessos (dziś Warna). Dionizopolis (dziś Bałczik). Kallatis (dziś Mangalia), Tomi (dziś Konstanca) i Istria lub Istros położone na południe od ujścia Dunaju. Messembrie założyli osadnicy z megaryjskiego Kalchedonu, a Kallatis została założona przez osadników z Heraklei Pontyjskiej, która była kolonią Megary, pozostałe greckie miasta-polis powstały w wyniku działalności kolonizacyjnej jońskiego miasta Miletu. Wraz z rozwojem miast greckich ziemie trackie położone na ich zapleczu zetknęły się bezpośrednio z kulturą grecką i zostały wciągnięte w obrót towarowy świata śródziemnomorskiego. Z Tracji Grecy wywozili zboże, drewno, smołę, bydło, niewolników, miód. wosk, skóry, rybę solona i suszoną, len, przywozili zaś w zamian przedmioty zbytku dla arystokracji plemiennej: broń. wino, oliwę, sól i narzędzia. O prawo prowadzenia handlu z Tracja toczyły się walki między miastami greckimi. Dopiero w V w. Związek Morski pod przewodnictwem Aten uzyskał nań faktyczny monopol. Handel ten podupadł w czasach hellenistycznych i rzymskich. Ludy trackie w T tysiącleciu p.n.e. dzieliły się na trzy zasadnicze odłamy: Geto-Daków. mieszkających na obszarze obecnej Rumunii i Dobrudży Południowej, 'Mężów w Mezji na terytorium obecnej Bułgarii północnej między Dunajem i pasmem Bałkanów (Starej Płaniny) i Traków w Tracji antycznej, obejmującej ziemie położone między pasmem Bałkanów i Morzem Egejskim. Wśród Mężów najsilniejsze było plemię Triballów zajmujące terytorium Mezji Górnej, dzisiejszą Serbię północną wraz z doliną Morawy Południowej i sięgające aż do Drinu. Wokół Witoszy żyło trackie plemię Serdów, które przekazało swą nazwę miastu Serdica (dziś Sofia). Na południowy wschód od nich żyli w okolicach Osogowa i Kiusten-diłu Dantaleci. Na obszarze Średniej Góry bałkańskiej mieszkali Kojłałeci, a na południe od nich wokół obecnego Płowdiwu Bessi, wojownicze plemię nazywane przez Herodota i Tukidydesa Satrami, tj. noszącymi miecz. Stolicą tego plemienia był gród Bessapara, położony na północnych zboczach Rodopów. Obszerne ziemie rozciągające się od wschodnich Rodopów aż do wybrzeży Morza Czarnego były ojczyzną Odryzów, odwiecznych wrogów plemienia Bessów. Stolicą Odryzów był gród Uskudama (obecny Adrianopol). Nad Morzem Egejskim położone były osiedla plemienia Sapejów, a na Półwyspie Gallipolskim plemienia Dolonków. Na zachód od Traków żyły ludy macedońskie i iliryjskie: Macedończycy w obecnej Macedonii greckiej, Peoni nad Wardarem, Dassareci wokół Jezior Ochrydzkiego i Prespańskiego, Dardani nad górnym Wardarem i na Kosowym Polu oraz Albani w północnej Albanii. Dawni Trakowie nazywali swe osady dawa lub dewa, targ (lub bród rzeczny) zwany był para, gród — bria lub wria, zamek — dizos lub diza. Słowa te zachowały się w nazwach współczesnych wielu miejscowości 13 Tracka srebrna falera położonych na dawnych trackich ziemiach. Płowdiw wziął nazwę od nazwy trackiej Pulpu-dewa, Nesebyr od antycznej Messem-bria. Imiona trackie, podobnie jak imiona innych ludów indoeuropejskich, złożone były zazwyczaj z dwóch członów — porównaj imiona Biti-tralis, Muka--poris, Ketri-poris. Dini-kentos. Kerso-bleptes. Już najdawniejsi pisarze greccy, opisujący plemiona trackie, dostrzegli w V— IV w. p.n.e. istnienie wśród nich wyodrębnionej warstwy arystokracji plemiennej — rycerstwa trackiego. Na czele mniejszych grup plemiennych stali naczelnicy, zazwyczaj bliscy krewni dynastii królewskich panujących nad głównymi plemionami trackimi. Rycerstwo trackie zajmowało się przede wszystkim wojną i myślistwem, natomiast ludność wiejska żyła z uprawy roli i hodowli. Rodzina tracka była patriarchalna, natomiast wśród Ilirów silne były przeżytki ustroju ma-triarchalnego. Rozwinięte było rolnictwo. Trakowie uprawiali pszenicę, żyto, jęczmień, proso, len i konopie. Zboże wywożono z ziem trackich jeszcze w dobie Cesarstwa Rzymskiego. Rozpowszechniona była także uprawa winnej latorośli. Hodowano owce. kozy, świnie i bydło rogate. Cietowie żywili się mlekiem zmieszanym z krwią. Koń uważany był za święte zwierzę. Trakowie już za czasów Homera słynęli z ich hodowli. W Iliadzie nazwani zostali „hodowcami koni". Bogactwem ziem trackich były obfite kopalnie złota, srebra i rudy żelaza. Wierzenia Traków przypominały religię starożytnych Hellenów. Dużym poważaniem cieszyli się wśród nich kapłani, będący zarazem wróżbitami i często doradcami królów i wodzów. Głównym bogiem był bój! winnej latorośli Sabazios, identyfikowany z greckim Dionizosem. 14 Siedzibą jego był jeden z niedostępnych szczytów górskich w Rodo-pach. Działały też na ziemiach trackich ascetyczne sekty religijne, które nawoływały do wyrzeczenia się wina i mięsa. Dużą rolę odgrywała muzyka. Orfeusz był według mitologii greckiej pieśniarzem trackim. Do bóstw występujących w panteonie trackim należeli: Apollon. Hermes — opiekun hodowli. Bendida — identyfikowana z grecką Artemidą, boginią myślistwa. Kibela — bogini matka, wcielenie sił przyrody. Zbelsurdos — bóg błyskawic i piorunów, i Heros, czyli Jeździec Tracki, przedstawiany jako rycerz na koniu z włócznią w ręku. Getowie jako bogów czcili Zamolksisa i Gebeleizesa. Pierwsze pańtwa powstały w V w. p.n.e. na ziemiach południowo--trackich. które najwcześniej zetknęły się z kulturą śródziemnomorską. Rozwój ich opóźniły podboje króla perskiego Dariusza, który w toku swej wyprawy przeciw Scytom w 512 r. p.n.e. ujarzmił wschodnią Trację. Wpływy perskie utrzymały się na ziemiach trackich aż do klęski Persów w bitwie z Grekami stoczonej pod Platejami w 479 r. Po upadku panowania perskiego w Tracji powstało potężne pańtwo utworzone przez plemię Odryzów. Król Odryzów Teres (około 480—450 r. p.n.e.) podbił wiele północnych plemion trackich, a syn jego Sytalkes (około 450—424 r. p.n.e.) w wojnach prowadzonych ze Scytami i królem macedońskim Perdykkasem umocnił i rozszerzył granice państwa, podbijając Bessów i inne plemiona górskie w Rodopach oraz część krajów Peonów. W dobie rozkwitu potęgi Odryzów granice ich sięgały od Dunaju do Dardaneli. Król Sytalkes, rozporządzający armią liczącą według przesadnej oceny historyków greckich aż 150000 wojowników, był cennym sojusznikiem Aten w dobie wojen peloponeskich. Władza królewska była jednak słaba, król Odryzów dzielił ją ze swymi „współrządcami". a tron dziedziczył nie syn króla, lecz najstarszy członek rodu królewskiego. Sytalkes przeprowadził szereg reform wewnętrznych, zreorganizował system podatków pieniężnych i naturalnych, nakładanych na miasta greckie i plemiona trackie, i rozpoczął bicie własnej monety. Prawo bicia monety posiadali również współrządcy królewscy. Za rządów następcy Sytalkesa, króla Seuthesa, jednolite dotąd państwo rozpadło się na wiele księstw, na których czele stanęli współrządcy królewscy należący do arystokracji trackiej. Ze śmiercią Seuthesa w 402 r. p.n.e. zakończył się okres potęgi państwa Odryzów. Podbite przez nich plemiona odzyskały niezależność, a władza królów Odryzów ograniczyła się do odryskiego obszaru plemiennego. Podzielone na liczne państewka ziemie trackie uległy przewadze Aten. a następnie podbite zostały przez króla macedońskiego Filipa II, ojca Aleksandra Wielkiego. Życie i kulturę silnie wówczas zhellenizowanych Odryzów poznaliśmy ostatnio dokładniej dzięki odkryciu ruin miasta trackiego Seuthopolis, położonego nad rzeką Tonzos, obecnie Tundża w pobliżu Kazanłyku. Miasto założone było według zasad urbanistycznych opracowanych przez znanego urbanistę architekta Hippodamosa z Miletu. Otoczone było murami i posiadało wydzielony zamek królewski. Mieszkańcy odznaczali się zamożnością i rozległymi kontaktami handlowymi. Zarówno oni, jak i kancelaria władcy posługiwali się pismem i językiem greckim. Panem tego miasta był król Odryzów, zależny od Filipa II. Seuthes III. Filip II Macedoński założył na miejscu osady trackiej Eumolpii nad rzeką Hebros miasto nazwane od jego imienia Filipopolis. Okoliczni Trakowie należący do plemienia Bessów przetłumaczyli nazwę grecka na swój język i nazwali miasto Pulpudewa: Słowianie znacznie później utworzyli z tych słów nazwę Płowdiw. Po śmierci Filipa II Trakowie w 331 —330 r. p.n.e. podnieśli powstanie, stłumione krwawo przez Aleksandra Macedońskiego. Po jego śmierci opanował Trację jeden z jego diadochów, wódz macedoński Lizymach, jednak w toku nowego wielkiego powstania miasta greckie na wybrzeżu i plemiona trackie zrzuciły zwierzchność macedońską. W Tracji powstały znów niezależne państwa plemienne. Wyzwoleni spod panowania macedońskiego, zetknęli się z nowym, groźniejszym jeszcze wrogiem — Celtami. Najechali oni Trację i dotarli aż do Azji Mniejszej i Grecji, gdzie złupili Delfy. W południowo--wschodniej Tracji Celtowie utworzyli v\lasne państwo, zwane od stolicy państwem Tylis. Miasto Tylis leżało zapewne niedaleko obecnej wsi Tułowo na wschód od Kazanłyku. Historia państwa Tylis jest krótka. Około 220 r. p.n.e. upadło obalone przez powstanie ludu Bessów i Odryzów. Celtycki element etniczny przetrwał jedynie w Mezji Górnej. w której w wyniku przemieszczania się trackich Triballów z celtyckimi najeźdźcami powstało nowe plemię Skordysków. Po upadku celtyckiego państwa Tylis ziemie trackie dostały się znów pod przemożne wpływy sąsiedniego hellenistycznego królestwa Macedonii. Król Odryzów Kotys II był sojusznikiem ostatniego króla macedońskiego Perseusza, pokonanego w 168 r. p.n.e. przez armię rzymską Lucjusza Emiliusza Paullusa w bitwie pod Pydną. W 148 r. p.n.e. Rzym utworzył nową prowincję Macedonię. ZIEMIE TRACKIE POD PANOWANIEM RZYMIAN Prokonsulowie rzymskiej Macedonii prowadzili ze zmiennym szczęściem nie kończące się wojny z dwoma najpotężniejszymi ludami trackimi — Bessami i Odryzami, wykorzystując również zatargi istniejące między tymi plemionami zabiegającymi o zdobycie hegemonii w Tracji. Dopiero w 73 r. p.n.e. Marek Lukullus zwyciężył oba plemiona i narzucił im zwierzchność Rzymu. Rzym zetknął się wówczas z nowym groźnym przeciwnikiem — królem Getów (Daków) Burebistą, który stanął około 60 r. p.n.e. na czele rozległego państwa, obejmującego ziemie od Cisy do Dniestru i od Karpat do pasma Bałkanów. Miasta greckie w Dobrudży dzięki pomocy udzielonej im przez Burebistę zrzuciły około 58— 48 r. p.n.e. panowanie Rzymu i uznały zwierzchnią władzę Burebisty. Państwo Gelów okazało się jednak tworem nietrwałym i rozpadło się po śmierci Burebisty w 44 r. p.n.e. U schyłku I w. p.n.e. Rzymianie utworzyli w Tracji obszerne państwo, na którego czele postawili swego wasala, króla Odryzów 16 emetalka. W 15 r. n.e. przyłączyli do imperium rzymskiego ziemie naddunajskie i utworzyli prowincję rzymską Mezję, podzieloną u schyłku 1 w. n.e. na dwie prowincje: Mezję Górną (Moesia Superior) i Mezję Dolną (Moesia Inferior). Panowanie rzymskie w Tracji było jednak nadal nietrwałe. Wasal rzymski Remetalk i jego następcy jedynie dzięki interwencji wojsk rzymskich stacjonujących w Mezji mogli uporać się z plemionami trackimi, które podejmowały trzykrotnie wielkie powstania przeciwko Rzymowi: w 6, 21 i 26 r. n.e. W 46 r. n.e. cesarz rzymski Klaudiusz przyłączył królestwo trackie do cesarstwa, tworząc na jego ziemiach nową prowincję rzymską Trację. Na ziemiach trackich zapanował pokój rzymski. Strzegły go legiony rzymskie, rozlokowane wzdłuż granicy w obu Mezjach i stacjonujące w obozach wojennych nad Dunajem. Rzymianie pokryli Trację siecią dróg, które użytkowane były jeszcze w średniowieczu. Najważniejszą z nich była wielka droga wojenna idąca znad Dunaju przez Naissus (dziś Nisz), Serdikę, Filipopolis i Adrianopolis do Bizancjum. Przy drogach w równych odstępach rozlokowane były stacje rzymskie, zwane mansiones, i miejsca wymiany koni, zwane mutationes. Rzymscy zdobywcy nie naruszali w niczym dawnych urządzeń życia publicznego, religii i obyczajów i nie narzucali siłą swego języka podbitej ludności. Miasta greckie na wybrzeżu i plemiona trackie zachowały swoją autonomię. Dawne plemienne okręgi terytorialne, zwane strategiami lub w języku łacińskim dekuriami, pozostały pod władzą trackiej arystokracji, kontrolowanej jedynie przez prepozyta — przedstawiciela władz rzymskich. Stopniowo jednak w I i II w. n.e. strategie plemienne przekształciły się w obdarzone samorządem okręgi miejskie, zwane civitates. Miasta rzymskie najwcześniej powstały na obszarach położonych w pobliżu dróg wojskowych. Otrzymały one przeważnie ustrój municypalny; mieszkańcy posiadali niepełne obywatelstwo rzymskie. Na czele civitas rzymskiej stali obieralni urzędnicy miejscy odpowiedzialni przed zgromadzeniem obywateli danego miasta. Szczególnie dużo nowych miast zawdzięczało swe powstanie działalności cesarzy Trajana i Hadriana. Od schyłku I w. n.e. zaczęły tworzyć się, głównie wzdłuż granicy dunaj-skiej, nowe miasta, zakładane przez weteranów rzymskich i napływową ludność kupiecką i rzemieślniczą. Do ośrodków, które rozwinęły się z osad weteranów rzymskich, należały miasta nad Dunajem: Ratiaria (w pobliżu wsi Arczer na płd. zach. od Widynia), Oescus (niedaleko wsi Gigen u ujścia Iskyru do Dunaju), Durostorum (dziś Sylistria). Troesmis (nad dolnym Dunajem w płn. Dobrudży). W Tracji Rzymianie założyli w I w. n.e. tylko dwie kolonie: Deultum (Debełtos) nad Morzem Czarnym i Apri nad Propontydą. Do głównych rzymskich miast Mezji Górnej należało Singidunum (dziś Belgrad), Yiminacium (u ujścia Morawy Południowej do Dunaju), Naissus i Scupi (dziś Skopje). W Mezji Dolnej głównymi miastami były: Oescus, Novae (w pobliżu Swisztowa), Nicopolis ad Istrum (pod wsią Nikiup niedaleko Tyrnowa), Durostorum. Troesmis, Marcianopolis (w pobliżu wsi Dewnia niedaleko Warny) i wreszcie stare nadmorskie 17 Płyta nagrobna z wizerunkiem Jeźdźca Trackiego, II—III w. n.e. miasta greckie Tomi i Odessus. Do głównych miast prowincji Tracji należały Serdica, Filipopolis — rzymskie Trimontium i Adrianopolis. W miastach duże znaczenie miało niewolnictwo. Praca niewolnicza stosowana była w warsztatach rzemieślniczych i wielkich warsztatach produkcyjnych oraz częściowo w majątkach ziemskich należących do najbogatszych obywateli miast trackich. Rozwój miast związany był z postępującą ruiną chłopstwa trackiego, które traciło ziemie należące do wspólnot wiejskich na rzecz miast i kolonistów rzymskich i wchodziło w zależność od latyfundystów — właścicieli rozwijających się w I— III w. n.e. wielkich majątków ziemskich. Na przełomie I i II w. n.e. Cesarstwo Rzymskie znajdowało się u szczytu potęgi i prowadziło nadal wojny zdobywcze, tym rażeni / państwem utworzonym przez tracki lud Daków na ziemiach dzisiejszej Ktimtinii. Od drugiej połowy I w. n.e. częste najazdy wojowniczych Dnkow stanowiły sUilc zagrożenie dla Mezji. Wreszcie w 106 r. n.e. cesarz Trajan podbił ostatecznie Daków i utworzył w zdobytym kraju nową prowincję Dację. Dopiero w połowie II w. za Antoninów Rzym zaczął powoli słabnąć, a jednocześnie zwiększył się nacisk północnych ludów barbarzyńskich na granice cesarstwa. Barbarzyńcy najeżdżający państwo rzymskie wspomagani byli przez zrujnowanych chłopów, ubogą ludność miejską i zbiegłych niewolników zamieszkujących prowincje rzymskie. W cesarstwie narastał kryzys wewnętrzny, początkowo tylko gospodarczy, wkrótce także społeczny, który znalazł swój wyraz w III— IV w. n.e. w ostrych walkach religijnych i buntach ludności. Rozwijać się zaczęły wówczas na Bałkanach nowe prądy religijne, idące ze wschodu chrześcijaństwo i kulty Mitry i Izydy. Już w 170 r. n.e. wybuchło w Mezji powstanie ludności, połączone z najazdem barbarzyńskich Kostoboków. W pierwszej połowie III w. rozpoczęły się najazdy Gotów na obie Mezje i Trację. W bitwie stoczonej z Gotami pod Abrittos w 251 r. poległ cesarz Decjusz. Gotów pokonał dopiero cesarz Klaudiusz II (268—270 r.) pod Niszem. Około 271 r. cesarz Aurelian wycofał rzymskie oddziały z Dacji i odtąd Dunaj został ponownie granicą północną cesarstwa. Kolonistów rzymskich, którzy opuścili Dację, osiedlił Aurelian w ziemi położonej na styku dwóch dawnych prowincji, Mezji Górnej i Dolnej, i utworzył tam nową prowincję, zwaną dla odróżnienia od starej — Dacją Aureliańską. Sięgała ona na południe do Niszu i Serdiki. Reformy ustrojowe cesarzy Dioklecjana (285—305) i Konstantyna Wielkiego (306—337) wprowadziły zupełnie nowy podział administracyjny. Cały Półwysep Bałkański podzielony został przez Dioklecjana na dwa wielkie okręgi, tzw. dioeceses: Trację we wschodniej części półwyspu i Mezję lub Iliryk w zachodniej części półwyspu. Diecezja Tracji podzielona została na sześć mniejszych prowincji: 1. Dolna Mezja, 2. Scytia, później zwana Scytią Mniejszą, obecna Dobrudza ze stolicą Tomis, 3. Tracja ze stolicą w Filipopolis, 4. Haemimontus ze stolicą w Adrianopolis, 5. Rhodopa, 6. Europa obejmująca północne wybrzeża Propontydy wraz z Półwyspem Gallipoli i Bosforem. W 330 r. cesarz Konstantyn Wielki przeniósł stolicę cesarstwa z Rzymu do Bizancjum, które nazwał Konstantynopolem. W 395 r. cesarz Teodozjusz Wielki podzielił na łożu śmierci swe państwo między synów, tworząc Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyńskie) i Zachod-niorzymskie. Diecezje Iliryku, utworzonej przez Konstantyna Wielkiego Dacji i Tracji, znalazły się w granicach Cesarstwa Wschodniego. Diecezja Tracji jako bezpośrednie zaplecze nowej stolicy Konstantynopola stała się jedną z głównych prowincji nowego Cesarstwa Bizantyńskiego. Ziemie Tracji zajmowały w IV i V w. wielkie latyfundia należące do arystokracji osiadłej w wielkich centrach miejskich. Główną siłą roboczą w latyfundiach trackich byli od III—IV w. już nie niewolnicy, lecz ludność miejscowa tracka, zmuszona do podjęcia pracy na cudzej ziemi w charakterze półwolnych kolonów, to jest chłopów uprawiających ziemię latyfundysty za część plonów. Obok kolonów pochodzenia miejscowego w latyfundiach położonych w Tracji pracowali także nie- 19 wolnicy barbarzyńscy, głównie jeńcy lub uchodźcy germańscy. Były to nieraz całe plemiona barbarzyńskie, chroniące się w granice cesarstwa i zepchnięte następnie do roli rzymskich kolonów. Dekrety cesarskie przytwierdzały ich stopniowo do ziemi i pozbawiały swobody ruchów. GOTOWIE I HUNOWIE NA ZIEMIACH BAŁKAŃSKICH W latach siedemdziesiątych IV w. Wizygoci (Goci zachodni), naciskani przez barbarzyńskich Hunów, poprosili cesarza Walensa o prawo osiedlenia się na rzymskim terytorium w Scytii Mniejszej. Cesarz udzielił im pozwolenia i Wizygoci przekroczyli graniczny Dunaj. Gwałty i nadużycia urzędników rzymskich, którzy z polecenia cesarza mieli przydzielić im nowe ziemie, wywołały bunt przybyszów wspomaganych przez ludność miejscową. W 378 r. Wizygoci pokonali w krwawej bitwie pod Adrianopolem armię cesarza Walensa, który zginął na polu walki. Zwyciężył ich dopiero cesarz Teodozjusz Wielki, ostatni władca rządzący całym Cesarstwem Rzymskim. Nie ustały jednak najazdy ludów barbarzyńskich. Pojawił się nowy wróg — Hunowie. W 442 i 447 r. spustoszyli oni Półwysep Bałkański i zniszczyli niemal wszystkie wielkie miasta rzymskie położone na południe od Dunaju. Po śmierci Attyli w 453 r. państwo Hunów rozpadło się, a wielu wodzów huńskich osiedliło się w granicach Cesarstwa Wschodniorzymskiego w charakterze federatów (sojuszników) cesarstwa, zobowiązanych do służby wojskowej w armii rzymskiej w oddziałach pomocniczych. Po Hunach przybyli na Bałkany Ostrogoci (Goci wschodni), podbici uprzednio przez Attylę. Utworzyli oni w Mezji między Bałkanami (Starą Płaniną) i Dunajem silne państwo barbarzyńskie ze stolicą w Novae nad Dunajem. Na czele jego stał młody król Teodoryk z rodu Amalów. W 489 r. Teodoryk poprowadził Ostrogotów na podbój Italii, a na ich miejsce napłynęły do Panonii i Dacji, nad środkowy Dunaj, nowe ludy barbarzyńskie, germańscy Longobardowie i Gepidzi. Należeli oni do ostatniej fali ludów germańskich atakujących granice Cesarstwa Rzymskiego. Rozpoczął się nowy okres wielkiej wędrówki ludów, migracje ludów słowiańskich, awarskich i bułgarskich, atakujących w VI i VII w. granice Cesarstwa Rzymskiego. CHRYSTIANIZACJA. ROMANIZACJA I HELLENIZACJA TRACJI I MEZJI Ludy barbarzyńskie napływające od północy zastały Półwysep Bałkański w całości już schrystianizowany i w większości zromanizowany. Chrześcijaństwo przenikało na ziemie trackie poprzez północne wybrzeża Morza Egejskiego i miasta czarnomorskie już od I w. n.e. Rozwój jego był jednak dość powolny, gdyż dopiero na przełomie III i IV w. wierzenia chrześcijańskie objęły szersze warstwy ludności miejskiej i wiejskiej. Za czasów Dioklecjana masowe prześladowania chrześcijan rozszerzyły się także na chrześcijan mezyjskich i trackich. W Durostorum 20 Bazylika Św. Zofii w Sofii, VI w. zginął wówczas późniejszy patron tego miasta, czczony jako męczennik, święty Dazjusz. W. IV w. chrześcijaństwo utraciło już zupełnie swój charakter ruchu rewolucyjnego, występującego przeciw istniejącym stosunkom społecznym, i przekształciło się w religię państwową. Na Bałkanach powstała gęsta sieć gmin chrześcijańskich, na których czele stali biskupi, utworzone zostały metropolie kościelne. Wraz z rozpowszechnieniem się religii chrześcijańskiej wzmogły się procesy romanizacji i hellenizacji ziem trackich. Jednak dialekty trackie i iliryjskie żywe były jeszcze w VI i VII w. w dobie osiedlania się Słowian na półwyspie. Język najliczniejszego ludu trackiego, plemienia Bessów, używany był w VI w. jako język liturgiczny w niektórych klasztorach trackich. Cesarz Leon I (panujący w V w.) był z pochodzenia Bessem. Dalekimi potomkami Ilirów i Traków, trzymających się swych narzeczy plemiennych gardzących łaciną lub greką, są dzisiejsi Albań-czycy, wyparci przez Słowian w dzikie Góry Dynarskie, zajmujące prawie cały obszar Albanii. Olbrzymia większość ludności bałkańskiej przyjęła w ciągu paru wieków język zdobywców — dialekty romańskie, wywodzące się z łaciny, lub uległa hellenizacji. Granica między strefą mówiącą po łacinie a obszarem panowania języka greckiego biegła w późnej starożytności od ujścia rzeki Drin do Adriatyku, poprzez północną Albanię i Macedonię, między łacińskim Scupi i grecką Stobi, zostawiała po stronie północnej łacińskiej Naissus, a po stronie południowej greckiej Serdikę, dochodziła do linii gór Haemus (Stara Płanina) i następnie do Morza Czarnego w okolicy Odessos. Ludność mówiącą językami romańskimi 21 najeźdźcy germańscy, a następnie słowiańscy nazywali Włachami, Słowianie Wschodni nadali im nazwę Wołochów. Powoli też w VI—VII w. ulegały zapomnieniu stare nazwy plemienne ludów trackich i iliryjskich. Nazwy te używane były w średniowieczu jedynie przez erudytów bizantyńskich, którzy w swych kronikach nadawali współczesnym sobie ludom słowiańskim i tureckim antyczne nazwy plemienne. II. WIELKIE WĘDRÓWKI SŁOWIAŃSKO-BUŁGARSKIE. POWSTANIE PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO PRAOJCZYZNA SŁOWIAN SŁOWIANIE, podobnie jak Ilirowie i Tra-kowie, należeli do ludów indoeuropejskich. Praojczyzną Indoeuropej-czyków — jak wspominaliśmy — były prawdopodobnie tereny stepowe w Azji Środkowej i Europie Wschodniej. Teza ta, jakkolwiek dominująca w nauce, nie jest uznawana powszechnie, gdyż wielu uczonych należy do zwolenników koncepcji autochtonizmu Indoeuropejczyków w Europie Północnej i Zachodniej i Słowian w ich kolebce prasłowiańskiej, która obejmować miała ziemie od dorzecza Dniepru i Pry-peci na wschodzie do dorzecza Odry na zachodzie. Uczeni ci uważają, że twórcami kultury łużyckiej, rozwijającej się około 1200 r. p.n.e. na ziemiach polskich, byli Prasłowianie. Wśród zwolenników tezy o azjatyckiej bądź też wschodnioeuropejskiej kolebce Prasłowian nie ma również zgodności poglądów w zasadniczej kwestii określenia czasu i dróg przybycia Słowian do ich nadwiślańskiej ojczyzny. Najwięcej względów przemawia za tezą twierdzącą, że Słowianie nie należeli nad Wisłą do pierwszej fali osiadłych tam ludów indoeuropejskich. Podobnie jak Ilirów i Traków na Bałkanach wyprzedzili również Słowian w pochodzie nad Wisłę tzw. Staroeuropejczycy — Prawenedzi. Ci pierwsi Indoeuropejczycy na ziemiach polskich byli prawdopodobnie twórcami kultury ceramiki zdobionej odciskami sznura oraz kamiennych toporków bojowych. Kultura ta rozwinęła się w Europie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. W drugim okresie brązu, około 1500—1300 r. p.n.e., kultura ceramiki sznurowej została wyparta przez kulturę trzciniecką, którą z kolei około 1200 r. p.n.e. zastąpiła kultura łużycka. Najwcześniej wówczas też w dobie panowania tych dwóch kultur zaczęli napływać na ziemie polskie przodkowie Słowian, Bałtów i Germanowi mieszać się z wchłanianymi przez siebie ludami staroeuropej-skimi — prawenedzkimi. Po nich też prawdopodobnie odziedziczyli Słowianie nazwę Wenedów, nadawaną im później przez Germanów i Rzymian. Słowianie asymilowałi stary substrat etniczny ziem przez siebie zdobytych. Siedziby ich sięgały w starożytności na zachód do Odry, na wschód do Prypeci i Dniepru. Być może, do Słowian należały znane Herodotowi ludy Neuronów i Budynów zamieszkujące w VI w. p.n.e. ziemie położone w dorzeczu środkowego Dniepru, późniejsze południowe 23 Polesie lub może Wołyń. Dość późno, gdyż dopiero u schyłku starożytności, rozpoczęły się wśród Słowian ruchy migracyjne. Zapewne już w II— III w. n.e. podzielili się na Słowian Zachodnich i Wschodnich. Zachodni Słowianie parli na zachód i południowy zachód, zajmując po ludach germańskich dorzecze Łaby i przenikając przez Bramę Morawską i przełęcze karpackie do Moraw i zachodniej Słowacji. ANTOWIE I SKLAWINOWIE Bardziej aktywni byli Słowianie Wschodni. Zasiedlili oni zwartą masą dorzecza Dniepru i Dniestru. Występowali na tych ziemiach pod nazwą Antów. W IV w. utworzyli państwo, na którego czele stał Boz, a w 376 r. podbici zostali przez króla Ostrogotów Winitara. Inne plemiona wschodniosłowiańskie osiedlały się na obszarze Dacji prawdopodobnie już od momentu opuszczenia jej przez legiony i kolonistów rzymskich w 271 r. Na przełomie V i VI w. Słowianie daccy, zwani przez historyków bizantyńskich Sklawinami, osiedleni już byli zwartą masą na terytorium dawnej DacjT, w dzisiejszej Rumunii, na północ od granicy bizantyńskiej na Dunaju. Z Dacji Słowianie przesiedlali się, posuwając się wzdłuż Dunaju, na teren Panonii opanowanej w VI w. przez germańskich Gepidów i Longobardów. Na obszarze tym prąd migracyjny wschodni stykał się z osadnictwem zachodnio-słowiańskim, posuwającym się na południe poprzez Morawy i Słowację. W początkach VI w. plemiona słowiańskie najeżdżały granice cesarstwa wspólnie z ludami tureckimi. Kronikarze bizantyńscy nazywają te napady organizowane przez związki plemion należących do różnych ludów najazdami Getów. Getami, a także Scytami kronikarze bizantyńscy nazywali często również Słowian. O pierwszym samodzielnym najeździe Antów na cesarstwo donoszą kroniki opisujące panowanie cesarza Justyna I (518—527). Najazdy Sklawinów i Antów powtarzały się wielokrotnie za panowania cesarza Justyniana I (527— 565). Niekiedy Słowianie organizowali najazdy wspólnie z tureckimi Bułgarami. W latach 549— 550 Sklawinowie spustoszyli cały niemal Półwysep Bałkański, nie opuścili granic Bizancjum nawet zimą 550— 551 r., a w 551 r. rozbili armię bizantyńską pod Adrianopolem. W 558 r. najechali ponownie Bizancjum. W tym czasie pierwsze większe grupy Sklawinów zaczęły już na stałe osiedlać się w charakterze sojuszników Bizancjum na spustoszonych przez siebie ziemiach bałkańskich. Duża liczba Sklawinów i Antów podjęła służbę w armii i flocie bizantyńskiej, zdobywając nieraz wysokie stopnie oficerskie. Wkrótce po tych najazdach Słowianie przestali odgrywać przez czas jakiś samodzielną rolę polityczną na Bałkanach. Zostali w większości podporządkowani przez nowo powstałe potężne państwo Awarów, które wystąpiło w drugiej połowie VI w. jako siła polityczna organizująca Słowian przeciwko Bizancjum. 24 Ruiny twierdzy wczesnobizantyńskiej w Tracji, VI w., obecnie Hisar PAŃSTWO AWARSKIE Turecki lud Awarów wyruszył w połowie VI w. ze swych siedzib w zachodnim Turkiestanie do Kotliny Panońskiej. W drodze do nowych siedzib Awarowie podbili i wchłonęli wiele huńskich i bułgarskich plemion, rozbili związek plemion antyjskich, podporządkowali sobie Sklawinów dackich i osiedlili się nad dolnym Dunajem. Dzięki połączeniu się z plemionami huńsko-bułgarskimi liczebność armii awarskiej wzrosła z 20 000 do 50 000 wojowników. W 562 i około 565 r. Awarowie najechali ziemie Franków. W 567 r. zawarli sojusz z Longobardami przeciwko Gepidom, przy pomocy Bizancjum podbili państwo gepidzkie i niemal zupełnie wyniszczyli jego germańską ludność. Awarowie przesiedlili się wówczas na dawne terytorium gepidzkie, na Nizinę Panońską na wschód od Dunaju. Gdy w 568 r. Longobardowie opuścili Panonię i udali się do Italii, Awarowie zajęli również Panonię na zachód od Dunaju. Około 574 r. Awarowie wspomagani przez zależnych od nich Słowian zdobyli część ziem położonych nad dolną Sawą i środkowym Dunajem wokół bizantyńskiej twierdzy Sirmium. Panowanie awarskie nad Słowianami nie było jednak trwałe. Skla-winowie daccy, którym przewodził wówczas wódz słowiański Dobręta (Dauritas), wykorzystali przesiedlenie się Awarów znad dolnego Dunaju do Panonii i odmówili płacenia daniny kaganowi awarskiemu Bajanowi. Na rozkaz Dobręty posłowie kagana domagający się daniny zostali zamordowani. Około 578 r. wojownicy słowiańscy, według przesadnej 25 oceny kronik greckich w liczbie 100000, opuścili ziemie na lewym brzegu Dunaju i spustoszyli ziemie bizantyńskie wdzierając się aż do Grecji. Cesarz Tyberiusz zwrócił się wówczas do A warów z propozycją zawarcia sojuszu przeciw Słowianom. Kagan Bajan przyjął propozycję i mszcząc się za śmierć swoich posłów najechał z pomocą Bizancjum ziemie Sklawinów dackich. Mimo niszczącego najazdu nie udało się jednak Awarom uzależnić od siebie na stale plemion słowiańskich w Dacji. Jedynie Słowianie w Panonii zmuszeni zostali do uznania władzy zwierzchniej kagana, płacenia danin Awarom i dostarczania im na wyprawy wojsk posiłkowych złożonych z piechoty. Piechota słowiańska współdziałała w czasie wypraw z konnicą awarską, w której służyli koczownicy — pasterze będący świetnymi jeźdźcami. OSIEDLENIE SIĘ SŁOWIAN NA BAŁKANACH W 582 r. Awarowie zdobyli Sirmium, główną twierdzę bizantyńską broniącą północnej granicy cesarstwa. W 584 r. upadły dalsze twierdze: Yiminacium, Augusta i Singidunum. Dzięki temu Słowianie pod przewodem Awarów zasiedlili w latach 579— 583 niemal całą zachodnią część Półwyspu Bałkańskiego. W 584 i 586 r. wspólnie z Awarami dwukrotnie oblegali Tessalonikę. W tym samym czasie niezależni dotąd od Awarów Słowianie daccy zawarli z kaganem sojusz" i osiedlili się w późniejszej Bułgarii. Dopiero po kilku latach, po zakończeniu wojny persko-bizantyńskiej, cesarz Maurycjusz zorganizował w 591 r. kontrofensywę przeciw postępom awarsko-słowiańskim i próbował uwolnić spod okupacji barbarzyńskiej cały Półwysep Bałkański. Sojusznikami Bizancjum w walkach z Awarami i Słowianami dackimi byli germańscy Longobardowie z północnych Włoch i słowiańscy Antowie znad Dniepru i Dniestru. Po jedenastoletnich walkach prowadzonych ze zmiennym szczęściem i przerywanych układami cesarz Maurycjusz odzyskał stracone ziemie i przywrócił dawną granicę na Dunaju. Armia bizantyńska w 602 r. przekroczyła linię Dunaju i przeniosła działania wojenne do siedzib Słowian dackich. Gdy jednak wojowniczy cesarz zażądał, aby żołnierze spędzili całą zimę w barbarzyńskiej Dacji, wojsko podniosło bunt, zrzuciło z tronu cesarza i pomaszerowało na Konstantynopol, aby osadzić na tronie przy wódce buntu, setnika (centuriona) Fokasa. Wkrótce potem została wznowiona wojna z Persami, która na długo zajęła wszystkie siły Bizancjum. Poprzez ogołoconą z wojska granicę dunajska wlały się na Bałkany, już za panowania następcy Fokasa. cesarza Herakliusza, wielkie masy Słowian, które wspólnie z Awarami w latach 610 — 617 spustoszyły i zdobyły prawie cały Półwysep Bałkański, łącznie z Grecją, i dotarły aż na Peloponez i wyspy Morza Egejskiego. Obroniła się na lądzie stałym Tessalonika, nazwana przez Słowian Sołuniem, oraz nieliczne miasta nadbrzeżne położone wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego. Egejskiego. Jońskiego i Adriatyku. Chroniła się do nich w popłochu romańska i grecka ludność Bałkanów. unosząc ze sobą relikwie lokal- 26 Stara metropolia w Nesebyr, VI w. nych świętych i męczenników. Część dawnej ludności została podbita i asymilowana przez zdobywców słowiańskich. Liczne grupy ludności romańskiej opuściły żyzne doliny zajęte przez Słowian i znalazły schronienie w górach, zwłaszcza w centralnej części Półwyspu Bałkańskiego, oddalonej od wybrzeży. Dawna ludność rolnicza musiała w nowych siedzibach zająć się pasterstwem. Dawniej wysoko zorganizowane społeczeństwa rolnicze przekształciły się w nowych warunkach w prymitywne plemiona pasterskie, zwane przez Słowian Włachami. Z biegiem czasu termin „Włach" utracił swoje znaczenie etniczne, przestał być określeniem ludzi mówiących dialektami romańskimi i stał się w językach południo-wosłowiańskich synonimem zawodu pasterza. Oprócz Włachów — o czym już wspominano — w górach schroniły się przed Słowianami także resztki Ilirów i Traków, dzisiejszych Al-bańczyków. Pasterskie plemiona Włachów i Albańczyków weszły szybko w zależność od Słowian i składały daninę słowiańskim władcom plemiennym. Daniny oddawały także resztki ludności romańskiej, które pozostały w żyznych dolinach i zmieszały się z najeźdźcami. Ludność rolnicza w dolinach weszła w ścisłą zależność od Słowian, natomiast plemiona pasterskie zachowały dużą swobodę ruchów i często zmieniały wraz ze swymi stadami miejsca pobytu w poszukiwaniu dogodnych pastwisk. Dzięki przetrwaniu na Bałkanach licznych grup ludności miejscowej zachowało się całe niemal nazewnictwo antyczne. Słowianie przyjęli od autochtonów wiele nazw rzek, gór, osad oraz miast i asy-milowali je do swego języka, upodabniając do wyrazów dobrze im znanych. W ten sposób, jak już wspomniano, z antycznej Serdiki 27 powstał słowiański Sredec, z trackiej nazwy Pulpudeva, żywej jeszcze w VI—VII w., utworzona została nazwa słowiańska Płowdiw; Duro-storum przekształcono w Drystrę, Messembrię w Nesebyr. Ostatnim aktem współdziałania awarsko-słowiańskiego było wielkie oblężenie Konstantynopola w 626 r. Od strony azjatyckiej zagrażali w tym samym czasie stolicy Bizancjum Persowie. Miasto broniło się jednak dzięki flocie greckiej. Flotylla małych łódek słowiańskich wydrążonych w pniach, tak zwanych jednodrzewek, atakująca miasto od strony morza, zniszczona została przez Greków. Po klęsce tej, w sierpniu 626 r., Słowianie masowo opuszczali obóz awarski, nastąpiły nieporozumienia między Awarami i Słowianami i kagan Bajan zmuszony został do odstąpienia od Konstantynopola. Wkrótce potem w samym państwie awarskim wybuchły walki miedzy Awarami i Słowianami. Na czele powstania słowiańskiego stanął Samo. Potęga Awarów została złamana. Na Półwysep Bałkański napłynęły znad górnej Łaby nowe ludy słowiańskie, tym razem wrogie Awarom. Były to plemiona chorwackie i serbskie, sprzymierzone z Bizancjum przeciwko Awarom. Uznały one zwierzchnią władzę cesarza Herakliusza. Wraz z ich przybyciem na Półwysep Bałkański zakończyły się wielkie migracje słowiańskie. W toku tych wędrówek w Bułgarii Naddunajskiej osiedliły się dwa ludy słowiańskie, plemię Siewierców i plemię Siedmiu Rodów, w zachodniej Bułgarii w dolinie Timoku zamieszkali Timoczanie, graniczący od zachodu z mieszkańcami doliny Południowej Morawy — Morawianami. Ziemie macedońskie zasiedlone zostały przez liczne plemiona słowiańskie. W VII— IX w. w Macedonii Wardarskiej i nad Jeziorami Ochrydzkim i Prespańskim żyli Brsjaci, w zachodnich Rodopach mieszkali Smolanie, nad Strymonem — Strumą osiedlili się Strumianie (Strymońcy), na półwyspie Chalkidika u wrót świętej góry Atos żyli Rinhini, zachodnią część Równiny Tessalonickiej zajęły plemiona Draguwitów i Sagudatów, We-legezyci osiedlili się w Tesalii, Wajunici w Epirze, a dwa wojownicze plemiona słowiańskie Jezierców i Milingów zawędrowały aż na Peloponez, zdobyły antyczną Lakonię i osiedliły się na zboczach Tajgetu. Inne, nie znane nam z nazwy plemiona lub odłamy wymienionych wyżej plemion zajęły Trację, ziemie greckie i dotarły aż na wyspy Morza Egejskiego i wybrzeża Azji Mniejszej. Wszystkie te plemiona w głównej swej masie przywędrowały ze wschodniej Słowiańszczyzny z terytorium Dacji i ziemi Antów. Wśród nazw plemiennych występujących we wschodniej i południowej połaci Półwyspu Bałkańskiego powtarzają się nazwy późniejszych plemion ruskich Siewierzan i Dregowiczów, od których wywodzili się bez wątpienia bałkańscy Sewercy i Draguwici. GOSPODARKA, RELIGIA I USTRÓJ SPOŁECZNY SŁOWIAN Słowianie w momencie swego przybycia na Bałkany żyli w stadium rozkładu wspólnoty rodowej, określonym mianem demokracji wojennej. Podstawą ich gospodarki była uprawa roli i połączona z nią hodowla bydła. Pod uprawę brali obszary leśne, a rolę, tzw. lędy, użyźniali po- 28 piołem pochodzącym z wypalania połaci lasu przeznaczonego do zasiewu. System uprawy różnił się jednak od prymitywnej uprawy żarowej, gdyż Słowianie w okresie wędrówek ludów karczowali wypalone lędy i obok uprawy motykowej znali już i stosowali orkę sprzężajną z użyciem prymitywnego radła drewnianego. Pole wydarte puszczy uprawiali najwyżej przez trzy lata, po czym po jego wyjałowieniu zajmowali pod uprawę sąsiedni obszar leśny, a opuszczone pole wykorzystywali jeszcze przez dwa lata jako pastwisko. Następnie nie uprawiane przez około piętnaście lat porastało ono znowu lasem. Obok systemu żarowego stosowali także i system podziału wykarczowanego pola na oddzielne niwy, oddawane poszczególnym rodzinom przez wspólnotę wiejską. Uprawa trwać mogła wówczas nieco dłużej, przez kilka lat. Słowianie zasiewali dużo prosa, uprawiali jednak również zboża jare: pszenicę, żyto i owies. Hodowali konie, bydło rogate, świnie, owce, kozy, psy i koty, kury, gęsi i może nawet kaczki; zajmowali się sadownictwem, bartnictwem, rybołówstwem, myślistwem i zbieractwem. Żywili się :głównie produktami zbożowymi, spożywanymi rzadziej niż obecnie w postaci chleba, najczęściej jako różnego rodzaju polewki i bryje, przyrządzane również z prosa i owsa; jedli przeważnie mięso zwierząt hodowanych, mniej upolowanych, głównie pieczone, rzadziej gotowane, spożywali mleko i jego produkty, miód, piwo wyrabiane z chmielu i owoce. Na Bałkanach zapoznali się szerzej z winem i owocami południowymi. Nosili odzież wyrabianą z lnu, konopi i wełny, skór i futer. Ze skór wyrabiali również obuwie, zwane w X w. tzervuli, a później opinci. Na głowę mężczyźni wkładali czapki futrzane, kobiety chusty; odkryte głowy mogła mieć jedynie młodzież. Nosili również długie włosy i brodę; ostrzyżone włosy były oznaką stanu niewolniczego. Czcili siły przyrody, kłaniali się, jak i inni Indoeuropejczycy. bogom nieba i atmosfery. Do głównych bóstw olimpu słowiańskiego należeli: Stribog — bóg nieba, Perun — bóg gromu i wojny, oraz Weles (Wołos) — bóg działalności pokojowej, pracy, dobytku i ogniska domowego. W tej trójcy głównych bogów największą rolę odgrywał Perun, który zepchnął na plan dalszy Striboga i, być może, przejął jego atrybuty boga nieba, tak że pisarz bizantyński Prokopios z Cezarei mógł w VI w. twierdzić, że Słowianie „uważają, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata, i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne". Wielką czcią otaczane było słońce i główny bóg solarny Dażbog, utożsamiany później z greckim bogiem słońca Heliosem. Dażbog miał być synem Swaroga, boga ognia, utożsamianego z greckim Hefajstosem i rzymskim Wulkanem. Wierzyli również Słowianie w moc bóstw rodzinnych Siema, Rodów i Różaniec, od których zależały losy ludzkie, oraz w siły przyrody — wiły, samodiwy, bregalnice, strzygi, wilkołaki, i różne duchy rzek, pól i lasów. Obok bóstw ogólnosłowiań-skich każde plemię, a następnie kraina słowiańska posiadała swoje własne lokalne bóstwo, które opiekowało się według wierzeń słowiańskich tylko tą krainą, a jej wrogów uważało za swoich nieprzyjaciół. Zwłoki zmarłych w dobie wędrówek ludów i w okresie następnym palone były na stosie, a popioły chowano na cmentarzach w urnach. Groby zgodnie 29 z wierzeniami w życie pozagrobowe wyposażano w przedmioty, których zmarły używał za życia. Podstawową formą życia społecznego Słowian był pradawny ród. oparty na związkach krwi, i nowo tworząca się wiejska wspólnota. tzw. obszczina lub mir, zorganizowana na zasadach więzi sąsiedzkiej. Rody i wspólnoty sąsiedzkie łączyły się w małe plemiona i terytorialne opola lub okręgi grodowe, zwane przez kronikarzy ciritatcs. Dopiero kilka wielkich rodów lub małych plemion tworzyło wielkie plemię, które powstawało nieraz drogą połączenia się niejednolitych nawet elementów etnicznych. Po przybyciu Słowian na Bałkany liczne grupy autochtonów przyjmowane były do słowiańskich organizacji plemiennych. Najważniejszą jednostką życia społecznego w ramach rodu lub wspólnoty terytorialnej była wielka rodzina patriarchalna złożona z dużej grupy krewniaków. Obejmowała ona pod władzę ojca-patriarchy 3—4 pokolenia męskie wraz z ich żonami i potomstwem oraz przyjęte do wspólnoty rodzinno--patriarchalnej osoby wolne i niewolników. Pozycja kobiety w rodzinie patriarchalnej była bardzo niska; pozostawała ona pod zupełną władzą ojca, brata i następnie męża; najzamożniejsi mogli uprawiać wielo-żeństwo; istniał również zwyczaj, rzadko niewątpliwie praktykowany, że wraz ze zwłokami męża-patriarchy palona była na stosie nie tylko czeladź niewolna, broń i zwierzęta, lecz również pozostała po nim wdowa. Wielka rodzina prowadziła wspólne gospodarstwo rolne o charakterze naturalnym i zapewniała swym członkom wszystkie niemal potrzebne im do życia przedmioty spożycia, jak żywność i odzież. Stopniowo jednak najzamożniejsze i najbardziej wpływowe rody i wielkie rodziny należące do arystokracji plemiennej rozpadały się na mniejsze rodziny, które potrafiły już prowadzić w ramach obszcziny własne gospodarstwa rolne i następnie dzięki posiadaniu czeladzi niewolnej tworzyły wokół swoich dworów lub grodów zalążki wielkiej własności ziemskiej. W ciągu V, VI i VII w. trwał proces rozkładu coraz większej liczby wielkich rodzin i tworzenia się zróżnicowanych majątkowo małych rodzin. Osiedlenie się Słowian na Bałkanach wśród ludów rolniczych wyżej od nich rozwiniętych i przyswojenie sobie szeregu nowych kultur rolnych, przede wszystkim winnej, oraz nowych narzędzi i metod uprawy roli znacznie przyśpieszyło ten proces. Toteż na Bałkanach szybciej niż na pozostałych ziemiach słowiańskich nastąpiło wyodrębnianie się spośród masy wolnych członków wspólnot wiejskich rodzin zamożniejszych, do których należeli przede wszystkim wojownicy, ludzie zajmujący się zawodowo rzemiosłem wojennym. Najzamożniejsze rodziny należały do grona starszyzny plemiennej tworzącej radę starszych. Spośród nich wyłaniali się dowódcy wojskowi, władycy, wojewodowie, czelnicy i knędzowie, zwani następnie na Bałkanach kniaziami, którzy stali na czele plemion i w okresie stałych wojen i wędrówek posiadali wielkie znaczenie. Władza ich była już w V— VII w. przekazywana dziedzicznie z ojca na syna lub przynajmniej utrzymywała się w jednej rodzinie panującej. Kronikarze bizantyńscy 30 nadawali słowiańskim naczelnikom plemiennym tytuły re\, archont, hegemon i filarcha. Naczelników wielkich plemion otaczali możni słowiańscy, stojący na czele małych plemion i okręgów, zwani kniaziami lub żupanami. Władza naczelnika była ograniczona przez wiec. Według Prokopiosa „Sklawinowie i Antowie nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na ogólnym zgromadzeniu [wiecu]". Istnienie ludowładztwa wśród Słowian jeszcze w połowie X w. stwierdził cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta. Mimo demokratycznej formy rządów posiadali Słowianie wykształconą już i rozwiniętą organizację wojskową. W wojsku służyli wszyscy członkowie plemienia, wyruszający na dalekie wyprawy często w towarzystwie swych żon i dzieci. Tworzyli piechotę, uzbrojoną we włócznie, łuki i tarcze, walczącą w szyku luźnym, który Bizantyńczykom, przyzwyczajonym do istnienia zwartych, zdyscyplinowanych oddziałów, wydawał się bezładny. Oddziały słowiańskie były jednak zorganizowane według systemu dziesiętnego. Od zwykłej piechoty słowiańskiej, złożonej z członków plemienia, odróżniała się grupa zawodowych wojowników, lepiej zbrojnych, z których część, być może, już w dobie wędrówek ludów walczyła jako konnica. Bardzo chętnie uciekali się Słowianie do podstępów wojennych, zasadzek, nagłych napadów organizowanych w lasach i trudnych przejściach. Początkowo zdobywali bizantyńskie twierdze wyłącznie dzięki podstępom. Szybko jednak, już w połowie VI w., nauczyli się zwyciężać armie bizantyńskie w otwartych spotkaniach i oblegać twierdze za pomocą budowanych przez siebie różnorakich maszyn oblężniczych. Ostateczne zwycięstwo i opanowanie Półwyspu Bałkańskiego zawdzięczali swym szybkim postępom i przyswojeniu w toku przeszło stuletnich walk z Bizancjum późnorzymskiej sztuki wojskowej i rzymskiej techniki wojennej. WALKI SŁOWIAN Z BIZANCJUM Słowianie nie wytworzyli jednak nawet w ciągu VI w. organizacji państwowej. Powstawały jedynie powoływane do celów doraźnych związki międzyplemienne. Najsilniejszy związek, obejmujący kilka plemion słowiańskich, powstał około 670 r. na ziemi Słowian macedońskich i pół-nocno-greckich, zwanej przez Greków Sklawinią. Celem jego było zdobycie Tessaloniki, która odparła już kilka oblężeń słowiańskich, według wierzenia Greków jedynie dzięki cudownej interwencji patrona miasta, świętego Demetriosa. Na czele organizacji politycznej Słowian macedońskich stanął rex Prebąd (gr. Perbundos), władca plemienia Rinhinów. W czasie przygotowań do najazdu na Tessalonikę, nazywaną przez okolicznych Słowian Sołuniem, prefekt bizantyński na rozkaz cesarza uwięził przebywającego wówczas w mieście Prebąda i odesłał go w okowach do Konstantynopola. Schwytany w czasie próby ucieczki, został jesienią 674 r. stracony. Słowiańskie plemiona Strumian (Strymońców). Rinhinów i Sagudatów oburzone tym postępkiem Greków napadły na Sołuń i trzymały go w oblężeniu przez całe dwa lata, otoczywszy twierdzę 31 zarówno od lądu, jak i morza. Przyłączyli się do najeźdźców również i archonci Draguwitów, natomiast Welegezyci sprzymierzeni byli z Grekami. Oblężenie zakończyło się jednak niepowodzeniem, Strumianie wycofali się spod murów jeszcze przed decydującym atakiem na gród św. Demetriosa. Niepowodzeniem zakończyła się również nowa próba zdobycia Sołunia, podjęta jesienią 677 r. Były to ostatnie większe walki ofensywne przeciw ziemiom bizantyńskim prowadzone przez plemiona słowiańskie. Od połowy VII w. sytuacja na Bałkanach się odwraca, Bizancjum rośnie w siłę i rozpoczyna wielką, długowiekową walkę o odzyskanie utraconych ziem i podporządkowanie sobie przybyłych na Bałkany Słowian. Sukcesy cesarzy bizantyńskich w walkach o podbój Sklawinii były główną przyczyną załamania się procesu kształtowania się państwa słowiańskiego w Macedonii. Już w 658 r. basileus Konstans II wykorzystując chwilową przerwę w wojnie prowadzonej z Arabami najechał na Sklawinię i zmusił Słowian do uznania zwierzchnictwa bizantyńskiego, składania corocznego trybutu i dostarczania posiłków wojskowych. Część Słowian przesiedlił Konstans II do Azji Mniejszej. W latach siedemdziesiątych VII w. osiedlił się w Macedonii w okolicy Bitoli tzw. lud chana Kuwera. Była to mieszanina etniczna przybyła do Macedonii z okolic Sirmium (obecna Wojwodina) z państwa Awarów, złożona z koczowników-Bułgarów i potomków osiedlonych tam przez Awarów jeńców-autochtonów mówiących dialektami romańskimi i — być może — częściowo także ze Słowian. Chan Kuwer ze swoim ludem zbuntował się przeciw Awarom i opuścił ich państwo szukając schronienia na ziemiach znajdujących się już wówczas w zasięgu wpływów Cesarstwa Bizantyńskiego. PROTOBUŁGARZY Proces kształtowania się państwowości słowiańskiej na południu Bal-kanów przecięły podboje bizantyńskie; odmienne natomiast były dzieje Słowian osiadłych w północnej Bułgarii, między Dunajem i Starą Płaniną. Początkowo Bizancjum usiłowało opanować również ziemie naddunajskie, jednak u schyłku VII w. pojawił się nad Dunajem nowy, groźniejszy dla Cesarstwa Bizantyńskiego niż słabnący Słowianie wróg — koczowniczy lud turecki zwany Hunami lub Bułgarami. Dla odróżnienia od późniejszych Bułgarów nazywamy lud ten Protobułgarami. Protobulgarzy należeli do ludów huńskich. Po upadku państwa Attyli (zm. 453) nazwa Hunów powoli zaczęła ustępować miejsca nowej nazwie Bułgarzy. Po raz pierwszy Bułgarzy wystąpili pod tą nazwą w 481 r. jako sojusznicy Cesarstwa Wschodniorzymskiego w walkach prowadzonych z Teodorykiem. synem Triarii, królem Ostrogotów. W V—VI w. zajmowali stepy położone na północnych wybrzeżach Morza Czarnego i Azowskiego. Bułgarami nazywali ich sąsiedzi, a samych siebie Bułgarzy zwali tylko Ogurami. Na przełomie V i VI w. powstały silne związki plemion bułgarskich: Bułgarzy-Kutigurowie na stepach położonych na zachód od Donu, 32 Bułgarzy-Utigurowie na stepach rozciągających się między Donem i Kubaniem oraz Bułgarzy-Onogurowie nad Kubaniem. Bułgarzy-Kutigurowie w 499 r. zerwali początkowo przyjazne stosunki z Bizancjum i spustoszyli Trację. Następne najazdy powtarzały się w odstępach kilkuletnich. Około 512 r. cesarz Anastazjusz dla obrony stolicy wzniósł tzw. „długie mury", broniące dalekich przedpoli Konstantynopola. W 517 r. Bułgarzy dotarli aż do Termopil, w 530 r. spustoszyli Diryk, w 539—540 r. doszli aż do Konstantynopola, wtargnęli do Grecji i przeprawili się nawet do Azji Mniejszej. Cesarz Justynian I pragnął uwolnić się od niebezpieczeństwa bułgarskiego przez wywołanie wojny między chanem Utigurów Sandałem i chanem Kutigurów Zaberganem i w tym celu posyłał dary Sandałowi. Mimo jednak wojny, jaka rzeczywiście wybuchła między tymi ludami, Kutigurowie nadal pustoszyli granice Bizancjum i w 567 r. chan Zabergan oblegał nawet Konstantynopol, który z trudem jedynie obronił stary wódz Belizariusz. Dopiero Awarowie pokonali i podbili Bułgarów-Kutigurów i następnie w połowie VI w. przesiedlili się wraz z nimi nad dolny Dunaj, a następnie do Panonii. W tym samym czasie wschodni Bułgarzy-Utigurowie podbici zostali przez Tur-kiitów, którzy utworzyli wielkie imperium obejmujące ziemie od Tur-kiestanu na wschodzie do Donu na zachodzie. Na arenie dziejowej ponownie pojawili się Bułgarzy dopiero w początkach VII w., gdy zaczęło słabnąć państwo Awarów, a wielki kaganat Turkiitów chylił się ku upadkowi. Tym. razem najsilniejszym ludem okazał się związek plemienny Onogurów nad Kubaniem, zwanych również Hunno-Gundurami. Twórca tego związku, chan Bułgarów-Onogurów Orchan, przybył w 619 r. wraz z rodziną i licznym orszakiem do Konstantynopola, przyjął chrzest i otrzymał od cesarza Herakliusza honorową rangę patrycjusza. Odtąd Bułgarzy byli sojusznikiem Bizancjum przeciwko A warom. Następcą Orchana został jego bratanek Kubrat (Kurt), przedstawiciel rodu Duło, uprzednio zakładnik oddany Bizancjum i wychowany w chrześcijaństwie na dworze cesarskim w Konstantynopolu. W 635 r. Kubrat pokonał nadczarnomorskich Awarów, zerwał więzy zależności od Tiirkutów i utworzył Wielką Bułgarię, która rozciągała się od Kubania do Dniepru i objęła także zależnych dotąd od Awarów Kutigurów. Kubrat pozostawał w stosunkach przyjaznych z Bizancjum również po śmierci cesarza Herakliusza i był sprzymierzeńcem jego syna Konstansa II. Po śmierci Kubrata jego państwo, Wielka Bułgaria, rozpadło się około 660 r. pod uderzeniem Chazarów, którzy utworzyli potężne państwo na stepach nadwołżańskich i naddońskich. Poszczególne ludy bułgarskie, nad którymi według legendy panowało pięciu synów Kubrata, szukały schronienia w różnych stronach świata. Najstarszy syn Batbaj (Bajan) przyjął zwierzchnictwo chazarskie i pozostał w granicach dawnej Wielkiej Bułgarii, drugi syn, Kotrag, zapewne władca Kutigurów, stąd jego legenarne imię, uszedł w górę Donu; lud jego utworzył następnie państwo Bułgarów kamskich ze stolicą w Bułgar, niedaleko ujścia Karny do Wołgi. Trzeci syn, Asparuch, zawędrował nad dolny Dunaj. Dwaj pozostali anonimowi synowie Kubrata, którzy według legendy 33 wy wędrować mieli do Panonii i w okolice Rawenny do Włoch, dopełniają tylko liczby pięciu synów i ludów. W legendzie wytłumaczono wiec występowanie odłamów ludu Bułgarów w Panonii, w państwie awarskim oraz w północnych Włoszech, gdzie część Kutigurów osiedliła się już w dobie wędrówek ludów w VI w. POWSTANIE PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Asparuch (Isperych, 680— 702), trzeci według legendy syn Kubrata, jest postacią historyczną. Z imieniem jego związane jest powstanie najstarszego, pierwszego państwa bułgarskiego. W siedemdziesiątych latach VII w. horda Asparucha osiedliła się nad dolnym Dunajem i założyła swój główny obóz warowny, zwany, być może, Ongyłem, w południowej Besarabii, niedaleko delty Dunaju. Panujący wówczas w Bizancjum cesarz Konstantyn IV docenił niebezpieczeństwo bułgarskie i w 680 r. wyprawił się z potężną flotą do ujść Dunaju. W tym samym czasie bizantyńska konnica dotarła przez Trację do Dunaju. Dalsze operacje wojenne przeciwko Bułgarom sparaliżowała jednak grząska ziemia w delcie Dunaju. Asparuch uchylił się od przyjęcia bitwy, a niebawem zachorował sam cesarz i opuścił armię, która wycofała się z dużymi stratami bez osiągnięcia zamierzonego celu. Bułgarzy, ośmieleni niepowodzeniem Bizantyńczyków, przekroczyli w ślad za cofającą się armią Dunaj, wtargnęli do Dobrudży i dotarli aż do okolic Warny. Zastali dawną Mezję Dolną, to jest ziemię między Dunajem i pasem Starej Płaniny, już zeslawizowaną, wysiedlili jednak dwa ludy słowiańskie osiadłe na tym obszarze, Sewerców i plemię Siedmiu Rodów, Sewercy zmuszeni zostali do przesiedlenia się na południowy wschód od górskiego Ruiny Pliski VII-IX w. 34 terytorium w rejonie Przełęczy Beregawa (obecnie Czałkawaszka, czyli Riszka lub może Wyrbiszka Przełęcz), a Siedem Rodów przesiedlili Bułgarzy na południe i zachód na ziemie graniczące z państwem Awarów. Plemię Siedmiu Rodów i inne drobniejsze plemiona słowiańskie w Mezji zmuszone zostały do uznania zwierzchnictwa bułgarskiego i płacenia rocznego trybutu, natomiast Sewercy uniknęli, bvć może, początkowo tego losu i zostali podbici i uzależnieni nieco później. Bułgarzy Asparucha osiedlili się na stałe w Dobrudży i wschodniej połaci Mezji Dolnej; na pograniczu tych dwóch ziem założyli nowy, wielki obóz warowny, najstarszą stolicę państwa bułgarskiego — Pliskę. Jeszcze w ciągu 680 r. Asparuch najechał Trację. Cesarz Konstantyn IV musiał uznać nowe państwo i zobowiązać się do płacenia mu rocznej daniny. Przybycie do Bułgarii hordy Asparucha przerwało proces tworzenia się w Mezji państwa słowiańskiego. Na jego miejscu powstał nowy, silny organizm państwowy, w którym dominująca rola przypadała koczownikom i pasterzom Protobułgarom. Obejmował on liczny i zróżnicowany już społecznie element etniczny słowiański, wykorzystywany przez Protobułgarów jako cenny sojusznik przeciwko Bizancjum. Nowe buł-garsko-słowiańskie państwo stało się wkrótce groźnym przeciwnikiem Bizancjum i podjęło z nim długotrwałą walkę o hegemonię na Półwyspie Bałkańskim. Równolegle z tą walką przebiegał wewnątrz społeczeństwa bułgarsko-słowiańskiego powolny, lecz nieodwracalny proces slawizacji Protobułgarów, którzy po dwóch wiekach porzucili turecki język swych przodków i przyjęli język i kulturę słowiańską. Jedynie nazwa Bułgarowie i szereg terminów z dziedziny życia państwowego pozostały jako ślad starotureckiej przeszłości państwa i protobułgarskiego pochodzenia części ludności średniowiecznej i współczesnej Bułgarii. III. KSZTAŁTOWANIE SIĘ PAŃSTWA BUŁGARSKO-SŁOWIAŃSKIEGO GOSPODARKA I USTRÓJ SPOŁECZNY PROTOBUŁGARÓW PROTOBULGARZY, podobnie jak wszy- stkie ludy tureckie, byli koczownikami i trudnili się pasterstwem. Ho dowali przede wszystkim konie. Znana im była jednak także uprawa roli, głównie jęczmienia i prosa, oraz liczne rzemiosła, zwłaszcza powią- zane z ich pasterskim i koczowniczym trybem życia kowalstwo, skór- nictwo i kuśnierstwo. Materialna, a w pewnym stopniu również ducho wa kultura Bułgarów przejęła wiele cech starej kultury alańskiej, gdyż Alanowie, potomkowie antycznych Sarmatów, osiedleni na północ od Kaukazu, byli najbliższymi sąsiadami Bułgarów żyjących na stepach nadkubańskich. Wśród Bułgarów już w IV— VI w. zaczęła zanikać dawna równość majątkowa poszczególnych rodów i postępował proces rozłado wania się społeczeństwa rodowego na swoiste stepowe społeczeństwo wczesnofeudalne. Wyodrębniły się najzamożniejsze rody arystokracji plemiennej, spośród których wybierani byli naczelnicy wojenni. Podział społeczeństwa na nowe klasy i proces formowania się państwa za awansowany był już na przełomie VI i VII w., w okresie tworzenia się na stepach nadazowskich i kubańskich wielkiego związku plemion bułgarskich, na którego czele stanął w VII w. znany nam już Kurt (Kubrat), twórca Wielkiej Bułgarii. Po rozpadnięciu się Wielkiej Bułgarii lud protobułgarski, na którego czele stanął chan Asparuch, przeniósł do swej nowej ojczyzny, Bułgarii Naddunajskiej, pasterską kulturę protobułgarską i rozwiniętą organizację społeczną, wojskową i państwową, ukształtowaną w dawnej ojczyźnie nad Kubaniem. Protobułgarzy pod wieloma względami przewyższali ówczesne plemiona słowiańskie. Zawdzięczali to wielowiekowemu bytowaniu na stepach między Morzem Kaspijskim, Kaukazem i Morzem Azowskim, na terytorium pozostającym od zamierzchłej przeszłości pod stałym wpływem kultury greckiej, rzymskiej i irańskiej, kwitnącej u schyłku doby antycznej w sasanidzkiej Persji. Mylne są też popularne niegdyś poglądy o dzikości i prymitywizmie Protobułgarów w momencie ich przybycia na Bałkany. Podstawową jednostką społeczną był nadal w VII w. wśród Bułgarów chana Asparucha ród ojcowski. Znamy nawet nazwy kilku pokoleń lub rodów protobułgarskich. Rodem panującym był ród Duło, do którego należeli Kurt (Kubrat) i Asparuch; wybijały się również ponad inne pokolenia lub rody: Ermiar, Ukil lub Wokil, Kuwiar, Kurigir, Czakarar. Naczelnicy rodowi zwani byli boili lub boilar (liczba pojedyncza boila). Od określenia tego wywodzi się nazwa bojarzy występująca wśród Słowian 36 Model jurty protobułgarskiej zrobiony ze skały wapiennej, znaleziony w Dewni. Wyobrażenia wyryte na jej powierzchni mają charakter symboliczny Wschodnich i Południowych. Władza boilów nad ich rodami była duża, jednak wszyscy członkowie rodów cieszyli się swobodą osobistą. Niewolnictwo było znane, lecz niewolnikami zostawali przeważnie jeńcy wojenni. Rodzina była patriarchalna, wielożeństwo uznawane, jednak kobiety cieszyły się również pewnymi prawami; cudzołóstwo było surowo karane. KULTURA PROTOBUŁGARÓW Czcili Protobułgarzy jedno najwyższe bóstwo zwane Tangra, to jest Niebo, uznawali jednak także pomniejsze duchy i bóstwa. Wierzyli w życie pozagrobowe i chowali zmarłych w wielkich kurhanach wspólnie z jedną z żon i sługami. Posiadali świątynie zwane kapiszczami i stawiali bogom posągi, tak zwane kumiry. Czcili również kamienie. Wypełnianie obowiązków kultowych i składanie ofiar, niekiedy z ludzi, należało do obowiązków samego władcy — chana, z woli Tangry jako najwyższego kapłana (szamana) — ofiarnika, i do naczelników rodów. Nosili Protobułgarzy odzież ściśle przylegającą do ciała, przepasaną skórzanym pasem. Jedynie dolna jej część zwisała swobodnie do kolan; strój uroczysty był dłuższy. Pod wierzchnią suknią nosili długie, obcisłe spodnie oraz skórzane obuwie — strój koczownika. Kolana ozdabiali metalowymi, czasem srebrnymi i złotymi guzami. Wkładali owcze kożuchy obrócone wełną na zewnątrz, zdobione na brzegach obszyciami i obrębione u góry futrem. Czapki nosili wysokie, zrobione z owczej skóry i pokryte czerwonym materiałem. Strzygli krótko włosy, wąsy i brody. Utrzymywali ciało w wielkiej czystości, budowali baseny kąpielowe. Po 37 Wyobrażenie szamana (kapłana protobułgarskiego) na płytce ceramicznej odkrytej w Madarze przyjęciu chrztu Borys skarżył się w listach do papieża, że duchowieństwo greckie zabraniało Bułgarom kąpieli w środy i piątki. Na obszarze, na którym osiedlili się Protobułgarzy, w dawnej Scytii Mniejszej (Dobrudży) i w Mezji, a zwłaszcza w nowych ośrodkach ich państwa — Plisce, Presławiu i Madarze, odkryto liczne rzeźby kamienne i rysunki ryte w miękkiej skale lub na kamiennych blokach murów Pliski i Presławia przedstawiające obcy Słowianom koczowniczy świat przybyły z północnego wschodu. Wyobrażają one najczęściej postaci konnych wojowników i myśliwych zaopatrzonych we włócznię lub łuk. a niekiedy także w arkan (lasso) i noszących ostro zakończone 38 Plan protobułgarskiej świątyni pogańskiej, której szczątki odkryto w Madarze hełmy. Wśród rzeźb natrafiamy na modele jurt koczowniczych, a na płytce ceramicznej widzimy postać szamana z ptakiem ofiarnym w prawej ręce. w górach Ałtaju, nad nad Donem i Dońcem Podobna prymitywna sztuka stepowych ludów tureckich kwitła również w IV —X w. i później w Europie Wschodniej i w Azji, sięgając aż do Syberii i Mongolii. Wiele zabytków tego rodzaju odnajdujemy w kolebce ludów starotureckich Orchonem w północnej Mongolii, a także w Europie. Na rzeźbach kamiennych i rysunkach wykonanych na skałach lub murach obronnych Pliski znajdują się również starobułgarskie napisy pisane oryginalnym, przyniesionym z Azji alfabetem przypominającym nieco runy skandynawskie, a zbliżonym do starszych od nich inskrypcji odkrytych w północnej Mongolii nad Orchonem. Przynieśli ze sobą Bułgarzy na Bałkany system obliczania lat według 12-letnich cyklów księżycowych, własny kalendarz lunarny i własną sztukę rozwijającą się wśród koczowniczych ludów tureckich i mongolskich i pozostającą pod silnymi wpływami orientalnej sztuki Persji sasanidzkiej. Protobułgarski skarb z IX w., złożony z 22 złotych naczyń, odkryty w Nagy-Szent-Miklos, powstał w kręgu kultury mieszanej pogranicza europejsko-azjatyckiego, jaka rozwinęła się w spadku po późnej starożytności z tradycji i prądów twórczych hellenistycznych, sasanidz-kich i płynących z dalszych jeszcze krajów azjatyckich. Naczynia złote obok napisów greckich i ułożonych w jednym z języków starotureckich wyróżnia bogate zdobnictwo, którego motywy przejęte są z ornamentyki hellenistycznej. Natomiast ornamentyka roślinna wykazuje rysy miejscami wprost identyczne z ornamentyką sasanidzką. Motywy kompozycyjne umieszczone w medalionach na dzbanach przedstawiają treści religijno--symboliczne albo legendarno-baśniowe; nie pozbawione są jednak scen realistycznych. Znajdujemy na nich sceny baśniowe przedstawiające 39 Rysunki odkryte na wapiennym bloku w dolnej części murów obronnych protobułgarskiej Pliski sasanidzkiego króla Bahrama na polowaniu na lwy. siedzącego na skrzydlatym gryfie z ludzką głową, gryfa napadającego na jelenia oraz realistyczną podobiznę jeźdźca azjatyckiego z dzidą i jeńcem trzymanym za włosy oraz z głową zabitego wroga wiszącą u jego siodła. Do motywów hellenistycznych nawiązuje grecka scena mitologiczna przedstawiająca porwanie Ganimeda przez orła Zeusowego. oddana jednak w wersji, jaką otrzymała w sztuce indyjskiej, gdzie Genimeda zastąpiła kobieta imieniem Garuda. Do monumentalnej sztuki irańskiej nawiązuje rzeźba znana pod nazwą Jeźdźca Madarskiego. Jest to wysoki relief wykuty w litej skale, wznoszący się 23 m nad poziomem okolicznego terenu, wyobrażający jeźdźca. Pod koniem przedstawiony jest lew przebity włócznią. Obok konia umieszczono psa. Relief otoczony jest napisami w języku greckim, opiewającymi czyny chanów bułgarskich od czasów Terwela (702—718) do Omurtaga (816-831). Obok reminiscencji stepowych przyniesionych ze starej ojczyzny i sztuki słowiańskiej najsilniej na rozwój sztuki starobułgarskiej oddziaływały tradycje miejscowe. Słowianie i Prabułgarzy zastali w swojej nowej ojczyźnie bałkańskiej rozwinięte budownictwo późnoantyczne, zwłaszcza sakralne, i wiele budowli kościelnych, przede wszystkim bazylik, które 'adaptowali do swych celów. Pod wpływem tradycji architektury miejscowej, wzmacnianej stale przez prądy twórcze idące z Bizancjum, rozwijało się budownictwo monumentalne pracujące na potrzeby zdobywców. Chanowie, przede wszystkim Omurtag, budowali 40 w swej stolicy Plisce i w najbliższej okolicy, w pobliżu obecnej wsi Madara, monumentalne zespoły pałacowe, z których zachowały się do dziś fundamenty. Nawiązywały one do monumentalnej późnoantycznej architektury pałacowej reprezentowanej najpełniej przez budowle pałacowe wzniesione przez Dioklecjana w Splicie. Stolica Pliska obejmowała 23 km2 i dzieliła się na „Zewnętrzny" i „Wewnętrzny Gród". Gród Wewnętrzny obwiedziony był kamiennym murem z basztami. Odkryto w nim tzw. wielki pałac z salą tronową długości 52 m, szerokości 26,50 m, o grubości ścian kamiennych 2,60 m. Odkryto również tzw. mały pałac oraz ślady łaźni, kaplicy i wielkiej bazyliki. Na wznoszonych budowlach i pamiątkowych kolumnach umieszczali chanowie napisy w języku greckim, uświetniające wznoszone budowle lub upamiętniające najważniejsze wydarzenia z ich panowania, przede wszystkim odniesione zwycięstwa. Pismem greckim posługiwała się również kancelaria pałacowa. Religia, sztuka i obyczaje Protobułgarów zespolone były nierozerwalnie z ich trybem życia i ustrojem społecznym i politycznym. Dzięki temu ludy protobułgarskie, mimo że bardzo wcześnie, bo już w VI w., zetknęły się z chrześcijaństwem, a w VII w. ochrzcił się w Bizancjum chan Wielkiej Bułgarii Kurt (Kubrat), pozostały bardzo długo wierne pogaństwu. Bułgarzy naddunajscy przyjęli chrzest dopiero wówczas, gdy zmieszali się ze Słowianami, przyjęli ich język i porzucili dawne zajęcia pasterskie. ORGANIZACJA PAŃSTWOWA Władcy bułgarscy nosili tytuł chanów (kanów) lub kaganów i sprawowali władzę w imieniu Tangry — Nieba. Władza chana ograniczona była przez Radę Wielkich Bojarów, złożoną z sześciu lub według innych źródeł dwunastu członków. Byli to zapewne przedstawiciele głównych pokoleń bułgarskich, a następnie komesi — kmetowie, namiestnicy wielkich okręgów administracyjnych zwanych według wzorów ustrojowych państwa frankijskiego komitatami. Chan odpowiadał przed ludem za rządy i mógł być złożony z tronu. Władza jego była dziedziczna, przechodziła z ojca na syna; następca tronu nosił tytuł kanartikana. Arystokracja bojarska usiłowała ograniczyć władzę chana, wskutek czego dzieje pierwszego państwa bułgarskiego wypełniały obok wojen zewnętrznych walki wewnętrzne, prowadzone przez chanów z opozycją wielkobojarską. Walki te 'łączyły się zazwyczaj z ostrą rywalizacją dwóch obozów politycznych istniejących w VII— IX w. w Bułgarii: obozu prosłowiańskiego, dążącego do zacieśnienia współpracy między Proto-bułgarami a plemionami słowiańskimi, oraz obozu antysłowiańskiego, usiłującego utrzymać ludy słowiańskie w pełnej zależności od Protobułgarów. Zastępca chana nosił tytuł kauchana, państwo podzielone było na prowincje — wielkie okręgi administracyjne, na których czele stali członkowie Rady Wielkich Bojarów, komesowie — kmetowie. Naczelnicy wojenni w poszczególnych prowincjach zwani byli tarchanami (tarka-nami). Dzielili się na szereg stopni, wyróżniano wśród nich boritarchanów, 41 ołgutarchanów, zeratarchanów i innych pomniejszych. Funkcjonariusze państwowi i dowódcy oddziałów wojskowych powoływani byli spośród warstwy rycerskiej, tzw. bagainów. Chan posiadał własną drużynę utrzymywaną przez siebie. Wojownik, który wyróżnił się męstwem, otrzymywał zaszczytny tytuł bagatyra. Organizacja wojskowa państwa była bardzo rozwinięta i wojsko bułgarskie, w którym służyli wszyscy wolni członkowie plemienia, było posłusznym narzędziem w ręku swego wodza — chana. Bułgarzy uzbrojeni byli w miecze, łuki, włócznie, lekkie pancerze, tarcze i hełmy. Wojsko ich składało się wyłącznie z konnicy; łucznicy tworzyli zwykle wyodrębnione oddziały. Słowianie dostarczali Bułgarom piechoty. Proto-bułgarzy w przeciwieństwie do Hunów Attyli nie byli na tyle liczni, aby uderzać na przeciwników zwartą masą ludzi i koni i miażdżyć ich przewagą liczebną. Chętnie też uciekali się do podstępów, lubili prowadzić walkę podjazdową, uderzali nagle na zaskoczonego przeciwnika, poruszali się w czasie pochodów z wielką szybkością. Przed wyprawami uciekali się do wróżb, unikali podjęcia wypraw w dni według ich wierzeń niepomyślne. Jako chorągwi używali zwyczajem ludów tureckich buńczuka końskiego. Przed przeważającą siłą armii bizantyńskiej bronili się najczęściej w warownych obozach, takich jak stolica Pliska, lub w twierdzach, z których najbardziej znana była Mundraga. Otoczyli także cały swój nowo zdobyty kraj naddunajski linią okopów granicznych, broniących i strzegących granic przed nagłymi najazdami. Straże wyznaczone do pilnowania tych okopów odpowiedzialne były przed społeczeństwem za straty związane z najazdami wrogów zewnętrznych, jeśli ci niepostrzeżenie przedarli się przez obwarowania graniczne. WOJNY Z BIZANCJUM W VII I VIII WIEKU Po zwycięstwie chana Asparucha nad Bizancjum cesarz Konstantyn IV zmuszony został w 680 r. do uznania nowego państwa i płacenia mu „na hańbę Romejów" rocznej daniny. Młode państwo objęło ziemie sięgające na południe do Starej Płaniny, na zachód do obszaru położonego między rzekami Timok i Iskyr, na wschód do Czarnego Morza, na północy w skład jego weszły ziemie przylegające od północy do Dunaju wraz z południową Besarabią. Słowianie objęci tymi granicami podlegali nadal swym książętom plemiennym i uznawali zwierzchnią władzę chana. Po opanowaniu nowych ziem Bułgarzy przez lat osiem utrzymywali z Bizancjum stosunki pokojowe. Chan Asparuch zajęty był tworzeniem nowego państwa, uzależnianiem Słowian i przenoszeniem stolicy z Ongyłu do Pliski. Wojnę wznowił w 688 r. młody cesarz bizantyński Justy-nian II, który zamierzał podbić Bułgarów i odzyskać utracone ziemie macedońskie. Armia bizantyńska dowodzona przez cesarza pokonała Bułgarów, którzy pragnęli ją powstrzymać w Tracji, i przedarła się na przełomie 688 i 689 r. z okolic Konstantynopola poprzez ziemię wolnych plemion słowiańskich do Tessaloniki. Cesarz przesiedlił wielkie 42 masy Słowian do Azji Mniejszej i sprowadził do Europy na ich miejsce kolonistów azjatyckich, plemię Mardaitów i Cypryjczyków. Bułgarzy napadli jeszcze raz na wracającą z Tessaloniki do Konstantynopola armię cesarską, lecz nie zdołali jej rozbić. Ostatnie lata panowania chana Asparucha przeszły bez nowych wojen bizantyńsko-bułgarskich. Około 702 r. objął władzę w Bułgarii nowy chan Terwel, zapewne syn Asparucha. Wykorzystał on wewnętrzne walki o tron cesarski w Bizancjum i wystąpił jako sprzymierzeniec obalonego cesarza Justyniana II. Justynian II, zrzucony z tronu w 695 r. i okaleczony odcięciem nosa, zbiegł po kilku latach z Chersonia, gdzie był uwięziony, na dwór kagana Chazarów, a następnie do Bułgarii na dwór chana Terwela. Jesienią 705 r. Justynian II wyruszył wspólnie z chanem Terwelem i armią bułgarsko-słowiańską na Konstantynopol, zdobył stolicę i odzyskał tron. Chan Terwel wynagrodzony został tytułem „cezara", który niegdyś przysługiwał jedynie cesarzom rzymskim, a w VII w. był najwyższą godnością po cesarskiej w Bizancjum. Został pierwszym władcą barbarzyńskim noszącym ten wysoki tytuł. W zdobytym Konstantynopolu przyjmował na trybunie cesarskiej wspólnie z Justynianem II hołd od mieszkańców stolicy i wojska. Otrzymał również Terwel obietnicę oddania mu córki cesarskiej za żonę i rocznej daniny. W 711 r. wybuchł w Bizancjum ponownie bunt przeciw rządom Justyniana II. I tym razem chan Terwel wysłał wojsko na pomoc cesarzowi, lecz na wiadomość o śmierci Justyniana II Bułgarzy wrócili do kraju. W roku następnym chan Terwel, występując w roli mściciela Justyniana II, spustoszył z wielką armią Trację i dotarł aż do przedmieść Konstantynopola. Bizancjum, rozdarte wojną domową i zagrożone najazdami arabskimi, było bezsilne. Najazdom bułgarskim położył kres dopiero trwały układ pokojowy zawarty w 716 r. przez chana Terwela z cesarzem Teodozjuszem III. Bizancjum nie poniosło większych strat terytorialnych, gdyż granice z czasów Justyniana II utrzymały się, z niewielkimi tylko poprawkami na korzyść Bułgarii. Zobowiązał się natomiast cesarz do składania Bułgarom rocznej daniny w drogich tkaninach i czerwonych skórach wartości 40 funtów złota. Obie strony zobowiązały się do wydawania zbiegów oskarżonych w swej ojczyźnie o zdradę. Ostatnim i najważniejszym postanowieniem układu było ustanowienie stałych kontaktów handlowych między poddanymi obu państw. Towary wymienione w dokumentach i zaopatrzone w plomby danego państwa świadczące o ich ocleniu mogły być na mocy układu wywożone do drugiego państwa bez obawy konfiskaty. Postanowienie to zgodne było z monopolistyczną strukturą ekonomiki bizantyńskiej, kontrolowanej we wszystkich niemal dziedzinach przez państwo. Ożywienie handlu bizan-tyńsko-bułgarskiego miało wielkie znaczenie dla dalszego rozwoju buł-garsko-słowiańskiego państwa i społeczeństwa. Wkrótce po zawarciu układu, w 717/718 r., w czasie wielkiego zagrożenia Konstantynopola przez Arabów, Terwel jako sojusznik Bizancjum wyekspediował do Tracji wojsko, które rozgromiło wysłany 43 mu naprzeciw oddział arabski. Porażka Arabów przyspieszyła odwrót wojsk islamu spod murów stolicy Bizancjum i likwidację długiego, prawie rocznego oblężenia Konstantynopola przez Arabów. Chan Terwel zmarł około 718 r. Wraz z jego śmiercią urywają się w źródłach bizantyńskich wzmianki o Bułgarach na przeciąg lat prawie czterdziestu. Znamy jedynie dzięki prastaremu spisowi władców bułgarskich, tzw. „Imiennikowi", imiona chanów i lata ich panowania. Ostatnim przedstawicielem panującego rodu Duło był Sewar, chan Bułgarów w latach 725—740. Następca jego, Kormisosz (740—756), należał już do rodu Wokil lub Ukil. W okresie jego panowania Bizancjum pod rządami wojowniczego cesarza Konstantyna V przeżywało okres pomyślności i potęgi militarnej. Niebezpieczeństwo, arabskie wraz z upadkiem dynastii kalifów omajadzkich zostało zażegnane. Zmienił się układ sił między Bizancjum, nowym kalifatem abbasydzkim i Bułgarią. Bizancjum podjęło ofensywę na obu swych głównych frontach, najpierw przeciw Arabom w północnej Syrii, a wkrótce potem na Półwyspie Bałkańskim. Cesarz Konstantyn V budował na granicy bizantyńsko--bułgarskiej w północnej Tracji twierdze i osadzał wokół nich jako wojskową ludność pogranicza kolonistów z północnej Syrii wysiedlonych po 746 r. z ziem zdobytych świeżo na Arabach oraz wyznawców herezji paulicjańskiej, Syryjczyków i Armeńczyków z okolic Teodozio-pola i Meliteny. Gdy chan Kormisosz zażądał złożenia daniny, cesarz Konstantyn V dał posłom bułgarskim obelżywą odpowiedź odmowną. Wówczas Bułgarzy w 755 lub 756 r. najechali na Trację i dotarli aż do zewnętrznych, tzw. anastazyjskich, murów Konstantynopola, pod którymi zostali pobici i zmuszeni do wycofania się. W odpowiedzi na ten krok surowy cesarz-ikonoklasta (obrazoburca) Konstantyn V zorganizował w ciągu następnych lat dwudziestu swego długiego panowania dziewięć wypraw przeciw Bułgarii. Głównym przedmiotem sporu między obu państwami była Sklawinia, o której zdobycie ubiegały się obie potęgi bałkańskie. Jednak w toku wojen Konstantyn V postawił sobie szersze cele: zamierzał podbić i uzależnić od swej władzy państwo bułgarskie i bliski był realizacji tych zamiarów. Po klęsce Bułgarów pod murami Anastazjusza cesarz wysłał do ujść Dunaju flotę złożoną z 500 łodzi i wyruszył na czele armii drogą lądową przez Trację do Bułgarii. Bułgarzy rozbici pod twierdzą Markellai (obecnie okolice Karnobatu) schronili się w góry. Chan Kormisosz poprosił o pokój, przekazał zakładników i zwrócił Bizancjum zdobytą przez Bułgarów prowincję Zagorę. Następny pochód skierował cesarz w 758 r. na Sklawinię, podbił Słowian macedońskich i przesiedlił starym zwyczajem bizantyńskim wielkie masy ludności słowiańskiej do Azji. W następnym roku wznowił wojnę z Bułgarami, lecz następca Kormisosza, chan Winech (756—762), rozbił armię cesarską w wąwozie górskim Beregawa we wschodnim Bałkanie. Winech należał do obozu nastawionego pokojowo wobec Bizancjum, nie wykorzystał więc zwycięstwa i starał się nawiązać przyjazne stosunki z pokonanym przez siebie cesarzem Konstantynem V. Politykę tę popierała plemienna arystokracja słowiańska współpracująca z chanami 44 z rodu Wokil, Kormisoszem i Winechem, którzy stali na czele prosło-wiańskiego obozu bojarstwa protobułgarskiego. Przeciwko probizantyń-skiej i prosłowiańskiej polityce Winecha wytworzyła się wewnątrz kraju w łonie grupy panującej silna opozycja wielkobojarska. Obaliła ona chana Winecha i wyniosła na tron bojara Teleca (762—765), przedstawiciela rodu Ugain. Przewrót oznaczał zwycięstwo starobułgarskiego stronnictwa wojennego, które żyło tradycjami koczowniczych Protobul-garów i agresywną wobec Bizancjum politykę łączyło z wyraźną anty-słowiańską orientacją i uciskiem ludności słowiańskiej. W wyniku zmiany władcy i pogorszenia się położenia Słowian bułgarskich masy ludności słowiańskiej opuściły państwo chanów, przenosząc się dobrowolnie na ziemie podległe Bizancjum. Według kronikarzy bizantyńskich było tych Słowian 208 000. Jest to liczba ogromna, wiemy bowiem, że ludy germańskie w okresie wędrówek ludów liczyły 100000, najwyżej 200 000 osób. Większość Słowian władze bizantyńskie osiedliły w małoazjatyckim temie Opsikionu, nad rzeką Artaną w dawnej Bitynii. Konstantyn V, wykorzystując osłabienie Bułgarii, zorganizował podwójny najazd na ziemie bułgarskie: wysłał flotę i wyruszył osobiście lądem poprzez Trację. Flora, złożona z 800 łodzi, przewiozła 9600 konnych żołnierzy. Bułgarska armia Teleca rozgromiona została po długiej, morderczej bitwie 30 VI 763 r. na równinie pod Anchialem. Następstwem jej był nowy przewrót w Bułgarii. Telec utracił tron i życie, a zwycięskie stronnictwo probizantyńskie oddało władzę chańską Sabinowi (765— 767), zięciowi Kormisosza. Sabin zawarł z Bizancjum układ pokojowy, który oznaczał pełne podporządkowanie Bułgarii cesarzowi bizantyńskiemu. Stronnictwo wojenne wystąpiło wówczas na zgromadzeniu ludności przeciwko układowi. Sabin został oskarżony o zdradę i zmuszony do ucieczki w granice Cesarstwa Bizantyńskiego do Messembrii. Cesarz przyjął go gościnnie i sprowadził również do Bizancjum jego rodzinę. W Bułgarii rozgorzała walka między chanem Umarem, któremu Sabin uciekając przekazał władzę, i kandydatem stronnictwa wojennego Toktu. Początkowo w 767 r. przewagę zdobył Toktu. obaliła go jednak wyprawa zbrojna cesarza Konstantyna V, który wystąpił w obronie stronnictwa probizantyńskiego. Tron oddano Paganowi (Baganowi, 767— 772), reprezentantowi kierunku ugodowego. Pogan dążył za wszelką cenę do zawarcia pokoju z Bizancjum i udał się w tym celu osobiście na dwór cesarski do Konstantynopola. Cesarz zwodził go obietnicami, żądał nowych ustępstw i w końcu zawarł pokój, lecz w tym samym czasie przygotowywał nowy wielki pochód na Bułgarie. Wysłannicy cesarza pochwycili i uwieźli ze sobą zawziętego wroga Bizancjum, kniazia Siewierców Sławuna, który strzegł wąwozów położonych we wschodnim Bałkanie. Droga poprzez wąwóz Beregawa na Pliskę stanęła przed cesarzem otworem. Cesarz obawiał się jednak zasadzki w górach i ograniczył się do zbrojnej demonstracji i spalenia dworów chana położonych w nadgranicznych górach. Dopiero około 770 r. wyruszyła przeciwko Bułgarii flota złożona z 2600 łodzi, przewożąca około 30000 konnych żołnierzy, i wyprawa lądowa prowadzona przez cesarza. Buł- 45 garię ocaliła burza morska, która rozbiła flotę bizantyńską. Oburzeni nieudolnością Pagana Bułgarzy zrzucili go z tronu i około 772 r. obrali chanem przywódcę stronnictwa wojennego Teleriga (około 772/3 — 777). Telerig był władcą energicznym, udało mu się położyć kres przeciągającemu się kryzysowi państwowości bułgarskiej. Niezmordowany cesarz Konstantyn V, zwany później Kopronimem, przedsięwziął wiosną 773 r. nowy wielki pochód przeciwko Bułgarii z udziałem 2000 łodzi przewożących około 24000 konnych żołnierzy. Gdy wyprawa dotarła do Warny, został zawarty na prośbę Teleriga układ pokojowy kończący długoletnią wojnę. Wkrótce potem spór wybuchł z nową siłą. Telerig zamierzał przesiedlić w granice Bułgarii północnomacedońskie plemię Brsjaków, żyjące w tzw. Berzitii nad Wardarem, lecz cesarz zgromadził szybko wojsko pod pozorem wyprawy na Arabów i rozbił w 774 r. wysłany do Berzitii 12-tysięczny oddział bułgarski. Wojny z Bułgarią nie ustały aż do schyłku panowania Konstantyna V. Cesarz zmarł w trakcie nieudanej wyprawy przeciwko Bułgarii 14 IX 775 r. W dwa lata później Telerig został w wyniku nowego przewrotu zrzucony z tronu i zmuszony do szukania schronienia na dworze ówczesnego cesarza bizantyńskiego Leona IV, syna Konstantyna V. Otrzymał od niego tytuł patrycjusza i rękę bratanicy cesarzowej Ireny. Nowy chan Kardam (777—802) zajął się przezwyciężaniem kryzysu wewnętrznego państwa i walką z opozycją wielkobojarską. Większość starobułgarskich rodów bojarskich wyginęła w ciągu długich wojen domowych, wzrosło zaś znaczenie arystokracji plemiennej pochodzenia słowiańskiego, ściśle związanej z władzą chana. Ułatwiło to przeprowadzenie konsolidacji państwa. Konflikt bułgarsko-bizantyński wybuchł dopiero w 789 r., gdy oddział bułgarski najechał na ziemie macedońskiego plemienia Strumian (Strymońców). W 791 r. Kardam rozgromił pod Markellai armię cesarza Konstantyna VI i zmusił go do płacenia daniny Bułgarom. Jednak już w kilka lat później cesarz Konstantyn VI odmówił składania daniny i posłał w jej miejsce Bułgarom nawóz koński. Wybuchła wojna. Wojska spotkały się w 796 r. w okolicach Adrianopola, lecz żadna ze stron nie zdecydowała się na wydanie bitwy. Po 17 dniach wyczekiwania Kardam powrócił do Bułgarii rezygnując z daniny. Pozostałe lata jego panowania przeszły bez działań wojennych. Umierając pozostawił Kardam kraj uspokojony, autorytet władzy chana wskrzeszony, bizantyńskie próby rozbicia państwa udaremnione. CHAN KRUM Następca Kardama, Krum (około 803—814), był twórcą nowej dynastii chanów, wywodzącej się zapewne z ludu Bułgarów panońskich, żyjących długie wieki w państwie awarskim. Państwo awarskie zostało na przełomie VIII i IX w. rozgromione przez cesarza Karola Wielkiego, który w 803 r. podbił dla państwa Franków ziemie aż do Cisy. Obszerne ziemie między Cisą, Karpatami i Dniestrem wraz z obecnym Siedmiogrodem, zasiedlone przez ludy protobułgarskie, połączyły się po 46 Porażka Bułgarów pod Messembrią w 813 r. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa, XIV w. klęsce Awarów z Bułgarią Naddunajską. Dzięki temu nagłemu wzrostowi terytorialnemu wzmogła się potęga Bułgarii i wzrósł liczebnie element protobułgarski. Proces asymilacji koczowniczych Protobułgarów przez społeczeństwo słowiańskie Bułgarii Naddunajskiej był mimo to za czasów Kruma tak daleko posunięty, że dwór samego chana był już częściowo słowiański. Poseł Kruma do Bizancjum Dragomir nosił imię czysto słowiańskie; był zapewne Słowianinem, a nie Protobułgarem, jak posłowie bułgarscy w VIII w. Krum w walce z opozycją wielko-bojarską opierał się na elemencie słowiańskim. W armii wielką rolę odgrywali wodzowie słowiańskich plemion uznających zwierzchnią władzę Kruma. Część tych wodzów, być może, stała na czele plemion słowiańskich zamieszkujących Sklawinię. Udział ich w walkach z Bizancjum po stronie Kruma był przypuszczalnie wyrazem buntu słowiańskich poddanych Bizancjum przeciwko jarzmu, jakie usiłowali im-narzucić cesarzowie ikonoklaści w VIII w. Krum nie był chanem dawnego typu opierającym władzę na własnej, protobułgarskiej drużynie i plemiennej armii, lecz stał na czele wyżej już zorganizowanego społeczeństwa. Jako pierwszy z władców bułgarskich wydał pisane ustawy odznaczające się prymitywną surowością, lecz wprowadzające zarazem na miejsce dawnych pojęć o krwawej zemście problem szkody i odszkodowania. Prawodawstwo Kruma przewidywało karę śmierci za oszczerstwo, konfiskatę majątku za ukrywanie złodzieja i przedmiotów pochodzących z kradzieży, karę łamania kości za kradzież, karę zniszczenia winnicy za pijaństwo i konfiskatę majątku za 47 Złoty medalion chana Omurtaga niewspomaganie potrzebujących. Prymitywne ustawodawstwo jest świadectwem prymitywizmu ówczesnego społeczeństwa, lecz równocześnie świadczy o wzrastającej roli własności indwidualnej i postępującym procesie tworzenia się społeczeństwa klasowego. Po zakończeniu wojny prowadzonej przez Kruma z A warami zaostrzył się ponownie w 807 r. konflikt bizantyńsko-bułgarski. Tradycyjnym przedmiotem sporu była Sklawinia. Wiosną 809 r. Krum obiegł, zdobył i zburzył graniczną twierdzę bizantyńską Serdikę, która odcinała Bułgarom dostęp do Sklawinii. Przełamana została linia granicznych twierdz bizantyńskich biegnąca od Serdiki poprzez Filipopol, Adrianopol do Deweltu nad Morzem Czarnym. Cesarz bizantyński Nikefor I wyruszył natychmiast przeciw Krumowi, dotarł aż do Pliski i zburzył pałac Kruma, a w drodze powrotnej odbudował Serdikę. Dla umocnienia granic przesiedlał z Azji kolonistów wojskowych i osadzał ich w punktach granicznych. W 811 r. z wielką armią złożoną z oddziałów europejskich i azjatyckich, w towarzystwie syna Staurakiosa wtargnął do Bułgarii, odrzucił pod twierdzę Markellai propozycje pokojowe Kruma, przeszedł przez wąwozy Starej Płaniny, zdobył i zniszczył Pliskę, nie oszczędzając powtórnie pałacu chana, po czym odrzuciwszy ponowne usilne prośby Kruma o pokój — udał się za nim w pościg w góry, do których schronił się pobity chan. Zamiarem Nikefora było podbicie Bułgarii i likwidacja państwa bułgarskiego. Tymczasem wojsko bizantyńskie spotkała nieoczekiwana katastrofa. W górskich wąwozach armia Kruma otoczyła Bizantyńczyków i zadała im 26 VII 811 r. straszną klęskę. Zginął cesarz Nikefor I z prawie całą armią. Zbiegł z pola bitwy jedynie syn Nikefora, Staurakios, z garstką żołnierzy, ciężko ranny 48 w plecy. Głowa Nikefora I wbita została na pal, a następnie z czaszki cesarza Krum wykonał puchar, którym spełniano „zdrawice" na ucztach w Plisce w gronie słowiańskich wodzów Kruma. Śmierć cesarza na polu bitwy poderwała u ludów barbarzyńskich wiarę w boski charakter władzy cesarskiej i oznaczała załamanie się autorytetu Bizancjum. Nowy cesarz Michał I Rangabe, obrany na miejsce śmiertelnie rannego Staurakiosa, był władcą słabym i nie potrafił stawić czoła zwycięskiemu Krumowi. Wiosną 812 r. Krum zdobył Dewelt i przesiedlił wzorem bizantyńskim jego mieszkańców w głąb Bułgarii. Ludność miast pogranicznych uciekała masowo w głąb ziem cesarstwa. Krum wysłał do Bizancjum posła Dragomira i zażądał zawarcia układu pokojowego na warunkach ustalonych w 716 r. między chanem Terwelem i cesarzem Teodozjuszem III. Gdy mimo tych umiarkowanych żądań Bizimtyńczycy zwlekali z odpowiedzią, Krum zdobył z pomocą maszyn oblężniczych Messembrię wraz z bogatym łupem, zapasami „ognia greckiego" i materiałami wojennymi. Wiosną 813 r. cesarz Michał I wyruszył przeciwko Krumowi, lecz 22 VI 813 r. armia bizantyńska poniosła nową klęskę pod Wersinikią niedaleko Adrianopola. Bezpośrednią przyczyną klęski była ucieczka wojsk azjatyckich, które opowiedziały się za ikonoklazmem przeciwko kultowi obrazów i wyniosły na tron cesarski nowego władcę, cesarza-ikonoklastę Leona V Armeńczyka. Krum obiegł Konstantynopol, nie mógł go jednak zdobyć i żądał jedynie pozwolenia na uderzenie kopią w jedną z bram stolicy na znak symbolicznego zdobycia miasta oraz haraczu w postaci wielkiej ilości złota, tkanin i wybranych dziewcząt. Tymczasem Leon V pod pozorem rokowań przygotował zasadzkę na Kruma, która omal nie kosztowała go życie. Oburzony chan spustoszył ziemie między Konstantynopolem a Adrianopolem i odstąpiwszy od stolicy zdobył Adrianopol i przesiedlił ludność do Bułgarii. Jesienią 813 r. jeden z oddziałów bułgarskich rozbity został pod Messembrią przez cesarza, lecz jeszcze w tymże roku Krum wyprawił do Tracji nową armię, która powróciła z łupami i jeńcami. Chan zmarł nagle 13 IV 814 r. w trakcie nowej wielkiej, starannie przygotowanej wyprawy, której celem było zdobycie Konstantynopola. Śmierć Kruma wybawiła Bizancjum od wielkiego niebezpieczeństwa grożącego jego stolicy. Po śmierci Kruma wybuchły w Bułgarii walki o władzę. Po przejściowym panowaniu Dukuma i Dicewga, którzy nadal prowadzili wojnę z Bizancjum, ustabilizował się na tronie syn Kruma, Omurtag (819— 826). Omurtag zawarł z Bizancjum pokój na lat trzydzieści, na którego mocy przyłączył do Bułgarii północną Trację. Granica została ustalona wzdłuż wielkiego okopu granicznego biegnącego od nadmorskiego Deweltu na wschodzie do Makroliwady (Uzundżowo). Dalej granica biegła ku północy i dochodziła do Starej Płaniny. Układ przewidywał również powrót ludności do miejsc osiedlenia sprzed wojny oraz wymianę jeńców. W 823 r. Omurtag jako sojusznik cesarza Michała II pomagał mu w tłumieniu buntu Tomasza Słowianina. Główną uwagę poświecił Omurtag odbudowie zniszczonej Pliski i ekspansji prowadzonej w kierunku zachodnim. W 818 r. plemiona słowiańskie osiadłe na zachód 49 od Bułgarii, Timoczanie nad Timokiem, Braniczewcy nad dolną Morawą i Obodryci naddunajscy, zwróciły się do cesarza Ludwika Pobożnego z prośbą o przyjęcie ich pod protekcję Franków. W latach 827— 829 w wojnie prowadzonej z Frankami Bułgarzy podbili Timoczan i Braniczewców i rozszerzyli swe granice na zachodzie aż do rzeki Kolubary. Belgrad nazywany był odtąd Belgradem bułgarskim, a we władzy chanów przez czas jakiś pozostawało również Sirmium (Srem-ska Mitro wica). Za następców Omurtaga, Małamira (826— 836) i Presjana (836— 852), noszącego również słowiańskie imię Zwinica, wybuchały parokrotnie wojny bizantyńsko-bułgarskie. W ich wyniku Bułgarzy wykorzystując zagrożenie Bizancjum przez Arabów i powstania Słowian greckich zdobyli północną, środkową i częściowo południową Macedonię i około 847 r. zmusili Bizancjum do wyrzeczenia się tych ziem. Natomiast nie udało się Bułgarom podbić ziem serbskich, gdyż książę Ylastimir około 850 r. pokonał armię Presjana i obronił niezależność Serbii. IV. ROZKWIT I UPADEK PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO SLAWIZACJA I CHRYSTIANIZACJA BUŁGARII A. Po ŚMIERCI Presjana wstąpił na tron bułgarski jego syn, Borys (852—889). Za jego czasów zakończył się długotrwały proces slawizacji przybyszów protobułgarskich. Już chan Omurtag dawał swym synom obok imion protobułgarskich imiona słowiańskie: Nrawota, Zwinica i Małamir, świadczące o opanowaniu dworu władcy przez język słowiański. Ostateczny zanik języka i obyczajów protobułgarskich nastąpił po przyjęciu przez Borysa chrztu i wytępieniu przez niego pogańskich obrzędów protobułgarskich oraz wielu rodów starobojarskich występujących w obronie religii swych koczowniczych przodków. W pierwszych latach panowania młody książę Bułgarii zawiązał sojusz z Rościsławem, księciem wielkomorawskim, przeciwko państwu wschodniofrankijskiemu Ludwika Niemca. Oba słowiańskie państwa pokonane zostały w 853 r. przez Franków Wschodnich (Niemców). Wspomagał w tym czasie Franków ich wasal, książę Chorwacji Trpimir I, z którym książę Borys musiał zawrzeć odrębny układ pokojowy. Klęską zakończyła się również wyprawa Borysa przeciwko Serbom. Dopiero -w latach następnych Borys wmieszał się do walk wewnętrznych książąt serbskich o tron i uzyskał dzięki temu poważny wpływ na sprawy serbskie. Po klęsce poniesionej od Wschodnich Franków Borys zerwał porozumienie z księciem Rościsławem wielkomorawskim i w następnych latach występował już jako sojusznik Franków Wschodnich przeciwko Wielkim Morawom, które wzrastając w potęgę stały się dla Bułgarii groźniejszym sąsiadem niż słabnące powoli państwo wschodniofrankijskie. W 863 r. wojska bułgarskie posiłkowały króla Ludwika Niemca w wojnie prowadzonej przez niego z Rościsławem wielkomorawskim i własnym zbuntowanym synem Karlo-manem. Naturalnym sojusznikiem księcia Rościsława morawskiego przeciw Niemcom i Bułgarom było Cesarstwo Bizantyńskie. W celu zacieśnienia powstałego wówczas sojuszu wielkomorawsko-bizantyńskiego i uniezależnienia się od episkopatu niemieckiego zwrócił się około 863 r. książę Rościsław z prośbą do cesarza bizantyńskiego Michała III o przysłanie greckiej misji kościelnej na Morawy. Cesarz wysłał wówczas na Morawy dwóch braci z Tessaloniki, Konstantyna i Metodego, Wychowali się oni w mieście otoczonym przez ziemie słowiańskie i znali dobrze od dzieciństwa język Słowian macedońskich, bliski bardzo ję- Prześladowanie chrześcijan przez chana Omurtaga. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa, XIV w. zykowi bułgarskiemu. Należeli ponadto, zwłaszcza Konstantyn, zwany Filozofem, do najbardziej wykształconych ludzi ówczesnego świata bizantyńskiego, związanych ze wskrzeszonym za czasów Michała III uniwersytetem konstantynopolitańskim. Konstantyn Filozof, zwany czasem również Cyrylem, gdyż imię to przyjął przed śmiercią w Rzymie w 869 r. wstępując do klasztoru greckiego, posiadał duże doświadczenie misyjne nabyte w czasie podróży dyplomatycznej do kraju Chazarów. Konstantyn przywiózł stamtąd odnalezione na Krymie relikwie papieża-wygnańca żyjącego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa — św. Klemensa, który został następnie patronem misji morawskiej. Metody zarządzał uprzednio jedną z bizantyńskich prowincji na Bałkanach i prowadził w niej działalność misyjną wśród Słowian. Obaj bracia zabrali ze sobą na Morawy słowiańskie księgi liturgiczne pisane stworzonym przez nich alfabetem słowiańskim, który nazywamy dziś alfabetem głagolickim. Bizantyńska misja na Morawach, propagująca liturgię słowiańską, cieszyła się wielkim powodzeniem wśród Morawian. U szczytu powodzenia znaleźli się obaj bracia w 867 r., po uzyskaniu papieskiej aprobaty dla swej działalności i tytułu arcybiskupa Sirmium w Panonii dla Metodego. Zwalczany zawzięcie przez episkopat bawarski, utrzymał Metody godność arcybiskupią aż do śmierci na Morawach w 885 r. Po jego śmierci duchowieństwo bawarskie, wykorzystując nieprzychylną dla następcy Metodego, Gorazda. postawę księcia Wielkich Moraw Świętopełka (871 — 894), wygnało z Moraw uczniów Metodego i wpro- 52 wadziło na miejsce liturgii słowiańskiej ponownie liturgię łacińską. Innymi drogami niż na Morawy przenikały wpływy kościoła i kultury łacińskiej do Bułgarii. Potężne Cesarstwo Bizantyńskie potrafiło w układach pokojowych zawieranych z Bułgarią zobowiązać władców Bułgarii do złożenia obietnicy przyjęcia chrztu z rąk duchowieństwa greckiego. Obok presji militarnej Bizancjum wywierało także nacisk ekonomiczny, wykorzystując zależności Bułgarów od dostaw zboża z bizantyńskiej Tracji. Na przełomie 863 i 864 r. książę Borys złożył cesarzowi Michałowi III obietnicę przyjęcia chrztu i przyjął misję kościelną, wysłaną do Bułgarii przez patriarchę Konstantynopola, zawziętego wroga papiestwa, Fo-cjusza. Zawarcie układu pokojowego bizantyńsko-bułgarskiego oznaczało jednocześnie osłabienie więzów sojuszu wschodniofrankijsko-bułgarskie-go, zawartego przed 862 r. Przeciwko przyjęciu chrześcijaństwa wystąpiła opozycja wielkobojarska, jednak Borys stłumił powstanie, stosując surowe, nawet okrutne represje wobec buntowników. Po przeszło dwuletniej zwłoce, wypełnionej tłumieniem buntu wewnętrznego i przetargami dyplomatycznymi o warunki przyjęcia chrztu, książę Borys został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 V 866 r. Otrzymał na cześć cesarza Michała III, swego ojca chrzestnego, imię Michał. Cesarz i patriarcha Focjusz nie zgodzili się jednak na utworzenie niezależnego kościoła bułgarskiego na czele z własnym patriarchą. W tej sytuacji książę Borys wysyłając poselstwa z zawiadomieniem o przyjęciu chrztu do Europy łacińskiej wyraził chęć nawiązania współpracy kościelnej z papiestwem i poprosił o przysłanie do Bułgarii duchowieństwa łacińskiego. Papież Mikołaj I przysłał legata i duchownych, którzy zaczęli energicznie organizować łaciński kościół w Bułgarii, zwlekał jednak z decyzją utworzenia łacińskiego patriarchatu bułgarskiego. Po długich pertraktacjach i ostrej walce obu kościołów o dominację nad kościołem bułgarskim książę Borys w 870 r. zawarł na synodzie kościelnym w Konstantynopolu ugodę z patriarchatem, na której mocy zrzekł się pretensji do własnego patriarchatu bułgarskiego, uznał zwierzchnią władzę Konstantynopola i zadowolił się uzyskaniem dla Bułgarii szerokiej autonomii kościelnej. Arcybiskup bułgarski był odtąd zależny bezpośrednio od synodu kościoła greckiego. Dla siebie i swego państwa uzyskał Borys uznanie go za króla, co znalazło wyraz w akceptacji przez cesarza Bazylego I starobułgarskiego tytułu ,,z łaski Boga (Nieba-Tangry) chan (archont)" i nadaniu miana duchownego syna cesarskiego i przysłaniu insygniów władzy królewskiej, przede wszystkim uroczystych szat. Odtąd również papież i cesarze łacińskiej Europy zachodniej tytułowali Borysa królem Bułgarów. Nowa bułgarska prowincja kościelna obejmowała biskupstwa:, och-rydzkie w zachodniej, a bregalnickie w dolinie Bregalnicy we wschodniej Macedonii, morawskie w dolinie Południowej Morawy i kilka innych położonych w głównych grodach bułgarskich. Według późniejszych przekazów chan Borys wzniósł w swym państwie siedem wspaniałych cerkwi katedralnych, z których dzięki zachowanym resztkom znamy cerkiew 53 w stołecznej Plisce, zbudowaną na wzór najstarszej bazyliki Św. Piotra i Pawła w Rzymie, długości 99 m i szerokości prawie 30 m. Kościół bułgarski opanowany został przez duchowieństwo greckie. Większość duchownych greckich używała do celów liturgicznych i kościelnych języka greckiego i zajmowała wrogą postawę wobec prób wprowadzenia języka słowiańskiego do liturgii. Część jednak Greków, postępujących wzorem Konstantyna i Metodego, prowadziła swą działalność wśród neofitów bułgarskich posługując się językiem słowiańskim. Dzięki temu na dworze księcia Borysa, a później na dworze jego syna, cara Symeona, rozwinęło się piśmiennictwo słowiańskie dla celów kościelnych i świeckich, powstałe niezależnie od działalności misji morawskiej obu braci słowiańskich Konstantyna i Metodego. Posługiwało się ono tak zwanym dziś cyrylickim alfabetem słowiańskim, odmiennym od utworzonego przez Konstantyna alfabetu głagolickiego. Nazwa „cyrylica" pozostała do dziś, jakkolwiek nie jest ścisła, gdyż to średniowieczni erudyci uważali mylnie, że alfabet ten stworzył Konstantyn-Cyryl. Po śmierci Metodego jego uczniowie, wygnani około 886 r. z Moraw, przybyli do Bułgarii i zostali gościnnie przyjęci przez księcia Borysa w Plisce. Przywieźli ze sobą liturgiczne księgi słowiańskie pisane alfabetem głagolickim. Odtąd oba alfabety słowiańskie — głagolica i cyrylica — zaczęły rozwijać się na Bałkanach. W Plisce i Presławiu, w starej i nowej stolicy państwa bułgarskiego, godności kościelne zajmowali już duchowni greccy, toteż najwybitniejsi uczniowie Metodego, Klemens i Naum, opuścili Pliskę i przenieśli swą działalność do Macedonii nad brzegi dwóch wielkich Jezior Ochrydzkiego i Prespańskiego. Powstała dzięki temu tzw. ochrydzka szkoła piśmiennictwa słowiańskiego, szerząca wpływy kultury słowiańskiej i kościoła bułgarskiego na zachodnim, świeżo do Bułgarii przyłączonym pograniczu w Macedonii i Albanii północnej. Klemens prowadził działalność nauczycielską i kaznodziejską w północnej Albanii w prowincji Kutmiczewica w mieście Dewol, na którego obszarze książę Borys wzniósł jedną ze swych wspaniałych cerkwi. W Ochrydzie Klemens założył klasztor Ś w. Pantalejmona. W 893 r. został biskupem Weliki (Debricy) z siedzibą w Ochrydzie, zmarł dopiero w 916 r. Naum prowadził początkowo działalność literacką w Plisce, po 893 r. przeniósł się na miejsce Klemensa do Kutmi-czewicy, a po ośmioletniej działalności nauczycielskiej osiadł w założonym przez siebie klasztorze nad Jeziorem Ochrydzkim. Zmarł w 910 r. Obaj otoczeni zostali po śmierci nimbem świętości; uczniowie opracowali ich żywoty pisane głagolica, zachowane do dziś jedynie w skróconych redakcjach greckich. CAR SYMEON I WIELKI W 889 r. Borys zrzekł się po długoletnim panowaniu władzy, przekazał tron swemu najstarszemu synowi Włodzimierzowi i wycofał się do klasztoru Św. Pantalejmona, położonego w pobliżu Presławia, ówczesnej rzeczywistej stolicy państwa. Książę Włodzimierz okazał się zdecydowanym przeciwnikiem polityki wewnętrznej swego ojca i narzędziem działa- 55 nią starej opozycji wielkobojarskiej. żyjącej jeszcze nadal w kręgu wierzeń i tradycji pogańskich Protobułgarów. Gdy obyczaje i wierzenia pogańskie opanowały dwór książęcy i rozpoczęły się prześladowania chrześcijan, stary Borys powrócił z klasztoru do stolicy, zrzucił z tronu Włodzimierza i kazał go jako zdrajcę chrześcijaństwa oślepić, po czym osadził na tronie najmłodszego, wówczas 27-letniego, syna Symeona. Wypadki te miały miejsce w 893 r., gdyż jeszcze w 892 r. książę Włodzimierz podejmował w Bułgarii poselstwo króla niemieckiego Arnulfa i odnowił dawne przymierze z Frankami Wschodnimi, którego ostrze skierowane było przeciw państwu wielkomorawskiemu Świętopeł-ka. Akt przekazania tronu Symeonowi zatwierdzony został przez wielki zjazd dostojników świeckich i kościelnych zwołany w 893 r. do Presławia przez księcia Borysa. Po zjeździe tym przeniesiono oficjalną stolicę kraju z przesiąkniętej tradycjami pogańskimi Pliski do bardziej chrześcijańskiego Presławia. Wówczas też zaczęto powszechnie używać języka słowiańskiego w kościele i państwie bułgarskim, na co wskazuje ukończony w 894 r. przekład ksiąg liturgicznych na język słowiański. Po oddaniu tronu Symeonowi stary książę Borys-Michał powtórnie schronił się do klasztoru, w którym żył jeszcze trzynaście lat. Umarł 15 V 907 r.; po śmierci czczony był przez kościół bułgarski jako święty. Młody Symeon objął tron w Bułgarii w przededniu wojny z Bizancjum. Bezpośrednią przyczyną jej wybuchu stała się pochopna decyzja cesarza Leona VI Mądrego, syna i następcy Bazylego I Macedończyka, przeniesienia targowiska bułgarskiego z Konstantynopola do oddalonej od portów czarnomorskich Tessaloniki. Zwiększone zostały opłaty celne nakładane na Bułgarów. Wojska bułgarskie w 894 r. najechały Trację i rozbiły armię bizantyńską, musiały jednak szybko wycofać się na północ, gdyż pojawił się w Bułgarii zadunajskiej nowy, groźny wróg — Węgrzy, koczownicze plemiona ugrofińskie, bliskie obyczajami i częściowo językiem dawnym Protobułgarom. Węgrzy, wspomagani przez cesarską flotę bizantyńską, która ułatwiła im przeprawę przez Dunaj, w dwóch spotkaniach pokonali wojska Symeona i złupili północno-wschodnią Bułgarię aż do Pliski i Presławia. Książę Symeon schronił się w potężnej twierdzy Drystra, jednej ze stolic państwa, położonej nad Dunajem. Wówczas jeszcze raz sędziwy Borys opuścił klasztor, zebrał wojsko i w trzeciej bitwie pokonał Węgrów i wyparł ich za Dunaj do ich siedzib w Besarabii. Jednocześnie książę Symeon prowadził układy z Bizancjum i łudził cesarza Leona VI obietnicami zawarcia korzystnego dla niego traktatu pokojowego. Dla uwolnienia się od niebezpieczeństwa węgierskiego Bułgarzy zwrócili się o pomoc do Pieczyngów, tureckiego ludu koczowniczego, który zamieszkiwał stepy nadczarnomorskie. Wiosną 896 r. Pie-czyngowie korzystając z nieobecności głównych sił węgierskich, które udały się w daleką wyprawę grabieżczą, napadli wspólnie z Bułgarami na siedziby Węgrów w Besarabii i zmusili do wycofania się z Besarabii na Równinę Panońską, w której Węgrzy osiedlili się już na stałe. Symeon mógł teraz wznowić wojnę z Bizancjum. W bitwie pod Bulgaro-figon (dziś Babaeski w Turcji europejskiej) rozgromił wojska greckie 56 i narzucił Bizancjum korzystne dla siebie warunki pokojowe (896). Kupcy bułgarscy powrócili do Konstantynopola, a cesarstwo zobowiązało się do dawania Bułgarom podarków będących właściwie stałą, coroczną daniną składaną Symeonowi w granicznym mieście Dewelcie. W 896 r. Bizancjum nie poniosło strat terytorialnych na rzecz Bułgarii. Tym dotkliwsze stały się straty odniesione przez Bizancjum w toku następnej wojny w 904 r. Symeon korzystając, że Bizancjum niepokojone było przez stałe najazdy arabskich flot korsarskich, które 31 VII 904 r. zdobyły i złupiły nawet Tessalonikę, oderwał od Bizancjum ziemie nad Strandżą, gród Woden z okolicą, ziemie nad dolnym Wardarem i obszerne terytoria w Albanii. Graniczne słupy bułgarskie wbite zostały w odległości 20 km na północ od Tessaloniki w pobliżu późniejszej wsi Narisz-Kaj. Lata 896—912 były jednak na ogół okresem pokoju. Rozwijało się intensywnie piśmiennictwo słowiańskie i kultura chrześcijańska, ziemie bułgarskie zostały trwale schrystianizowane. W 913 r. wybuchła nowa wojna bułgarsko-bizantyńska. Tym razem bezpośrednią przyczyną wszczęcia działań wojennych było wstrzymanie przez cesarza Aleksandra, brata i następcy na tronie cesarza Leona VI. daniny rocznej przyrzeczonej Bułgarom w 896 r. Skutki decyzji cesarskiej poniosło Bizancjum już po śmierci Aleksandra, za rządów regencji sprawującej władzę w imieniu 7-letniego cesarza Konstantyna VII Porfirogenety (913—959). Symeon. wykorzystując trudności regencji, która musiała walczyć z pretendentami do tronu cesarskiego, prawie bez oporu wdarł się z wojskiem w głąb ziem bizantyńskich i w sierpniu 913 r. stanął pod murami stolicy Cesarstwa Bizantyńskiego. Celem wyprawy była już nie grabież i podbój pogranicznych ziem bizantyńskich, lecz zdobycie dla władcy bułgarskiego korony cesarskiej. Podbój całego cesarstwa i włożenie purpurowego obuwia — symbolu godności cesarskiej, stało się odtąd dążeniem Symeona. Symeon. którego sami 57 Bizantyńczycy nazywali pół-Grekiem, przekonany był, że może istnieć tylko jedno cesarstwo romejskie (rzymskie), i pragnął stare imperium bizantyńskie zastąpić nowym, uniwersalnym cesarstwem stworzonym przez Bułgarów. Bizancjum zmuszone zostało przez oblegającego Konstantynopol Symeona do częściowego uznania jego pretensji. Regent cesarstwa, patriarcha Mikołaj Mistyk, przyjął Symeona z wielkimi honorami na dworze cesarskim, ofiarował mu tytuł hasileusa (cesarza) Bułgarów i przyrzekł ożenić małoletniego cesarza Konstantyna VII z córką Symeona. Jako przyszły teść cesarza nowy cesarz Bułgarów mógł żywić nadzieję, że opanuje całe Cesarstwo Bizantyńskie i rządzić nim będzie w imieniu swego młodego zięcia. Arcybiskup bułgarski przybrał tytuł patriarchy. Cena, jaką Bizancjum opłaciło pokój, była niezwykle wysoka. Niekorzystny traktat był przyczyną szybkiego upadku regenta. Nowy rząd na którego czele stanęła cesarzowa matka, Zoe Karbonopsina odmówił potwierdzenia układów zawartych z Symeonem i uznał jego koronację cesarską za nieważną. Symeon odpowiedział nowym najazdem na ziemie cesarstwa. Przybrał tytuł „cesarza Romejów" i żądał, aby ludność grecka uważała go za swego władcę. We wrześniu 914 r. opanował Adrianopol, a w latach następnych pustoszył okolice Tessaloniki i Dyrrachionu (obecnie Durresi w Albanii). Bizancjum zdobyło się na kontruderzenie dopiero w 917 r., jednak Symeon 20 VIII 917 r. rozgromił armię bizantyńską — w bitwie nad rzeką Achelo na równinie położonej między Messembrią i Anchialem (obecnie Nesebyr i Pomorie w Zatoce Burgas-kiej). Resztki armii bizantyńskiej zniszczone zostały wkrótce potem w wy- 58 niku nowej klęski Greków pod Katasyrtą u wrót samego Konstantynopola. Symeon stał się jedynym panem Półwyspu Bałkańskiego. Armia bułgarska, wysłana po bitwie nad Achelo do Serbii, zrzuciła z tronu książęcego Serbii Piotra Gojnikovicia, sprzymierzeńca Bizancjum, i osadziła na nim kandydata bułgarskiego, Pawła Branovicia. W 918 r. Symeon spustoszył północną i środkową Grecję i dotarł aż do Zatoki Korynckiej. Upadając pod ciosami zadawanymi przez Bułgarów Cesarstwo Bizantyńskie uratował drungariusz (admirał) floty cesarskiej Roman I Lekapen, który w 920 r. zdobył dla siebie tron cesarski w Bizancjum, zostawszy uprzednio teściem młodego Konstantyna VII. Energiczny Roman I Lekapen, mimo że Symeon wielokrotnie pustoszył Trację i w 923 r. ponownie zdobył Adrianopol, zdołał obronić Konstantynopol, najpotężniejszą twierdzę w ówczesnej Europie. Cesarz Roman I udaremnił także próby Symeona zapewnienia sobie pomocy floty arabskiej, nakłoniwszy Arabów bogatymi darami do zaniechania projektowanej wyprawy. Jesienią 924 r. Symeon zmuszony został do zakończenia długotrwałej wojny i zawarcia pokoju z Bizancjum. Cesarstwo potwierdziło jedynie prawo Symeona do tytułu cesarza (cara) Bułgarów, Roman I uznał ponadto Symeona za swego brata, a nie jak dotąd za syna cesarza Romejów, co zrównało cesarza Bułgarów w hierarchii władców niemal z samym cesarzem — samowładcą rzymskim rezydującym w Konstantynopolu. Rezygnacja z zamiaru zdobycia Konstantynopola wywołana była trudnościami na zachodnich granicach Bułgarii. Dyplomacja bizantyńska potrafiła przyciągać często zmieniających się na tronie książąt serbskich do swego obozu. Car Symeon, aby zapobiec ciągłym niepokojom na granicy zachodniej, w 924 r. po ciężkich walkach i po wysłaniu do Serbii wielkiej armii, która spustoszyła cały kraj, zdołał podbić państwo serbskie i przyłączyć je do Bułgarii. Jednak w 926 r. armia bułgarska wysłana do Chorwacji została rozgromiona przez Chorwatów i car Symeon zmuszony został do zawarcia za pośrednictwem legata papieskiego pokoju z Chorwatami. Mógł teraz zająć się nową wyprawą przeciwko Bizancjum. Przygotowania do niej przerwała jednak nagła śmierć Symeona w dniu 27 V 927 r. Wraz z carem Symeonem zszedł do grobu najwybitniejszy władca średniowiecznej Bułgarii, mąż nauki, literat i wojownik w jednej osobie. Pozostawił Bułgarię wyczerpaną nieustannymi wojnami, których cel — podbój Bizancjum — przerastał siły państwa. KRYZYS PAŃSTWA W DOBIE CARA PIOTRA I POCZĄTKI RUCHU BOGOMILSKIEGO Na następcę przeznaczył Symeon swego młodszego syna Piotra, urodzonego z drugiej żony, siostry bojara Sursuwuła, z pominięciem starszego syna Michała, oddanego do klasztoru. W imieniu młodego i słabego władcy rządzili wszechwładnie jego wuj, bojar Georgi Sursuwuł. Bułgarzy zawarli w 927 r. układ pokojowy z Bizancjum, car Piotr 59 zatrzymał ziemie zdobyte przez Symeona, lecz zadowolił się tytułem „basileusa Bułgarów" i daniną opłacaną przez Bizancjum. Poślubił Marię Lekapenę, wnuczkę cesarza Romana I, i związał się sojuszem z Bizancjum. Długoletni rozwój społeczny, prowadzący do tworzenia się w miejsce wolnej ludności wiejskiej coraz to potężniejszej feudalnej klasy bojarstwa z jednej strony i zależnej ludności wiejskiej z drugiej strony, zmienił układ sił wewnętrznych w Bułgarii na niekorzyść władzy carskiej. Kryzys wewnętrzny i szybki proces słabnięcia państwa przyśpieszyły wojny prowadzone przez Symeona. W wyniku rozwoju stosunków feudalnych wzmogła się potęga wielkich bojarów, którzy uniezależnili się niemal zupełnie od władzy centralnej i rządzili się coraz samodzielniej w swych stale powiększających się posiadłościach i zarządzanych przez siebie prowincjach. W latach rządów cara Piotra (927—969) wielcy bojarzy parokrotnie podnosili bunt przeciwko władzy carskiej i wysuwali na tron własnych kandydatów, przede wszystkim odsuniętych od tronu starszych braci Piotra. Pogorszyło się położenie ludności wiejskiej, obciążonej nowymi daninami składanymi nie tylko państwu, lecz także duchowieństwu. Wyższe duchowieństwo posiadało w X w. w swych ziemiach liczną ludność zależną, tzw. z grecka klirików (ludzi kościoła) i parików (chłopów niewolnych). Car Piotr nadawał klasztorom olbrzymie posiadłości wraz z ludnością. Wobec państwa ludność wiejska zobowiązana była do danin i powinności, tzw. angariów, w zbożu, prosie, winie i w robociźnie przy budowie dróg, mostów, twierdz, pałaców i świątyń, a także przy pracach we włościach cara i jego dostojników. Podstawowymi klasami społecznymi były wielkie i drobne bojarstwo oraz zależna ludność wiejska. Słabiej natomiast wykształcone były miasta, dominowała gospodarka naturalna, rozwinął się jedynie wielki handel, głównie z Bizancjum z centrum w Konstantynopolu. Wywożono do Bizancjum len, skóry i miód, wosk i niewolników, przywożono kosztowności i przedmioty zbytku — tkaniny, wino i owoce południowe. Wielkim handlem zajmowali się bojarzy i duchowieństwo, wyręczające się często swoimi sługami niewolnymi, oraz miejska ludność grecka. Do poważniejszych ośrodków handlowych należały Presławiec (Mały Presław) i Wiczina w delcie Dunaju, Drystr nad dolnym Dunajem, Karwuna (obecnie Bałczik) i Warna nad Morzem Czarnym, Nisz, Sredec i Płowdiw w głębi kraju. Kryzys wewnętrzny społeczeństwa bułgarskiego wyraził się rozwojem sekty bogomiłów, która pojawiła się w Bułgarii za czasów cara Piotra i zdobyła sobie szybko wielką popularność wśród tamtejszego uciskanego chłopstwa. Nauka popa Bogomiła, założyciela sekty, sięgała do wierzeń heretyckiej sekty małoazjatyckiej paulicjan, przesiedlonych w VIII— IX w. przez cesarzy bizantyńskich do Tracji. Podstawą nauki bogomiłów była wiarauczniówManesa — manichejczyków, a następnie paulicjan, w istnienie dwóch przeciwstawnych czynników dobra i zła — boga i szatana, które rządzą światem i prowadzą ze sobą nieustanną walkę wpływającą w sposób decydujący na losy człowieka. Świat materialny uznawali bogomili za wytwór zła i domenę władzy szatana. Odrzucali także 60 wszystkie obrzędy zewnętrzne i organizacje kościelną, a zwłaszcza potępiali fakt posiadania przez kościół dóbr materialnych. Z negacją filozoficzną świata doczesnego związany był ściśle bunt bogomiłów przeciwko istniejącemu porządkowi społecznemu, dzielącemu świat na bogatych i biednych, na wielkich bojarów i niewolnych chłopów — parików. W X w. na czele kościoła bogomilskiego stał przywódca sekty otoczony uczniami, noszącymi miano apostołów. W miarę rozwoju sekty powstawały odrębne gminy wyznaniowe — kościoły bogomilskie, na których czele stali dziadowie (bułg. dedec). W XII—XIII w. do najbardziej znanych kościołów bogomilskich należały gminy „Bułgaria" w Macedonii Wardarskiej i „Dragowitia" w Macedonii południowej. Członkowie kościoła dzielili się na trzy kategorie: „doskonałych", prowadzących ascetyczny tryb życia, „wiernych" oraz „słuchaczy". „Doskonałych" obowiązywał zakaz posiadania dóbr doczesnych. Prowadzili oni nauczanie wśród ludności i praktykowali cztery tylko obrzędy religijne: wspólne modlitwy, wzajemną spowiedź i wyświęcenie „słuchacza" na stopień „wiernego", a „wiernego" na stopień „doskonałego". Do „wiernych" i „słuchaczy" najsilniej trafiały akcenty społeczne ideologii bogomilskiej. Dążyli oni do odebrania siłą kościołowi i bojarom ich majątków i likwidacji powinności feudalnych. Szerokie rozprzestrzenienie się idei i wpływów bogomiłów wywołało masowe prześladowania sekty, podjęte już przez cara Piotra. Władze niszczyły bogatą literaturę bogomilską, pisaną alfabetami słowiańskimi, szeroko rozchodzącą się wśród mas ludności. Ocalały z niej tylko szczątki. Mimo prześladowań ruch bogomilski szerzył się nie tylko w Bułgarii, lecz również w Bizancjum, a z Macedonii przenikał do Serbii, Dalmacji i Bośni. W XII—XIII w. bogomili pojawili się w północnych Włoszech i południowej Francji. Ruch występował na zachodzie Europy pod nazwą herezji bułgarskiej i wywarł silny wpływ na rozwój zachodnioeuropejskich ruchów heretyckich, zwłaszcza biedoty miejskiej tworzące' we Włoszech tzw. pat arie. PODBÓJ BUŁGARII NADDUNAJSKIEJ PRZEZ BIZANCJUM Wzrost potęgi wielkich bojarów, upadek władzy cara oraz ruchy bogomilskie łączyły się z szybko postępującym słabnięciem państwa bułgarskiego. Wyraźnie natomiast rosła potęga Bizancjum. Wielki cesarz--zdobywca Nikefor II Fokas (963 — 969) prowadził podboje w Azji, zdobył na islamie Cypr, Cylicję, Syrię wraz z Antiochią i bliski był osiągnięcia głównego celu swego życia — odzyskania Jerozolimy i, wyzwolenia grobu Chrystusa. Car Piotr nie spostrzegł jednak, że w toku jego panowania zmienił się w sposób zasadniczy stosunek sił między Bułgarią i Bizancjum. Wkrótce po zdobyciu przez Nikefora II Fokasa Cylicji i Cypru jesienią 965 r. zjawiło się w Konstantynopolu poselstwo bułgarskie żądające od cesarza opłacenia oddawanej przez jego poprzedników daniny. Rozgniewany Nikefor II kazał biczować posłów i odesłał ich z pogróżkami do Bułgarii. Nie pragnął jednak cesarz przerywać podbojów na wschodzie i dla usunięcia groźby wojny z Bułgarią wezwał 61 wielkiego księcia kijowskiego Światosława do najechania Bułgarii. Wojowniczy Światosław, który zakończył już w tym czasie podbój i likwidację potężnego niegdyś kaganatu chazarskiego, w 968 r. przekroczył z wielkim wojskiem Dunaj i najechał Bułgarie. Wkrótce potem Światosław został odwołany na Ruś, gdyż Pieczyngowie obiegli Kijów, szybko jednak rozprawił się z Pieczyngami i jeszcze latem 969 r. powrócił z wojskiem do Bułgarii. Podbój Bułgarii ułatwiła Światosławowi śmiertelna choroba cara Piotra, który został porażony atakiem para-litycznym na wieść o pierwszej klęsce Bułgarów, i jego szybka śmierć w 969 r. Cesarz Nikefor II Fokas spostrzegł po niewczasie swój błąd. Zamiast słabej Bułgarii wyrastał na Półwyspie. Bałkańskim nowy, znacznie potężniejszy wróg — państwo ruskie. Światosław zamierzał nawet przenieść stolicę swego państwa znad Dniepru nad dolny Dunaj — do bułgarskiego Presławca. Dla wzmocnienia państwa bułgarskiego odesłał cesarz do Bułgarii dwóch synów cara Piotra, którzy przebywali na dworze carskim jako zakładnicy. Starszy z nich, Borys II (969 — 971), objął tron po ojcu, nie potrafił jednak stawić czoła Światosławowi. Po nowych klęskach armii bułgarskiej Borys zawarł ze Świato-sławem porozumienie, na którego mocy uznawał władcę Rusi Kijowskiej za zwierzchniego pana całej Bułgarii i wodza jej sił zbrojnych. Borysowi II nie podporządkowały się jednak wszystkie ziemie bułgarskie. Nie uznali jego władzy czterej bracia, zwani Komitopulami: Dawid, Mojżesz, Aron i Samuel, synowie i następcy bułgarskiego komesa zachodniej Bułgarii Mikołaja (Nikoli) i Armenki Ripsimii. Oderwali oni od Bułgarii Nad-dunajskiej część zachodnią państwa bułgarskiego — ziemie macedońskie. W tym samym czasie, gdy Światosław znalazł się u szczytu powodzenia, w Konstantynopolu odbył się przewrót pałacowy. 11 XII 969 r. Nikefor II Fokas został zamordowany we własnej sypialni, a na tron wstąpił inny wybitny wódz bizantyński, Jan I Tzimiskes. Jan Tzimiskes nie zdołał zawrzeć porozumienia ze Światosławem, gdyż ten żądał wycofania się Bizantyńczyków do Azji i oddania mu całego Półwyspu Bałkańskiego wraz z Konstantynopolem. W odpowiedzi wiosną 971 r. cesarz wyprawił się przeciw Światosławowi do Bułgarii i po szybkim i zwycięskim pochodzie zajął gwałtownym atakiem Wielki Presław, stolicę cesarstwa bułgarskiego. W Bułgarii wystąpił jako opiekun i protektor gnębionego przez Światosława młodego cara Bo-rysa II. Dzięki tej zręcznej polityce udało mu się pozyskać pomoc przeciwko Rusom bojarstwa bułgarskiego, które żywiło nadzieję, że basileus bizantyński po pokonaniu, Światosława wskrzesi państwo bułgarskie. Po zdobyciu Wielkiego Presławia Jan Tzimiskes ściągał armię Światosława aż do murów Drystry (Sylistrii) na Dunaju, dokąd schronił się Światosław. Armia bizantyńska obiegła twierdzę, a jednocześnie flota zaopatrzona w grecki ogień wpłynęła do Dunaju i odcięła od północy drogi odwrotu armii ruskiej. Po trzymiesięcznych zaciekłych walkach i udaremnieniu przez Greków próby przerwania blokady Rusowie zmuszeni zostali na skutek głodu do kapitulacji. Na mocy porozumienia 62 zawartego pod koniec czerwca 971 r. wielki książę Światosław zobowiązał się opuścić Bułgarię i nie napadać na ziemie cesarstwa. W zamian za te przyrzeczenia Jan Tzimiskes odnowił przywileje handlowe Rusi i zaopatrzył głodującą armię ruską w żywność. Światosław nie powrócił jednak do Kijowa, gdyż w drodze powrotnej zginął z rąk Pieczyngów. Wbrew nadziejom Bułgarów Jan Tzimiskes nie zamierzał wskrzeszać państwa bułgarskiego. Zdobytą na Rusach Bułgarię Naddunajską wcielił do Cesarstwa Bizantyńskiego. Grody bułgarskie obsadzone zostały przez garnizony greckie, podporządkowane strategowi bizantyńskiemu rezydującemu w stolicy nowo utworzonego temu bizantyńskiego (prowincji) Drystrze — Dorostolonie, który przemianowany został na cześć męczennika Teodora Stratilata na Teodoropolis; Presław nazwany został Joan-nopolis na cześć zwycięskiego cesarza Jana Tzimiskesa. Ostatni przedstawiciel bułgarskiej dynastii panującej Borys II i brat jego Roman uczestniczyli w triumfalnym wjeździe cesarza do Konstantynopola i przebywali następnie jako jeńcy i zakładnicy na dworze cesarskim. Jak już wspominaliśmy, panowanie bizantyńskie nie rozciągało się na całą Bułgarię. Zachodnią część państwa bułgarskiego opanowali znani nam już czterej bracia Komitopuli: Dawid, Mojżesz, Aron i Samuel. Uznawali oni w latach 971 — 976 zwierzchnią władzę cesarza Jana Tzimiskesa nad zachodnią Bułgarią (Macedonią), lecz jednocześnie przygotowywali powstanie zbrojne przeciwko Bizancjum i dążyli do wskrzeszenia cesarstwa bułgarskiego. PIŚMIENNICTWO I SZTUKA W DOBIE PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Upadek carstwa presławskiego i niszczące wojny prowadzone przez Rusów z Bułgarami i Bizancjum na ziemiach naddunajskich podcięły rozwój rodzimej kultury bułgarskiej i piśmiennictwa słowiańskiego, rozwijającego się w Bułgarii od czasu jej chrystianizacji. Zniszczeniu uległy stolice cesarstwa bułgarskiego, ufundowane przez Borysa, Symeona i Piotra cerkwie i klasztory oraz bogaty dorobek piśmienniczy dwóch głównych szkół literackich — presławskiej i ochrydzkiej. Jedynie szczątki literatury słowiańskiej, rozwijającej się w IX i X w. przede wszystkim na dworze w Presławiu i w okolicznych stołecznych klasztorach, przetrwały w klasztorach na górze Atos i na Rusi, głównie w postaci odpisów i ruskich redakcji starosłowiańskich tekstów powstałych pierwotnie na obszarze Bułgarii. Niektóre dzieła piśmiennictwa słowiańskiego zachowały się jedynie w przekładach i streszczeniach bizantyńskich. Szkoła presławska przeżywała swój okres rozkwitu za rządów cara Symeona. Ukształtował się wówczas w środowisku literackim dworu presławskiego alfabet cyrylicki, skutecznie odtąd konkurujący ze starszą głagolicą. Symeon, urodzony w 865 r., przeznaczony był przez ojca na duchownego i dzięki temu przepędził swą młodość, od 13 do 22 roku życia, w Konstantynopolu w celu odebrania gruntownego wykształcenia. Studiował w konstantynopolitańskiej Szkole Wyższej, a następnie wstąpił 63 bojara carów Symeona i Piotra do zakonu. Po powrocie do ojczyzny \\ 887 r. miody mnich, przesiąknięty kulturą grecką, nazywany później przez Bizantyńczyków pół--Grekiem, włączył się aktywnie do prac nad rozszerzeniem chrześcijaństwa i rozwojem liturgii i piśmiennictwa słowiańskiego, prowadzonych przez przybyłych właśnie z Moraw do Presławia uczniów Metodego i część duchowieństwa greckiego. Działalności tej nie zaniechał również po nieoczekiwanym wstąpieniu na tron w 893 r. Dwór jego. urządzony z przepychem bizantyńskim, rządzący się bizantyńskim ceremoniałem 64 dworskim wprowadzonym na dwór presławski w całej pełni po przyjęciu przez Symeona w 917 r. tytułu basileusa, stał się ogniskiem kultury słowiańskiej. Rozbudowywała się stolica państwa Presław. Ośrodkiem jej był pałac carski położony w Grodzie Wewnętrznym. W pobliżu pałacu, lecz już poza murami Grodu Wewnętrznego, w części południowej Grodu Zewnętrznego, wzniósł Symeon tzw. Złotą Cerkiew, jeden z najwspanialszych zabytków architektury kościelnej przełomu IX i X w. Południowo-wschodnią część Grodu Zewnętrznego, obejmującą dolinę rzeki Ticzy, zajmowały dwory i cerkwie wznoszone przez bojarów z otoczenia Symeona. Wokół Presławia rozrzucone były liczne klasztory fundowane przez władców bułgarskich. Szczątki budownictwa presław-skiego świadczą dziś o wysokim poziomie architektury i rzemiosła artystycznego rozwijającego się w ośrodku presławskim. Na dworze i w klasztorach presławskich tłumaczono na potrzeby kościoła słowiańskiego księgi religijne i liturgiczne, ewangelie, dzieje apostolskie, tzw. apostoł, psałterz, a obok tego kroniczki bizantyńskie, przedstawiające dzieje świata, i kodeksy bizantyńskiego prawa kościelnego i świeckiego oraz dzieła literackie. Powstawały pierwsze słowiańskie dziełka oryginalne. Oryginalnym pomnikiem pisanego prawa słowiańskiego, obowiązującego w pierwszym państwie bułgarskim, jest tzw. Zakon Sudnyj Ludiem — zbiór słowiańskich norm prawnych powstały na Morawach w okresie działalności Metodego i przeniesiony następnie do Bułgarii lub, być może, zredagowany po raz pierwszy dopiero w Bułgarii w otoczeniu cara Symeona. Do najwybitniejszych pisarzy szkoły presławskiej należeli: Jan Egzar-cha, Konstantyn Prezbiter, Czernorizec Chrabr i sam car Symeon. Jan Egzarcha, współpracownik Symeona i wychowanek bizantyńskiej Szkoły Wyższej, przełożył na język słowiański dzieło Jana Damaskena O wierze prawosławnej, które otrzymało tytuł słowiański Niebiosa. Zawierało ono wykład wiedzy teologicznej i nauk świeckich uprawianych w Bizancjum. W innym dziele, tzw. Szestodnewie, przedstawił Jan Egzarcha biblijne dzieje tworzenia świata w oświetleniu nauki greckiej. Szestodnew został przełożony z pierwowzoru greckiego opracowanego przez Bazylego Wielkiego w IV w., zawiera jednak ustępy oryginalne, przeznaczone dla czytelnika bułgarskiego, zamieszczone na wstępie i przy zakończeniu każdego z sześciu rozdziałów, na jakie dzieli się dzieło. Oba utwory mają charakter encyklopedyczny. Konstantyn Prezbiter, tytułowany również Episkopem (Biskupem), był autorem przekładu Uczitelnej Ewangelii, napisanej między 889 i 893 r., złożonej z 51 mów (besed) przedstawiających komentarz do tekstów ewangelicznych opracowany przez Jana Złotoustego. Podobnie jak w Szestodnewie niektóre ustępy tego tekstu wyszły spod pióra samego Konstantyna. Dziełem jego jest poprzedzająca tekst właściwy Uczitelnej Ewangelii tzw. Azbuczna modlitwa pisana wierszem oraz również wierszowana Przedmowa do Ewangelii. Przełożył także Konstantyn bizantyńską kronikę przedstawiającą dzieje świata, będącą wyciągiem z kronik greckich Jana Malalasa i Georgiosa Monachosa i doprowadzoną do czasów cesarza Leona VI, utwór złożony z sześciu roz- 65 działów poświęcony sześciu dniom tygodnia, oraz dziełko Atanazego Aleksandryjskiego zwalczające herezję ariańską. Czarnorizec Chrabr, działający już w X w., opracował pierwsze dzieło oryginalne, traktat O pismenach, w którym przedstawił dzieje pisma słowiańskiego i usiłował dowieść, że język i alfabet słowiański w niczym nie ustępują greckiemu. Działalności pisarskiej samego cara Symeona przypisywany jest tzw. Złatostroj, tłumaczony z zaginionego pierwowzoru greckiego zbiór mów i kazań głównie Jana Złotoustego. Z imieniem Symeona związany jest również zbiór mów i pouczeń różnych autorów greckich, zwłaszcza Jana Złotoustego, zajmujących się sprawami dogmatycznymi i wpajających szacunek dla kościoła i władzy świeckiej. Zbiór ten zachował 66 się jedynie w kopii staroruskiej wykonanej w 1076 r. Na zamówienie cara Symeona powstał tzw. Sbornik cara Symeona, dzieło o charakterze encyklopedycznym, obejmujące 383 rozdziały napisane przez 25 różnych autorów greckich. Stary tytuł tego dzieła brzmi Zbiór pism licznych ojców, wyjaśnienia niejasnych miejsc w Ewangelii, w apostole i w księgach wyłożone pokrótce dla pamięci i gotowej odpowiedzi. Kodeks ten został w czasie katastrofy Bułgarii Naddunajskiej około 970 r. wywieziony na Ruś przez wojów Światosława, a następnie przepisany na Rusi na zamówienie księcia Światosława Jarosławowieża czernihow-skiego w 1073 r. Obok literatury oficjalnej rozwijała się, zwłaszcza za czasów cara Piotra, literatura apokryficzna, potępiona przez kościół, lecz odpowiadająca potrzebom i zamiłowaniem człowieka średniowiecza. W licznych utworach przedstawiała ona nieraz w formie powieściowej nie znane Biblii fragmenty życia Jezusa i świętych. Niektóre z apokryfów, jak na przykład Apokalipsis, były dziełami heretyckimi. Apokalipsis powstała u schyłku VI w. w Bizancjum i była rozpowszechniana w Bułgarii w X w. wśród zwolenników ruchu bogomilskiego. Utwory te zawierały potępienie oficjalnego kościoła prawosławnego i jego hierarchii. Bogate piśmiennictwo bułgarskie oddziaływało silnie także po upadku Bułgarii Naddunajskiej na inne ziemie słowiańskie, zwłaszcza na Ruś Kijowską, która w 988 r. przyjęła oficjalnie chrzest. Po upadku szkoły presławskiej istniała nadal czas jakiś głagolicka szkoła ochrydz-ka, rozwijająca się od schyłku IX w. w Macedonii. Do jej najwybitniejszych przedstawicieli należeli uczniowie Metodego przybyli z Moraw: św. Klemens (zm. 916) i św. Naum (zm. 910). W X i XI w. kontynuowali ich działalność uczniowie nie znani nam z imienia. Szkoła ochrydzka przetrwała upadek Presławia i aneksję Bułgarii Naddunajskiej przez Tzimiskesa w 971 r. i rozwijała się aż do upadku carstwa zachodniobułgarskiego w 1018 r. W ciągu XI i XII w. dorobek jej został w znacznej mierze zniszczony przez duchowieństwo i władze bizantyńskie, spotkał ją zatem podobny los, jaki wcześniej, w latach 969—971, dotknął szkołę presławską. Zachowały się też tylko szczątki piśmiennictwa ochrydzkiego. Zniszczony został tekst słowiański żywotu św. Klemensa opracowany przez jego uczniów; treść jego znamy tylko dzięki przeróbkom greckim opracowanym przez dwóch greckich arcybiskupów Ochrydy, Teofilakta u schyłku XI w. i Demetriosa Choma-tiana na początku XII w. Z bogatej twórczości Klemensa, zarówno przekładowej, jak i oryginalnej, zachowało się około 30 jego pism i mów. Cała twórczość św. Nauma zaginęła zniszczona przez duchowieństwo greckie, które tępiło po upadku Bułgarii piśmiennictwo słowiańskie, zarzucając mu herezję i uleganie wpływom bogomilstwa. Miary zniszczeń dopełnili w XIV i XV w. Turcy. V. WIELKIE WOJNY Z BIZANCJUM. ZIEMIE BUŁGARSKIE W NIEWOLI BIZANTYŃSKIEJ POWSTANIE KOMITOPULÓW I UTWORZENIE CARSTWA ZACHODNIOBUŁGARSKIEGO PO ZWYCIĘSKIM zakończeniu wojny ze Światosławem kijowskim Jan Tzimiskes —-jak już wspominano — wcielił w 971 r. do cesarstwa tylko Bułgarie Naddunajską. Działania wojenne nie objęły natomiast ziem zachodnich państwa bułgarskiego, zarządzanych przez czterech Komitopulów, synów komesa Mikołaja. Na ziemie te nie wkraczały nigdy garnizony bizantyńskie, a Jan Tzimiskes zadowolił się tylko formalnym uznaniem go przez braci Komitopulów za zwierzchniego władcę wszystkich ziem bułgarskich. Najbardziej wysunięte na zachód i północ garnizony — ośrodki nowo powstałych bizantyńskich temów — pozostawił Jan Tzimiskes w Werroi (Stara Żagora), Wodenie (Edessa) i Strymonie. Poza okupacją wojskową znalazł się Sredec, do którego przeniósł się patriarcha bułgarski Damian, oraz Nisz, Skopje i Ochryda. Było to kompromisowe rozwiązanie konfliktu, chwilowo dogodne dla obu stron, gdyż Jan Tzimiskes zajął się wojną z Arabami, a komesi bułgarscy przygotowywali się do podjęcia wojny z Bizancjum. W 973 r. poselstwo komesa Sredca lub czterech braci Komitopulów, władających Prespą i Ochryda, przebywało na dworze cesarza Ottona I w Kwedlinburgu usiłując zawrzeć z Niemcami cesarskimi sojusz przeciwko Bizancjum. Na dworze cesarskim Bułgarzy zetknęli się z posłami księcia polskiego Mieszka I, który utrzymywał żywe kontakty z Niemcami. Działania wojenne podjęli Bułgarzy dopiero w 976 r. po śmierci Jana Tzimiskesa. Ośrodkiem powstania był początkowo Sredec, przeciw niemu wyruszył w 986 r. cesarz Bazyli II, aby pokonać Bułgarów od jednego uderzenia. W tym czasie na czele powstania stanął najwybitniejszy z czterech braci Komitopulów, Samuel, który już w 985 r. zdobył Larisę, główne miasto Tesalii, występujący początkowo tylko jako namiestnik i naczelny wódz z ramienia Romana, młodszego syna cara Piotra. Roman zbiegł około 986 r. z niewoli do Bułgarów i został przez nich po ucieczce proklamowany i koronowany carem, nadano mu wówczas carskie imię Symeon, a Samuel Komitopul wyznaczył mu jako stolicę Skopje. Właściwe jednak centrum państwa przesunęło się do rodzimej prowincji Komitopulów, na nie zniszczone ciągłymi wojnami ziemie macedońskie. Następny po Damianie patriarcha kościoła bułgarskiego German osiadł już nie w Sredcu, lecz w odzyskanym na Grekach Wodenie lub w sąsiedniej Prespie, a jego następcy przenieśli się na stałe do pobliskiej Ochrydy. Dlatego też państwo utworzone przez Samuela nazywane jest przez historyków jugosłowiańskich państwem macedońskim. Uważają oni, że utworzone zostało przez narodowość macedońską, rozwijającą się niezależnie od narodowości bułgarskiej. Nie było jednak w X—Xl w. dwóch odrębnych narodowości, bułgarskiej i macedońskiej. Odrębna narodowość macedońska powstała dopiero w XX w. Macedończycy należeli do cesarstwa bułgarskiego od połowy IX w., uważali się za Bułgarów i nie znali dla określenia swej narodowości i języka innego miana, nawet terytorialnego. Już w początkowym okresie walk najstarszy z Komitopulów, Dawid, zabity został przez włóczęgów Włachów w południowej Macedonii, a drugi z braci, Mojżesz, zginął pod murami oblężonej twierdzy Serres. Z wypadków tych skorzystał najmłodszy z braci, Samuel, wsławiony już zwycięskimi walkami z Bizancjum prowadzonymi w Tesalii. Trzeci z braci, Aron, został zamordowany w Razmetanicy w 976 r. wraz z całą niemal rodziną na polecenie Samuela, który został jedynowładcą. Kontynuując podboje, zdobył Samuel w 985 r. Larisę, główne miasto Tesalii, a w 986 r. obronił, jak wspominaliśmy, twierdzę Serdikę przed armią młodego cesarza Bazylego II i rozbił 17 sierpnia tr. wycofujące się wojska bizantyńskie na przełęczy zwanej Bramą Trajana. W ręce zwycięzcy dostał się obóz grecki, Bazyli II ratował się ucieczką. Aby wzmocnić obronę Filipopolu przed atakami Samuela, Bazyli II, wzorem swych poprzedników, sprowadził z Azji Mniejszej i osadził w mieście i temie Filipopola heretyków paulicjan. W latach następnych zdobył Samuel Bułgarię Naddunajską z Presławiem, grody Werreię (Ber) i Serwie w południowej Macedonii, a następnie w 989 r. twierdzę Dyrrachion, Albanię i cały Epir. W 991 r. car bułgarski Symeon (Roman) dostał się do niewoli bizantyńskiej, gdzie zmarł po sześciu latach, a Samuel przybrał wówczas tytuł cara. W 996 r. próbował zdobyć Tessalonikę i wtargnął poprzez Beocję i Attykę aż na Peloponez, został jednak pobity w czasie powrotu z wyprawy przez wodza bizantyńskiego Nikefora Uranosa nad rzeką Sperchios pod Termopilami. Mimo tej klęski w 998 lub 999 r. podbił Duklę (obecnie Czarnogórze) i wtargnął do Dalmacji. Około 1000 r. państwo Samuela osiągnęło największy rozwój terytorialny, objęło całą Macedonię, z wyjątkiem Tessaloniki i Półwyspu Chalkidyki, Tesalię, Epir, Albanię, księstwa serbskie: Duklę, Zahumle, Raszkę i Bośnię, Sirmium z okręgiem oraz Bułgarię Naddunajską. Trzonem państwa była nadal Macedonia, stolicą carstwa została Ochryda, dokąd Samuel przeniósł siedzibę patriarchatu bułgarskiego. Na czele tego wielkiego organizmu państwowego stała carska rodzina panująca i grupa wielkich bojarów, tzw. z grecka archontów — zarządców poszczególnych grodów i ziem wchodzących w skład carstwa. Armia macedońska składała się z drobnego rycerskiego bojarstwa, trudniącego się zawodowo wojną, i grupy chłopów-żołnierzy, zobowiązanych wzorem bizantyńskim do pełnienia służby wojskowej z racji posiadania ziemi. Pozostała ludność wiejska składała daniny w naturze. Od każdego zeugara ziemi, to jest obszaru, który można w ciągu jednego dnia zaorać parą wołów, oddawano carowi 1 mat (modios) zboża, 1 mat prosa 69 i dzban (stamnoś) wina. Znane były również liczne powinności oddawane w robociźnie. W dobrach cara, wielkich bojarów, klasztorów i kościoła występowała liczna ludność zależna. Każde z biskupstw macedońskich posiadało w 1019 r. w swych dobrach od 10 do 40 zależnych chłopów, zwanych parikami, zwolnionych od powinności wobec państwa. WYPRAWY ZDOBYWCZE BAZYLEGO II BUŁGAROBÓJCY Od 1000 r. zmienił się układ sił między Bizancjum i zachodniobuł-garskim carstwem Samuela, gdyż Bazylemu II udało się zakończyć wojnę domową dzięki pomocy ruskiej przysłanej przez wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza i pokonać opozycję magnatów małoazjatyckich. Odtąd stroną atakującą staje się Bizancjum, a cesarz Bazyli II postawił sobie za cel likwidację państwowości bułgarskiej. Już w 1001 r. rozpoczęła się wielka ofensywa bizantyńska. Bazyli II przedarł się z wojskiem przez Bramę Trąjana i zdobył Serdikę oraz okoliczne grody. W tym samym czasie strategowie jego zajęli Bułgarię Naddunajską z grodami Wielki Presław, Mały Presław i Pliskę. Po podbiciu ziem naddunajskich zwrócił się cesarz w 1002 r. na południe i zdobył główne twierdze Macedonii Egejskiej: Werreię i Serwie, odzyskał Tesalię, a następnie po zaciekłych walkach opanował Woden — twierdzę macedońską położoną w zachodniej części Równiny Tessalonickiej. Po tych sukcesach niezmordowany Bazyli II przeniósł w 1003 r. arenę walk nad Dunaj i po 70 ośmiomiesięcznym oblężeniu zdobył Widyń. Bazyli nie przerwał oblężenia Widynia nawet po otrzymaniu wieści, że Samuel najechał i zdobył Adrianopol. W 1004 r. Bazyli II ruszył w głąb Samuelowego carstwa. Nad Wardarem odniósł wielkie zwycięstwo, po którym Skopje otworzyło mu swe bramy. Jedynym niepowodzeniem, jakie spotkało Bazylego II w 1004 r., była nieudana próba zdobycia twierdzy Pernik, którą obronił wojewoda Samuela Krakra. W 1005 r. Bizantyńczycy opanowali Dyr-rachion na skutek zdrady dowódcy twierdzy. Odtąd centrum państwa Samuela i jego główne grody: Ochryda, Prespa i Prilep, z trzech stron otoczone zostały przez posiadłości bizantyńskie. Decydujące uderzenie zadał Bazyli II Samuelowi dopiero 29 VII 1014 r. w wąwozach pasma górskiego Belasica, oddzielającego Macedonię Wardarską od Macedonii Egejskiej (obecnie greckiej). Wojsko Samuela zostało otoczone i rozbite, a sam car ratował się ucieczką do Prilepu. Groźny basileus rozkazał oślepić wszystkich jeńców, których liczba wynosiła według kronik greckich 14000. Bazyli II otrzymał wówczas przydomek Bułgarobójcy. Jedynie co setny jeniec zachował jedno oko, aby mógł odprowadzić 99 ślepych towarzyszy do cara Samuela. Gdy Samuel ujrzał tę straszną kolumnę ślepców, uległ atakowi apopleksji i po dwóch dniach zmarł 6 X 1014 r. w Prilepie. Tron carski objął syn i następca Samuela, Gabriel Radomir. Już jednak w 1015 r. nowy car został zabity przez swego brata stryjecznego Iwana Władysława, syna Arona, którego ocalił niegdyś od śmierci z rąk swego ojca Samuela. Tymczasem Bizantyńczycy zdobywali dalsze grody i punkty oporu. Los carstwa przesądziła ostatecznie śmierć trzeciego cara z dynastii Komitopulów, Iwana Władysława, który zginął w lutym 1018 r. pod murami obleganego przez siebie Dyrrachionu. Carowa wdowa, Maria, za pośrednictwem patriarchy kościoła bułgarskiego Dawida kapituło wała i spotkała triumfującego basileusa wraz ze swą liczną rodziną u bram stolicy Ochrydy. Za przykładem carowej wdowy poddawali swoje grody również wojewodowie cara Iwana Władysława. Pojedyncze próby oporu złamał Bazyli II siłą. Najdłużej walczył ze strategami bizantyńskimi wojewoda Sermon, rezydujący w Sirmium (Śrem) i zarządzający ziemiami położonymi nad granicą węgierską między Sawą i Dunajem. Ziemie te zdobyli Bizantyńczycy dopiero w 1019 r. Po zakończeniu podboju Macedonii i obsadzeniu grodów garnizonami Bazyli II udał się jeszcze w 1018 r. do Aten, aby w Partenonie, przekształconym na cerkiew Bogurodzicy, podziękować Bogu za swój wielki triumf. ZIEMIE MACEDOŃSKIE I BUŁGARSKIE POD PANOWANIEM BIZANCJUM Na zdobytych ziemiach prowadził Bazyli II Bułgarobójca, wbrew swemu przydomkowi, przezorną i umiarkowaną politykę. Carowa wdowa i członkowie rodziny carskiej otrzymali wysokie • godności dworskie patrycjuszów i magistrów na dworze cesarskim w Konstantynopolu, a wielu z nich zostało strategami (namiestnikami) temów bizantyńskich położonych w Azji Mniejszej i weszło w związki pokrewieństwa z ro- 71 dzinami należącymi do najwyższej arystokracji bizantyńskiej. Córka cara Iwana Władysława, Katarzyna, poślubiła Izaaka Komnena i w latach 1057— 1058 była cesarzową bizantyńską. Tolerancyjny okazał się również Bazyli II wobec kościoła bułgarskiego. Przekształcił patriarchat ochrydzki w arcybiskupstwo podporządkowane cesarzowi, lecz zachował jego niezależność od patriarchatu konstantynopolitańskiego i w przywilejach wydanych w 1019 i 1020 r. potwierdził granice i majątek arcy-biskupstwa. Pierwszym arcybiskupem ochrydzkim został Słowianin, a nie Grek, Iwan, uprzednio biskup Debaru. Utrzymana została liturgia słowiańska. Zachował również cesarz w mocy miejscowe prawa słowiańskie i dawny system danin składanych w naturze odpowiadający stosunkom gospodarczym panującym na zdobytych ziemiach. Podbite ziemie podzielił cesarz na kilka temów. W Bułgarii Nad-dunajskiej już w 1001 r. wskrzeszony został tem utworzony tam przez Jana Tzimiskesa z ośrodkiem w Drystrze, czyli greckim Dorostolonie. Nosił on nazwę temu Paristrionu lub Paradunavonu, to jest temu naddunajskiego. Na wschód od niego, nad środkowym biegiem Dunaju i nad Sawą, powstał tem Serbii z ośrodkiem początkowo w Sirmium, a następnie w Belgradzie i Braniczewie. Centralne ziemie podbitego carstwa utworzyły tem Bułgarii ze stolicą w Skopje, obejmujący Macedonię, część ziem albańskich oraz okręgi Niszu i Serdiki. Pozostałe ziemie weszły w skład sąsiednich temów. Albania znalazła się w granicach temu Dyrrachionu, Epir w temie Nikopolu, część Macedonii Egejskiej w temie Tessaloniki, a Tesalia w temie Hellady. Na czele temów stali wXI—XII w. duksowie, katepanowie i stratedzy bizantyńscy — zwierzchnicy rozbudowanej biurokratycznej administracji cesarskiej. Nie wszystkie jednak ziemie bułgarskie zostały podporządkowane bezpośrednio urzędnikom cesarskim. Część z nich tworzyła autonomiczne terytoria plemienne, tak zwane archontie słowiańskie, obowiązane do dostarczania kontyngentów posiłkowych dla armii bizantyńskiej, Zajmowali się tymi sprawami urzędnicy greccy, zwani chartulariosami, i dlatego też część autonomicznych archontii słowiańskich otrzymała nazwę chartula-ratów. Następcy Bazylego II Bułgarobójcy nie naśladowali jego tolerancyjnej wobec podbitych ziem polityki. Najwcześniej represje dotknęły arcybiskupstwo ochrydzkie. Po śmierci Iwana z Debaru cesarz Michał IV mianował około 1036/37 r. arcybiskupem Ochrydy Greka Leona z Pafla-gonii. Rozpoczęły się prześladowania duchowieństwa słowiańskiego, usuwanego początkowo tylko z wyższych stanowisk, oraz tępienie liturgii i piśmiennictwa słowiańskigo. Stare klasztory słowiańskie uległy helleni-zacji. Pogorszyło się również położenie ludności słowiańskiej dotkniętej najazdami Pieczyngów i głodem panującym w latach 1037—1039, a także wprowadzeniem do Macedonii bizantyńskiego systemu podatkowego, opartego na opłatach pieniężnych dzierżawionych osobom prywatnym, tak zwanym poborcom. Zmiany te wiązały się z powiększeniem ciężarów podatkowych. Jednocześnie rząd centralny tolerował nadużycia poborców podwyższających samowolnie opłaty. 72 WIELKIE POWSTANIE MACEDOŃSKIE PRZECIWKO BIZANCJUM Rezultatem polityki Bizancjum wobec Słowian było wielkie powstanie macedońskie, podjęte przez ludność Macedonii w 1040 r. Na czele powstania stanął Piotr Odelian, podający się za syna Gabriela Rado-mira i wnuka Samuela. Przybył on z Węgier i zajął po przekroczeniu granicy Nisz, a następnie Skopje. W tym samym czasie żołnierz w służbie bizantyńskiej Tihomir podniósł bunt w temie Dyrrachionu. Piotr Odelian stanął jednak na czele całego ruchu, polecił stracić swego rywala Tihomira i następnie wyruszył z wielką armią powstańczą pod Tessalo-nikę. Gdy jednak miasto obroniło się przed powstańcami, Piotr Odelian podzielił swą armię na kilka oddziałów, które wtargnęły do Grecji i Albanii. Oddział pod dowództwem Antyma rozbił armię bizantyńską pod Tebami, a armia wysłana do Albanii zajęła Dyrrachion. Jednocześnie powstanie objęło okolice Naupaktu położonego w Epirze. Piotr Odelian zatrzymał się z główną armią w miejscowości Ostrowo w południowej Macedonii. Przybył tam wnuk Arona, brata Samuela, a syn cara Iwana Władysława, Ałusijan, który popadł wówczas w niełaskę u cesarza Michała IV. Między przedstawicielami dwóch gałęzi dawnej carskiej dynastii macedońskiej wybuchła z nową siłą stara nienawiść odziedziczona po ich ojcach i dziadach. Piotr Odelian musiał jednak uznać prawa dziedziczne Ałusijana i uczynić go współwładcą. Ałusijan stanął na czele armii wysłanej przeciwko Tessalonice. Tym razem jednak Bizantyńczycy zdążyli już skoncentrować w mieście poważne siły wojskowe i rozgromić oblegającą armię. Ałusijan zbiegł bez wojska do Ostrowa, wkrótce jednak oślepił podstępnie zaproszonego do siebie na ucztę i spojonego winem Piotra Odeliana. Po tym czynie objął naczelne dowództwo nad wojskiem powstańczym, lecz wkrótce potem, pobity powtórnie przez Greków, oddał się w Mosinopolu w ręce cesarza. W nagrodę za zdradę mianowany został magistrem. Grecy wyruszyli teraz przeciwko resztkom armii Odeliana, rozbili ją w 1041 r. pod Ostrowem i ujęli w niewolę oślepionego Piotra Odeliana. Po tym sukcesie rozgromiono pozostałe oddziały i powstanie zatopiono we krwi. Rząd cesarski po stłumieniu powstania wznowił w całej pełni ucisk podatkowy. Cesarz Konstantyn Monomach (1042— 1055) powiększył daniny na rzecz kościoła; każda wieś obejmująca 30 gospodarstw chłopskich obowiązana była odtąd do płacenia rocznie jednej złotej monety i dwóch monet srebrnych oraz do oddawania jednego barana, sześciu modiów jęczmienia, czterech modiów mąki pszenicznej i 30 kur. Zwiększyła się również samowola urzędników skarbowych i poborców podatkowych, którzy starali się przez powiększenie ściąganych danin zwrócić z zyskiem wyłożone przez siebie na zakup tych stanowisk pieniądze. Eksploatacja kraju, prowadzona przez urzędników greckich, dotknęła także miejscowych feudałów słowiańskich. Pozbawiono ich władzy nad ludnością chłopską i usuwano z księstw, którymi dotąd rządzili, przekształcając je w dobra cesarskie lub kościelne. W początkach lat siedemdziesiątych XI w. Bizancjum przeżywało 73 wielki kryzys polityczny, militarny i ekonomiczny. W 1071 r. Turcy Seldżucy rozgromili pod Mantzikiertem armię cesarską i wzięli do niewoli cesarza Romana IV Diogena. Rozpoczęły się długie walki o tron cesarski, trwające z krótkimi przerwami aż do 1081 r. Normanowie zdobyli Bari, ostatnią twierdzę bizantyńską w Italii południowej, i podjęli przygotowania do zaatakowania Półwyspu Bałkańskiego. W wyniku upadku autorytetu cesarstwa na Półwyspie Bałkańskim Macedończycy przystąpili w 1072 r. do nowego powstania. Na czele jego stanął skopijski bojar Georgi Wojciech, który wspólnie z innymi uczestnikami powstania zwrócił się do księcia serbskiej Zety Michała z prośbą o pomoc przeciwko Bizancjum. Michał wysłał do Macedonii swego syna Bodina i oddział 300 wojów z dowódcą Petriłem na czele. Powstańcy ogłosili w Prizrenie młodego Bodina carem Bułgarów i opanowali szybko Macedonię Wardarską wraz ze Skopje. Dowódcą załogi Skopje został Georgi Wojciech, natomiast Bodin wyruszył z armią na północny wschód na Nisz, gdy Petriło zajął Ochrydę i Dewol oraz zaatakował Kostur, w którym zgromadzili się uciekinierzy greccy z Macedonii. Pod murami Kosturu armia Petriły została rozbita, Grecy wyruszyli na Skopje, zdobyli miasto i wzięli do niewoli Georgiego Wojciecha. Gdy Bodin dowiedział się o tych klęskach, pospieszył na południe na odsiecz powstańcom, został jednak pod koniec 1072 r. rozgromiony i wzięty do niewoli pod Paunem na Kosowym Polu. Nowa armia bizantyńska dowodzona przez Nikefora Wryenniosa, wysłana w początkach 1073 r. do Macedonii, rozbiła pozostałe oddziały powstań- 74 cze i restytuowała administrację bizantyńską, na której czele stał w drugiej połowie XI w. duks temu (dukatu) Skopje. Po upadku powstania dzieliła Macedonia losy pozostałych prowincji europejskich Cesarstwa Bizantyńskiego. Niszczona była przez najazdy Pieczyngów, a następnie Kumano w, czyli Połowców; na jej ziemiach toczyły się również wojny domowe z pretendentami do tronu cesarskiego (1078), wojny z Normanami włoskimi (1081, 1083, 1107) i Serbami z Zety (1094). W 1096 r. ziemie macedońskie zostały spustoszone przez przechodzące tędy armie I wyprawy krzyżowej, dowodzone przez Rajmunda z Tuluzy i księcia Boemunda, wodza Normanów włoskich. Na ogół jednak w dobie panowania trzech cesarzy z dynastii Komnenów — Aleksego I (1081-1118), Jana II (1118-1143) i Manuela I (1143-1180), mimo zniszczeń w okresie wcześniejszym ziemie macedońskie przeżywały okres pokojowego rozwoju i hellenizacji. Ekonomika kraju powoli upodabniała się do stosunków gospodarczych panujących w całym cesarstwie i stawała się coraz bardziej towarowa. Zanikała wolna ludność chłopska, przekształcana w parików. Dawne grody i słowiańskie osiedla miejskie stały się miastami bizantyńskimi opanowanymi przez mieszczaństwo greckie. Wielkie powstanie 1072 r. było ostatnim ruchem ogólno-macedońskim skierowanym przeciwko Bizancjum, w którym aktywnie uczestniczyli w walkach z Grekami również bojarzy słowańscy, potomkowie wojewodów i wojowników cara Samuela. Po upadku powstania bojarstwo macedońskie, a wraz z nim duchowieństwo i słowiańska ludność miejska osiadła w miastach macedońskich szybko się hellenizowali i przyjmowali język, obyczaje i prawa bizan- 75 tyńskie. Macedonia w ciągu XII i XIII w. stała się prowincją zewnętrznie grecką i upodobniła się do innych ziem Cesarstwa Bizantyńskiego. Jedynie ludność wiejska Macedonii pozostała wierna językowi słowiańskiemu i nie uległa hellenizacji. Dzięki niej istniały w XI—XII w. w górach Macedonii klasztory trzymające się liturgii słowiańskiej, jak klasztory Św. Prochora Pczińskiego i Ś w. Jakima Osogowskiego* w północno- -wschodniej Macedonii oraz klasztor Św. Gabriela w Lesnowie. Dzięki utrzymaniu się języka słowiańskiego na wsi macedońskiej rozwijał się w XI—XII w. wśród chłopstwa i drobnego bojarstwa macedońskiego ruch bogomilski, występujący przeciwko wielkim feudałom i kościołowi greckiemu. Pod pretekstem walki z herezją świeckie i kościelne władze bizantyńskie niszczyły systematycznie kulturę słowiańską w Macedonii, prześladując podejrzane o herezję duchowieństwo słowiańskie i paląc na stosach księgi głagolickie i cyrylickie. ROZWÓJ HEREZJI BOGOMIŁÓW Ruch bogomilski silniej jednak niż w części zachodniej dawnego carstwa bułgarskiego rozwinął się w jego części wschodniej — w Bułgarii Naddunajskiej, w Zagórze i Tracji. Od przełomu XI i XII w. ziemie te odebrały Macedonii rolę głównego ośrodka ruchów antybizantyńskich. Panowanie Bizancjum na tych ziemiach było za czasów dynastii Kom-nenów mniej trwałe niż w Macedonii, gdyż Bułgaria Naddunajska wystawiana była w większym stopniu niż Macedonia na ataki Pieczyn-gów i Kumanów, którzy następnie osiedlali się masowo na jej obszarze jako żołnierze zaciągający się w szeregi armii bizantyńskiej. Niespokojnym elementem była także pasterska ludność właska, bardzo licznie osiadła w XII w. w Starej Pianinie i na podgórskich' terytoriach rozciągających się wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego. Pierwsze powstanie ludności naddunajskiej, popieranej przez Pieczyn-gów, miało miejsce w 1094 r. Armia powstańcza dowodzona przez Bułgara Nestora, namiestnika (katepana) Paristrionu, przedarła się aż do wschodniej Tracji i zagroziła nawet Konstantynopolowi. Po paru miesiącach powstanie zostało jednak stłumione. Następne ruchy zbrojne wybuchały w środowisku paulicjan oraz — jak pamiętamy — wśród pokrewnych im bogomiłów. Podobnie jak powstanie kierowane przez Nestora, ruchy bogomilskie wspierane były przez Pieczyngów i Kumanów. W 1078 r. wybuchło powstanie w Messembrii. Na czele ludności stanął bojar bułgarski Dobromir, prawdopodobnie działacz bogomilski. Walki rozszerzyły się także na inne ziemie bułgarskie. W Sredcu- -Serdice przywódcą powstania został Lęka, paulicjanin, przybyły z Plow-diwu. Ludność zabiła miejscowego biskupa Greka, Michała, a Lęka wezwał na pomoc Pieczyngów, którzy pojawili się w okolicach Niszu i Sredca. Powstanie zostało jednak szybko stłumione, gdyż obaj przywódcy, Dobromir i Lęka, ukorzyli się przed cesarzem i uzyskali od niego nagrody i rangi honorowe. Mimo stłumienia otwartych powstań ruch bogomilski rozwijał się nadal. Przywódca jego, Wasilij, prowadził w początkach XII w. ożywioną 76 działalność w całym kraju. Otaczało go dwunastu uczniów. Rząd cesarski odpowiedział wzmożonymi represjami. Wasilij został podstępnie schwytany i doprowadzony przed oblicze cesarza Aleksego I, a następnie skazany na śmierć i spalony na stosie. Mimo prześladowań herezja bogomilska rozwijała się dalej w ciągu całego XII w. Natomiast nowe powstanie zbrojne wybuchło w Bułgarii Naddunajskiej dopiero u schyłku XII w., w dobie wielkiego upadku potęgi Bizancjum i rozkładu politycznego i ustrojowego całego systemu rządów bizantyńskich. VI. POWSTANIE I ROZKWIT DRUGIEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO WYBUCH POWSTANIA W TYRNOWIE. TEODOR I ASEN PO ŚMIERCI cesarza Manuela I Kom- nena w 1180 r. rozpoczęły się w Bizancjum długie walki wewnętrzne. Po krótkim panowaniu małoletniego cesarza Aleksego II (1180—1183) i ostatniego przedstawiciela dynastii Komnenów Andronika I (1183 — 1185) tron objęła dynastia Angelów w osobie cesarza Izaaka II Angela. Bizancjum w tym czasie przeżywało głęboki kryzys wewnętrzny. Na miestnicy prowincji, tytułowani duksami, nie uznawali częstokroć władzy zwierzchniej cesarza i przekształcali swe dukaty w na poły samodzielne państewka feudalne. Samowoli urzędników i poborców podatkowych nie mogły już ukrócić słabe rządy centralne. Cesarstwo zaczęło rozpadać się na konglomerat ziem rządzonych przez duksów i miejscowych feuda- łów, słabo jedynie powiązanych z osobą cesarza rezydującego w Kon stantynopolu. Słabość państwa zachęcała licznych jego wrogów do najazdów. W 1183 r. Węgrzy pod wodzą króla Beli III najechali wspólnie z Serbami ziemie cesarstwa i spustoszyli Belgrad, Braniczewo, Nisz i Sredec-Serdikę. W dwa lata później Normanowie włoscy zdobyli Tessalonikę (zwaną przez Słowian Sołuniem) i opanowali cerkiew opiekuna miasta, św. Dymitra Sołuńskiego, otaczanego wielką czcią we wszystkich ziemiach bułgarskich. Klęska ta poderwała autorytet Bizan cjum na ziemiach bułgarskich. Nie zatarło jej nawet późniejsze zwycięstwo odniesione przez wodza bizantyńskiego Aleksego Wranasa nad Normanami w listopadzie 1185 r. i odzyskanie Tessaloniki. Z drugim nieprzyjacielem, który zagrażał państwu od północy, królem węgierskim Belą III, zawarł Izaak II sojusz i ożenił się z jego dziesięcioletnią córką Małgorzatą. W związku z tymi wydarzeniami nałożone zostały na ludność nadzwyczajne podatki w trzodzie i bydle na pokrycie kosztów weselnych, które wzburzyły umysły i wzbudziły ogólne niezadowolenie. Jeszcze przed zakończeniem wojny z Normanami zjawili się jesienią 1185 r. w obozie cesarskim w mieście Kipsela, położonym na wschód od dolnej Maricy (obecnie grecka Ipsala), dwaj bojarzy przybyli z okolic Tyrnowa, Teodor, który przybrał później jako car imię Piotr, i Asen, i zażądali od cesarza nadania im w proniję, czyli bizantyńskie lenno, „jednej małej dochodowej posiadłości" i zapisania ich w szeregi rycerstwa greckiego, tzw. pronijarów. Obaj bracia wywodzili się z rodziny kumańskiej (połowieckiej), imię Asen jest kumańskie, i posiadali wśród 78 Kumanów osiadłych na północ od Dunaju rozległe stosunki, obaj nosili również kumański przydomek Bełgun, będący zapewne nazwą arystokratycznego rodu kumańskiego, do którego obaj należeli. Gdy cesarz Izaak II odmówił stanowczo i dumnie nadania im w lenno żądanych ziem, oburzeni bracia powrócili do Tyrnowa i podnieśli przeciwko cesarzowi powstanie. Pisarze bizantyńscy i łacińscy nazywali powstańców Włachami, a sami przywódcy powstania, Teodor (Piotr) i Asen, tytułowali się władcami Włachów; dopiero ich następcy przybrali w XIII w. tytuły carów Bułgarów i Włachów. Wywołało to w nauce długi, nie zakończony dotąd spór o znaczenie terminu „Włach". Nie było to miano, już u schyłku XII w., nadawane wyłącznie ludności mówiącej dialektami romańskimi, przodkom Rumunów, jak w dobie wędrówek ludów, lecz rozciągano je także na Słowian lub zeslawizowanych Włachów zajmujących się w górach pasterstwem. Tytuł Teodora i Asena — władca Włachów, i nazywanie powstańców tym mianem świadczą tylko o tym, że w buncie wzięła początkowo udział głównie ludność półkoczownicza, zajmująca się pasterstwem, zarówno romańska, jak i słowiańska. Zajęcia pasterskie dominowały wśród ludności osiadłej w okolicach Tyrnowa, położonego na północnych zboczach Starej Płaniny. Dopiero nieco później powstanie objęło również ludność rolniczą wyłącznie słowiańską, zwaną Bułgarami dla odróżnienia od różnoetnicznych romańsko-sło-wiańskich Włachów — pasterzy. Powstanie wybuchło wiosną 1186 r. w Tyrnowie. Teodor i Asen obrali jako moment jego ogłoszenia wielki zjazd dostojników kościelnych i ludności okolicznej, zwołany na uroczystość poświęcenia ufundowanej przez nich w Tyrnowie cerkwi Św. Dymitra Sołuńskiego. Wezwanie ogłoszone przez ludowych proroków, natchnionych — jak wierzono — przez duchy, podjęto z wielkim entuzjazmem. Starszy z braci, ogłoszony carem, przybrał carskie imię Piotr, noszone przez ostatniego wielkiego władcę Bułgarii Naddunajskiej, cara Piotra, syna Symeona, i koronowany na cara włożył purpurowe obuwie. W krótkim czasie powstańcy opanowali prawie całą Bułgarię Naddunajską i przenieśli działania wojenne na południe od Starej Płaniny do Tracji. Na pomocy w ręku Greków pozostały tylko wybrzeża Morza Czarnego wraz z Warną. Piotr i Asen rozbili w Tracji dwie armie bizantyńskie wysłane przeciw powstańcom. Latem 1186 r. cesarz Izaak II przekroczył z wielką armią pasmo górskie Starej Płaniny i odzyskał utracone twierdze, zmuszając Piotra i Asena do opuszczenia Bułgarii i schronienia się w ziemi Kumanów położonej na północ od Dunaju. W drodze powrotnej do stolicy niszczył i palił nawet zasiewy bułgarskie. W kilka miesięcy później, jesienią 1186,r., bracia powrócili do Bułgarii z posiłkami ku-mańskimi i zastawszy kraj ogołocony z wojsk bizantyńskich opanowali ponownie ziemie między Dunajem i Starą Płaniną. Po osiągnięciu tego celu najechali znów Trację i spustoszyli ziemie wokół miast Ajtos, Anchialo i Werroia. Poza Kumanami wspierali ich również ruscy brodnicy, średniowieczni poprzednicy Kozaków. W tym samym czasie podniósł oręż przeciwko Bizancjum sojusznik obu braci, bojar Dobromir Chryz, który został później władcą mace- 79 dońskiej twierdzy Prosek. Izaak II Angel po stłumieniu wiosną 1187 r. buntu Aleksego Wranasa rozbił armie powstańczą pod twierdzą Lardea w Tracji (w pobliżu obecnego Karnobatu) i jesienią 1187 r. po raz drugi przekroczył pasmo górskie Starej Płaniny. Grecy obiegli twierdzę Łowecz, broniącą dostępu do Tyrnowa, nie potrafili jednak jej zdobyć. Po bezskutecznym trzymiesięcznym oblężeniu twierdzy Izaak II na przełomie maja i czerwca 1188 r. zmuszony został do zawarcia w Łoweczu układu pokojowego z Piotrem i Asenem. Jako zakładnika gwarantującego dotrzymanie warunków układu obaj bracia oddali na dwór cesarski do Konstantynopola swego najmłodszego brata Kałojana. Jesienią 1188 r. w Tyrnowie, stolicy nowo powstałego państwa, koronowano uroczyście Asena na cara. Starszy Piotr zrzekł się pod przymusem tronu na rzecz Asena, zatrzymał jednak tytuł cara i objął jako swój udział dawną stolicę bułgarską Presław z okręgiem. Nowe państwo objęło ziemie sięgające na zachód od rzeki Iskyr, na wschód do wybrzeży Morza Czarnego, na północ do Dunaju i na południe do Starej Płaniny. Wybrzeża Morza Czarnego i Tracja pozostały na razie nadal w granicach Bizancjum. WOJNY CARA ASENA I Z BIZANCJUM Pierwszy car drugiego państwa bułgarskiego Asen I (1188—1196) mimo układu pokojowego prowadził nadal wojny z Bizancjum. W 1189 r. zawarł sojusz z cesarzem Fryderykiem Barbarossą, który po przybyciu na Bałkany na czele III wyprawy krzyżowej wszedł w ostry konflikt z cesarzem Izaakiem II. Po odejściu krzyżowców do Azji Mniejszej Izaak II przygotował odwet za złamanie pokoju łoweckiego. Wiosną 1190 r. przekroczył z wielką armią graniczną Starą Płaninę i obiegł Tyrnowo. Wycofał się dopiero na wieść o zbliżaniu się od północy silnej odsieczy kumańskiej. W drodze powrotnej wpadł w zasadzkę w wąwozie górskim Starej Płaniny, zapewne na Przełęczy Trewneń-skiej, utracił armię i zgubiwszy w popłochu nawet własny hełm dotarł z trudem do Werroi, a następnie do Konstantynopola. Po tej klęsce Bizantyńczyków Bułgarzy i Kumani najechali ziemię sredecką, na krótko opanowali miasta nadmorskie Warnę i Anchialo, wtargnęli głęboko do doliny rzeki Strumy, a w następnym, 1191 r. spustoszyli okolice Płowdiwu. Po długich walkach w toku jednego z następnych najazdów w 1194 r. rozbili armię bizantyńską pod Arkadiopolem (Liileburgas). Zwycięstwo to umożliwiło Bułgarom zajęcie Sredca. Izaak II próbował odnowić sojusz bizantyńsko-węgierski przeciwko Asenowi I, jednak w trakcie przygotowań do podjęcia kontrofensywy został zrzucony z tronu przez własnego brata, Aleksego III Angela. Przewrót wewnętrzny w Bizancjum ułatwił Asenowi I prowadzenie dalszych podbojów. Latem 1195 r. armia bułgarsko-kumańska zajęła dolinę rzeki Strumy, rozbiła pod Serres armię bizantyńską dowodzoną przez Aleksego Aspietesa, który dostał się do niewoli, i zajęła grody Strumicę i Melnik. Po tym sukcesie państwo Asena I objęło zachodnie pasma Rodop i południowo-wschodnią Macedonię, przybliżając się do wybrzeży 80 Morza Egejskiego. W tym samym czasie Bułgarzy zdobyli na Węgrzech ziemie widyńską, braniczewską i belgradzką. W 1196 r. w trakcie ponownej wyprawy na południe Asen I umocnił swe zdobycze dzięki pokonaniu i wzięciu do niewoli nowego dowódcy greckiego, sewasto-kratora Izaaka. Był to ostatni sukces Asena I, gdyż dalszą jego ekspansję sparaliżowała opozycja bojarska. Wielcy bojarzy bułgarscy popierali początkowo działalność obu braci, Asena I i Piotra, i przystąpili do powstania, spodziewając się uzyskać uniezależnienie od Bizancjum i nowe ziemie oraz samodzielność. Asen I prowadził jednak przy poparciu wojska, złożonego z drobnego bojarstwa i kumańskich oddziałów posiłkowych, politykę centralistyczną i poskramiał separatystyczne dążenia arystokracji bojarskiej. Niezadowoleni bojarzy zorganizowali spisek popierany przez Bizancjum i zamordowali w 1196 r. Asena I. Władzę w Tyrnowie objął przywódca spisku, bojar Iwanko, krewniak Asena I. Przeciwko niemu wystąpił jednak car Piotr i obiegł Tyrnowo. Iwanko zwrócił się o pomoc do Bizancjum, lecz wysłana przez cesarza odsiecz obawiała się przekroczyć Starą Płaninę. Zmusiło to Iwankę do ratowania się ucieczką w granice Bizancjum. Tron carski w Tyrnowie objął Piotr, lecz rządził tylko rok, gdyż opozycja bojarska zawiązała nowy spisek i zamordowała go w 1197 r. PODBOJE CARA KAŁOJANA Po śmierci Piotra tron carski objął wbrew woli spiskowców najmłodszy z braci, dawny zakładnik na dworze cesarskim w Konstantynopolu, car Kałojan, zwany również Joannicą (1197— 1207). Najwybitniejsi przedstawiciele opozycji wielkobojarskiej przeszli na służbę do cesarza Aleksego III. Iwanko otrzymał od niego w zarząd graniczną prowincję płówdiwską, a Dobromir Chryz, władca Macedonii Strumskiej, przyjął poddaństwo bizantyńskie. Cesarz Aleksy III, wzmocniony porozumieniem z tymi dwoma wielkimi bojarami, przygotowywał pochód na Bułgarię, jednak w trakcie przygotowań Iwanko, widząc ówczesną słabość Bizancjum, zbuntował się tym razem przeciwko cesarzowi i utworzył w Ro-dopach i we wschodniej Macedonii osobne własne państewko, obejmujące ziemie od ujścia Mesty (Nestos) do środkowego biegu rzeki Ardy i gór rodopskich Kusznica. W tym samym czasie Dobromir Chryz zajął część Macedonii Wardarskiej z twierdzą Prosek, położoną nad Wardarem, i utworzył tam własne państewko. Z podobnego biegu wypadków największe korzyści wyciągnął car Kałojan, zawarł bowiem z Iwankiem porozumienie przeciwko Bizancjum. Cesarz Aleksy III zajął się teraz wojną z Iwankiem i Dobromirem Chryzem. Iwanko dopiero w 1200 r. utracił po uporczywej obronie swe ostatnie zamki i posiadłości w Rodopach. Tymczasem Kałojan najechał wraz z Kumanami Trację i zdobył silną twierdzę graniczną Konstancję (w pobliżu wsi Kostenec), a następnie opanował Warnę i do początków 1201 r. włączył do Bułgarii wybrzeża Morza Czarnego położone na północ od Starej Płaniny. Po pokonaniu Iwanki Aleksy III zajęty był walkami z Dobromirem 81 Chryzem i zbuntowanymi dowódcami bizantyńskimi — protostratorem Manuelem Kamitzą i Janem Spiridonaki, namiestnikiem ziemi Smolan. W 1201 r. cesarz zmuszony został do zawarcia pokoju z Kałojanem i oddania mu wszystkich ziem zdobytych przez Bułgarów w latach 1195—1201. Zrzekł się również cesarz pretensji do części ziem macedońskich opanowanych przez Dobromira Chryza. Wkrótce potem, w 1203 r., Kałojan wykorzystał trudne położenie Cesarstwa Bizantyńskiego zaatakowanego przez IV wypraw? krzyżową i zajął część ziem Chryza z twierdzą Prosek, Prizren na Kosowym Polu i Skopje. Po zawarciu pokoju z Bizancjum i opanowaniu części Macedonii prowadził Kałojan ciężkie walki z królem węgierskim Emerykiem, który zajął na krótko Belgrad i Braniczewo i przybrał nawet tytuł króla Bułgarów. Dzięki pomocy kumańskiej Kałojan pokonał w 1203 r. Węgrów i odebrał im Belgrad i Braniczewo. Na tronie serbskim osadził, po wygnaniu z niego sojusznika Węgrów, wielkiego żupana Wukana Nemanicza, swego kandydata — wielkiego żupana Stefana Nemanicza, zwanego później Pierwszym Koronowanym. Po tym sukcesie przyłączył również do Bułgarii uprzednio serbski Nisz, który oddał mu wielki żupan Stefan w zamian za okazaną pomoc. Dla umocnienia swego położenia i pozyskania sojusznika przeciwko królowi węgierskiemu Emerykowi, jeszcze przed zakończeniem wojny węgierskiej, wszedł car Kałojan w układy z Innocentym III (1198 — 1216), najpotężniejszymi najbardziej wpływowym papieżem średniowiecznej Europy. W zamian za przyjęcie unii z Rzymem i podporządkowanie kościoła bułgarskiego Rzymowi papież ofiarował koronę królewską, pośrednictwo w sporze z katolickimi Węgrami i pomoc w wojnach z Bizancjum. Układy zakończyły się zawarciem porozumienia. Jesienią 1204 r. do Tyrnowa przybył legat papieski, kardynał Leon, przywożąc Kałojanowi dar papieski — koronę królewską, berło i chorągiew. 8 XI 1204 r. legat uroczyście koronował Kałojana na króla (rex). Metropolita tyrnowski Wasilij został dzień wcześniej wyświęcony na arcybiskupa tyrnowskiego i prymasa całej Bułgarii i Włachii i stał się faktycznie niezależny od Konstantynopola. Uznanie władzy Rzymu nie wiązało się w myśl porozumienia z reformami kościelnymi i porzuceniem liturgii słowiańskiej obowiązującej w kościele bułgarskim. Unia nie odegrała jednak dużej roli, gdyż jeszcze w 1204 r. uległ zasadniczej zmianie układ sił między Bułgarią, Rzymem i Bizancjum, a Kałojan bezskutecznie domagał się od papieża przyznania mu tytułu cesarza (imperatora), a tytułu patriarchy dla arcybiskupa. Unia załamała się, a jej zwolennik, arcybiskup Wasilij, zrezygnował z godności i udał się na Atos. Dnia 13 IV 1204 r. rycerze IV wyprawy krzyżowej wsparci przez flotę wenecką zdobyli Konstantynopol i utworzyli na gruzach Bizancjum Cesarstwo Łacińskie. Pierwszym cesarzem nowego państwa został hrabia Baldwin z Flandrii. Wenecja otrzymała trzy ósme części ziem Cesarstwa Bizantyńskiego, czyli „Romanii", w tym trzy ósme terytorium Konstantynopola. Olbrzymie księstwa otrzymali wodzowie IV wyprawy krzyżowej jako bezpośredni wasale cesarza Baldwina. Z państwem bułgarskim graniczyło utworzone przez Bonifacego z Monferrato królestwo po- 82 łudniowomacedońskie i łacińskie księstwo Fiłipopola oddane w lenno Renierowi de Tri. Grekom udało się utworzyć i utrzymać dwa niezawisłe wielkie organizmy polityczne: państwo epirskie pod rządami dynastii noszącej potrójne nazwisko Dukas-Komnenos-Angelos oraz Cesarstwo Nicejskie, powołane do życia dzięki energii swego cesarza Teodora Laskarysa. Car Kałojan utrzymywał przyjazne stosunki z krzyżowcami w okresie oblegania przez nich Konstantynopola i proponował im swą pomoc. Prędko jednak przekonał się, że krzyżowcy zamierzają zagarnąć również dawną bizantyńską Trację, którą pragnął przyłączyć do Bułgarii. Zerwał wówczas sojusz z krzyżowcami i nawiązał porozumienie z arystokratami, rycerzami-pronijarami i mieszczaństwem greckim, niezadowolonym z rządów rycerstwa spod znaku krzyża. Wiosną 1205 r. wybuchło w Tracji ogólne powstanie przeciwko Łacinnikom. Mieszkańcy Didymoteichos (bułg. Dimotika) zabili wasala cesarskiego, hrabiego Hugona de Samt--Paul, i opanowali twierdzę. Wenecka załoga zmuszona została do opuszczenia Adrianopola. Stronnictwo probułgarskie, złożone z miejscowych paulicjan, zwyciężyło również w Filipopolu. Garnizony licznych mniejszych miast trackich zostały wymordowane lub zmuszone do ucieczki. Do płonącej powstaniem Tracji wkroczył z armią bułgarsko-ku-mańską car Kałojan. 14 IV 1205 r. w pamiętnej bitwie stoczonej pod Adrianopolem rozgromiona została armia łacińska. Według słów współczesnego tym wypadkom kronikarza Roberta de Clari „w boju tym zginął kwiat rycerstwa łacińskiego". Cesarz Baldwin Flandryjski dostał się do niewoli i odwieziony do Tyrnowa zmarł w więzieniu. Zwycięski car wkroczył do wschodniej Tracji i przybliżył się do Konstantynopola, wkrótce jednak przeniósł działania wojenne na zachód. Carski namiestnik Proseku Szyszman walczył w 1205 r. z wasalami króla Tessaloniki Bonifacego z Monferrato. Na zachodzie Kałojan zdobył Serres, Moglen, Ochrydę, Werreię i obiegi samą Tessalonikę, lecz musiał przerwać oblężenie i wyruszyć jeszcze w 1205 r. na obronę swych świeżych zdobyczy do Tracji. Walki z cesarzem Henrykiem, bratem Baldwina, toczyły się w ciągu 1206 i 1207 r. W 1207 r. zaatakował Kałojan powtórnie królestwo łacińskie Tessaloniki, pokonał armię Bonifacego z Monferrato, który zginął w bitwie, i oblegał Tessalonikę. W trakcie oblężenia zamordował go w jego własnym namiocie wódz naczelny jego wojsk, bojar pochodzenia kumańskiego, Manastyr, działający z namowy opozycyjnych wielkich bojarów. RZĄDY WIELKICH BOJARÓW Po zabójstwie Kałojana tron objął siostrzeniec Asena I i Kałojana, kandydat stronnictwa bojarskiego, car Borił (1207—1218). Poślubił on wdowę po Kałojanie, Kumankę, i wygnał z kraju członków rodziny panującej, synów Asena I: Iwana Asena i Aleksandra, którzy schronili się do Kumano w, a następnie przebywali na Rusi Halickiej. Również rodzony brat Boriła, sewastokrator Strez, schronił się przed nim do Serbii, a następnie z pomocą wielkiego żupana serbskiego Stefana 83 Nemanicza zdobył Macedonię i oderwał ją od Bułgarii. Stolicą jego państwa stał się Prosek. Śladem Streza inni krewni Asena I ogłaszali się samodzielnymi władcami swych ziem. Siostrzeniec Asena I i Kałojana, despota Aleksy Sław, utworzył państewko w Rodopach i został wasalem cesarza łacińskiego Henryka. Bułgaria rozpadła się na wiele drobnych państewek — weszła na krótko w okres rozbicia feudalnego. Car Borił utracił większość zdobyczy Kałojana: Braniczewo i Belgrad zagarnęli Węgrzy, Nisz zdobyli Serbowie, Tracja została utracona po klęsce Bułgarów w 1208 r. pod Płowdiwem. Nagłe osłabienie władzy carskiej i wzrost potęgi bojarów łączyły się z pogorszeniem położenia ludności miejskiej i wiejskiej. Wielcy bojarzy zagarniali pod swoją władzę wolną dotąd ludność, włączali do swych posiadłości ziemie oraz wsie carskie i kościelne wraz z cerkwiami i klasztorami. Car Borił zmuszony był do nadawania bojarom wielkich posiadłości i obdarzania ich pełnym immunitetem gospodarczym i — być może — także sądowym. Zaostrzyła się walka chłopstwa przeciwko stosunkom feudalnym i rozwinął się ponownie ruch bogomilski. Gminy bogomilskie zaczęły powstawać nie tylko na wsi, lecz także w miastach. W Sredcu na czele nowo powstałej gminy stanął „dziad" (dedeć) Piotr. Wznowiły swą aktywność kościoły bogomilskie „Bułgaria", „Dragowitia" i „Melnik" rozwijające się w Macedonii. Przeciwko bogomiłom zwołany został na dzień 11 II 1211 r. do Tyrnowa wielki sobór z udziałem całego duchowieństwa i bojarstwa. Po zakończeniu soboru car Borił polecił opracować synodik, przełożony z synodika greckiego z IX w., zawierającego formuły związane z potępieniem i obłożeniem anatemą różnych dawnych herezji. Obok starych formuł do synodika weszło potępienie herezji bogomil-skiej, heretycy oskarżeni zostali o spisek na życie cara i potępieni jako „rozbójnicy i zabójcy". Rozpoczęły się wielkie prześladowania bogomiłów bułgarskich. Władza carska nie uległa jednak wzmocnieniu. Wkrótce po 1211 r. bojarzy Kumani podnieśli bunt w Widyniu i wezwali na pomoc Węgrów. Bunt został stłumiony, jednak car coraz bardziej tracił na popularności. W 1212 r. połączone sojuszem armie cara Boriła i sewastokratora Streza zostały rozbite przez Łacinników i Greków z Epiru. Po tej klęsce car Borił zawarł w 1213 r. sojusz z cesarzem łacińskim Henrykiem i wydał za niego swoją córkę Marię, lecz obu nowych sojuszników pokonał w 1214 r. wielki żupan serbski Stefan Nemanicz. W tymże 1214 r. zginął brat Boriła, sewastokrator Strez, a ziemie jego, prawie całą Macedonię, opanował władca Epiru Teodor Komnen Angel. Po tym nowym wielkim niepowodzeniu Boriła opozycja przeciwko jego rządom porozumiała się z przebywającymi na wygnaniu synami Asena I, Iwanem Asenem i Aleksandrem. W 1217 r. Iwan Asen wkroczył z oddziałami ruskimi do Bułgarii, opanował większość ziem bułgarskich i obiegł cara Boriła w Tyrnowie. Po siedmiu miesiącach oblężenia Tyrnowo otworzyło mu swe bramy, Borił został schwytany i oślepiony. Na tron wstąpił nowy car, przedstawiciel dynastii Asenowiczów, syn Asena I - Iwan Asen II (1218-1241). 84 ZDOBYCIE POZYCJI MOCARSTWOWEJ. IWAN ASEN II Iwan Asen II, najwybitniejszy car drugiego państwa bułgarskiego, wzniósł swe państwo na szczyty potęgi. Dzięki umiejętnej polityce wewnętrznej potrafił zyskać oparcie przeciwko bojarstwu wśród szeregowego, drobnego bojarstwa, uciskanego przez wielkich feudałów, i wśród duchowieństwa. Popierały go także miasta, gdyż Iwan Asen II okazał się władcą tolerancyjnym wobec miejskich gmin bogomilskich i zapewnił opiekę oraz prawo do używania własnego języka greckiej ludności miejskiej, która była elementem dominującym, zwłaszcza w wielkich miastach, w pasie nadmorskim i na południu w Macedonii i Tracji. Szybki rozwój gospodarczy Bułgarii i rozkwit życia miejskiego ułatwiła pokojowa polityka Iwana Asena II. Odzyskał on bez wojny, dzięki małżeństwu z Anną Marią, córką króla Węgier Andrzeja II, ziemie belgradzką i braniczewską, utracone za czasów Boriła. Utrzymywał również przyjazne stosunki z Serbami oraz z władcą Epiru Teodorem Komnenem Angelem, który w 1224 r. zdobył Tessalonikę i koronował się na cesarza Romejów, a w 1225 r. odebrał Cesarstwu Łacińskiemu Adrianopol i przygotowywał wyprawę na Konstantynopol. Dopiero wielkie sukcesy militarne Teodora Komnena Angela zaniepokoiły Iwana Asena II. Car bułgarski wystąpił teraz jako protektor i opiekun małoletniego cesarza łacińskiego Baldwina II i przyrzekł mu swą córkę Helenę za żonę. W odwet za ten czyn Teodor Komnen Angel wtargnął niespodziewanie z wielką armią w granice Bułgarii. W decydującej bitwie stoczonej w 1230 r. pod wsią Kłokotnicą (na płn. zach. od miasta Haskowo w południowej Bułgarii) armia grecka została rozgromiona, a jej wódz, cesarz Teodor, wpadł w ręce Iwana Asena II i został następnie oślepiony w niewoli w Tyrnowie. Obszerne, lecz słabe jego państwo stało się łatwym łupem zwycięzcy. Wojska Iwana Asena II nie napotykając oporu wkroczyły różnymi drogami w głąb państwa epirsko--tessalonickiego i w krótkim czasie opanowały Trację Adrianopolską, Macedonię Wardarską i Egejską (Białomorską) aż do Olimpu i Albanię od gór Pindu do Jeziora Skadarskiego (Szkodra). W ręku Greków pozostały jedynie Epir i Tesalia z okolicznymi grodami i ziemiami. Dla uczczenia zwycięstwa wzniósł Iwan Asen II w swej stolicy w Tyrnowie cerkiew ku czci Czterdziestu Męczenników oraz umieścił w niej na marmurowej kolumnie, zachowanej do dziś, napis sławiący odniesione zwycięstwo i wymieniający zdobyte ziemie. Po zwycięstwie kłokotnickim zaostrzyły się stosunki między Bułgarią i Cesarstwem Łacińskim. Opiekunem małoletniego cesarza Baldwina II został w miejsce cara Iwana Asena II Jan de Brienne, tytularny król jerozolimski. W 1231 r. umacniał car położone na południu twierdze, między nimi Stanimachos (bułg. Stanimaka, obecnie Asenowgrad). Węgrzy za namową papiestwa zerwali sojusz z Bułgarią i występując w obronie Cesarstwa Łacińskiego najechali dwukrotnie, w latach 1232 i 1233, ziemie bułgarskie i opanowali część Banatu z ośrodkiem w Se-werinie (obecnie Banat rumuński). 85 Iwan Asen II natomiast od 1231 r. zacieśniał stale swą współpracę z greckim Cesarstwem Nicejskim. Wiosną 1235 r. zawarł w Gallipoli (obecnie tur. Geliboln) układ polityczny i kościelny z cesarzem nicejskim Janem III Yatatzesem. Wkrótce potem odbyły się w Lampsaku zaślubiny następcy tronu Cesarstwa Nicejskiego Teodora II Laska- rysa z córką Iwana Asena II Heleną, przeznaczoną niegdyś cesarzowi łacińskiemu Baldwinowi II. Car spodziewał się uzyskać cześć wschodniej Tracji, a Jan III Yatatzes dążył do zdobycia Konstantynopola. Zerwana została utrzymująca się aż dotąd nominalna zależność kościoła bułgarskiego od Rzymu. Cesarz i patriarcha nicejski zgodzili się na utworzenie w Tyrnowie prawosławnego patriarchatu, niezależnego od kościoła greckiego i tylko formalnie uznającego jego starszeństwo. W kościołach bułgarskich wymieniano odtąd w modłach zamiast .imienia papieża imię patriarchy greckiego rezydującego wówczas w Nicei. Sojusznicy, car i cesarz, przystąpili natychmiast do akcji i obiegli z lądu i morza Konstantynopol. Działania wojenne, przerwane zimą, wznowione zostały wiosną 1236 r. Cesarstwo Łacińskie znalazło się na skraju przepaści. Uratowała go niespodziewana zmiana polityki Iwana Asena II. Car przekonał się, że groźniejszym dla niego przeciwnikiem niż słabe Cesarstwo Łacińskie jest potężne greckie Cesarstwo Nicejskie, i zerwał nagle przymierze z Janem Yatatzesem. Oddziały bułgarskie, kumańskie i łacińskie obiegły teraz wspólnie tracką twierdzę Jana Yatatzesa Tzurulon. W tym czasie w 1237 r. wybuchła w Bułgarii straszna zaraza. Zmarli na nią w Tyrnowie żona i syn Asena II oraz patriarcha tyrnowski. Złamany nieszczęściem car zawarł w 1237 r. pokój z cesarzem nicejskim i zerwał przymierze z Cesarstwem Łacińskim, a w cztery lata później, w 1241 r., zmarł nie dożywszy niszczącego najazdu tatarskiego, który w 1242 r. dotknął ziemie bułgarskie. Po jego śmierci rozpoczął się szybki proces upadku potęgi carstwa bułgarskiego. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE W XIII i XIV WIEKU W ekonomice bułgarskiej w XIII i XIV w., podobnie jak w okresach wcześniejszych, główną rolę odgrywało dość prymitywne rolnictwo i hodowla. Uprawiano pszenicę, jęczmień, proso, winną latorośl, zwłaszcza na wybrzeżu i w Tracji, rozwinięte było sadownictwo, warzywnictwo, uprawa maku, lnu, bawełny i anyżu. W porosłych gęstymi lasami górach i na górskich pastwiskach hodowano owce, świnie i bydło rogate. Lasy, wykorzystywane intensywnie na pastwiska, ulegały dewastacji. Ginęło bujne niegdyś poszycie leśne i stopniowo w ciągu wieków całe pasma górskie przekształcały się w bezwodne pustkowia. Miary zniszczeń dopełniała rabunkowa gospodarka leśna i wyrąb drzewa na eksport prowadzony przez kupców weneckich i dubrownickich. Ludność zajmująca się głównie hodowlą nazywana była włachami. Rolnik posługiwał się drewnianym radiem, ciągnionym przez woły, ścinał zboże półkosami i sierpami. W porównaniu z wczesnym średniowieczem postęp w technice uprawy roli był nieznaczny, jedynie gospodarka żarowa nie odgrywała już tej roli co uprzednio. Człowiek był niewolnikiem przyrody, wierzył w jej siły, naiwna wiara w różne przesądy i obrzędy magiczne przenikała ówczesną kulturę i ludowe piśmiennictwo. W większym stopniu niż w okresie poprzednim usamodzielniły się 87 i wyodrębniły od rolnictwa i hodowli liczne rzemiosła, jak kowalstwo i obróbka żelaza, ciesielstwo, skórnictwo, tkactwo i krawiectwo. Na potrzeby wojska pracowali wytwórcy pancerzy, mieczów, specjaliści od budowy maszyn do miotania kamieni i wież oblężniczych. Na zamówienie bojarów i kościoła pracowali przeważnie niewolni rzemieślnicy: złotnicy, malarze ikon, producenci świec. Rzemieślnicy i drobni kupcy zamieszkujący osady targowe, podgrodne i. pomniejsze miasta trudnili się nadal także rolnictwem i hodowlą. Jedynie w wielkich miastach, takich jak Tyrnowo, Sredec, Płowdiw, Drystr, Messembria, Anchialo, Warna, Kar-wuna (Bałczik), rzemiosło oddzieliło się zupełnie od rolnictwa, a rzemieślnicy żyli skupieni w osobnej dzielnicy miasta. Rzemieślnicy nie-, wolni przebywali w dobrach kościoła i wielkich feudałów. Wiek XIII, zwłaszcza jego schyłek, był okresem gospodarczego ożywienia miast i rozwoju rzemiosła, które uzyskało nowe surowce metalowe w związku z szybkim rozwojem górnictwa bułgarskiego. Nowo przybyła do Bułgarii ludność saska przyniosła ze sobą nie znaną tu technikę górniczą i wznowiła eksploatację starych, opuszczonych kopalń i złóż rudy. Ożywił się również handel wewnętrzny, skupiony na tygodniowych targach funkcjonujących we wszystkich małych i wielkich miastach. Drobni kupcy zamieszkiwali niewielkie osiedla targowe, skupiające wymianę okolicznych wsi i osad. Oprócz targów odbywały się jarmarki, organizowane przez klasztory w dni uroczyste, zazwyczaj w święta św. Dymitra i św. Mikołaja. W związku ze wzmożonym obrotem towarowym pojawił się po raz pierwszy za czasów Iwana Asena II pieniądz bułgarski. Wybijano monetę złotą, srebrną i miedzianą. Dalszy rozwój obrotu handlowego ograniczały jednak opłaty celne i drogowe nakładane przez państwo, a także przez wielkich feudałów w ich dobrach. Zwolnieni od tych opłat byli tylko cudzoziemscy kupcy i mieszkańcy wsi i osad, przeważnie kościelnych, obdarzonych immunitetem. Rozwijał się natomiast szybko dzięki udzielanym przywilejom handel zewnętrzny, uprawiany przez kupców z Zachodu, głównie mieszczan włoskich i dubrownickich. Dubrownik uzyskał w 1230 r. od cara Iwana Asena II przywilej swobody handlu we wszystkich jego ziemiach. Dubrowniczanie wwozili w granice Bułgarii drogie tkaniny, wyroby ze złota i srebra, klejnoty, sól i oręż, a wywozili zboże, drewno, skóry, wosk, miód i inne surowce. W 1253 r. potwierdził przywilej Iwana Asena II dla Dubrownika jego syn, Michał Asen, rozszerzając jego zakres przez zwolnienie kupców dubrownickich od wszelkich ceł i myt. Zawarte wówczas antyserbskie porozumienie dubrownicko-bułgarskie przewidywało podobne ulgi również dla kupców bułgarskich udających się po towary do Dubrownika. Bułgaria pod rządami dynastii Asenowiczów i ich najbliższych następców rozwijała się od 1185 r. jako państwo posiadające ukształtowaną już strukturę feudalną. Największym właścicielem ziemskim była rodzina carska i grupa wielkich bojarów. Wywodziła się ona częściowo z dawnego bojarstwa słowiańskiego z czasów pierwszego państwa bułgarskiego, częściowo spośród arystokracji i pronijarów bizantyńskich, którzy po podboju Bułgarii w 971 r. otrzymywali nadania ziemskie od cesarzy na obszarze Bułgarii, częściowo zaś od plemiennych wodzów i wojowników pieczyńskich i kumańskich, osadzonych w Bułgarii przez cesarzy bizantyńskich w zamian za obowiązek pełnienia służby rycerskiej. Do takiej rodziny pochodzenia kumańskiego należeli sami Asenowicze. Element etniczny kumański zwiększył się za panowania Asena I i jego następców dzięki roli, jaką odgrywały w drugim państwie bułgarskim kumańskie oddziały posiłkowe. Wielu też wielkich bojarów nosiło w XIII i XIV w. tureckie imiona pochodzenia kumańskiego. Wielka własność ziemska w końcu XII oraz w XIII i XIV w. stale rosła na niekorzyść istniejącej jeszcze drobnej własności bojarskiej i wolnej ludności chłopskiej zależnej tylko od cara. Drobni, czyli „mali", bojarzy posiadający ziemie (pronije)-nadane im przez cesarzy, a następnie carów bułgarskich w zamian za obowiązek służby wojskowej i zwani od tych nadań pronijarami, zmuszeni byli w okresach słabnięcia władzy centralnej do przechodzenia na służbę do wielkich feudałów i kościoła. W ten sposób stawali się pronijarami wielkich bojarów, biskupów i najbogatszych klasztorów. Zanikała również szybko warstwa wolnych chłopów, posiadających własną ziemię, tzw. basztiny, prawem dziedzicznym. Ci chłopi — basztinicy wyzbywali się swojej ziemi na rzecz wielkich feudałów, bojarów i duchowieństwa i stawali się zależnymi chłopami — parikami. Wiele wsi i ziemi użytkowej przeszło wraz z osiadłą tam ludnością w ręce bojarstwa i kościoła drogą nadań carskich na mocy wystawianych dokumentów zwanych chryzowuli (dosłownie „złote pieczęcie"). W dalszym jednak ciągu poważna część dochodów klasy feudalnej pochodziła nie z ich własnych lub nadanych czasowo posiadłości, lecz z danin i powinności ludności na rzecz cara i jego namiestników, zarządców poszczególnych prowincji państwa. Dobra własne osiągnęły jednak pokaźne rozmiary i stale rosły. W drugiej połowie XIII w. klasztor Ś w. Jerzego Szybkiego (Georgi Gorgos), położony na wzgórzu Wirgino pod Skopje, posiadał ponad 30 wsi i własne ziemie, dwory, pastwiska i inne użytki. Majątek feudalny dzielił się na dwie części: gospodarstwo własne feudała, składające się z jego dworu, ogrodu, ziemi ornej, winnicy, pastwiska, łąki' lasu, rzeki i jeziora, oraz ziemie zależne chłopów 89 podzielone między dwory chłopskie, tzw. stasi. Podobnie zorganizowana była wielka własność kościelna, tzw. metochy. Prawo feudalne gwaranto wało pełne prawa własności ostrymi karami za ich złamanie. W wy padku naruszenia własności kościelnej groziły ponadto sankcje kościelne. Urzędnicy carscy nie mieli prawa wstępu na obdarzoną pełnym immuni tetem gospodarczym i sądowym ziemię kościelną. Podobne przywileje l posiadało, przynajmniej częściowo, wielkie bojarstwo w stosunku do -n swych dóbr. Nie posiadali natomiast immunitetów zależni od cara „mali", . bojarzy — drobni właściciele ziemscy. Klasa chłopska była zróżnicowa na. Część ludności wiejskiej zachowała dziedziczne prawa do swych ziem — basztin. Wolni basztinicy żyli we wspólnotach wiejskich — obszczinach, do których należała część ziem użytkowych, głównie pas twiska i lasy. Ziemie wspólne zwane były prawinami. Obszary te za garniali stopniowo wielcy feudałowie i wcielali je do swych domen. Drugą kategorię ludności wiejskiej tworzyli zależni paricy, mieszkający wspólnie z ludnością wolną w tych samych wspólnotach wiejskich lub skupieni w odrębnych wsiach. Nie mieli oni prawa opuszczania wsi i swobodnego rozporządzania ziemią, gdyż dzielili prawa własności do u swego gospodarstwa ze swym panem feudalnym. Najniższą kategorię » ludności tworzyli niewolnicy otrocy, pozbawieni zupełnie praw do ziemi. 3> Składała się z nich czeladź dworska, niewolna ludność wiejska osadzona 5 na roli i niewolni rzemieślnicy dworscy zamieszkujący często także miasta. § Zależna ludność wiejska zróżnicowana była także pod względem H zawodowym. Przeważały zajęcia rolnicze, część jednak ludności zwana 6 „włachami" zajmowała się hodowlą i w związku z tym zmieniała w ciągu 5> roku swe miejsce pobytu. Własi cieszyli się też większą swobodą Q i położenie ich było lepsze niż sytuacja parików i otroków. Osobną ^; grupę stanowili uprzywilejowani rzemieślnicy wiejscy, pracujący na rzecz wielkiej własności, „technikarze". Drogi przekształcania ludności wolnej w zależnych parików były różnorodne. Najczęściej car nadawał wolną ludność wraz z ziemią bojarom lub klasztorowi. Liczbę ludności zależnej powiększali także przybysze osadzani jako koloniści w opuszczonych wsiach, zwanych sieliszczami, i na ziemiach obejmowanych po raz pierwszy pod uprawę rolną. Byli to tak zwani „obcy ludzie" obdarzani przywilejami i ulgami, które miały skłonić ich do osiedlenia się na ziemi feudała. Często dochodziło do zagarniania wolnej ziemi chłopskiej przemocą. Daniny na rzecz państwa, zaciągnięte długi i klęski ele mentarne rujnowały wiele gospodarstw i prowadziły do przekształcania się basztiników w parików lub otroków. Zaniechano natomiast w XIII i XIV w. dawnej praktyki obracania jeńców wojennych w niewolników. Ludność wolna płaciła daniny tylko na rzecz państwa, paricy od dawali daniny zarówno państwu uosobionemu w postaci cara i jego namiestników, jak i własnym panom feudalnym. Jedynie ludność zależna osiadła w dobrach objętych immunitetami zwolniona była od danin na rzecz cara. Główną powinnością oddawaną przedstawicielom władz państwowych były dziecięciny pobierane z produktów gospodarki wiej skiej, zboża, nabiału, wina, owiec, bydła itp. Poszczególne produkty pobierali oddzielni poborcy: nierogacizny, pszczeli, owczy, winiarz i inni. 91 Od każdego domu (ogniska) pobierano oddzielny podatek,, zwany dimnicą, a na rzecz kościoła oddawano kanonikon składany w naturze. Poborcy państwowi pobierali także opłaty za prawo połowów, od mielenia zboża, za użytkowanie pastwisk i lasów. Zwano je trewnina (opłata łąkowa i pastwiskowa), gornina (opłata leśna), słonowszczina i koszarszczina (opłaty za prawo trzymania bydła i owiec w zagrodach). Osobno opłacano myta i daniny drogowe, mostowe i targowe oraz liczne kary za kradzieże i przestępstwa nakładane na wspólnoty wiejskie odpowiedzialne za czyny dokonane przez ich członków. Do kategorii powinności wypełnianych w robociźnie należały prace przy budowie dróg, mostów, dworów i zamków, obowiązek pilnowania więźniów, przełęczy i dróg, hodowania psów i sokołów, dostarczania podwód. Najuciążliwszą powinnością była priselica — obowiązek goszczenia i żywienia przejeżdżającego cara, jego otoczenia, urzędników i wojska. Wieśniacy w dobrach objętych immunitetem zwolnieni od powinności na rzecz państwa obciążeni byli większymi powinnościami wobec własnych panów feudalnych, bojarów i duchowieństwa. W XIII w. największą rolę odgrywała renta odrobkowa, praca na „ziemiach gospodarskich", tj. w majątku własnym feudała. Mniejsze nieco znaczenie miała renta naturalna, natomiast stale wzrastało znaczenie renty pieniężnej. Większość opłat i kar w XIII w. ściągana była w pieniądzu. Również dimnicą opłacana była w pieniądzu, a nawet niektóre stare powinności naturalne wobec państwa, jak priselica, zamieniana była w końcu XIII w. na opłaty pieniężne. Intensywnie rozwijały się w Bułgarii w XIII i XIV w. miasta, będące zazwyczaj twierdzami. Nie wszystkie jednak grody przekształciły się w tym okresie w ośrodki miejskie. Zamki położone w Starej Płaninie, Rodopach, wzdłuż granicy bułgarsko-bizantyńskiej pozostały nadal tylko ośrodkami administracyjnymi i militarnymi. Jedynie czasem u ich podnóża powstawało podgrodzie, skupiające rzemieślników, lub osada targowa, żyjąca nadal w znacznej mierze z rolnictwa i hodowli. Natomiast w dużych ośrodkach rzemiosło oddzieliło się od rolnictwa już w XI—XII w., w okresie panowania bizantyńskiego. Arabski geograf z połowy XII w. Idrisi opisał w barwnych słowach wielkość i znaczenie wielu współczesnych mu miast bułgarskich. Nikefor Gregoras, kronikarz bizantyński żyjący w XIV w., nazwał Messembrię „wzorowym i ludnym miastem", a wcześniejszy od niego kronikarz francuski Geoffroy de Villehardouin uważał, że Płowdiw jest „jednym z trzech najpiękniejszych miast Cesarstwa Bizantyńskiego". Miasto podzielone było co najmniej na dwie części: twierdzę właściwą (akropol), siedzibę władz, i obszerne, również obwarowane, miasto kupców i rzemieślników. Stolica Tyrnowo dzieliła się na kilka odrębnych części położonych na wzgórzach lub u ich podnóża. Na wzgórzu Carevec znajdowały się siedziby cara, patriarchy i wyższych dostojników carskich i kościelnych. Wzgórze było otoczone murami i basztami. Pałac carski, położony wewnątrz murów, posiadał salę tronową, cerkiew dworską, będącą również miejscem spoczynku zmarłych władców, oraz liczne pomieszczenia mieszkalne, magazyny żywnościowe i cysterny na wodę umożliwiające długą obronę na 92 wypadek oblężenia. Sąsiednie rozległe wzgórze Trapezica, otoczone oddzielnymi murami, było siedzibą bojarstwa tworzącego patrycjat wielkich miast bułgarskich. Dwory bojarów posiadały własne cerkwie. Pozostałe grupy ludności miejskiej, złożone z kupców i rzemieślników, określano mianem „narodu" lub nazywano „prostymi ludźmi". Wyróżniano wśród nich „średnich mieszczan" i „biednych", zwanych po starobułgarsku niszczi. „Prości ludzie" zamieszkiwali w Tyrnowie obszary położone u podnóża obu wzgórz, tzw. Dolną lub Asenową Machałę (machała — wyraz turecki oznaczający część miasta). Liczny był także w miastach element etnicznie obcy, złożony z Greków, Armeńczyków, Żydów i ludzi z zachodu Europy. W Tyrnowie istniała dzielnica zamieszkana przez ludność zachodnią, zwana później z turecka Frenkhisar, oraz osobny kwartał żydowski. Mnisi zamieszkiwali odrębne wzgórze zwane Świętą Górą. Na obszarze Tyrnowa carowie bułgarscy wznosili liczne cerkwie. Do znanych nam już najsławniejszych, częściowo zachowanych, należy położona na zboczu Trapezicy cerkiew Dymitra Sołuńskiego, zbudowana jeszcze przed 1185 r., oraz cerkiew Czterdziestu Męczenników, wzniesiona na obszarze Asenowej Machały przez Iwana Asena II po 1230 r. ORGANIZACJA PAŃSTWOWA Organizacja drugiego państwa bułgarskiego oparta była na wzorach bizantyńskich dostosowanych do potrzeb bułgarskiego społeczeństwa feudalnego. Władca nosił tytuł „cara i samowładcy" (greckie basileus kai autokrator), tron był dziedziczny. Dopiero po wygaśnięciu dynastii Asenowiczów bojarzy obrali nowego cara Konstantyna Ticha. Dwór carski urządzony był na wzór pałacu cesarskiego w Konstantynopolu, obowiązywał na nim bizantyński, może nieco uproszczony, ceremoniał dworski. Wszyscy dostojnicy i urzędnicy carscy nosili honorowe rangi dworskie, które nadawać mógł tylko basileus, związane z prawami do noszenia ściśle określonych ozdób i odznaczeń oraz pobierania części dochodów państwowych. Najwyższym dostojeństwem była ranga despoty nadawana następcy tronu i najbliższym krewnym cara, uprawniająca do noszenia czerwonego cesarskiego obuwia wyszywanego orłami. Niższymi kolejnymi rangami dworskimi były godności sewastokratora, cezara i hypertata. Namiestnicy wielkich prowincji i dowódcy twierdz otrzymywali zazwyczaj rangi protosewasta i sewasta. Rangi nobilissima, kuropalaty, protoproedra, magistra i patrycjusza nosili na przełomie XII i XIII w. tylko niżsi urzędnicy prowincjonalni i dowódcy pomniejszych zamków. Władza cara była teoretycznie nieograniczona, w praktyce jednak władca zależny był od wielkiego bojarstwa i wyższego duchowieństwa tworzących Radę Bojarską, tzw. sinklit lub bulewterion. W 1195 r. Asen I wyjechał z Tyrnowa na spotkanie sprowadzonych do stolicy relikwii św. Iwana Rylskiego z całym otaczającym go stale sinklitem bojarskim. Administracja państwowa była wzorem bizantyńskim dość liczna i zróżnicowana. Dostojnicy i urzędnicy nazywani byli w dokumentach sługami carskimi (starobułg. rabotniki carstwa mi). Na czele 93 zarządu centralnego stał kanclerz (pierwszy minister) noszący tytuł wielkiego logotety. Minister finansów i zarządca westiarionu, czyli demoziosu (skarbca), nosił tytuł protowestiariusza. Dowódcą armii w zastępstwie cara był wielki wojewoda, tytułowany również protostrato-rem. Stadniną zarządzał „komes nad końmi". Nad osobą cara czuwali protokeliot (adiutant), epikernij lub pinkernis (czasznik) i ho epi tis trapedzis, czyli stolnik. Wielki primikiur był zarządcą dworu carskiego. Carstwo bułgarskie podzielone było na prowincje zwane „ziemiami" (starobułgarskie chora, słowo pochodzenia greckiego). W 1230 r. za czasów Iwana Asena II istniały następujące chory: belgradzka, brani-czewska, tyrnowska, karwuńska (obecnie Dobrudza), kryńska (okręg Kazanłyku), borujska (okręg Starej Zagory), skopijska, dewolska i pri-lepska. Namiestnik prowincji nosił bizantyńskie tytuły duksa, a następnie kefaliji. Chory dzieliły się na mniejsze okręgi administracyjne — katepanikiony, na których czele stali katepanowie, zwani niekiedy żupanami. Katepanikion obejmował kilka grodów lub grodków i wspólnot wiejskich, czyli obszczin. Na czele wspólnot stała starszyzna, tzw. kniaziowie lub kmetowie wiejscy. Ważniejsze zamki posiadały własne garnizony i dowódców zwanych kastrofylaksami. Rozbudowany był aparat podatkowy państwa. Wojska tworzone były z kontyngentów dostarczanych przez namiestników prowincji i bojarów. Cechowała je właściwa wojsku feudalnemu niekarność i skłonność do ulegania wielkim bojarom. Liczebność armii, którą mógł zwołać władca, była bardzo nieznaczna; nie przekraczała 12000—15000 wojowników, przeważnie konnych. Stąd też wielkie znaczenie miały oddziały najemne i posiłkowe złożone z Kumanów, Tatarów, Turków i innych ludów, na ogół koczowniczych. Utrzymanie tych oddziałów związane było z wielkimi kosztami i pociągało ponadto wyniszczenie kraju przez obce ludy, dążące przede wszystkim do zdobycia łupów. W ciągu XIII i XIV w. nie powstał w Bułgarii żaden oryginalny kodeks prawny. Obowiązywał nadal Zakon Sudnyj Ludiem, opracowany w czasach pierwszego carstwa bułgarskiego, oraz przekłady i wyciągi ze współczesnego bogatego prawodawstwa bizantyńskiego, adaptowanego przez feudalne społeczeństwo bułgarskie i dostosowanego z niewielkimi modyfikacjami do jego potrzeb. VII. ZMIERZCH ASENOWICZÓW I DYNASTIA TERTERÓW OSTATNI ASENOWICZE PO ŚMIERCI cara Iwana Asena II na tron wstąpił w 1241 r. jego siedmioletni syn Koloman Asen, urodzony z pierwszej żony cara Anny Marii węgierskiej. Jesienią 1242 r. lub, być może, dopiero 1243 r. powracająca z wyprawy węgierskiej armia tatarska Batu-chana spustoszyła Bułgarię i zmusiła władze tyrnowskie do oddawania corocznej daniny Złotej Ordzie — państwu tatarskiemu powstałemu na stepach nadwołżańskich. Rozpoczęły się jednocześnie walki wewnętrzne stronnictw bojarskich o władzę. Grupa bojarów skupiona wokół carowej wdowy po Iwanie Asenie II, Ireny Komneny, córki cesarza Tessaloniki Teodora Komnena Angela, zawiązała spisek przeciwko Kolomanowi. Irena otruła w 1246 r. dwunastoletniego pasierba i wprowadziła na tron własnego syna, młodszego od Kolomana, Michała Asena (1246— 1256). Wewnętrzne walki i upadek autorytetu władzy centralnej wykorzystał cesarz nicejski Jan Yatatzes. Po otrzymaniu wieści o otruciu Kolomana Asena i zmianie władzy wtargnął z armią do Bułgarii i zajął bez walki wszystkie zdobycze Iwana Asena wraz z całą Macedonią i południową Tracją aż do górnego biegu Maricy. Skopje i Filipopol znalazły się w granicach Cesarstwa Nicejskiego. Węgrzy w tym samym czasie opanowali sporną ziemię braniczewską i belgradzką. Uszczuplona, zależna od Tatarów Bułgaria była bezsilna. W grudniu 1246 r. zdobył Jan Yatatzes Tessalonikę i rozstrzygnął tym na swoją korzyść długą rywalizację dwóch państw greckich — Cesarstwa Tessalonicko-Epirskiego i Cesarstwa Nicejskiego. Upadek Konstantynopola i likwidacja Cesarstwa Łacińskiego przez cesarzy nicejskich były odtąd tylko kwestią czasu. Po dojściu do pełnoletności młody car Michał Asen próbował odzyskać utracone ziemie. Zawiązał sojusz z Węgrami przez poślubienie Marii, córk-i Rościsława, węgierskiego bana Maczwy (ziemia między Sawą, Driną i górami Cera), Belgradu i Braniczewa, i w 1255 r. po śmierci cesarza Jana Yatatzesa (zm. 1254) najechał na ziemie Cesarstwa Nicejskiego. Armia bułgarska zdobyła kilka twierdz w Rodopach, wśród nich Stanimachos i Peristicę (obecnie Perusztica). Nowy cesarz nicejski Teodor II Laskarys podjął jednak rzucone mu wyzwanie, wyprawił się dwukrotnie przeciwko Bułgarom i po ciężkich walkach odebrał utracone w 1255 r. grody. Car Michał Asen zmuszony został w czerwcu lub lipcu 1256 r. do zawarcia w Regina (Erkene w Tracji) pokoju 95 z Cesarstwem Nicejskim, na mocy którego cesarze nicejscy utrzymali swe zdobycze. Jedynie północna Macedonia ze Skopje wróciła w granice Bułgarii. Po tym niepowodzeniu podniosła w Bułgarii głowę opozycja bojarska. Car Michał Asen został w 1256 r. zamordowany przez swego brata stryjecznego Kolomana II. Wywiązała się długa walka o tron. Jako pretendenci do tronu wystąpili Koloman II, bań Maczwy Rościsław i szwagier zabitego cara Michała Asena, mąż jego siostry, bojar Mico (Dymitr?). Koloman II, zmuszony do ucieczki ze stolicy, wkrótce potem zginął w trakcie walki o tron. Rościsław nie zdołał opanować Tyrnowa, lecz zajął Widyń nad Dunajem i przybrał tytuł cara Bułgarów. KONSTANTYN ASEN TICH Tron objął w końcu kandydat stronnictwa bojarskiego, wielki bojar z okolic Skopje, Konstantyn Tich, wnuk po kądzieli wielkiego żupana serbskiego Stefana Nemanii. Dla umocnienia się na tronie nowy car poślubił Irenę, córkę cesarza Teodora II Laskarysa, wnuczkę, po matce Helenie, cara Iwana Asena II, i przybrał imię Konstantyn Asen dla podkreślenia swych związków rodzinnych z wygasłą dynastią Asenowiczów. Władzy nowego cara nie uznali jednak krewniacy ostatnich Asenowiczów. Szwagier Michała Asena, bojar Mico, oderwał spod władzy Konstantyna Ticha południową Bułgarię i dopiero po długich walkach został przez niego pokonany. Uciekając w granice Bizancjum, Mico 96 przekazał w ręce cesarza Michała VIII Paleologa ważne miasta portowe Messembrię i Anchialo. W tym samym czasie toczył Konstantyn Tich ciężkie walki z Rościsławem, banem Maczwy, i jego suzerenem, królem Węgier Belą IV. W 1261 r. najazd węgierski dotarł aż w okolice Tyrnowa. Car Konstantyn Tich zmuszony był zawrzeć pokój z królem Belą IV, zrzec się na rzecz Węgier ziem północno-zachodnich i pogodzić się nawet z faktem noszenia przez Belę IV tytułu „król Bułgarii". W 1261 r. wódz grecki Aleksy Strategopulos zdobył na czele armii nicejskiej Konstantynopol. Pierwszym cesarzem wskrzeszonego Cesarstwa Bizantyńskiego został ostatni cesarz nicejski Michał VIII Paleolog, który objął tron cesarski w Nicei po zamordowaniu młodego cesarza Jana IV Laskarysa, brata carowej bułgarskiej Ireny Laskarys. Bułgarii przybył nowy groźny wróg. Konstantyn Asen Tich podjął w 1262 r. wojnę z Bizancjum i wkroczył z wojskiem w głąb Tracji. Wkrótce jednak wojna przybrała niepomyślny dla Bułgarii obrót. Wielka armia bizantyńska pod dowództwem Michała Glawasa Tarchanioty podjęła w 1263 r. ofensywę, zajęła wschodnią i środkową Trację wraz z miastem Filipopol i wtargnęła poprzez Starą Płaninę do ziemi sredeckiej. Bułgarski namiestnik tych ziem, despota Jakub Swetosław, mąż drugiej córki Teodora Laskarysa, Teodory, nie otrzymawszy pomocy od swego szwagra Konstantyna Asena Ticha, wezwał na pomoc przeciwko Grekom Węgrów. Król węgierski Bela IV osadził go na miejscu zmarłego Rościsława w Widyniu i pozwolił przybrać tytuł „cara Bułgarii". Z biegiem czasu despota Jakub Swestosław przekształcił się w samodzielnego władcę dzielnicowego północno-zachodniej Bułgarii. Aby odeprzeć najazd bizantyński, car Konstantyn Asen Tich zwrócił Cerkiew w Bojanie, XIII w. 97 7 — Historia Bułgarii się z prośbą o pomoc do swego zwierzchnika Berke, wielkiego chana Złotej Ordy. W 1264 r. wielka armia złożona z Bułgarów i Tatarów chana Berke wkroczyła do Tracji i omal nie wzięła do niewoli samego cesarza bizantyńskiego Michała VIII Paleologa. Po zdobyciu bogatych łupów Tatarzy powrócili nad Wołgę, Bizancjum zaś wznowiło wojnę z Bułgarami. W 1266 r. najechali na Bułgarię powtórnie Węgrzy. Walki bułgarsko-bizantyńskie przeciągnęły się aż do 1268 t. W ich wyniku w ręku cesarza bizantyńskiego pozostały wybrzeża Morza Czarnego i prawie cała Tracja. Mimo odniesionych sukcesów położenie Michała VIII Paleologa było nadal trudne. Zagrażała mu tworząca się wówczas koalicja antybizan-tyńska, do której wejść mieli: król Sycylii i Neapolu Karol Andegaweński, papież Klemens IV, były cesarz łaciński Konstantynopola Baldwin II, książę Achaji na Peloponezie Wilhelm Villehardouin, król Serbii Urosz I i car Bułgarów Konstantyn Asen Tich. Chcąc odciągnąć od tej koalicji Bułgarów, cesarz Michał VIII Paleolog wykorzystał śmierć swej wielkiej przeciwniczki, przedstawicielki dynastii, której odebrał tron cesarski Bizancjum, carowej bułgarskiej Ireny Laskarys, i wydał w 1269 r. za owdowiałego cara swą siostrzenicę Marię. Obiecał przy tym oddać carowi jako jej wiano sporne miasta Messem-brię i Anchialo. Gdy przyrzeczenie to nie zostało zrealizowane, car zerwał krótkotrwałe porozumienie bułgarsko-bizantyńskie i obie strony zaczęły przygotowywać się do wojny. Cesarz Michał VIII Paleolog sprzymierzył się w 1272 r. z wielkim wodzem tatarskim Nogajem 98 i wydał za niego swą nieślubną córkę Eufrozyne, a car Konstantyn Asen wysłał posłów do króla Karola Andegaweńskiego w celu zawarcia z nim sojuszu. W wyniku zawiązanego przymierza bizantyńsko-tatar-skiego silne oddziały tatarskie przekraczały parokrotnie Dunaj i grabiły ziemie bułgarskie. Stosunki bułgarsko-bizantyńskie zaostrzyły się jeszcze bardziej po zawarciu przez Michała VIII Paleologa unii kościelnej z Rzymem w Lyonie w 1274 r. Cesarz Michał VIII wskrzesił za zgodą papiestwa greckie arcybiskupstwo ochrydzkie i domagał się, aby podobnie jak za czasów cesarza Bazylego II podporządkowały mu się wszystkie ziemie bułgarskie, łącznie z patriarchatem tyrnowskim. POWSTANIE IWAJŁY W niszczonym nieustannymi najazdami węgierskimi, bizantyńskimi i tatarskimi carstwie bułgarskim narastało niezadowolenie z rządów cara Konstantyna Asena Ticha. Jedną z przyczyn wrzenia wewnętrznego, obejmującego również bojarstwo, były intrygi nowej carowej, Greczynki Marii, która dążyła do zapewnienia następstwa tronu swemu małoletniemu synowi Michałowi i prześladowała wrogą jej opozycję bojarską. Najbardziej wzburzone i niespokojne były jednak masy ludności wiejskiej. Najazdy wewnętrzne, zwłaszcza tatarskie, dotykały chłopów w większym stopniu niż bojarów mieszkających w miastach i zamkach. Zniszczone gospodarstwa chłopskie nie mogły znieść ciężaru danin państwowych i rosnących powinności (angarii) feudalnych. Słabość władzy centralnej spoczywającej w ręku kandydata bojarskiego Konstantyna Asena Tichą, uzależnionego od poparcia wielkich bojarów, sprzyjała wzrostowi samowoli urzędników, poborców podatkowych i bojarów. Zrujnowani chłopi uciekali od swych panów i tworzyli oddziały zbrojne. W 1277 r. rosnące niezadowolenie przerodziło się w otwarty bunt. Na czele buntu stanął prosty chłop z północno-wschodniej Bułgarii, Iwajło, o przezwisku „Ziele" (greckie Lachanas, Wordokuwas), oracz i świniopas. Iwajło uważał, że przeznaczona jest mu wielka rola dziejowa. W czasie prowadzonej przez siebie agitacji, zachęcając do podjęcia powstania, powoływał się na misję nałożoną na niego przez świętych. Gdy ogłosił, że siły wyższe nakazały mu podjąć powstanie, skupiła się przy nim wielka liczba chłopów, którzy zaczęli występować zbrojnie przeciw dworom i zamkom bojarskim i zaopatrywać się tam w broń i sprzęt wojenny. Iwajło, ośmielony powodzeniem i szybkim szerzeniem się powstania, wystąpił również przeciwko Tatarom grasującym w północno-wschodniej Bułgarii. Uzbrojeni powstańcy dowodzeni przez Iwajłę zmusili dwa oddziały tatarskie do opuszczenia kraju. Po tym sukcesie powstanie objęło nowe obszary. Przeciwko chłopskiemu wodzowi wystąpił w końcu chory wówczas car Konstantyn Asen. W decydującym spotkaniu jesienią 1277 r. nieliczna armia carska została rozgromiona, a sam władca zginął z ręki Iwajły. Powstanie wkroczyło w nową fazę, chłopi zaczęli obecnie zdobywać warowne miasta i dążyli do ogłoszenia Iwajły carem. Pozbawieni kierownictwa bojarzy nie byli 99 zdolni do stawiania poważnego oporu; armia Iwajły mogła w każdej chwili znaleźć się u bram Tyrnowa. Cesarz bizantyński Michał VIII uważając początkowo, że Iwajło jest przedstawicielem interesów opozycyjnego, buntującego się stale bojarstwa, gotów był poprzeć go przeciwko Konstantynowi Asenowi i carowej Marii i ofiarował mu nawet rękę swej córki. Dopiero po śmierci cara Konstantyna Asena Ticha, widząc tłumy uciekających w granice Bizancjum bojarów, przekonał się cesarz, że wystąpienie Iwajły jest ruchem chłopskim, niebezpiecznym również dla feudałów greckich. Kandydatem bizantyńskim do objęcia tronu carskiego w Tyrnowie został wówczas syn bojara Mico, a wnuk po matce Iwana Asena II, wychowany w Bizancjum Iwan Mico. Cesarz Michał VIII ożenił go ze swoją "córką i wysłał do Bułgarii z wojskiem posiłkowym dowodzonym przez Michała Glawasa. W Bułgarii występował Iwan Mico pod imieniem cara Iwana Asena III. Carowa wdowa Maria, przerażona pojawieniem się nowego wroga, który miał pozbawić tronu jej syna, wysłała wspólnie z grupą bojarów należących do antybizantyńskiego, stronnictwa poselstwo do Iwajły z propozycją zawarcia porozumienia. Układ. został zawarty. Iwajło objął na jego mocy w posiadanie stolicę i ożenił się z carową wdową. Objęcie tronu przez chłopskiego wodza było początkiem upadku ruchu powstańczego. Chłopi zaczęli rozchodzić się do swych opuszczonych wsi, a nowy car Iwajło szukał oparcia dla swej władzy wśród bojarstwa bułgarskiego. W następnym, 1278 r. cesarz Michał VIII wysłał do Bułgarii przeciwko Iwajle nową armię, a od północy wkroczyli w jej granice Tatarzy pod wodzą Kasimbeja. Iwajło nie stracił jednak głowy, wyprawił się przeciw Tatarom, rozbił hordę tatarską i zmusił ją do ucieczki za Dunaj, a następnie wraz ze swoimi wojewodami: Kumanem, Kynczo, Stojanem, Momczyłem i Damianem, wystąpił przeciwko Bizan-tyńczykom, którzy kilkoma szlakami przez góry i drogą morską wdarli się do Bułgarii Naddunajskiej. W ciągu kilku miesięcy prowadził uporczywe walki z coraz to nowymi siłami greckimi. Sytuację zmieniło dopiero wtargnięcie od północy Tatarów, przeciwko którym wyruszył sam Iwajło z główną armią, i zdrada bojarów tyrnowskich, wśród których rozeszła się nieprawdziwa wieść, że Iwajło zginął nad Dunajem w walce z Tatarami. Armia bizantyńska, nie natrafiając już na opór, zajęła w lutym 1279 r. Tyrnowo i osadziła na tronie cara Iwana Asena III. Carowa Maria z synem Michałem odesłana została pod strażą do Konstantynopola. Po opanowaniu Tyrnowa wojska bizantyńskie zdobyły Łowecz i Czer-wen, grody położone w północno-wschodniej Bułgarii. W tym też czasie Bułgarzy utracili na rzecz Greków Macedonię północną. Tymczasem Iwajło po pokonaniu Tatarów zamknął się w silnej twierdzy Drystrze i bronił się w niej przez trzy zimowe miesiące 1279/1280 r. przed oblegającą go armią Michała Glawasa. Wiosną 1280 r. Iwajło znów podjął ofensywę przeciwko armii bizantyńskiej, oswobodził znaczną cześć kraju i zagroził samemu Tyrnowu. Latem 1280 r. cesarz Michał VIII wysłał armię, liczącą 10000 ludzi, pod wodzą Murina, lecz Iwajło 100 rozgromił ją pod twierdzą Dewina na Przełęczy Kotlenskiej. Wkrótce potem pokonał na zboczach Starej Płaniny nową armię, dowodzoną przez Aprina. Po tych dwóch klęskach bizantyński kandydat do tronu carskiego Iwan Asen III zbiegł z Tyrnowa w granice Bizancjum, rezygnując z dalszego ubiegania się o władzę carską. Bojarstwo tyrnowskie, wrogie Iwajle, wybrało wówczas carem wybitnego bojara bułgarskiego pochodzenia kumańskiego, Jerzego (Georgi) Tertera I (1280— 1292), który poślubił siostrę Iwana Asena III, Keramarię. Nowy car cieszył się wielkim uznaniem w wojsku i dzięki temu zdołał w krótkim czasie zjednoczyć wokół siebie skłócone dotąd bojarstwo. Natomiast chłopskie wojsko Iwajły, wyczerpane kilkuletnimi walkami, nie było w stanie popierać dalej swego wodza. Opuszczony przez własnych żołnierzy Iwajło udał się z prośbą o pomoc do obozu Nogaja, swego niedawnego zawziętego wroga. W obozie tym zjawił się również Iwan Asen III, wysłany do Tatarów przez cesarza Michała VIII. Nogąj przyjął obu kandydatów do tronu carskiego życzliwie, lecz następnie w czasie uczty rozkazał zamordować Iwajłę. Iwan Asen III jedynie dzięki wstawiennictwu żony Nogaja, Eufrozyny, uniknął tego losu. Pamięć o wodzu chłopskim przetrwała długo wśród Bułgarów i Greków. Świadczy o tym pojawienie się u schyłku XIII w. za czasów cesarza Andronika II w Azji Mniejszej pseudo-Iwajły, nawołującego chłopów do walki z Turkami. Samozwaniec zdołał nawet zgromadzić pokaźne wojsko chłopskie, został jednak na rozkaz cesarza podstępnie schwytany i osadzony w więzieniu, a armia jego, pozbawiona wodza, rozeszła się do domów. ROZBICIE FEUDALNE, DOMINACJA TATARSKA I WALKI O TRON Po objęciu tronu przez Jerzego Tertera I w stosunkach bułgarsko--bizantyńskich zapanowała znów dawna wrogość. Nowy car dążył do odzyskania dla Bułgarii Tracji*i w poszukiwaniu sojuszników wysłał w 1281 r. śladem swego poprzednika poselstwo do króla Karola Andegaweńskiego. Potęgę króla Karola złamał jednak wybuch powstania na Sycylii, tzw. „nieszpory sycylijskie", w wyniku których w 1282 r. utracił on tę wyspę na rzecz króla Piotra Aragońskiego. Przeciwko osamotnionym Bułgarom sprowadził Michał VIII Tatarów. Czterdziestotysieczna armia tatarska już w 1281 r. przekroczyła nagle Dunaj, spustoszyła Bułgarię i następnie wkroczyła do Serbii. Rozpoczął się okres dominacji tatarskiej w Bułgarii. Jednocześnie carstwo bułgarskie rozpadło się na kilka państewek feudalnych nie uznających władzy cara. Dwaj bracia bojarzy, Dyrman i Kudelin, już w pierwszych latach panowania Jerzego Tertera I wygnali Węgrów z ziemi braniczewskiej i utworzyli w niej własne księstwo. W ziemi widyń-skiej, obejmującej dolinę Timoku, utworzył własne silne państewko wierny sprzymierzeniec i lennik tatarskiego wodza Nogaja, bojar Szysz-man. Posiadłości Szyszmana stale rosły; w końcu XIII w. objęły większość ziem północno-zachodniej Bułgarii. Władca tego państwa tytuło- 101 wany był kniaziem lub królem, a niekiedy nawet carem. Ziemie położone w Średniogórzu i nad górną Maricą, aż po gród Sliwen, weszły w skład innego państewka bułgarskiego, w którym panował bojar Smilec z braćmi Wojsiłem i Radosławem. Osłabiony najazdem tatarskim i rozbiciem Bułgarii na liczne państewka bojarskie Jerzy Terter I zawarł sojusz z potężnym królem serbskim Stefanem Uroszem II Milutinem, a następnie w 1284 r. porozumiał się również z Bizancjum. Odesłał do Konstantynopola siostrę Iwana Asena III Keramarię w zamian za uwolnienie swej pierwszej żony i syna Teodora Swetosława, więzionych dotąd w bizantyńskiej stolicy. Mimo zawartych sojuszów nie zdołał car odeprzeć nowego wielkiego najazdu tatarskiego, który w 1285 r. spustoszył Bułgarię. Nogaj zmusił Jerzego Tertera I do oddania córki do haremu jego syna Czaki i przekazania mu jako zakładnika syna Teodora Swetosława. Odtąd wódz tatarski występował jako zwierzchni władca carstwa, rozstrzygający spory toczące się między carem, zbuntowanym Smilcem i innymi bojarami. Do walk wewnętrznych Bułgarii mieszało się również Bizancjum. Po kilku latach, w 1291 r., Tatarzy wtargnęli ponownie do Bułgarii, zmusili do ucieczki Jerzego Tertera I i osadzili na tronie carskim bojara Smilca. Zbiegły car Jerzy Terter I szukał schronienia w granicach Bizancjum, gdy jednak cesarz Andronik II Paleolog odmówił w obawie przed Nogajem udzielenia mu gościny, Terter ukrył się w okolicach Ochrydy. Car Smilec (1292— 1298) był posłusznym narzędziem w rękach No-gaja i jego syna Czaki. Państwo bułgarskie rozpadło się na wiele niezależnych, żyjących własnym życiem księstw, uznających jedynie władzę Tatarów. Sytuację tę wykorzystał serbski król Stefan Milutin i brat jego Stefan Dragutin. Wojsko ich zdobyło ziemię braniczewską i widyńską. Dopiero chan Nogaj, występując jako zwierzchni władca Widynia, zmusił Serbów do oddania księstwa widyńskiego Szyszmanowi. Milutin zwrócił Szyszmanowi jego ziemię i jednocześnie wydał za mąż córkę swoją Annę Nedę za syna Szyszmana Michała. W 1298 r. zmarł car Smilec pozostawiając nieletniego syna Iwana IV Smilca. Celem utrzymania dla niego tronu carowa wdowa wykorzystywała poparcie swego zięcia, króla Serbów Stefana Urosza III Deczań-skiego, a także przywołała z wygnania despotę Eltimira, brata Jerzego Tertera I, i oddała mu córkę za żonę wraz z ziemią kryńską, obejmującą dolinę rzeki Tundży. W rok później, jesienią 1299 r., wódz tatarski Nogaj zginął z rąk chana Złotej Ordy Toktaja, a syn Nogaj a, Czaka, zbiegł wraz ze swym szwagrem, zakładnikiem tatarskim, Teodorem Swetosławem, w granice Bułgarii. Teodor Swetosław skłonił bojarów tyrnowskich do obrania carem Tatara Czakę. Niedługo jednak siedział Tatar na bułgarskim tronie. Teodor Swetosław i bojarzy tyr-nowscy, obawiając się najazdu hord chana Toktaja, zawiązali spisek, zamordowali Czakę i głowę jego odesłali na dwór chana Toktaja. Carem bułgarskim obrany został syn Jerzego Tertera I, Teodor Swetosław. 102 TEODOR SWETOSŁAW I WALKI Z BIZANCJUM Car Teodor Swetosław (1300— 1321) objął tron jako sojusznik wielkiego chana Złotej Ordy Toktaja. Dzięki temu Bułgaria uwolniła się od groźby najazdów tatarskich, a car otrzymał w lenno od Toktaja Południową Besarabię wraz z potężną twierdzą Monokastro (później zwana Białogród lub Akerman). Mimo ustania niebezpieczeństwa tatarskiego położenie młodego i energicznego cara było bardzo trudne. Władzy jego nie uznawali: Szyszman w Widyniu, władca Dobrudży i wygnani ze Średniogórza bracia Smilca — Wojsił i Radosław. W okolicach Tyrnowa pojawił się nowy pretendent do tronu, carewicz Michał, syn Konstantyna Asena Ticha i Marii, wysłany do Bułgarii przez cesarza Andronika II. Próba osadzenia go na tronie zawiodła, gdyż nie zdobył poparcia społeczeństwa. Po tym niepowodzeniu cesarz Andro-nik II sprzymierzył się z wygnanymi braćmi Smilca, nadał Radosławowi tytuł sewastokratora i wyprawił go z wojskiem w granice Bułgarii. Car Teodor Swetosław z pomocą swego stryja, despoty Elti-mira, władcy ziemi kryńskiej, rozbił armię najeźdźców, a wodza jej schwytał do niewoli i oślepił. Za zwrot jeńców greckich uzyskał car uwolnienie z więzienia bizantyńskiego swego starego ojca, Jerzego Ter-tera I. Zwycięskie wojska bułgarskie wkroczyły w 1303 r. do Tracji, zdobyły Messembrię, Sozopol, Agatopol i Rosokastro. Armia bizantyńska, dowodzona przez Wojsiła, rozbita została nad rzeką Skafida (obecnie Fakijska Rzeka). W 1304 r. przeciwko Bułgarom wyruszył syn Andronika II, współ-cesarz Bizancjum, Michał IX. Grecy spustoszyli i odebrali ziemię od Sliwenu aż do Kopsis (w pobliżu obecnej wsi Tekija na zachodnim skraju doliny rzeki Striemy). Dyplomacji bizantyńskiej udało się po długich zabiegach skłócić cara Teodora Swetosława z jego stryjem Elti-mirem. Wkrótce jednak położenie Bizancjum pogorszyło się nagle, gdyż od 1305 r. ziemie greckie pustoszyli zbuntowani najemnicy z Katalonii. Dzięki temu Teodor Swetosław mógł usunąć Eltimira z Krynu, oddać ziemię kryńską wiernemu sobie bojarowi, despocie Sracimirowi, i wznowić wojnę w Tracji. Bizancjum, niepokojone przez Katalończyków i Turków pustoszących Azję Mniejszą, zawarło w 1307 r. pokój z carem Bułgarów. Cesarz zwrócił Bułgarom sporną ziemię: Trację nadmorską z Messembrią, Anchialem, Sozopolem i Agatopolem. Okres od 1307 do 1322 r. minął bez nowych wojen. Rozwijał się handel zewnętrzny opanowany przez Wenecjan i Genueńczyków. W 1308 r. zboże bułgarskie przywiezione z Sozopola na statkach weneckich uratowało Konstantynopol od głodu. Kupcy włoscy wywozili zboże, wino, wosk, drewno, a przywozili broń i luksusowe towary poszukiwane przez bojarów. W 1313 r. wybuchł wielki konflikt między Bułgarami i Genuą, jednak po kilku latach handel bułgarsko-genueński został wznowiony. Rozkwit gospodarczy Bułgarii w latach pokoju wzmocnił przede wszystkim potęgę bojarstwa bułgarskiego, które znacznie powiększyło swe domeny, i polepszyło położenie miast, natomiast liczba 103 wolnej ludności wiejskiej nadal spadała, wskutek czego car tracił władzę nad coraz większą częścią poddanych swego carstwa. W 1321 r. zmarł Teodor Swetosław, a tron objął jego syn Jerzy Terter II (1321 — 1323). Młody car wznowił wojnę z Bizancjum, gdyż dążył do opanowania ziemi płowdiwskiej i Rodopów. Zachęciła go do tego tocząca się w Bizancjum od 1321 r. wojna domowa między starym cesarzem Andronikiem II a jego wnukiem, późniejszym cesarzem Andro-nikiem III. Bułgarzy zdobyli Płowdiw, lecz odparci zostali od zamków Kriczym i Stanimachos. W toku tej wojny zmarł nieoczekiwanie młody car i w kraju zapanował chaos podtrzymywany przez Greków. Wielcy bojarzy przekształcili się znów, jak za czasów cara Smilca, w samodzielnych władców. Bizancjum opanowało ziemie od nadmorskiej Messembrii aż do Sliwena. Obszar od Sliwena do twierdzy Kopsis zdobył z pomocą Greków brat Smilca, Wojsił, jako lennik Andronika II. Dopiero utrata Tracji zmusiła bojarów tyrnowskich do wyboru nowego cara. Został nim władca Widynia, od 1313 r. despota, Michał Szyszman, najpotężniejszy z bułgarskich feudałów. Założył on nową, ostatnią już dynastię carów tyrnowskich. VIII. BUŁGARIA POD PANOWANIEM SZYSZMANOWICZÓW WOJNY Z BIZANCJUM I SERBIA PO OBJĘCIU tronu car Michał III Szyszman (1323— 1330) wszczął z cesarzem Andronikiem II i jego lennikiem Wojsiłem wojnę o Trację. Po długich walkach Wojsił został wygnany ze Średniogórza, a Bizancjum utraciło ziemie między Sliwenem i wybrzeżem morskim. Jedynie Płowdiw pozostał w ręku Greków. W 1324 r. car Michał Szyszman zawarł pokój z Bizancjum i zaślubił Teodorę Pa-leologinę, wdowę po Teodorze Swetosławie, wnuczkę cesarza Andro-nika II, a siostrę Andronika III. Pierwsza żona cara Michała, Anna Neda serbska, siostra króla serbskiego Stefana Urosza III Deczańskiego, została uwięziona. Rozpoczął się odtąd między Bułgarią a Serbią krótkotrwały spór o hegemonię na Bałkanach. Bizancjum odgrywało w tym sporze drugorzędną rolę, gdyż rozdarte było wojną domową, która wybuchła z nową siłą w 1327 r. Początkowo Bułgarzy byli sojusznikami zbuntowanego Andronika III, wkrótce jednak przerzucili się na stronę starego cesarza Andronika II. Po jego klęsce i zajęciu Konstantynopola przez młodego Andronika III (24 V 1328) toczyła się nadal wojna bułgarsko-bizantyńska prowadzona ze zmiennym szczęściem. Zakończył ją dopiero układ pokojowy i sojusz zawarty wiosną 1329 r. Obu niedawnym przeciwnikom zagroziło potężne państwo serbskie. Władca jego, Stefan Deczański, już od 1328 r. przygotowywał się do podjęcia wyprawy na Bułgarię. Naprzeciwko nadciągającej armii serbskiej wyruszył w 1330 r. sam car Michał Szyszman z armią liczącą 12000 Bułgarów i 3000 najemników: Wołochów, Tatarów i Osetyńców. Andronik III wkroczył od południa do serbskiej Macedonii. W sobotę 28 VII 1330 r. Serbowie napadli niespodziewanie na terytorium serbskim pod Welbużdem (obecnie Kiustendił) na obóz bułgarski. Ciężkozbrojna konnica złożona z najemnych rycerzy zachodnich w służbie królów serbskich rozgromiła lżej przeważnie uzbrojonych Bułgarów, Wołochów i Tatarów. Car Michał Szyszman, ciężko ranny wskutek upadku z konia, dostał się w ręce wrogów i zginął. Sławę jego zabójcy przypisywał sobie później ówczesny następca tronu serbskiego i wódz armii serbskiej, młody król Stefan Duszan. Na wieść o klęsce Bułgarów pod Welbużdem Andronik III wycofał się z wojskiem z serbskiej Macedonii. Zwycięski król serbski Stefan Deczyński zawarł wkrótce po bitwie pokój z Bułgarami. Do Serbii został przyłączony Nisz, a ponadto Bułgarzy na mocy układu pokojowego oddali tron carski w Tyrnowie 105 siostrze Stefana Deczańskiego, carowej Annie Nedzie. pierwszej żonie cara Michała Szyszmana, i ich starszemu synowi Iwanowi Stefanowi. Zwycięstwo pod Welbużdem oddało Serbom hegemonię na Półwyspie Bałkańskim i umożliwiło opanowanie w niedalekiej przyszłości bizantyńskiej części Macedonii i zakończenie jej podboju rozpoczętego w 1282 r. Na osłabioną Bułgarię najechał niespodzianie jej niedawny sojusznik cesarz Andronik III. Oficjalnym powodem rozpoczęcia wojny było wygnanie z Bułgarii siostry cesarskiej Teodory, wdowy po Michale Szyszmanie. Grecy zdobyli północno-wschodnią Trację z miastami An-chialo, Messembria, Ajtos, Ktenia, Rosokastro i Diampol (obecnie Jam-boł); regentka Anna serbska i jej syn Iwan Stetan byli bezsilni. Wiosną 1331 r. dwaj bojarzy bułgarscy, protowestiarit Raksin i logoteta Filip, podnieśli bunt i zrzucili z tronu carową Annę i jej syna Iwana Stefana. Nowym carem obrany został siostrzeniec cara Michała Szyszmana, syn despoty Sracimira, młody despota Iwan Aleksander. Serbowie w tym czasie zajęci byli wojną domową, w trakcie której młody król Stefan Duszan wydarł tron swemu ojcu Stefanowi Deczańskiemu, uduszonemu następnie w zamku Zweczan. Car Iwan Aleksander (1331— 1371) był władcą energicznym. Zawarł sojusz ze Stefan Duszanem, umocniony małżeństwem siostry cara Heleny z królem Serbów, i następnie podjął wojnę z Bizancjum, odebrał utracone przez Bułgarów w 1330 r. ziemie, a 18 VII 1332 r. rozbił pod twierdzą Rosokastro (niedaleko Burgas) armię cesarza Andronika III, który próbował raz jeszcze wyprzeć Bułgarów z Tracji. Wojnę zakończył układ pokojowy bułgarsko-bizantyński, przewidujący, zawarcie małżeństwa między małoletnim synem cara Michałem Asenem i córką Andronika III Marią. Andronikowi III zagrażali już wówczas poważnie Turcy osmańscy, którzy w 1326 r. zdobyli Brusę, a w 1337 r. opanowali Nikomedię. Od 1341 r. Bizancjum rozdarte było wojną domową i anty-feudalnymi powstaniami chłopów i biedoty miejskiej. Trudną sytuację wewnętrzną wykorzystali Serbowie i Bułgarzy. Stefan Duszan po zdobyciu całej Macedonii, Albanii i zachodniego skrawka Tracji Białomorskiej koronował się 16 IV 1346 r. w swej nowej stolicy Skopje na „cara 106 Serbów i Romejów". Carstwo serbskie nie było jednak długotrwałe, już bowiem w 1355 r. po śmierci Stefana Duszana rozpadło się na wiele samodzielnych państewek feudalnych. Car Iwan Aleksander zdobył w czasie trwania wojny domowej w Bizancjum kilka zamków w Ro-dopach: Cepine (Czepino), Kriczym, Peristicę i Stanimachos, a w 1344 r. opanował również Płowdiw. BEZSILNOŚĆ BUŁGARII WOBEC EKSPANSJI TURKÓW Nowe zdobycze Bułgarów w Tracji pustoszone były nieustannie przez Turków, poddanych Umur-paszy, seldżuckiego emira Aydinu (okolice Smyrny). Turcy występowali w Europie początkowo jako sojusznicy cesarza Jana Kantakuzena, który usiłował wydrzeć tron cesarski Bizancjum małoletniemu Janowi V Paleologowi. W walkach z Turkami zdobył w połowie XIV w. sławę Momczył, dowódca jednego z bułgarskich oddziałów rozbójniczych włóczących się w górach rodopskich. Prześladowany jako członek bandy złożonej ze zbiegłych chłopów przez miejscowych feudałów, wstąpił Momczył do armii bizantyńskiej, a następnie przeszedł ze swoim oddziałem na służbę do króla Stefana Duszana. W 1343 r. znalazł się w obozie cesarza Jana Kantakuzena. Latem tego roku zajął w imieniu Kantakuzena ziemię Meropa nad górną Ardą. W 1344 r. odmówił posłuszeństwa Kantakuzenowi i po przejściu do obozu jego wroga, Aleksego Apokaukosa, ojczyma i opiekuna Jana V Paleologa, zniszczył część tureckiej floty Umur-paszy w porcie Abdera, a następnie rozbił armię samego Kantakuzena pod Mosinopolem (bułg. Giumurdżina, obecnie Komotini). Po tym sukcesie utworzył samodzielne państewko w południowych Rodopach ze stolicą w Ksanthi. Dopiero połączone siły cesarza Jana Kantakuzena i Umur-paszy rozgromiły 7 VII 1345 r. armię Momczyła. Pod twierdzą Periteorion sam Momczył zginął, a ziemie jego opanował ponownie Kantakuzen. Momczył stał się później ulubionym bohaterem ludowych pieśni bułgarskich i serbskich. Po śmierci Umur-paszy cesarz Jan Kantakuzen zawarł sojusz z emirem Turków osmańskich Sulejmanem. Wzmocnieni i ośmieleni sojuszem Turcy zdobyli w 1352 r. twierdzę Cimpe, położoną na półwyspie Gallipoli, i rozpoczęli podbój Europy. Przeciwnikiem ich były skłócone i rozdarte wewnętrznie państwa: bizantyńskie, bułgarskie i serbskie. Potencjał ludnościowy tych trzech państw spadł znacznie wskutek epidemii „czarnej śmierci", panującej w 1348 r. na Bałkanach. Bułgarzy i Grecy nie byli zdolni do zawarcia trwałego porozumienia przeciwko Turkom. Wprawdzie w 1354 r. zawarty został sojusz między carem Iwanem Aleksandrem i cesarzem Janem V Paleologiem, umocniony zaręczynami córki cara Keracy z synem cesarza Andronikiem, lecz wkrótce potem wznowiona została wojna o wschodnią Trację. Poważniejsze jeszcze skutki miało rozbicie carstwa na kilka zwalczających się państw. Proces ten był wynikiem długotrwałego rozwoju stosunków feudalnych w krajach, w toku którego rosła stale potęga wielkiego bojarstwa. Najwcześniej, jeszcze przed 1345 r., oderwały się od Tyrnowa ziemie położone między dolnym biegiem Dunaju i Morzem Czarnym. Utworzył na nich 107 własne państwo bojar pochodzenia kumańskiego Balik. Po śmierci Balika ziemie te odziedziczył jego brat Dobrotica. Państwo Dobroticy objęło wybrzeża Morza Czarnego aż do pasma Starej Płaniny i twierdzy Emona (w pobliżu przylądka Emine). Od imienia władcy Turcy nazwali te ziemie Dobrudzą. Po śmierci Dobrotnicy władza nad Dobrudzą przeszła w ręce jego syna Iwanka. W 1363 r. stary car Iwan Aleksander podzielił swe państwo między synów: starszy syn, urodzony z Wołoszki Teodory, Iwan Sracimir (Stracimir), otrzymał w dziale ziemię widyńską aż do Iskyru, młodszy Iwan Szyszman, urodzony z ostatniej żony cara Żydówki, ulubieniec ojca, został władcą większej części carstwa wraz z Tyrnowem. Iwan Sracimir po śmierci ojca wyłamał się z posłuszeństwa wobec swego młodszego brata, cara tyrnowskiego Iwana Szyszmana i ogłosił się samodzielnym carem. Dla podkreślenia swej niezależności car widyński zerwał nawet więzy zależności kościelnej od patriarchatu tyrnowskiego i podporządkował się patriarsze w Konstantynopolu. W przededniu agresji tureckiej powstały dwa wrogie sobie carstwa bułgarskie, które były zbyt słabe, aby długo opierać się Turkom. SZTUKA W XIII I XIV WIEKU Sztuka bułgarska w XIII i XIV w. pozostawała pod wpływem Bizancjum, które oddziaływało znacznie silniej na architekturę drugiego carstwa bułgarskiego niż na budownictwo bułgarskie w dobie księcia Borysa i carów Symeona i Piotra. Przyczyną tego zjawiska był długotrwały, przeszło dwuwiekowy w wypadku Bułgarii Naddunajskiej, okres niewoli bizantyńskiej, w czasie której rozwijała się na ziemiach bułgarskich architektura bizantyńska. Przykładem cerkwi budowanej przez architektów greckich i, być może, nawet gruzińskich jest piękna dwupoziomowa cerkiewka ufundowana w 1083 r. przez wielkiego domestika wojsk bizantyńskich, Gruzina Grzegorza Bakuriani, w Baczkowie, na południe od Płowdiwu. Jest to budowla jednonawowa, podłużna, zasklepiona kolebkowo, jej ściany zewnętrzne rozczłonkowane są na całej długości ślepymi arkadami. Dolna kondygnacja cerkiewki tworzyła mauzoleum grobowe rodziny fundatora. W XII w. budowano na ziemiach bułgarskich cerkiewki o założeniu centralnym, opartym na planie równomiernego krzyża greckiego. Kopuły tych cerkwi wznoszą się na czterech kwadratowych filarach, od strony wschodniej znajdują się pastoforia i prezbiterium. W małych kątach między ramionami krzyża wzniesione są małe kaloty. Do tego typu należy cerkiew Św. Jana w Nesebyr nad Morzem Czarnym, pochodząca prawdopodobnie z XI w., i cerkiew w pobliżu wsi Kołusza pod Kiustendiłem. W XI lub XII w. powstała należąca również do tego typu cerkiew Ś w. Pantalejmona w Bojanie pod Sofią, która w XIII w. otrzymała wspaniałą dekorację malarską. Przed 1185 r. zbudowana została jednonawowa cerkiew z absydą i nar teksem pod wezwaniem Ś w. Dymitra, położona u podnóża Trapezicy w Tyrnowie. Po utworzeniu carstwa tyrnowskiego rozkwitła architektura bułgarska, rozwijająca się w ścisłej łączności ze światem bizantyńskim. Stopniowo 108 typy i motywy architektoniczne związane z dawną sztuką miejscową ustąpiły wpływom bizantyńskim i jeszcze dalszym wschodnim. Sztuka bułgarska bizantynizowala się coraz bardziej i przekazywała następnie elementy architektury i zdobnictwa bizantyńskiego dalej na zachód do Serbii i Dalmacji. Badanie sztuki bułgarskiej tego okresu jest niesłychanie trudne, gdyż Turcy i czas niemiłosiernie obeszli się z zabytkami sztuki carstwa tyrnowskiego. Ze wspaniałości Tyrnowa, wielkiego ośrodka kultury i sztuki, zostały tylko drobne szczątki, zniszczone na domiar złego w 1913 r. przez trzęsienie ziemi. W XII i XIII w. zanikał powoli dawny, tradycyjny typ bazyliki trójnawowej, przykrytej pułapem drewnianym, właściwy architekturze pierwszego państwa bułgarskiego. Reprezentuje go jeszcze wspomniana powyżej cerkiew Czterdziestu Męczenników w Tyrnowie zbudowana w 1230 lub 1232 r. Rzadkością także staje się typ świątyni w kształcie krzyża greckiego zwieńczonego kopułą. Ten typ reprezentuje w odmianie konstantynopolitańskiej cerkiew Ś w. Piotra i Pawła z XIV w. w Tyrnowie i niektóre cerkwie w Nesebyr. W przeciwieństwie do starych cerkiewek kopułowych szkołę konstantynopolitańską cechowało zastąpienie filarów podtrzymujących kopułę okrągłymi słupami oraz zasklepienie bocznych pastoforiów płaskimi kopułami, otaczającymi z czterech stron kopułę główną. Posiadają one ponadto od wschodu wydłużone absydalne prezbiterium i osobną wieżę z kopułą nad narteksem. Najosobliwsze w tych 109 cerkwiach jest rozczłonkowanie i ukształtowanie ich strony zewnętrznej. Ściany ożywione są dużymi ślepymi arkadami, które je obiegają, nieraz nad nimi występuje dalszy fryz mniejszych arkad nad konsolami. W absydalnej części cerkwi Sw. Jana Aliturgitosa w Nesebyr umieszczono je w dwóch poziomych szeregach. Wszystkie te elementy zdobiące ożywione są bujną kompozycją barwną, utworzoną z różnokolorowej cegły ceramicznej, ułożone w bogate wzory geometryczne. Najczęściej jednak występującym typem cerkwi były nie wykwintne, wzorowane na konstantynopolitańskich cerkwie wielokopułowe o założeniu centralnym, lecz dość proste cerkwie jednonawowe zasklepione. Sklepienie tych cerkwi zamykające kwadratową nawę wzmocnione było dwoma lub później nawet czterema wewnętrznymi pilastrami, które pozwalały nawet na umieszczenie na kwadratowym sklepieniu nawy kopuły opartej nie na ramionach krzyża, jak w założeniach centralnych, lecz na pilastrach ściennych. Do tego typu należały zapewne cerkwie bojarskie odkryte na Trapezicy w Tyrnowie oraz zachowana dwukondygnacyjna cerkiew wzniesiona w początkach XIII w. przez Iwana Asena II w Stanimachos pod Płowdiwem na obszarze zamku na wysokim wzgórzu w Rodopach. Podłużne wnętrze cerkwi górnej w Stanimachos podzielone jest słupami na trzy części, nad środkowym kwadratem wznosi się kopuła wsparta na pilastrach, skutkiem czego całość robi wrażenie świątyni krzyżowo--kopułowej. Nad narteksem wznosi się okrągła wieża, element pojawiający się w architekturze bałkańskiej dopiero w początkach XIII w., być może pod wpływem łacińskiej architektury kościelnej. Wznoszono jednak także dwupoziomowe krzyżowo-kopułowe cerkwie. Do tego typu należy druga cerkiewka bojańska dobudowana do pierwszej około 1259 r. przez sewastokratora Kałojana i żonę jego Desisławę. Dolna kondygnacja cerkwi tworzyła kryptę grobową przeznaczoną dla rodziny fundatora. Najazdy tureckie i upadek carstwa tyrnowskiego i widyńskiego spowodowały zastój w budownictwie kościelnym. Powstawały jedynie pojedyncze nowe cerkiewki, wznoszone niekiedy przez ocalałe klasztory bułgarskie. Ich znaczenie artystyczne było minimalne. Jednocześnie z architekturą kościelną rozwijało się budownictwo obronne i pałacowe. Szczątki jego w postaci resztek monumentalnych murów i baszt obronnych oraz fundamentów pałacu zachowały się w Tyrnowie. Przetrwały również resztki donżonów — obronnych zamków w Czerweniu niedaleko Ruse, w Widyniu i w górach rodopskich, przede wszystkim w Stanimachos i w Ustra nad rzeką Ardą. Rozwijało się również malarstwo ścienne, nawiązujące do wzorów bizantyńskich, a poprzez nie do tradycji malarstwa hellenistycznego. Przykładem ściennego malarstwa bizantyńskiego na ziemiach bułgarskich są dwunastowieczne freski w cerkwi grobowej w Baczkowie. Wszystkie kompozycje i sceny dostosowane są ściśle do architektury wnętrza i ram architektonicznych, w których są umieszczone. 'Cechuje je ponadto właściwy sztuce bizantyńskiej dogmatyzm. Postacie wyrażają pewne odcieleśnione idee akademickie, sceny zaś rozmieszczone są według stałego, ściśle ustalającego zasady kanonu. Do najstarszych zabytków ściennego malarstwa tyrnowskiego należą szczątki fresków z cerkwi 110 Czterdziestu Męczenników ilu-strujących teksty legendarne występują tam fragmenty ilustracji kalendarza kościelnego, wzorowane na malarstwie miniaturowym zdobiącym kodeksy z menologiami — żywotami świętych. Sposób rozmieszczenia ilustracji w szeregu prostokątnych pól na ścianach narteksu, oddzielonych od siebie nie elementami architektonicznymi, lecz wąskimi pasmami ściany, jest przykładem odstępowania malarstwa ściennego w XIII w. od tradycji malarstwa monumentalnego. Fragmenty malowideł odkryte w niektórych cerkwiach dzielnicy Trapezicy w Tyrnowie i w cerkiewkach w dolinie Rusenski Łom wykazują wpływy realistycznego nurtu sztuki bizantyńskiej, który być może cechował w ogóle tak zwaną tyrnowską szkołę malarską rozwijającą się w XIII i XIV w. Najwspanialszym zabytkiem bułgarskiego malarstwa są jednak freski. 111 pokrywające ściany dwóch połączonych ze sobą cerkiewek bojańskich. W starszej cerkiewce odkryto szczątki fresków z XI —XII w. przypominających freski z Baczkowa. Około 1259 r. po zbudowaniu drugiej cerkwi powstały nowe malowidła pokrywające ściany obu cerkwi. Tematyka kompozycji odbiega nieco od norm tradycyjnych, gdyż cerkiew budowana była jako mauzoleum grobowe, odpowiada jednak ogólnemu schematowi rozmieszczenia scen malarskich. Na podłużnych ścianach samego grobowca, zajmującego dolną kondygnację drugiej cerkwi, umieszczone są portrety z jednej strony fundatora (bułg. ktitor), sewastokratora Kałojana i jego żony Desisławy, a z drugiej cara Konstantyna Ticha Asena i jego żony Ireny. Obok nich znajduje się scena przedstawiająca Chrystusa młodzieńczego w świątyni i figury świętych. Na sklepieniu zilustrowana jest na szesnastu polach legenda o świętym Mikołaju Cudotwórcy. Dwie podobizny Chrystusa umieszczone w programie ikonograficznym świątyni wzorowane były na dwóch słynnych bizantyńskich ikonach: Chrystusa Euergetesa z klasztoru konstantynopolitańskiego pod tym wezwaniem oraz Chrystusa Chalke umieszczonego nad Bramą Brązową (Chalke) pałacu cesarskiego w Konstantynopolu. Wpływy sztuki konstantynopolitańskiej zdradzają także pewne szczegóły ikonograficzne ze scen przedstawiających legendę o św. Mikołaju. Charakterystyczną cechą tego malarstwa jest harmonijność i posągowość postaci przedstawiających ideały doskonałości i piękności. Wpływ nurtu realistycznego i, być może, tyrnowskiej szkoły malarskiej uwidacznia się w realistycznym przedstawieniu szat, broni i w ogóle realiów umieszczonych w poszczególnych scenach. Również realistyczne i żywe są postacie fundatorów odtwarzające indywidualne rysy żywych osób, a nie schematyczne, anonimowe sylwetki. Natomiast postacie carskiej pary zbliżone są do ujęcia tradycyjnego. Malowidła późniejsze nie dorównują już freskom bojańskim, cechuje je prowincjonalizm, właściwy ludowym warsztatom rzemieślniczym, zbliżający je do sztuki ludowej. Odznaczają się naiwnym realizmem i archaicznym wyglądem szczegółów ikonograficznych. Zastanawiający jest jedynie ich realizm, obcy tradycjom monumentalnego malarstwa bizantyńskiego, a przypominający sztukę włoskiego Ducenta lub Trecenta. Równolegle z malarstwem ściennym rozwijało się kodeksowe malarstwo miniaturowe. W sztuce tej wyróżnić można ogólnobałkański kierunek twórczości przesiąknięty elementami archaicznej sztuki wschod-niochrześcijańskiej, wpływami sztuki romańskiej oraz stylizacją zbliżoną do przekształceń w duchu prymitywizmu ludowego. Odrębnym kierunkiem artystycznym wyróżniała się wykwintna sztuka dworska, rozwijająca się zwłaszcza w XIV w. na dworze cara Iwana Aleksandra. Znajdowała się ona pod bezpośrednim wpływem bizantyńskiego malarstwa miniaturowego, rozwijającego się na dworze cesarskim Paleologów. Do zabytków tego typu, w których kopiowane były wzory bizantyńskie, należy wykonany dla cara Iwana Aleksandra kodeks zawierający bułgarski przekład kroniki Manassego i opowieść o wojnie trojańskiej oraz Ewangeliarz z 1356 r. Rozwijały się również rzemiosła artystyczne, wyrabiano ceramikę glazurowaną, służącą do ozdabiania domów, świątyń 112 i klasztorów, kwitło jubilerstwo. rzeźba w drewnie, o czym świadczą odrzwia wieży obronnej, zbudowanej przez Hrelię, i tron Hrelii z XIV w. przechowywany w muzeum rylskim. LITERATURA W XIII I XIV WIEKU Rozwijała się również literatura kościelna i piękna. Do najwybitniejszych pisarzy XIV w. należeli patriarcha tyrnowski Eutymiusz, Cyprian, Grzegorz Cambłak, Konstantyn Kostenecki i inni. Ośrodkiem skupiającym działalność pisarską stał się za czasów cara Iwana Alekandra Kilifarewski monastyr, założony pod Tyrnowem przez Teodozego Tyr-nowskiego, zwolennika mistyczno-ascetycznych nauk isichiastów, które w tym czasie szerzyły się w Bizancjum, głównie w środowiskach mniszych. Uczniem Teodozego Tyrnowskiego był najwybitniejszy bułgarski pisarz religijny w XIV w. Eutymiusz, zajmujący w latach 1375— 1393 r. tron patriarszy w Tyrnowie. Pozostawił on bogatą spuściznę piśmienniczą, mowy pochwalne, objaśnienia dogmatów wiary i obrzędów liturgicznych oraz żywoty świętych. Twórczość Eutymiusza wzorowała się na literaturze bizantyńskiej, cechują ją jednak wielkie walory literackie, bogactwo języka, operującego licznymi przenośniami i porównaniami, i poetyczne opisy natury. Dużo miejsca zajmują też sprawy świeckie, związane z przeszłością kraju i świadczące o budzeniu się wśród Bułgarów gorących uczuć patriotycznych, związanych z rosnącym stale zagrożeniem kraju przez Turków. Wsławił się również Eutymiusz przeprowadzeniem reformy ortografii bułgarskiej i oczyszczeniem od skażeń i zniekształceń wielu ksiąg kościelnych. Uczniami i kontynuatorami prac Eutymiusza byli Konstantyn Kostenecki, zwany również Filozofem, Grzegorz Cambłak i Cyprian, którzy przenieśli po upadku Tyrnowa w 1393 r. tradycje tyrnow-skiej szkoły piśmienniczej do Serbii, na Ruś Kijowską, objętą granicami Wielkiego Księstwa Litewskiego, i do Moskwy. Konstantyn Filozof przeniósł się do Serbii i związał się z dworem despoty Stefana La-zarevicia (1389—1427). Opracował obszerną biografię tego władcy. Grzegorz Cambłak przebywał w latach 1401—1406 jako wysłannik patriarchy konstantynopolitańskiego w Mołdawii, następnie udał się do Moskwy, występował przeciwko uznaniu pretensji patriarchy moskiewskiego do zwierzchności nad Kijowem, dzięki czemu uzyskał poparcie Jagiełły i Witolda i został w 1415 r. obrany przez synod biskupów prawosławnych zebranych w Nowogródku metropolitą kijowskim. W 1418 r. jako przedstawiciel duchowieństwa rusko-litewskiego swojej metropolii wziął udział w obradach soboru w Konstancji, na którym występował jako gorący zwolennik unii obu kościołów. Był autorem mów pochwalnych i panegiryków; jeden z nich poświęcił Eutymiuszowi. Pozostawił barwny opis oblężenia Tyrnowa przez Turków, w którym przedstawił losy jego mieszkańców po upadku miasta, oraz wiele pism o treści religijnej. Cyprian, stryj Cambłaka, osiadł w granicach Rusi Moskiewskiej, w 1389 r. został metropolitą moskiewskim. Pozostawił liczne dzieła i utwory o treści religijnej. Dzięki działalności wielu przedstawicieli szkoły tyrnowskiej przebywających na wygnaniu w Serbii i na ziemiach ruskich rozpowszechniły się w drugiej połowie XIV w. wpływy kultury bułgarskiej, w piśmiennictwie oraz języku literackim i kościelnym ruskim nasiliły się wpływy języka i ortografii starobułgarskiej. W średniowiecznej Bułgarii rozwijało się nie tylko piśmiennictwo kościelne, lecz również literatura świecka. Do popularnych utworów należał Fizjolog, czyli Słownik przyrodniczy, zawierający opisy roślin, minerałów i zwierząt. Cechy ich, nieraz zmyślone, dobierane były w celu oddziaływania na czytelnika pouczająco i umoralniająco. Znane były także opowieści o wojnie trojańskiej i czynach Aleksandra Wielkiego, tzw. Aleksandria, przełożone z języka greckiego. W XIV w. wzrosło również w Bułgarii zainteresowanie przeszłością, powstały przekłady trzech kronik greckich Georgiosa Hamartolosa z IX w., z kontynuacją Symeona Logothety z X w., Zonarasa i Konstantyna Manassesa z XII w. Prowadzono również w Tyrnowie działalność rocznikarską. W początkach XV w. nieznany autor ułożył krótką kronikę opisującą ostatnie lata istnienia państwa bułgarskiego i dzieje walk prowadzonych z Turkami. Rozwijało się również piśmiennictwo zwane apokryficznym, oparte częściowo na przekładach z języka greckiego, częściowo zaś będące twórczością oryginalną, związaną z zainteresowaniami i życiem ludności bułgarskiej. Zajmuje się ono życiem wiejskim, uprawą roli, problemem urodzaju, chorób, zdrowia itp. Inna grupa apokryfów odzwierciedla dążenie religijne ludności, pozostające w niezgodzie z oficjalnym kościołem. Do tego typu utworów o treści religijnej należy Widzenie Izajasza, Enoch, Rozmowa trzech świętych. Najciekawszy jest może utwór zwany Mędrzec (Razumnik), który w formie pytań i odpowiedzi porusza szereg zagadnień interesujących współczesnych ludzi, między innymi, jak powstała ziemia i kto ją podtrzymuje, jak powstał pierwszy człowiek, kto pierwszy zajął się rolnictwem, krawiectwem itp. Turcy po podboju ziem bułgarskich skasowali patriarchat tyrnowski. Cerkwie i klasztory bułgarskie, które przetrwały okres wojen i zniszczeń tureckich, podporządkowane zostały patriarchatowi greckiemu w Konstantynopolu. Na skutek tego wiele wyższych stanowisk w kościele bułgarskim zajmowali Grecy; kler bułgarski uległ częściowej hellenizacji. Upadło piśmiennictwo bułgarskie, zwłaszcza rozwijające się na dworze i w głównych centrach kulturalnych kraju. Przetrwało jedynie piśmiennictwo ludowe kościelne i apokryficzne, odzwierciedlające potrzeby i zainteresowania szerokich rzesz ludności, które zachowały pod jarzmem tureckim poczucie odrębności religijnej i etnicznej. IX. PODBOJE TURECKIE I PIERWSZE PRÓBY WYZWOLENIA ZIEM BUŁGARSKICH POWSTANIE PAŃSTWA TURKÓW OSMAŃSKICH PAŃSTWO Turków osmańskich rozwinęło się z niewielkiego emiratu (bejliku), utworzonego u schyłku XIII w. przez dynastię Osmanów, nad granicą bizantyńską na ziemiach zdobytych częściowo na Bizancjum. Osmańska dynastia wywodziła się z tureckiego plemienia Kaji, należącego, podobnie jak Seldżucy, do zachodniotureckiego ludu Turków-Oguzów i uznawała początkowo zwierzchnictwo Ilchanów, władców zachodniomongolskiego państwa obejmującego Persję. Część plemienia Kaji osiadła u schyłku XIII w. pod wodzą emira Ertogrula nad rzeką Sakarija w dawnej Frygii w Azji Mniejszej. Za panowania syna Ertogrula, Osmana (1299— 1326), właściwego twórcy państwa, emirat osmański objął część bizantyńskiej Bitynii i znacznie powiększył swe terytorium. Wokół Osmana i jego następców skupili się drobni feudałowie tureccy — właściciele małych posiadłości ziemskich, plemiona pasterskie oraz członkowie fanatycznych muzułmańskich organizacji religijnych, dążący do podboju ziem chrześcijańskich w imię islamu. PIERWSZE PODBOJE W EUROPIE Syn Osmana, sułtan Orchan (Urchan), panujący w latach 1326— 1362, zdobył w 1326 r. Brusę w Bitynii, w 1332 r. Niceę, a w 1337 r. Nikomedię. W 1346 r. zawarł sojusz z cesarzem Janem Kantakuzenem, który oddał mu do haremu swą córkę Teodorę. Sułtan Orchan jako sprzymierzeniec Kantakuzena wysłał mu na pomoc do Europy w 1352 r. syna swego Sulejmana z 10-tysięcznym oddziałem wojska. Sulejman zajął na stałe zamek Cimpe, położony na półwyspie Gallipoli, tworząc pierwszą turecką twierdzę w Europie, a w dwa lata później, w marcu 1354 r., wykorzystując straszliwe trzęsienie ziemi, opanował miasto Gallipoli. W 1352 r. połączone armie bizantyńska Kantakuzena i turecka Sulejmana rozbiły pod Didimoteichos Serbów i bizantyńskie wojsko Jana V Paleologa. Niedługo jednak wojowali Turcy w Tracji w charakterze sojuszników Kantakuzena. Po jego upadku w listopadzie 1354 r. rozpoczęli samodzielne podboje. Sytuacja polityczna była dla nich pomyślna. Najpotężniejsze państwo bałkańskie, carstwo serbskie Stefana Duszana, rozpadło się po śmierci swego twórcy, który zmarł 20 XII 1355 r. 115 Na gruzach carstwa powstały w Macedonii liczne państewka. Najsilniejszymi serbskimi władcami Macedonii stali się dwaj bracia: despota Jovan Ugljeśa. panujący w nadbrzeżnej, południowo-wschodniej Macedonii i w zachodniej Tracji, i król Yukaśin, pan Skopja i Prilepu w środkowej Macedonii. Osłabieni podziałami i skłóceni Serbowie, Bułgarzy i Grecy nie byli w stanie powstrzymać postępów tureckich. W 1359 r. pojawili się Turcy po raz pierwszy pod murami Konstantynopola. W ciągu kilku następnych lat opanowali południową Trację i umocnili się w miastach trackich Didimoteichos, Tzurulon (tureckie Czorlu), Keszan, a około 1362 r. zdobyli Adrianopol. Podboje kontynuował następca Sulejmana, sułtan Turków Osmańskich, Murad I (1362— 1389), syn Orchana. Wódz jego Lalaszachin zdobył w 1363 r. Płowdiw i umocnił się w nim jako pierwszy bejlerbej Rumelii, czyli dawnej bizantyńskiej Romanii. W ręce Turków wpadła również Stara Za góra. Wkrótce potem sułtan przeniósł swą stolicę najpierw do Didimoteichos, a następnie około 1365 r. do Adria-nopola. Ludność miejscowa, obrócona w niewolników, przesiedlana była masami do Azji Mniejszej, a na jej miejsce osadzano Turków. Wielmoże tureccy otrzymali w zdobytych ziemiach ogromne posiadłości. Mimo wielkiego niebezpieczeństwa tureckiego cesarz bizantyński nie tylko że nie dążył do zawarcia sojuszu z Bułgarami, którzy porozumiewali się z Turkami, lecz w 1364 r. z niejasnych dla nas przyczyn najechał na ziemie bułgarskie, zdobył Anchialo i obiegł Messembrię. Wojna ta wykazała, że na Półwyspie Bałkańskim istnieje jeszcze słabsze państwo od upadającego Bizancjum. Państwem tym było carstwo bułgarskie. Car Iwan Aleksander zwrócił się o pomoc przeciwko Bizancjum do Turcji i z pomocą posiłkowych wojsk tureckich z trudem obronił przed najazdem greckim granice swego carstwa. Jan V Paleolog zwrócił się o pomoc przeciwko Turkom i ich sojusznikom Bułgarom do papiestwa i państw katolickich, obiecując w zamian zawarcie unii kościelnej z Rzymem. Pierwszy odpowiedział na to wezwanie król Węgier Ludwik I Andegaweński. Najechał on we własnym interesie wiosną 1365 r. Bułgarię, zdobył ziemię widyńską i przekształcił ją w graniczny banat węgierski. Iwan Sracimir, władca Widynia, dostał się do niewoli. W początkach 1366 r. udał się na Węgry sam cesarz Jan Paleolog, aby skłonić Ludwika I do podjęcia wyprawy krzyżowej przeciwko Turkom i ich sojusznikom Bułgarom. Rozdrażniony tym car Iwan Aleksander odmówił przepuszczenia cesarza Jana V przez swoje terytorium. Na apel cesarza o pomoc odpowiedział natomiast jego brat cioteczny, Amadeusz, hrabia Sabaudii. Amadeusz wyruszył z silną flotą przeciwko Turkom, zdobył w sierpniu 1366 r. Gallipoli, a następnie wyprawił się przeciwko Bułgarom. Flota krzyżowców zdobyła dla Bizancjum Sozopol, Messembrię, Anchialo, Rosokastro i Emonę. Bułgarzy obronili jedynie Warnę obleganą bezskutecznie przez Amadeusza. Przerażony car Iwan Aleksander zgodził się na przepuszczenie przez swoje ziemie powracającego z Węgier do Konstantynopola cesarza, nie odzyskał jednak wszystkich utraconych miast, gdyż Messembria, Anchialo i Sozopol przyłączone zostały do Bizancjum. Król Ludwik I zrezygnował 116 z planów podjęcia wyprawy krzyżowej, a w 1369 lub 1370 r. utracił nawet Widyń, który odzyskali Bułgarzy dzięki pomocy udzielonej im przez hospodara wołoskiego Władysława. 17 II 1371 r. zmarł car Iwan Aleksander, a Bułgaria rozpadła się na dwa oddzielne carstwa — tyrnowskie i widyńskie. BITWA NAD MARICĄ Walkę z Turkami podjęli w 1371 r. Serbowie z Macedonii, osamotnieni wobec obojętności pozostałych państw bałkańskich. Dwaj najpotężniejsi władcy ziem macedońskich, bracia Yukaśin i Ugljeśa, wyprawili się z wielkim wojskiem do tureckiej Tracji, zostali jednak rozbici pod Czarnomenem na prawym brzegu rzeki Maricy niedaleko Adrianopola przez wodza tureckiego Halil-paszę, który w nagrodę za zwycięstwo otrzymał od sułtana zaszczytne imię Ewrenos-beja. Obaj władcy serbscy zginęli na polu bitwy. Po zwycięskiej bitwie Turcy posunęli się dalej na zachód, zdobyli twierdze Ichtiman i Samokow. W 1372 r. wtargnęli do Macedonii i Grecji, spustoszyli kraj i zajęli kilka miast macedońskich. Według słów świadka tych wydarzeń, ateńskiego mnicha Izajasza, „po zabiciu mężnego despoty Ugljeśy Turcy się rozsypali i rozlecieli po całej ziemi na kształt ptaków lecących. Część chrześcijan wybili, część schwytali do niewoli, a pozostali, którzy uniknęli tego losu, zmarli, gdyż nie przetrzymali głodu". Po odejściu Turków „opustoszała ziemia utraciła wszystkie bogactwa, ludzie umierali, zginął ich dobytek i płody. Ci, co przeżyli, naprawdę zazdrościli martwym ich losu". Ziemie despoty Ugljeśy wraz z miastami Serres i Drama opanowali na krótko Grecy z Tessaloniki. a następnie na stałe Turcy. Gdy wojska tureckie wtargnęły w głąb Macedonii, poddali się najeźdźcom najwybitniejsi feudałowie serbscy. Syn i następca Yukaśina, król Marko (1371-1394), panujący nad Prilepem, został wasalem tureckim. Również bracia Jovan Dragaś i Konstantyn Dejanowicze, władcy północno-wschodniej Macedonii rezydujący w Welbużdzie, uznali się lennikami sułtana. Król Marko i Dejanowicze obowiązani byli odtąd do oddawania sułtanowi rocznej daniny i wysyłania oddziałów posiłkowych na wyprawy wojenne. PODBÓJ BUŁGARII PRZEZ TURKÓW Po bitwie nad Maricą Turcy zdobyli zamki położone w Rodopach: Rakowicę, Cepinę, Stanimachos i Peristicę. Wódz Murada I Timurtasz podbił północno-wschodnią Trację i opanował bułgarskie dotąd miasta: Kazałagacz (obecnie Ełchowo), Jamboł, Karnobat. Wkrótce potem Turcy zdobyli na Bizancjum Messembrię, Anchialo i Sozopol i umocnili się na wybrzeżu czarnomorskim. Cesarz Jan V Paleolog uznał się za lennika sułtana i zobowiązał się do składania daniny i posyłania na wyprawy tureckie oddziałów posiłkowych. Nie stawiał oporu Turkom również car tyrnowski Iwan Szyszman. Uznał się za lennika tureckiego i oddał 117 sułtanowi za żonę siostrę swoją Tamarę (Marę). Mimo uległości cara Turcy nie zrezygnowali z dalszych podbojów ziem bułgarskich. W 1382 r. obiegli i zdobyli broniący się uporczywie Sredec, a w kilka lat później, w 1386 r., po krwawych walkach Nisz. Celem najazdów tureckich było utworzenie ze zdobytych grodów klina oddzielającego Serbię od Bułgarii. Po klęsce Serbów w Macedonii nad Maricą dalsze podboje tureckie powstrzymać mogło jedynie najsilniejsze państwo serbskie, powstałe na gruzach carstwa Stefana Duszana — księstwo utworzone przez Łazarza Hrebeljanowicia. Książę Łazarz zjednoczył pod swoim panowaniem większość ziem serbskich. Władzy jego podlegała część Kosowego Pola, Stara Serbia (Raszka) do Driny i Sawy, Pomorawie z Niszem i Braniczewem oraz część banatu Maczwy. Do jego skarbca wpływały wielkie dochody z kopalń srebra położonych w okolicach Nowego Brda i Rudnika. Pozycję Łazarza wzmacniały sojusze zawarte z Balsziciami, panami Zety, i Yukiem Brankowiczem, władcą Kosowego Pola, Skopja i Polimia (kraj nad Limem). Zagrożony przez Turków, zawarł Łazarz przymierze z potężnym królem bośniackim Tyrtkiem I i carem tyrnowskim Iwanem Szyszmanem, który jednak nie zdołał wysłać własnego wojska przeciwko Turkom w pomoc sprzymierzeńcom. Zjednoczone oddziały serbskie i bośniackie rozbiły w 1387 r. armię sułtana Murada I w pobliżu grodu Ploćnik nad rzeką Toplicą. Ostrzeżony tą klęską sułtan starannie przygotował następną wyprawę. Postanowił najpierw rozprawić się z najsłabszym przeciwnikiem — carem Iwanem Szyszmanem. Wielka, 30-tysięczna armia turecka pod wodzą wezyra Alego-paszy Czandarli przekroczyła niespodziewanie w 1388 r. wschodnie przełęcze Starej Płaniny, spustoszyła północno-wschodnią Bułgarię i zdobyła miasta Owecz (obecnie Prowadija), Szumen i Madarę. Obroniła się jedynie Warna, znajdująca się wówczas w granicach dobrudżańskiego państwa Iwanki. Car Iwan Szyszman zamknął się w twierdzy Nikopol nad Dunajem i wytrzymał w niej ataki armii Alego-paszy. Z pomocą swemu wezyrowi nadciągnął w końcu sam sułtan. Iwan Szyszman poprosił wówczas o pokój, obiecał uznać się znów wasalem sułtana i przekazać mu twierdzę Drystrę. Gdy jednak zwlekał z wypuszczeniem załogi tureckiej do Drystry, sułtan powtórnie obiegł Nikopol i zmusił cara do uległości. W tym samym czasie zwierzchnictwo sułtana przyjął również władca Dobrudży Iwanko. O losie resztek carstwa tyrnowskiego zadecydowała następna kampania wojenna. W 1389 r. sułtan Murad I z wielką armią wtargnął poprzez ziemie macedońskie na Kosowe Pole i spotkał się pod Prisztiną w dniu św. Wita 15 VI 1389 r. ze zjednoczoną serbsko-bośniacką armią księcia Łazarza. Początkowo szala zwycięstwa przechylała się na stronę chrześcijan. W wojsku tureckim panowało zamieszanie po śmierci sułtana Murada I, zabitego w początkach bitwy przez rycerza serbskiego. Gdy jednak dowództwo ujął w swe ręce syn Murada I, Bajazyd I, nastąpił przełom w bitwie i po długim i krwawym boju Turcy zdobyli przewagę. Książę Łazarz w czasie odwrotu wojsk chrześcijańskich został schwytany do niewoli i ścięty na rozkaz Bajazyda I. 118 Bajazyda I. Pozbawiona władcy Serbia przyjęła zwierzchnictwo sułtana. Klęska Serbów na Kosowym Polu zadecydowała o losach resztek carstwa tyrnowskiego. Bajazyd I, zwany Błyskawicą (Jyłdyrym), po pokonaniu Serbów najechał Węgry i zakończył podbój Macedonii, a w drugiej połowie 1391 r. spustoszył ziemie hospodara wołoskiego Iwana Mirczy. Mircza w początkach 1390 r. zdobył turecką Drystrę, opanował księstwo do-brudżańskie Iwanki i przyjął tytuł „despoty ziem Dobroticy i hospodara Drystry". W 1391 r. po uporczywej obronie Mircza zmuszony był uznać zwierzchnictwo sułtana i przekazać Turkom Drystrę wraz z niedawno zdobytą Dobrudzą. Wiosną 1393 r. sułtan Bajazyd I obiegł z wielką armią Tyrnowo. Mieszkańcy Tyrnowa bronili się uporczywie przez trzy miesiące. Dopiero głód i podobno zdrada oddały miasto w ręce Turków. Zdobywcy zniszczyli cerkwie, wymordowali bojarów wraz z rodzinami, wywieźli z miasta patriarchę Eutymiusza, a ludność przesiedlili do Azji Mniejszej. Po upadku Tyrnowa Bajazyd I zdobył Nikopol, w którym przebywał Iwan Szyszman. Ostatni car tyrnowski dostał się do niewoli i więziony w Płowdiwie zmarł w ciemnicy tureckiej. Po upadku Tyrnowa i Nikopola tylko carstwo widyńskie pozostało jeszcze wolne od Turków. Władca jego Iwan Sracimir już w 1388 r. uznał się wasalem tureckim i wpuścił nawet niewielką załogę turecką do Widynia. Położenie carstwa widyńskiego pogorszyło się znacznie w 1394 r. Bajazyd I pokonał wojewodę wołoskiego Iwana Mirczę w bitwie pod miejscowością Rowine (w pobliżu Krajowej) i osadził na hospodarstwie wołoskim swego kandydata Włada I. W bitwie zginęli dwaj lennicy tureccy walczący w szeregach armii sułtańskiej — król Marko z Prilepu i Konstantyn Dejanowić, władca Welbużdu. Państewka ich zostały zamienione na prowincje tureckie. Po bitwie pod Rowinami carstwo widyńskie otoczone zostało przez ziemie sułtańskie. Turcy zaczęli pustoszyć Węgry. Zagrożony król Węgier Zygmunt Luksemburczyk ogłosił wyprawę krzyżową, która miała ratować od zguby Konstantynopol i Cesarstwo Bizantyńskie. Pod sztandary krzyżowe napłynęło na Węgry liczne rycerstwo z Francji, Niemiec, Anglii, a także z Polski. Łącznie z wojskiem węgierskim armia krzyżowa liczyła podobno aż 60 000 ludzi. Król Zygmunt Luksemburczyk wyruszył przeciwko Turkom drogą wzdłuż Dunaju, towarzyszyła mu flota rzeczna; w toku wyprawy połączył się z nim Iwan Mircza, wcześniej już osadzony na tronie hospodarskim przez Węgrów. Krzyżowcy zdobyli dzięki poparciu udzielonemu im przez ludność bułgarską i cara Iwana Sracimira Widyń i Oriachowo, a następnie obiegli Nikopol. Na odsiecz twierdzy pośpieszył Bajazyd I. 25 IX 1396 r. Turcy rozgromili na wysokim brzegu Dunaju niekarną i zbyt pewną zwycięstwa armię krzyżową. Król Zygmunt ratował się ucieczką do ujścia Dunaju obsadzonego przez flotę wenecką. Po rozbiciu armii krzyżowej sułtan obiegł i zdobył w końcu 1396 r. Widyń, a następnie wcielił ziemie carstwa widyńskiego do swego państwa. Ostatni car bułgarski Iwan Sracimir zmarł w niewoli na wygnaniu w Azji Mniejszej. Podbój Bułgarii został ukończony. 119 ORGANIZACJA SUŁTANATU TURECKIEGO Swoje wielkie sukcesy zawdzięczali Turcy sprężystej administracji państwowej i militarnej sułtanatu osmańskiego. Organizację wojska i aparatu finansowego wzorowali w dużej mierze na systemie bizantyńskim. Feudalizm osmański rozwijał się szybko dzięki popieraniu przez sułtanów drobnej własności feudalnej oddawanej w lenno rycerzom — spahijom. Lenna tureckie, tak zwane timary, obejmowały z biegiem czasu coraz większe obszary; właściciele ich obowiązani byli do służby wojskowej w armii sułtana. Sułtan, opierając się na drobnej własności lennej, zdołał pokonać opozycję starych rodzin emirskich posiadających wielkie dobra rodowe, tak zwane mulki, przekształcić je stopniowo w wielkie lenna feudalne i umocnić swą władzę centralną. Duża część ziemi uprawnej była własnością bractw religijnych i tworzyła wakufy, czyli ziemię kościelna. Sułtan Orchan utworzył dwa zasadnicze rodzaje wojska: konnicę, tzw. muselemów (wolnych od danin), i pieszych, tzw. jaje. Posiadali oni ziemię (czyftłyki), a w czasie wojny otrzymywali zapłatę. Z czasem przekształcili się z właścicieli ziemskich w lenników sułtań-skich — spahijów. W ekspansji tureckiej na Bałkany wzięła udział arystokracja rodowa, zajmująca stanowiska wezyrów i wodzów (bejów) tureckich, wojsko, spahijowie, pasterskie plemiona tureckie i fanatyczni derwisze. Na czele wojska stał sułtan i jego zastępca bejlerbej. Zwierzchnik administracji państwowej nosił tytuł wezyra. W latach sześćdziesiątych XIV w. utworzona została godność kazaskera — najwyższego sędziego wojskowego, a zarazem zwierzchnika sądownictwa i zarządcy od spraw religii. W kilka lat po bitwie nad Maricą wezyr został naczelnym wodzem armii. Zastępca jego w dowodzeniu armią europejską nosił tytuł „bejlerbeja Rumelii". W kilkanaście lat później, w 1386 r., powstała godność pierwszego wezyra, zwanego później wielkim wezyrem. Za panowania sułtana Murada I utworzono również centralną administrację finansową państwa i przeprowadzono szereg reform systemu lennego. Wydane zostały postanowienia ustalające zasady dziedziczenia lenn, określono różnicę między wielkością lenn zwanych timarami i lenn zwanych ziametami. W toku tych reform dawny turecki system lenny zaczął pod wpływem stosunków europejskich upodabniać się do systemu lenn bizantyńskich i słowiańskich. Dzięki wielkim dochodom sułtana z haraczu nakładanego na podbite ludy zaszły duże zmiany w organizacji wojska. Utworzona została konna gwardia sułtana. Zwyczaj wcielania jeńców w szeregi armii tureckiej dla wypełnienia strat zastąpiony został ustawą wydaną przez Murada I nakazującą kształcenie na żołnierza co piątego jeńca (tzw. odżemi odżok). Z jeńców tych uformowano następnie pieszy korpus janczarski — stałe wojsko sułtańskie. W szeregi armii tureckiej wciągnięte zostały faworyzowane przez Turków chrześcijańskie plemiona pasterskie Włachów i Albańczyków. Służyli oni w armii jako koniucho-wie i oddziały bojowe; zwani byli wojnuci (voynugan, voynuklar) i martalo- 120 zi (armatoli). Na granicach państwa grasowały nieregularne rozbójnicze oddziały tureckie, tak zwani akindżije. Państwo tureckie podzielone zostało na sandżaki, na których czele stali sandżak-bejowie. Turcy dla umocnienia swej władzy przesiedlali masowo ludność chrześcijańską do Azji Mniejszej, a na jej miejsce sprowadzali kolonistów azjatyckich, głównie pasterskie plemiona tureckich Ju-ruków. Łamali opór ludności niszcząc potencjał demograficzny i ekonomiczny kraju, który chcieli opanować. Bardzo chętnie wykorzystywali feudalne rozdrobnienie kraju i wewnętrzne walki między bojarami, obiecywali rycerzom chrześcijańskim liczne wolności i przywileje, uciekali się do stosowania systemu władzy pośredniej, sprawowanej przy pomocy miejscowych feudałów obracanych w lenników. Początkowo większość ry-cerzy-spahijów tureckich w nowo zdobytych ziemiach pochodziła od dawnych bojarów bułgarskich i wyznawała chrześcijaństwo. Dopiero stopniowo, w ciągu XV i XVI w., spahijowie-chrześcijanie dla utrzymania swej uprzywilejowanej pozycji społecznej przechodzili na islam. Umieli również Turcy pozyskać sobie przychylność plemion pasterskich, którym zapewniali liczne przywileje i które wciągali do służby w oddziałach pomocniczych. Nie gardzili nawet wykorzystywaniem do swoich celów buntów i ruchów antyfeudalnych chłopstwa bułgarskiego i prowadzili agitację wśród chłopów, zachęcając ich do podporządkowania się sułtanowi korzystniejszymi warunkami panującymi w wielkich posiadłościach tureckich. Uciekali się też do terroryzowania ludności poprzez masowe uprowadzanie do niewoli. BITWA POD ANKARĄ I PRÓBA POWSTANIA W BUŁGARII Sułtan Bajazyd I zdobył w czasie swego panowania Bułgarię, środkową i północną Macedonię, Grecję aż do Aten i Peloponezu oraz prawie c.ałą Azję Mniejszą. Ziemie serbskie, państewka greckie, szczątki Bizancjum i hospodar wołoski składali mu hołd. daniny i posyłali na wyprawy oddziały posiłkowe. \V podbitej Azji Mniejszej wprowadził Bajazyd system lenn wojskowych zapożyczony z Bizancjum i na tej podstawie tworzył silne państwo scentralizowane. Przeciwnikami tej polityki byli emirowie usuwani ze swych emiratów i plemiona pasterskie przesiedlane do Europy. Opozycja wezwała przeciwko Bajazydowi chana tatarskiego Timura, który w 1402 r. rozbił pod Ankarą Bajazyda i schwytał go do niewoli. W Turcji rozpoczęły się wojny wewnętrzne między synami Bajazyda I. wygnani zaś emirowie powrócili do swych księstw. Nagłe osłabienie Turcji wykorzystali dwaj carewicze bułgarscy przebywający na Węgrzech — Konstantyn. syn Iwana Stracimira, i Frużin, syn Iwana Szyszmana. W porozumieniu z księciem serbskim Stefanem Łazarzewiczem podnieśli w 1403 r. powstanie w ziemi widyńskiej i w okolicach Pirotu. Sulejman, syn Bajazyda, pokonał powstańców w bitwie nad rzeką Temską (dopływ Niszawy). Konstantyn zbiegł do Serbii, a Frużin schronił się znów na Węgrzech. Obaj carewicze nigdy już nie wrócili do Bułgarii. 121 WYPRAWY WĘGIERSKIE PRZECIWKO TURCJI I KLĘSKA POD WARNĄ Walkom wewnętrznym w Turcji położył kres energiczny i wojowniczy sułtan Murad II. W 1430 r. zdobył on Tessalonikę, a w latach 1438—1441 podbił Serbię i przygotowywał wyprawę na Konstantynopol. Dla ratowania Bizancjum papież Eugeniusz IV nawoływał do podjęcia wyprawy krzyżowej. Wzięli w niej udział król Polski i Węgier młody Władysław III Jagiellończyk, wojewoda siedmiogrodzki Jan Hunyadi i despota serbski wygnany ze swego państwa Jerzy Brankowicz. Różno-etniczna armia chrześcijańska, licząca około 25 000 konnych i pieszych, złożona była z Węgrów, Polaków, Wołochów, Serbów i nawet najemników tureckich. Trzecią część tych sił tworzyły oddziały serbskie despoty Jerzego Brankowicza, który ponadto liczyć mógł na pomoc ludności zamieszkującej świeżo przez Turków podbite ziemie serbskie, przez które biegła trasa wyprawy. Również Bułgarzy udzielali pomocy krzyżowcom. Armia chrześcijańska wyruszyła jesienią 1443 r. Naczelny wódz wyprawy Jan Hunyadi rozbił w początkach listopada między Bowanem i Niszem armię bejlerbeja Rumelii Kasima wraz z oddziałami Isaka i kilku innych sandżak-bejów. Po tym zwycięstwie krzyżowcy zajęli bez walki Sofię i zamierzali wyruszyć dalej do Tracji. Ponieważ Turcy umocnili główną drogę prowadzącą z Sofii do Płowdiwu przez Bramę Trajana, Jan Hunyadi i Jerzy Brankowicz postanowili przedrzeć się do Płowdiwu przez położoną bardziej na wschód Przełęcz Złaticką i bukowe lasy Średniogórza. Wodzowie tureccy Kasim, Isak, Tarachan i Ese-bej, wnuk słynnego zwycięzcy znad Maricy Ewrenosa, obwarowali się zasiekami i zatrzymali armię chrześcijańską na Przełęczy Złatickiej. Krzyżowcy, wyczerpani surową zimą i brakiem żywności oraz paszy dla koni, rozpoczęli odwrót. 24 grudnia odparli pod Mełszticą niedaleko Sofii napad ścigającego ich bejlerbeja Kasima, a 2 stycznia rozbili w górach Kunowica między Pirotem i Niszem armię turecką Mahmuda Czelebiego. W lutym 1444 r. zwycięska armia wkroczyła uroczyście do Budy. Udana wyprawa 1443 r. obudziła wśród ludów bałkańskich nadzieję na wyzwolenie z niewoli tureckiej. Sułtan Murad II zaproponował zawarcie rozejmu, który zaprzysiężony został w Szegedynie (Szeged) 1 VIII 1444 r. na lat 10. Turcja zrzekała się ziem serbskich i zamków nad Dunajem. Rozejm zerwany został w trzy dni później pod wpływem legata papieskiego kardynała Juliana Cezariniego, który obiecał wydatną pomoc papiestwa i Wenecji. Jedynie Jerzy Brankowicz zawarł oddzielny pokój z sułtanem, na mocy którego odzyskał utracone państwo i dwóch oślepionych przez Turków synów. Nowa wyprawa krzyżowa wyruszyła w końcu września 1444 r. Liczyła tylko 16000 konnych. Król Władysław I i Jan Hunyadi obrali teraz drogę wzdłuż Dunaju i wybrzeża Morza Czarnego. Bułgarzy witali radośnie króla i udzielali pomocy krzyżowcom. Jan Hunyadi pragnął dotrzeć aż do Konstantynopola i liczył na pomoc floty weneckiej. Flota ta miała zatrzymać w cieśninach azjatycką armię turecką i nie przepuścić jej na brzeg europejski. Celem wyprawy było oswobodzenie Europy od Turków, przywrócenie Bizancjum dawnych granic i wskrzeszenie Bułgarii. 122 Przyszłym królem bułgarskim miał zostać Jan Hunyadi. Sułtan Murad II zdołał jednak przenrawić swą armię i stawić czoła krzyżowcom pod Warną. Flota wenecka okazała się zbyt słaba, aby zatrzymać w cieśninach armię turecką. W bitwie stoczonej 10 listopada pod Warną poległ młody król Władysław Warneńczhyk. W czasie odwrotu zgninął także kardynał cezarini. Jan Hunyady z resztkam armii wycofał się poprzez Wołoszczyznę na Węgry. Klęska pod Warną przekreśliła nadzieje wy-zwolenia Bułgarn. Upadek Konstantynopola był odtąd tylko kwestią czasu TURCJA U SZCZYTU POTĘGI Turcy obejmowali coraz to dalsze ziemie. W 1453 r zdobyli Konstantynopol, w 1459 r. zakończyli podbój Serbii; 123 w 1463 r. opanowali Bośnię, w 1468 r. Albanię, a w 1499 r. Czarnogórę. Sułtan Sulejman Prawodawca, zwany również Wspaniałym (1520 — 1566), w 1521 r. zdobył Belgrad, a w 1526 r. rozbił pod Mohaczem armię węgierską króla Ludwika II Jagiellończyka. W latach następnych Turcy opanowali część Sławonii i Wojwodirę, w 1541 r. zdobyli Budę i środkowe Węgry, a w 1552 r. podbili wschodnią część Banatu. Władzy sułtana podlegali książęta Siedmiogrodu i hospodarowie Wołoszczyzny i Mołdawii. Państwo tureckie objęło także olbrzymie terytoria w Azji i Afryce. Jeszcze sułtan Selim I Surowy (1512—1520) podbił Egipt i Syrię i przybrał tytuł kalifa, a Sulejman Prawodawca zdobył Algier i Trypolis w północnej Afryce, Hedżas i Jemen w Arabii, Mezopotamię i Azerbejdżan. W dobie stałego wzrostu potęgi tureckiej przez ponad 150 lat od klęski warneńskiej Bułgarzy nie mogli liczyć na obcą pomoc przeciwko Turkom i podejmować powstań zbrojnych. Na ziemiach bułgarskich działały jedynie bandy złożone z hajduków (rozbójników) bułgarskich walczących z Turkami i od czasu do czasu wybuchały lokalne, żywiołowe powstania chłopskie. Dopiero u schyłku XVI w. Porta turecka zaczęta słabnąć, a konflikt habsbursko-turecki pozwalał Bułgarom żywić nadzieję na pomoc Austrii. Nadzieje te znalazły swój wyraz w szybko stłumionym przez Turków pierwszym powstaniu tyrnowskim 1598 r. X. ZIEMIE BUŁGARSKIE POD JARZMEM TURECKIM POŁOŻENIE ZIEM BUŁGARSKICH W MONARCHII OSMAŃSKIEJ PODBÓJ turecki, połączony z wielkimi zniszczeniami kraju i wytępieniem części ludności, zahamował rozwój gospodarczy i społeczny ziem bułgarskich. Ujemnych skutków podboju nie mogło zrównoważyć wprowadzenie przez Turków — na miejsce anarchii feudalnej — monarchii despotycznej i centralistycznej admini stracji państwowej. Ideologia państwa tureckiego oparta była na islamie. Na czele jego stał sułtan tytułujący się władcą wiernych, kalifem. Cesarstwo tureckie było w dużej mierze, podobnie jak poprzedzające je państwo arabskie, monarchią teokratyczną. Podstawą organizacji państwa i działania wszystkich organów administracji sułtańskiej był szerijat, tj. prawodawstwo wywodzące się z Koranu i nauki islamu. Wszystkie akta państwowe wydawane przez władze musiały być zgodne z tą nauką. Wskutek ścisłego związku religii z organizacją państwową i prawodawstwem jedynie wyznawcy islamu cieszyli się opieką państwa i uważani byli za ludność w pełni wolną. Chrześcijanie, niewierni (giaury), tzw. rają (stado), pozbawieni byli opieki prawa, nie mogli nosić oręża, jeździć konno na dobrym wierzchowcu i budować ładnych domów. W dobie podbojów część ludności bułgarskiej wyemigrowała lub została wytępiona. Na jej miejsce — jak wiemy — Turcy osadzali sprowadzane z Azji plemiona pasterskie Juruków. Żyzne doliny Tracji zajęła turecka ludność rolnicza. Wzrosła również, zwłaszcza w Macedonii, liczebność ludności albańskiej i właskiej, uprzywilejowanej przez nowe władze i zajmującej się pasterstwem. Rolnictwo upadło, rozwinęło się natomiast w całym kraju pasterstwo. Miasta bułgarskie w dobie podbojów wyludniły się. Zamarł handel i rzemiosło. Dopiero po ustabilizowaniu się rządów tureckich, przeważnie już w XVI w., miasta bułgarskie zaczęły się znów rozwijać i stały się nawet poważnymi skupiskami rzemiosła i handlu. Przewagę zdobyła w nich stopniowo ludność turecka, której zadaniem było zaspokajanie potrzeb feudałów i duchowieństwa muzułmańskiego, rezydującego w nowych miastach tureckich, oraz licznych tureckich garnizonów wojskowych. Po podboju szybko wzrastała na ziemiach bułgarskich liczba ludności muzułmańskiej, wskutek bowiem dyskryminacji chrześcijan ludność miejska, a nieraz całe wsie i okręgi przechodziły na islam. Wiele cerkwi i klasztorów zburzono lub zamieniono na meczety. W 1515 r. za odmowę 125 przyjęcia islamu spalony został na stosie młody złotnik Georgi, a w 1555 r. ukamienowany szewc Nikoła. W 1556 r. ludność osiadłą w dolinie Czepiny w Rodopach zmuszono do przyjęcia islamu. Podczas prześladowań zniszczono 218 cerkwi i 33 klasztory położone między Kostenec a Stanimaką. Podobne prześladowania objęły również inne ziemie bułgarskie. W Rodopach przeważała odtąd ludność bułgarska wyznająca islam i częściowo sturczona, tzw. pomacy. Prześladowania, masowe i częste w okresie podbojów, po ustabilizowaniu się panowania tureckiego stały się zjawiskiem rzadkim. Jaskrawe przejawy nietolerancji wywoływane były wyjątkowymi przyczynami — objęciem rządów w sandżaku przez fanatycznego namiestnika, zemstą za niepowodzenia w wojnie z chrześcijanami lub za działalność hajduków. Na co dzień Turcy tolerowali istnienie innych wyznań poza islamem. Kościoły chrześcijańskie opłacały jedynie wielkie sumy pieniężne na rzecz skarbu. Władzę nad kościołem bułgarskim sprawował patriarcha grecki w Konstantynopolu mianowany przez sułtana. Kupował on swą godność za wielką sumę i aby ją spłacić, sprzedawał godności biskupów bogatym Grekom. Bisjoipi greccy utrzymywali następnie w Bułgarii własny aparat finansowy, który ściągał z ludności opłaty i daniny dorównujące nieraz wysokością sumom płaconym bezpośrednio władzom tureckim. Dzięki tym dochodom biskupi mogli spłacać olbrzymie pożyczki, które zaciągali na lichwiarskich warunkach, aby zakupić u patriarchy swą godność kościelną. W sprawach wewnętrznych kler grecki cieszył się autonomią i mógł dość swobodnie prowadzić działalność duszpasterską wśród parafian. Cerkwie musiały być położone z dala od meczetów, nie mogły posiadać kamiennych dzwonnic, publiczne procesje były zakazane. Na czele administracji tureckiej stało czterech wezyrów, z których jeden nosił tytuł wielkiego wezyra, dwóch kazaskerów (naczelnych sędziów) i dwóch defterdarów (ministrów skarbu), po jednym dla Rumelii i Anatolii. Zwierzchnikami aparatu urzędniczego byli strażnik ustaw niszandży oraz zarządca kancelarii sułtańskiej reis-ul-kuttab, późniejszy szef służby zagranicznej. Gabinet sułtański, zwany diwanem, podejmował najważniejsze decyzje na wspólnych posiedzeniach, często z udziałem sułtana. Ziemie bułgarskie należały do bejlerbejstwa, czyli namiestnictwa (ejalet) Rumelii. Siedzibą bejlerbeja Rumelii była Sofia. Ejalety zwane były.także paszałykami lub później wezyratami. Bejlerbej Rumelii otoczony był własnym doradczym diwanem, w którego skład wchodzili: defterdar, teskerdży (zarządca kancelarii diwanu) i członkowie timar-skiego defterhani. czyli zarządu ziem lennych. W posiadaniu defterhani znajdowały się księgi i regestra skarbowe, zwłaszcza dotyczące lenn. Ejalet Rumelii dzielił się w XVI w. na 23 sandżaki, zwane także z arabska live. Były to podstawowe jednostki terytorialne tureckiego zarządu cywilnego i wojskowego. Na czele sandżaku stał sandżak-bej, zwany również mir i live. W późniejszym okresie, w XVII—XVIII w., naczelnicy sandżaków nosili czasem godność paszy, wyższą od tytułu beja, a okręgi, którymi 126 zarządzali, nazywano wówczas paszałykami. Sandżak-bejów mianował sułtan przez wydanie beratu (dokumentu nominacyjnego) na wniosek bejlerbeja. Przysługiwało im prawo posiadania największych lenn zwanych hasa. Sandżak dzielił się na wijalety, czyli subasziłyki, składał się z okręgów sądowych, zwanych każą lub kadiłyk, na którego czele stał kadi (sędzia), i okręgów administracyjnych, zwanych nahije. TURECKI SYSTEM LENNY Cała ziemia w państwie należała do sułtana i zwana była ziemią mirijską. Jedynie nieliczne posiadłości, zwane miulk, stanowiły dziedziczną własność tureckiej arystokracji rodowej. Na ziemi państwowej siedzieli chłopi chrześcijanie i muzułmanie, którzy mieli prawo rozporządzania nią, sprzedawania i dziedziczenia jej jedynie wówczas, gdy uprawiali ją i płacili z niej wszystkie powinności. Ziemia sułtańska podzielona była na lenna oddawane w wieczyste lub czasowe posiadanie feudałom. Państwo nie traciło władzy nad chłopami należącymi do danego lenna, lecz przekazywało jedynie w ręce prywatne część opłacanej przez nich renty feudalnej. Największe lenna nadawane prawem wieczystym zwane były hasa i przynosiły 100000 akczi dochodu (akczi — turecka moneta srebrna). Otrzymywali je członkowie rodziny sułtańskiej, zasłużeni wyżsi dowódcy wojenni i wielcy feudałowie tureccy. Na wieczne czasy nadawane były również wakufy — posiadłości, które otrzymywały muzułmańskie fundacje lub religijne instytucje charytatywne: meczety, szkoły duchowne, przytułki dla starców, domy zajezdne tzw. karawan sera e, szpitale. Wakufy mogły być nadawane nie tylko przez państwo, lecz również przez osoby prywatne posiadające ziemie dziedziczne lub wieczyste lenna. Lenna oddawane w posiadanie czasowe dzieliły się na trzy kategorie: hasa — ponad 100000 akczi dochodu, ziamet — ponad 20000 akczi dochodu, timar — do 20000 akczi dochodu. Posiadacze lenn zobowiązani byli do pełnienia służby w armii lub w administracji. Tracili dochody w wypadku ustania tej służby. Nie mieli też prawa sprzedaży, zamiany lub przekazania synowi posiadanego lenna. Akt nadania (berat) określał, jakie daniny i powinności ma prawo ściągać użytkownik lenna od chłopów. Najliczniejszą grupę lenników tureckich stanowili spahijowie — rycerze zobowiązani do służby konnej. W wypadku niestawiennictwa na wyprawę spahi tracił swe lenno. W XVI w. istniały w Rumelii 9274 lenna, z tego 940 ziametów i 8334 timarów. Należały one przeważnie do spahijów. Początkowo'część spahijów wyznawała chrześcijaństwo. Byli to dawni bojarzy bułgarscy. Z czasem jednak dla utrzymania swej pozycji społecznej chrześcijanie--spahijowie zmuszeni zostali do przejścia na islam i wynarodowili się. Prawa chłopów do ziemi ograniczone były koniecznością opłacania zgody feudała na wszelkie ważniejsze transakcje związane z ziemią i jej uprawą. Chłopi pozbawieni byli również prawa opuszczania ziemi. Renta feudalna, którą dzieliło się państwo z lennikami, opłacana była 127 przeważnie w naturze, rzadziej w pieniądzu. Wysokość jej dochodziła do 1/3 części plonów. Do najpoważniejszych obciążeń należał podatek pogłówny (haracz) oraz dziesięciny. Miasta należące do wielkich lenn opłacały poza rentą feudalną również daniny od targu (pazur) i wytwórczości oraz cła i kary. Minimalne znaczenie miała renta odrobkowa. gdyż spahijowie nie zakładali własnych folwarków. Państwo pobierało od chrześcijan podatek od głowy jako wykup od wojska, jak również początkowo podatek krwi w postaci dzieci oddawanych do szkół dla janczarów. Liczne były daniny nadzwyczajne, nakładane w czasie wojny lub łowów sułtana, które często przekształcały się w stałe podatki. Chrześcijanie obowiązani byli również do budowy twierdz i dróg. przewozu towarów, zaopatrywania armii w produkty itp. Część chłopstwa była uprzywilejowana. Chłopi należący do wakufów zwolnieni byli od niektórych podatków państwowych i nie podlegali sądownictwu kadich. Liczne były grupy chłopów wyspecjalizowanych w powinnościach wobec państwa. Byli to wojnuci tworzący służbę pomocniczą w armii tureckiej, a w latach pokoju pełniący służbę koniuchów sułtańskich. madandżi (górnicy), kiuprundżi (służba mostowa), dogandżi (sokolnicy), menzildii (służba drogowa), marialozi (strażnicy). panduri (policja). Większość tych chłopów, szczególnie wojnuci. władała gospodarstwami wolnymi od obciążeń i podlegała tylko dowódcom wojskowym, pozostali opłacali rentę feudalną spahijom. zwolnieni byli jednak od wszystkich innych powinności na rzecz państwa. Chłopstwo bułgarskie zorganizowane było w gminy wiejskie i wielkie 128 rodziny patriarchalne, odpowiedzialne zbiorowo za uiszczanie wszystkich danin i powinności. Wyróżniała się jednak na wsi bułgarskiej grupa zamożnej starszyzny wiejskiej, tzw. czorbadżi, tytułowanych kniaziami lub kmetami, którzy byli niższymi funkcjonariuszami tureckiego aparatu sądowego i fiskalnego, a reprezentowali władze tureckie wobec swych rodaków i cieszyli się pewnymi ulgami i przywilejami. Gospodarka turecka była w znacznym stopniu naturalna, przeważała uprawa roli i hodowla. Miasta — po okresie upadku wywołanym wysiedleniem ludności chrześcijańskiej w XVI w., — znów się rozwinęły, głównie jako ośrodki rezydencyjne. Turcy popierali rozwój rzemiosła pracującego na potrzeby wojska i instytucji tureckich: prochowni, arsenałów, mennic i monumentalnych budowli meczetów, łaźni, karawan--serajów lub hanów (zajazdów). Rozwijały się zwłaszcza ośrodki administracji i miasta posiadające garnizony wojskowe; powstały nowe skupiska miejskie: Tatar-Pazardżyk, Haskowo, Plewen, Swisztow, Ruse, Szumen. Duże znaczenie zdobyły ośrodki górnicze: Samokow, Etropole, Czi-prowec, Mały Samokow (w dolinie Strandży) i Kratowo w północnej Macedonii. Początkowo przewagę w miastach, nawet wśród ludności rzemieślniczej, zdobyli Turcy. Sofia w XVI w. była 2/3 miastem tureckim; żyła tam liczna również ludność żydowska, grecka i bułgarska. Rzemieślnicy zorganizowali byli w cechy (esnafy), które reglamentowały produkcję. Miasta tureckie w Bułgarii były słabo powiązane ze wsią, która starała się być samowystarczalna, i przypominały nawet wyglądem 129 wielkie osady wiejskie. Domy budowano ze słomy, desek i gliny. Ludność poza rzemiosłem i handlem trudniła się także rolnictwem i hodowlą. Bardziej miejski charakter miały powstające w Turcji w wielkich ośrodkach kolonie kupców cudzoziemskich. Handel lewantyński, którym początkowo zajmowali się głównie Grecy, ożywił się w XVI—XVII w. Miasta dalmatyńskie i włoskie, zwłaszcza Dubrownik, otrzymały liczne przywileje handlowe. Dubrownik monopolizował nawet początkowo handel solą i sierścią w Turcji. W 1535 r. przywileje handlowe otrzymała Francja, a następnie Anglia i Holandia. W XVII i XVIII w. obcy kapitał handlowy coraz częściej przenikał do Turcji, przedsiębiorcy zachodni na mocy porozumień z rządem sułtańskim, zwanych kapitulacjami, otrzymywali prawo zakładania coraz liczniejszych przedsiębiorstw i manufaktur. Natomiast rodzimy kapitał handlowy, skupiony w rękach Greków i Żydów, prowadził chętnie operacje lichwiarskie i czerpał wielkie dochody z dzierżawienia podatków państwowych nakładanych na ludność. WALKA LUDNOŚCI Z DOMINACJĄ TURECKĄ W XVI w. przewaga Turcji była zbyt wielka, aby możliwy był jakikolwiek zorganizowany ruch powstańczy przeciwko najeźdźcy. Jak już wspomniano, działały jedynie rozbójnicze bandy hajduków i wybuchały lokalne powstania chłopskie. W 1593 r. rozpoczęła się jednak wojna austriacko-turecka, która obudziła nadzieje Bułgarów na wyzwolenie. Hospodar wołoski Michał Waleczny wystąpił w 1594 r. przeciwko Turcji, oddziały jego najechały Bułgarię i dotarły aż w okolice Adriano-pola. Wiosną 1595 r. 2000 hajduków zdobyło Sofię, a w 1596 r. wybuchło powstanie chłopskie w rejonie między Sofią i Niszem. Na czele żywiołowych ruchów powstańczych stanęli bogaci kupcy bułgarscy i dubrowniccy, pozostający w porozumieniu z agentami habsburskimi, organizującymi powstanie antytureckie. Aktywny udział w powstaniu wzięło także wyższe duchowieństwo greckie, między innymi biskup tyr-nowski Dionizy Rali. Powstanie wybuchło w 1598 r. w Ty mowie i w kilku pobliskich miastach i osadach. Hospodar Michał wtargnął znów do Bułgarii. Carem bułgarskim ogłoszony został Szyszman III, przedstawiciel, zapewne samozwańczy, dawnej dynastii panującej Szyszmanowiczów. Turcy zmusili jednak Michała Walecznego do odwrotu i zdławili powstanie. Na Wołoszczyznę emigrowało w obawie przed represjami 50—60000 Bułgarów wraz z rodzinami. W 1616 r. Austria uzyskała od sułtana swobodę wyznania religii katolickiej i budowy kościołów. Umożliwiło to prowadzenie propagandy katolickiej wśród ludności przybyłej z zachodu do Bułgarii. Franciszkanie z Bośni, działający w Bułgarii z upoważnienia papieża, utworzyli gminy katolickie w miastach górniczych, w których żyli potomkowie górników Sasów, głównie w Cziprowcu, i nawracali na katolicyzm bułgarskie wsie paulicjańskie. W połowie XVII w. wybitnym działaczem kościoła katolickiego w Bułgarii był Piotr Parczewicz, który w 1656 r. otrzymał tytuł 130 arcybiskupa Marcjanopola. W 1646 r. w czasie wojny Wenecji z Turcją o Kretę podjęto w Bułgarii próbę wywołania powstania. Spiskowcy weszli w porozumienie z hospodarem wołoskim Mateuszem Basarabą, który miał objąć tron carski w wyzwolonej Bułgarii. Król Polski Władysław IV Waza zbroił się i zamierzał podjąć wielką wojnę o wyzwolenie Słowian spod jarzma tureckiego. Spiskowcy bułgarscy wysłali do Polski i do senatu weneckiego Piotra Parczewicza. Plany wojenne Władysława IV nie zostały zrealizowane wskutek opozycji szlachty i magnaterii polskiej. Wkrótce potem wybuch powstania Chmielnickiego w 1648 r. i śmierć Władysława IV odsunęły Polskę od spraw tureckich. Długoletnie zabiegi Bułgarów o uzyskanie pomocy pozostawały bezskuteczne. Dopiero odsiecz wiedeńska w 1683 r. i powstanie Świętej Ligi z udziałem Austrii, Polski, Wenecji, Rosji i papiestwa ożywiły nadzieje Bułgarów. Zostały nawiązane ścisłe stosunki między prawosławnymi Bułgarami a Moskwą i patriarchą moskiewskim Joachimem. W Tyrnowie zawiązał się spisek przygotowujący wybuch powstania. Pretendent do tronu carskiego w Bułgarii, kniaź Rościsław Sracimirowicz, podający się za potomka cara widyńskiego Iwana Sracimira, wysłany został przez spiskowców do Moskwy. Po jego powrocie do kraju Turcy przedwcześnie odkryli spisek, wysłali w 1686 r. wojsko do Tyr-nowa, zdobyli tamtejszy zamek, w którym schronili się Bułgarzy, i stłumili powstanie w zarodku. Krwawo stłumione zostały również ruchy zbrojne w Starej Pianinie i w Sofii. Drugie powstanie tyrnowskie upadło. W dwa lata później, w 1688 r., na zachodnie ziemie bułgarskie wkroczyła armia austriacka. Katolicka ludność w Cziprowcu, której przywódcy od dawna przygotowywali powstanie, stanęła na czele ruchu powstańczego. Dowódcami powstańców byli Georgi Pejaczewicz i Bogdan Marinow. Turcy rozbili jednak ich oddziały pod miastem Kutłowica (Michajłowgrad), a następnie zdobyli szturmem Cziprowec. Ludność została częściowo wycięta, częściowo zbiegła na Wołoszczyznę. Walka o wyzwolenie nie ustała.jednak, gdyż we wrześniu 1689 r. armia turecka została rozbita przez armię austriacką pod Niszem. Austriacy zdobyli Skopje, Veles, Koćani i Kiustendił. Ludność pod przewodem hajduków podjęła powstanie w północnej Macedonii i w zachodniej Bułgarii, w ziemi widyńskiej, berkowskiej i pirockiej. Dopiero po wycofaniu się wojsk austriackich w 1690 r., skierowanych na front reński przeciwko Francji Ludwika XIV, Turcy zdławili ruchy powstańcze. Część ludności wyemigrowała do Austrii za Dunaj. W XVIII w. ruchy zbrojne ludności bułgarskiej towarzyszyły stale wojnom austriacko-tureckim (1716— 1718, 1737-1739, 1788-1791) i rosyjsko-tureckim (1768-1774, 1788-1792, 1806-1812). Stałym zarzewiem niepokoju były czety (oddziały) hajduków, złożone z ludzi prześladowanych przez władze tureckie. Prowadziły one w latach pokoju działalność rozbójniczą, w okresie zamieszek łączyły się w większe oddziały i tworzyły trzon sił powstańczych. Na czele czety stał wojewoda, zazwyczaj najsprawniejszy fizycznie i najbardziej doświadczony hajduk. 131 Czasem wojewodą mogła zostać kobieta. Wojewoda wyznaczał bajraktara (chorążego), który był jego zastępcą. Członkowie czety składali przysięgę wierności i posłuszeństwa. Uzbrojeni byli we włócznie, łuki, buzdygany i szable, a później również w długie strzelby, czasem posiadali konie. Przebywali w górskich lasach od schyłku kwietnia (Gergiowden — dzień św. Jerzego) do połowy września (Krystowden — dzień Chrystusa), dopóki drzewa posiadały liście. Zimę spędzali ukryci pojedynczo na wsi, w miastach lub klasztorach. Napadali na przedstawicieli władzy tureckiej lub na Bułgarów współpracujących z Turkami. Oddziały hajduckie nie stawiały sobie zadań wojskowych i politycznych. Działały najczęściej na zasadzie zemsty osobistej i kierowały się uczuciem nienawiści do Turków. Działalność ich przeszła do legendy ludowej, opiewana była w pieśniach i zakorzeniła się głęboko w tradycji ludu bułgarskiego. XI. KRYZYS WEWNĘTRZNY IMPERIUM OSMAŃSKIEGO ROZKŁAD TURECKIEGO SYSTEMU FEUDALNEGO I ROZWÓJ STOSUNKÓW TOWAROWYCH w w.xvii i xviii w. TURECKI feudalizm wojskowy przeżywał głęboki kryzys wewnętrzny. Rozwój stosunków towarowych wywołał słabnięcie więzów łączących bejów i spahijów z centralnym aparatem władzy. Namiestnicy prowincji stali się lokalnymi władcami reprezentującymi interesy nie tylko podległych im lenników i mieszkańców miast tureckich, lecz również bogatego kupiectwa chrze ścijańskiego. Główne zyski administracja zaczęła czerpać nie z wojen zdobywczych, lecz z dochodów prowincji i własnych posiadłości feudal nych. Spahijowie przekształcili się w XVIII w. z rycerstwa zajmującego się zawodowo wojną w wielkich właścicieli ziemskich osiadłych na roli. Ziemie lenne, tzw. spahiłyki, przekształciły się w dziedziczną własność, czyli czyftłyki, i stały się towarem. Nowi właściciele prowadzili w czyftły- kach własne gospodarstwa rolne i hodowali bydło na eksport do Austrii. Rentę naturalną zamieniono na pieniężną. Właściciele tureccy oddawali swe ziemie w dzierżawę chłopom bądź w użytkowanie na zasadach umowy — ortakłyku. Zaczęła tworzyć się warstwa zamożnych chłopów bułgarskich i coraz liczniej pojawiali się na wsi bezrolni rataje — najemnicy i sezonowi robotnicy. Postępujący upadek systemu lennego zmusił sułtana w 1834 r. do likwidacji lenn wojskowych, przejęcia ich przez państwo w zamian za odszkodowanie wypłacane dotychczasowym właścicielom. Proces przekształcania się armii tureckiej w właścicieli ziemskich nie ominął również korpusu janczarskiego. Janczarowie narzucali w XVII w. wielokrotnie swą wolę sułtanom i otrzymywali od nich wiele przywilejów; stanowisko janczara stało się dziedziczne, oficerowie janczarscy, tzw. agowie, uzyskali wielkie posiadłości na stałe użytkowanie. Ogólne ożywienie gospodarcze objęło również miasta. Rozwinęło się zwłaszcza rzemiosło miejskie i drobny handel, ludność wiejska brała coraz czynniejszy udział w obrocie towarowym. Do miast napłynęła duża liczba bułgarskich rzemieślników i drobnych kupców, główne ośrodki miejskie powoli traciły swój charakter rezydencjonalnych siedzib władz tureckich, wojska i duchowieństwa; przewagę zaczął zdobywać w nich element chrześcijański, głównie Bułgarzy i Grecy. Rozwinął się handel zagraniczny prowadzony przez kupców francuskich, angielskich i holenderskich, którzy wwozili sukno, jedwab, szkło, 133 przedmioty zbytku, a wywozili surowce i wyroby tureckiego przemysłu tekstylnego. Kupcy greccy i bułgarscy eksportowali bydło na zachód. REFORMY SUŁTANA SELIMA III Kryzys aparatu władzy i armii pogłębił klęski militarne Turcji, która w wojnie z Rosją (1768—1774) pokonana została w 1770 r. na morzu pod Czeszme w pobliżu Chios i utraciła Krym, anektowany następnie przez carową Katarzynę w 1783 r. Pokojem zawartym w Kuczuk-Kainardżi w 1774 r. musiała Turcja uznać prawa Rosji do opieki nad chrześcijanami obrządku wschodniego. Słabość Turcji wystąpiła również wyraźnie w czasie następnej wojny z Austrią i Rosją rozpoczętej w 1787 r. i zakończonej pokojem zawartym w Swisztowie w 1791 r. z Austrią i w Jassach w 1792 r. z Rosją. Turcja rozpadła się u schyłku XVIII w. na szereg państewek rządzonych przez namiestników paszałyków i sandżaków, paszów i aja-nów, którzy byli niemal niezależni od rządu sułtańskiego. Kraj niszczyły bandy niepłatnych żołnierzy tureckich trudniących się rozbojem, tzw. kyrdżalich i delibaszów. Namiestnicy sułtańscy prowadzili ze sobą i z władzą centralną wojny domowe. Najpotężniejsi z nich tworzyli państewka feudalne, w których na własną rękę starali się zaprowadzić ład i administrację umożliwiającą rozwój gospodarki miejscowej, prowadzenie handlu i zajmowanie się rzemiosłami. W wysiłkach tych niejednokrotnie wspomagani byli przez przedstawicieli miejscowego społeczeństwa bułgarskiego. Do najpotężniejszych lokalnych władców tureckich działających na ziemiach bułgarskich należeli: ajan Ruse (Ruszczuk) Trestenik-ogłu i sa-mozwańczy ajan Widynia Osman Pazwand-ogłu. Klęski Turcji w wojnach z Rosją i postępujący rozkład wewnętrzny skłoniły • sułtana Selima III (1789—1807) do przeprowadzenia zasadniczych reform wewnętrznych. Celem ich miało być utworzenie centralistycznego państwa nowożytnego poprzez wzmocnienie władzy centralnej i zastąpienie feudalnej armii tureckiej złożonej ze spahijów i janczarów nową armią wzorowaną na armiach wielkich państw europejskich. Dążenie Selima III popierała postępowa część wielkich właścicieli tureckich, oficerów i bogatych kupców. Sułtan zaprosił zagranicznych instruktorów, przeważnie oficerów francuskich i pruskich, którzy już w 1792 r. przystąpili do formowania pierwszych oddziałów nowej armii. Jednocześnie sułtan nałożył nowe podatki na cele wojenne i zamierzał zakładać szkoły wojenne, budować arsenały i nowe fortece oraz tworzyć nową flotę. Reformy -podjęte przez Selima III ujawniły słabość władzy sułtana, przeciwko któremu wystąpiły wszystkie konserwatywne siły społeczeństwa tureckiego, namiestnicy prowincji — paszowie i ajanowie, duchowieństwo tureckie — ulemowie, mułłowie i derwisze, oraz zagrożony likwidacją korpus janczarów. Wielu wielkich feudałów przestało podporządkowywać się rozkazom sułtana i przekształciło się w samodzielnych władców swoich prowincji. 134 W 1794 r. zbuntował się Pazwand-ogłu, zajął Widyń i ogłosił się ajanem sandżaku widyńskiego. Zyskał on poparcie janczarów, ulemów i feudałów tureckich niezadowolonych z rządów Selima III. Nawet ludność chrześcijańska, której Pazwand-ogłu obiecywał równouprawnienie i położenie kresu samowoli urzędników oraz ulgi podatkowe, współpracowała początkowo z buntownikiem. Szybko rosnąca liczebnie armia Pazwanda-ogłu podjęła działania zaczepne i oddziały jej docierały w okolice Tyrnowa, Łowecza, Plewny i Ruse. Sułtan zdecydował się na wysłanie przeciwko buntownikowi armii pod wodzą walego (namiestnik wilajetu) Rumelii Mustafy-paszy. Długotrwałe oblężenie Wi-dynia zakończyło się zupełnym niepowodzeniem. Po zwinięciu oblężenia Pazwand-ogłu wznowił ofensywę na ziemie sułtańskie. W 1797 r. wysłał powtórnie sułtan Selim III 100-tysięczną armię pod wodzą kapudana (admirała) Husejna-paszy przeciwko Osmanowi Pazwand-ogłu. Kapudan-pasza obiegł Widyń, poniósł jednak klęskę i został zmuszony do wycofania się. Osman Pozwand-ogłu ażdo swojej śmierci w 1807 r. panował bez przeszkód w Widyniu i północnej Bułgarii. Ludność bułgarska, gnębiona przez armię Pazwanda-ogłu, opuściła swe ziemie i przesiedliła się na Wołoszczyznę lub szukała schronienia w górach. Opanowana przez Pazwand-ogłu północno-zachodnia Bułgaria, na północ od Starej Płaniny, przekształciła się niemal w pustkowie. Wojny wewnętrzne sprzyjały rozwojowi band tureckich rozbójników, zwanych kyrdżali. Składały się one przeważnie z niepłatnych żołnierzy i działały w górskich lasach. Napady kyrdżalich rozpoczęły się już w 1792 r., po zakończeniu wojny rosyjsko-tureckiej, i ciągnęły się z niewielkimi przerwami aż do lat dwudziestych XIX w. Sułtan wielokrotnie i bezskutecznie polecał mianowanym przez siebie wielkorządcom Rumelii bezwzględne wytępienie kyrdżalich. Mimo tych zarządzeń i nadzwyczajnych pełnomocnictw udzielonych gubernatorom dobrze zorganizowane i uzbrojone bandy, wspierane nieraz przez ajanów i oddziały janczarów, działały bezkarnie przez 15—20 lat, grabiąc wsie i miasta bułgarskie. Wobec bezsiły władz sułtańskich ludność cywilna, Bułgarzy i Turcy, zorganizowała samoobronę i odparła napady kyrdżalich na miasta: Kotel, Sliwen, Karnobat, Ajtos, Kazanłyk, Płowdiw, Pazardżyk, Ichtiman, Samokow, Dupnica, Kiustendił, Sewliewo, Łowecz, Warna i inne. Zorganizowane oddziały ludności miejscowej strzegły również dróg i szlaków handlowych. Bułgarzy zorganizowali przeciwko kyrdża-lim liczne oddziały hajduków, które w znacznej mierze przyczyniły się do rozbicia zbójnickich band, nie zdołały jednak całkowicie ich wytępić. Najbardziej ucierpiały od kyrdżalich bezbronne wsie bułgarskie, działalność band zrujnowała również wielu właścicieli tureckich i pogłębiła kryzys tureckiego aparatu administracyjnego. Zamożniejsi chłopi bułgarscy przenieśli się do obronnych miast, wzmacniając liczebnie rodzącą się burżuazję narodową. Reformy Selima III ujawniły głęboki kryzys wewnętrzny państwa, lecz nie zdołały uzdrowić administracji i utworzyć nowożytnej armii. W 1806 r. Turcja wydała wojnę Rosji. Przeciwnicy Selima III, korzystając z nieobecności w stolicy regularnej armii i wielkiego wezyra, 135 uknuli spisek, zamordowali zwolenników Selima III, obalili sułtana i oddali tron Mustafie IV, który rozwiązał regularną armię i zniósł nowe podatki wojskowe. Po zakończeniu wojny rosyjsko-tureckiej w 1807 r. wielki wezyr Mustafa Bajraktar, zwolennik reform, zdobył Konstantynopol i wprowadził na tron Mahmuda II oraz próbował przywrócić reformy wojskowe, posługując się tym razem hasłem „przywrócenia odwiecznego męstwa wojennego" janczarów. Janczarowie zbuntowali się jednak powtórnie w 1808 r. i zamordowali Mustafę Bajraktara oraz wielu zwolenników reform, a sułtana Mahmuda II zmusili do rezygnacji z programu reform i do przywrócenia dawnego stanu. Próby przekształcenia Turcji w nowoczesne państwo zakończyły się zupełnym niepowodzeniem. Nie znalazły one poparcia burżuazji tureckiej, która w tym czasie dopiero powstawała i ustępowała znaczeniem burżuazji greckiej, posiadającej w gospodarce tureckiej dominujące znaczenie. GRECKI RUCH NARODOWY W rozwijających się burżuazjach narodowych ludów chrześcijańskich imperium budzić się zaczęło w XVIII w. poczucie odrębności narodowej i dążność do utworzenia własnej państwowości. Najsilniejsza liczebnie burżuazja .grecka, posiadająca najbogatsze tradycje kulturowe i własną organizację kościelną, obudziła się najwcześniej i już u schyłku XVIII w. dążyła otwarcie do utworzenia własnego państwa. Dążenia te popierała burżuazja bułgarska, w silnym stopniu zhellenizowana i ulegająca wpływom kultury i oświaty greckiej. Na ziemiach bułgarskich hasła wyzwolenia narodowego szerzyło również wyższe duchowieństwo greckie, któremu podporządkowany był cały kościół bułgarski. Patriarcha grecki i poważna część greckiej burżuazji kupieckiej zamieszkiwała w Konstantynopolu grecką dzielnicę Fanar. Od nazwy tej dzielnicy pochodzi określenie „fanarioci". i udawane w XVIII i w początkach XIX w. bogatym Grekom, kupcom, urzędnikom w służbie tureckiej i dostojnikom kościoła prawosławnego. Na czele narodowych ruchów Greków stali jednak nie fanarioci, lecz kupcy wzbogaceni na handlu śródziemnomorskim i czarnomorskim prowadzonym z Rosją. Zakładali oni nowoczesne szkoły świeckie, które wychowywały młodzież w duchu patriotycznym. Szkoły greckie powstawały również na ziemiach bułgarskich, stając się tam ogniskami kultury greckiej i narzędziem hellenizacji mieszczaństwa bułgarskiego. Patrioci greccy zakładali tajne związki, tzw. heterie, których celem było szerzenie idei narodowych i utworzenie Wielkiej Grecji, obejmującej wszystkie ziemie należące niegdyś do Bizancjum lub uznające zwierzchność patriarchy greckiego. Wielki poeta grecki Konstandions Rigas napisał grecki hymn narodowy i założył pierwszą heterie (1795— 1798), której hasła wyzwoleńcze przejęte zostały następnie przez Filiki Heterie założoną w 1814 r. przez fanariotę Aleksandra Ipsilan-tiego. Wzorem dla heterii był statut włoskich karbonariuszy, członkowie 136 heterii nawoływali chrześcijan do walki z Turkami i zdołali przyciągnąć do ruchu wielu Bułgarów. Mniejszy wpływ na proces budzenia się świadomości narodowej Bułgarów miały ruchy wyzwoleńcze Serbów, którzy zorganizowali dwa powstania przeciwko Turcji w 1804 i 1815 r. i wywalczyli autonomię dla ziem paszałyku belgradzkiego. Bardzo powoli budził się bułgarski ruch niezależny od odrodzenia greckiego. Pierwszymi jego prekursorami byli Pajsi Chilendarski i Sofroni Wraczański. Narodowi działacze bułgarscy byli wyrazicielami poglądów rodzimej burżuazji kupieckiej, osiadłej głównie w wielkich miastach portowych: Odessie, Konstantynopolu i Smyrnie. Występowali oni w obronie aspiracji narodowych ludów bałkańskich przeciwko programowi utworzenia Wielkiej Grecji. Ostry konflikt bułgarsko--grecki wybuchł na tym tle dość późno, dopiero po utworzeniu niepodległego państwa greckiego w latach trzydziestych XIX w. XII. ODRODZENIE NARODOWE BUŁGARÓW PAJSI CHILENDARSKI I SOFRONI WRACZAŃSKI PAJSI Chilendarski uważany jest słuszza prekursora odrodzenia bułgarskiego. Wyprzedził on o kilkadziesiąt lat epokę obudzenia się świadomości narodowej i masowych ruchów wyzwoleńczych Bułgarów. Dziełem jego życia była Historia slowiano--bulgarska, na której wychowały się liczne pokolenia młodych patriotów bułgarskich. Pajsi urodził się w 1722 r. na obszarze samokowskiej diecezji prawosławnej, został mnichem, a w 1745 r. udał się do swego brata Wawrzyńca, ihumena serbskiego klasztoru Hilendar na Atosie. Pajsi podjął w Hilendarze, z pobudek patriotycznych, pracę nad Historią słowiano-bulgarską. Pragnął umożliwić wszystkim patriotom bułgarskim poznanie przeszłości swej ojczyzny i swego ludu. Dzieło jego zostało zakończone w 1762 r. Pajsi zebrał obszerny materiał i zapoznał się z twórczością najwybitniejszych działaczy serbskiego i greckiego odrodzenia narodowego — JovanaRajicia, wybitnego historyka serbskiego, i Eugeniusza Wulgarisa, założyciela Akademii Ateńskiej. W dziele swym Pajsi polemizował z Grekami i Serbami, podkreślając odrębność narodową Bułgarów i przedstawiając obszernie ich chlubną przeszłość. Pełny tytuł jego dzieła brzmi: Historia słowiano-bulgarską o narodzie i o carach, i o świętych bułgarskich, i o wszystkich dziejach i wydarzeniach bułgarskich. Zmarł w 1798 r. w Samokowie. Dzieło jego zostało wydane drukiem, krążyło jednak w postaci licznych odpisów Wśród Bułgarów. Historię slowiano-bulgarską wykładano zapewne w szkołach klasztornych w Bułgarii. Idealizacja i gloryfikacja przeszłości Bułgarii, przedstawienie dawnej potęgi i męstwa Bułgarów miały olbrzymie znaczenie dla przyspieszenia procesu budzenia się ruchu wyzwoleńczego Bułgarów, na którego czele stanęło młode mieszczaństwo bułgarskie. W 30 lat po ukazaniu się Historii Pajsijego inny mnich i zarazem kapłan bułgarski, Spiridon, opracował w mołdawskim klasztorze neamec-kim w pobliżu Jass Skróconą historię o słowiańskim narodzie bułgarskim. Dzieło jego nie odegrało jednak takiej roli, jak Historia slowiano-bulgarską Pajsijego. Uczniem Pajsijego był Stójko Władisławow, późniejszy biskup Wratcy, Sofroni. Autobiografia jego, zatytułowana Żywot i cierpienia grzesznika Sofroniego, opisuje w barwny sposób życie Bułgarów na przełomie XVIII i XIX w. pod jarzmem tureckim. Stójko urodził się w 1739 r. 138 w Kotelu w zamożnej rodzinie handlarzy bydła. W 1762 r. przyjął święcenia kapłańskie, w trzy lata później spotkał się z Pajsim i przepisał jego Historię slowiano-hulgarską. Odpis ten złożył w cerkwi do powszechnego użytku. Był przez ponad dwadzieścia lat nie tylko księdzem, lecz również nauczycielem dzieci bułgarskich w Kotelu. W 1794 r. zakupił za 55 kesij (27 500 groszy) godność biskupa Wratcy i przybrał imię Sofroniego. W diecezji jego grasowali jednak żołnierze Pazwand-ogłu i kyrdżalowie, którzy uniemożliwiali mu prowadzenie pracy duszpasterskiej. W latach 1800—1802 Sofron Wraczański, uwięziony w Widyniu, zajmował się pracą literacką w języku bułgarskim. Uwolniony po trzech latach z więzienia, udał się na Wołoszczyznę. W 1806 r. wydał w Rymniku na Wołoszczyźnie za pieniądze kupców bułgarskich opracowane przez siebie nauki i kazania pt. Kiriakodromion alho Tygodnik. Jest to pierwsza drukowana książka nowobułgarska. Celem działalności Sofroniego było szerzenie oświaty narodowej wśród Bułgarów i zakładanie szkół bułgarskich. Na Wołoszczyźnie nawiązał kontakt z władzami carskimi i uważany był nawet w Petersburgu za przedstawiciela narodu bułgarskiego. Dążył wraz z innymi działaczami bułgarskimi, reprezentującymi kupiectwo bułgarskie, do oderwania ziem bułgarskich od Turcji i przyłączenia ich do wyznającej tę samą wiarę słowiańskiej Rosji. 139 W czasie wojny turecko-rosyjskiej w 1810 r. powstał na Woło-szczyźnie i w Mołdawii oddział bułgarski, którym dowodził kapitan Watikioti. Ochotnicy bułgarscy brali udział w oblężeniu i zdobyciu 11/23 X 1811 r. Sylistrii i otrzymali pochwałę od naczelnego wodza rosyjskiego Kutuzowa. Pokój zawarty w 1812 r. w Bukareszcie nie polepszył jednak położenia Bułgarów. Emigranci bułgarscy, w liczbie około 3000 rodzin, odmówili powrotu do kraju i osiedlili się przeważnie w rosyjskiej Besarabii. Na emigracji pozostał również biskup Sofroni Wraczański, o którym ostatnie wiadomości pochodzą z 1813 r. PIERWSZE WALKI O WYZWOLENIE Pokój bukareszteński 1812 r. nie oznaczał zaprzestania walk patriotów bułgarskich o wyzwolenie. Początkowo bojownicy o wolność Bułgarii byli nieliczni, hasła ich nie znajdowały szerszego oddźwięku wśród ludności. Najszerszego poparcia udzielali im kupcy bułgarscy, zwłaszcza ci, którzy zamieszkiwali ziemie położone poza granicami Turcji. Kupcy i rzemieślnicy bułgarscy w pierwszym okresie odrodzenia bułgarskiego związani byli silnie z narodowym ruchem greckim i brali aktywny udział w powstaniu greckim. Grecka Filiki Heteria, organizująca walkę Greków z Turkami, cieszyła się również poparciem zamożnych warstw społeczeństwa bułgarskiego. Kupców bułgarskich, posługujących się często językiem greckim, władze tureckie nazywały wprost Grekami. Gdy w 1821 r. wybuchło powstanie greckie, represje tureckie objęły również wpływowych przedstawicieli społeczeństwa bułgarskiego. W wyniku masowych sankcji i egzekucji dokonywanych w Konstantynopolu i niemal we wszystkich miastach położonych w granicach Turcji zginęło także wielu wybitnych i zamożnych Bułgarów popierających walkę Greków o wolność. Ochotnicze oddziały złożone z Bułgarów walczyły zarówno na Wołoszczyźnie pod wodzą patrioty greckiego Aleksandra Ipsilantiego, jak i w samej Grecji. Po przystąpieniu Rosji do wojny z Turcją w 1828 r. sformował się oddział bułgarski dowodzony przez Georgi Mamarczowa-Bujukli, który walczył w szeregach armii rosyjskiej dowodzonej przez Dybicza Zabałkań-skiego i odznaczył się przy zdobywaniu Sylistrii. Jednocześnie dowództwo rosyjskie powierzyło Iwanowi P. Liprandiemu zadanie stworzenia regularnego oddziału bułgarskiego, który osiągnął wkrótce liczebność 900 ludzi. Byli to przeważnie uciekinierzy z Wołoszczyzny, Mołdawii i Besarabii. W Bukareszcie działała grupa bułgarskich kupców, która pod przewodnictwem Aleksandra Nakowicza we wrześniu 1828 r. przedstawiła carowi w Warnie prośbę o stworzenie z pomocą Rosji niepodległego państwa bułgarskiego. Po zwycięstwie Rosji nad Turcją na mocy pokoju zawartego 2/14 LX 1829 r. w Adrianopolu Grecja uzyskała niepodległość, a Serbia, Wołoszczyna i Mołdawia autonomię, gwarantowaną przez Rosję. Nadzieje Bułgarów zostały zawiedzione. Georgi Mamarczow, który podjął przygotowania do powstania, został aresztowany przez Dybicza. Wielkie masy Bułgarów w obawie przed Turkami opuściły 140 swą ojczyznę i przesiedliły się do księstw naddunajskich. Jednak największa liczba uchodźców, około 130000 osób, osiedliła się w rosyjskiej Besarabii, w której mieszkali już liczni uchodźcy bułgarscy z czasów poprzedniej wojny rosyjsko-tureckiej (1806—1812). EPOKA TANZIMATU W TURCJI Powstanie greckie i wojna rosyjsko-turecka 1828—1829 ujawniły słabość Turcji. Sułtan Mahmud II jeszcze w czasie powstania greckiego w 1826 r. rozwiązał korpus janczarski, a następnie zarządził dokonanie masowej rzezi janczarów. Rozpoczęto tworzyć nowoczesną armię turecką, której instruktorami zostali oficerowie francuscy i pruscy. W 1834 r. sułtan zlikwidował wojskowe lenna spahijów, ziemie chłopskie należące do tych lenn przeszły na własność państwa, które wypłacało byłym spahijom stałe renty, równe niemal swą wysokością utraconym przez nich dochodom. Jedynie ziemie własne spahijów, tzw. czyftłyki, przeszły na własność dziedziczną dotychczasowych lenników tureckich. Chłopi bułgarscy w wyniku reformy przekształcili się w drobnych właścicieli ziemskich, położenie ich jednak nie uległo poprawie, gdyż wszystkie daniny i czynsze płacone uprzednio spahijom przejęło państwo, które zwiększyło nawet ciężary podatkowe i robocizny przymusowe ciążące na chłopstwie. Około 20— 30% chłopstwa bułgarskiego posiadało jedynie drobne działki ziemi, nie wystarczające na utrzymanie rodziny i pozbawione inwentarza roboczego, lub należało do kategorii ludności bezrolnej. Dalszym krokiej na drodze do wprowadzenia porządku wewnętrznego w Turcji i umiarkowanych reform wewnętrznych było wydanie w 1839 r. w pałacu sułtańskim Giulhane giulhańskiego hattiszerifu, tj. aktu reformy, który otwierać miał nową erę, nazwaną przez sułtana „erą Tanzimatu", tj. reform. Akt sułtański gwarantował bezpieczeństwo osobiste, wolność posiadania majątku i prawa honorowe dla wszystkich mieszkańców Turcji bez względu na ich narodowość i wyznanie. Większość tych obietnic nie została wprowadzona w życie. Akt sułtański otworzył jednak możliwość zabiegania na drodze prawnej o realizację postulatów narodowych Bułgarów, zwłaszcza w dziedzinie kościelnej, jak również przyśpieszył rozwój stosunków kapitalistycznych w Turcji. ZIEMIE BUŁGARSKIE W DRUGIEJ ĆWIERCI XIX WIEKU Reforma wojskowa podjęta po 1826 r. otworzyła duże możliwości rozwoju dla wytwórczości bułgarskiej dzięki zamówieniom tureckim na dostawy dla armii. Bułgarzy zaopatrywali ją w sukno, drewno, konie, statki rzeczne, żelazo wytapiane w Samokowie, lufy karabinowe wyrabiane przez cech rusznikarzy w Sliwenie. Rozwinęło się na ziemiach bułgarskich sukiennictwo, kuśnierstwo, kowalstwo, produkcja sznurów, garbarstwo, farbiarstwo, rzeźnictwo, jubilerstwo. Bułgar Dobri Źeliaz-kow założył w 1834 r. w Sliwenie pierwszą fabrykę włókienniczą, dla 141 której sprowadził maszyny z Belgii. W Gabrowie rozwinął się przemysł metalowy. Produkcja prowadzona była w manufakturach założonych nakładem kapitału obcego lub przez kupców i majstrów bułgarskich. Manufaktury i fabryki produkowały tylko kilka procent ogólnej wytwórczości, która nadal powstawała, tak jak w wiekach ubiegłych, w warsztatach rzemiosła cechowego. Rzemiosło cechowe rozwijało się szybko w drugiej ćwierci XIX w. Organizacja jego pozostała turecka. Cech, zwany esnafem, posiadał w stosunku do swych członków poważne kompetencje administracyjno--sądowe. Na jego czele stali trzej urzędnicy: przewodniczący cechu, czyli usta-baszi, czausz i kasjer, którzy zależni byli od zgromadzenia majstrów. Uczeń, zwany czyrakiem, mógł zostać członkiem, czyli kalfą, po trzech latach nauki. Czeladnik zostawał majstrem po jednym roku pracy. Majstrowie, którzy utracili swe warsztaty pracy lub nie mogli ich założyć z braku środków, zatrudniani byli przez przedsiębiorców w charakterze rzemieślników najemnych. Kryzys handlu bułgarskiego zakończył się w 1826 r. Stabilizacja stosunków wewnętrznych w Turcji umożliwiła szybki rozwój handlu. Zwiększyła się liczba wędrownych kupców. Liczni zamożni kupcy osiedlili się we wszystkich większych ośrodkach bułgarskich i nawet w wielkich miastach tureckich, takich jak Stambuł i Smyrna. Utworzone zostały pierwsze domy handlowe i rozwinęły się zrzeszenia kupców. W wielu miastach rosyjskich i zachodnioeuropejskich, prowadzących handel z Turcją, powstały kolonie kupców bułgarskich. Rozwój handlu przyśpieszały reformy sułtańskie, znoszące obowiązujące dotąd monopole państwowe: w 1835 r. zniesiono monopol państwa na zakup wełny, w 1838 r. na zakup zboża, w 1843 r. zniesiono cła na wywóz zboża, a w 1850 r. ukazała się w Turcji ustawa o handlu. Rozwój gospodarczy ziem bułgarskich i macedońskich odzwierciedlił się w szybkim przyroście ludności, która jeszcza na przełomie XVIII i XIX w. liczyła 1 500 000 osób, a w połowie XIX w. wzrosła do 3 500 000. Pogłębił się występujący już w XVIII w. proces bułgaryzacji miast, niegdyś przeważnie tureckich. Napływała do nich bułgarska ludność wiejska. Sofia liczyła w połowie XIX w. około 25 000 mieszkańców, Płowdiw około 50 000. Szybki rozwój handlu i rzemiosła bułgarskiego połączony był z pogłębianiem się różnic społecznych między warstwą najbogatszych kupców i majstrów cechowych a pozostałymi grupami ludności miejskiej. Bogaci kupcy zainteresowani byli w utrzymaniu panowania tureckiego. Spośród nich rekrutowali się zazwyczaj dzierżawcy podatku begłyku, zwani beglykczy, Najbogatsi kupcy i rzemieślnicy zrzeszeni w cechy tworzyli w miastach własne organa władzy, stanowiące reprezentację ogółu cechów i zrzeszeń kupieckich. Organizacje te zakładały własne szkoły i cerkwie i przekształcały się w stowarzyszenia społeczne i religijne odgrywające dużą rolę w miastach bułgarskich i prowadzące szeroką działalność społeczną i kulturalną. Władze tureckie 142 uznawały osobowość prawną tych zrzeszeń, ich majątek i dochody. Między najbogatszymi mieszkańcami miast stojącymi na czele tych organizacji i poprzez nie kierującymi życiem miasta a ubogimi rzemieślnikami i biedotą wybuchały często już w XVIII w. ostre konflikty socjalne. Turcy popierali grupę posiadającą władzę w zrzeszeniach bułgarskich, a po 1839 r. nadali ludności miejskiej prawo wyboru przedstawicieli wobec władz tureckich. Zostawali nimi najbogatsi Bułgarzy, którym przysługiwał od chwili wyboru tytuł czorbadżego. Sprawowali oni w interesie władz tureckich bezpośrednią władzę nad uboższą ludnością miast i wsi i wykorzystywali ją dla własnego wzbogacenia się, występując zarazem jako dzierżawcy podatków, kupcy--nakładcy i bogaci majstrowie lub właściciele ziemscy zatrudniający siłę najemną. W Bułgarii w dobie Tanzimatu powstała i rozwinęła się reakcyjna i turkofilska warstwa czorbadżych hamująca rozwój ruchów wyzwoleńczych na ziemiach bułgarskich. RUCH NARODOWOWYZWOLEŃCZY W LATACH 1830-1853 Po pokoju adrianopolskim w 1829 r. nie ustały w Bułgarii dążenia do uzyskania niezależności narodowej zdobytej już przez Greków i Serbów. Bułgar Georgi Mamarczow, komendant twierdzy Sylistrii przekazanej na mocy pokoju adrianopolskiego Rosji, uknuł w porozumieniu z kupcem tyrnowskim Wełczo Atanasowem Dżamdżijatą spisek mający za cel wywołanie powstania przeciwko Turkom. Do spisku, który nazwany został następnie „wełczowym spiskiem", weszli kupcy z Tyrnowa, Eleny i kilku innych miast. Podjęte przygotowania zdradził wiosną 1835 r. Turkom czorbadży z Eleny. Uczestnicy spisku zostali skazani na śmierć i powieszeni, a Georgi Mamarczow jako poddany rosyjski zesłany do Azji Mniejszej. W tym samym czasie wybuchały również żywiołowe, lokalne powstania chłopów bułgarskich, dla których turecka reforma agrarna 1834 r. oznaczała pogorszenie położenia i wzmożenie ucisku podatkowego. W początkach 1835 r. podjęło powstanie 16 wsi w północno-zachodniej Bułgarii, w 1836 r. chwycili za broń chłopi w okolicach Berkowa, Bełogradczyku i Pirotu. Na czele ich stał chłop Manczo Punin. Po stłumieniu ruchu w sierpniu 1836 r. w ziemi pirockiej wybuchły powtórnie zamieszki chłopskie, a w 1837 r. nowe powstanie objęło wsie ziemi pirockiej i berkowskiej. W 1841 r. wybuchło masowe powstanie chłopów bułgarskich i serbskich w okręgu Niszu. Powstanie niszańskie znalazło oddźwięk wśród Greków w Tesalii i na Krecie, którzy również chwycili za broń. Bułgarscy, serbscy i greccy emigranci w Rumunii podjęli w tym samym czasie próbę utworzenia w Braile zbrojnej czety, która przekroczyć miała Dunaj i wzniecić powstanie w Bułgarii. Na czele stanął Serb Władysław Tatić. Powstańcy zostali jednak rozbici przez oddział hospodara wołoskiego Ghiki. W 1842 r. na czele nowej czety utworzonej w Rumunii stanął młody rewolucjonista bułgarski Georgi Sawa Rakowski, który w przyszłości odegrać miał wybitną rolę w bułgarskim ruchu narodowo- 143 wyzwoleńczym. Rakowski urodził się w 1821 r. w bogatej kupieckiej rodzinie w Kotelu. Jego wujem był Georgi Mamarczow. Kształcił się w Kotelu i Karłowie, a następnie w 1837 r. w greckiej szkole Kuraczeszme w Konstantynopolu. W Konstantynopolu zapoznał się z greckim ruchem narodowym i ulegał wpływom Neofity Bozwelego, który walczył wówczas o utworzenie bułgarskiego kościoła narodowego. W 1841 r. Rakowski wspólnie z Iłarionem Stojanowiczem, zwanym później Makariopolskim, udał się do Aten, gdzie powstał Związek Macedoński dla organizowania powstania na ziemiach bułgarskich, które wybuchnąć miało jednocześnie z powstaniem kreteńsko-tesal-skim. W 1841 r. z ramienia Związku Macedońskiego Rakowski wyruszył do Rumunii, przybył jednak do Braiły już po rozgromieniu czety powstańczej w sierpniu 1841 r. Nowa czeta powstańcza, utworzona przez Rakowskiego, została rozbita przez oddziały rumuńskie. Rakowski został aresztowany i skazany na śmierć, zdołał jednak zbiec do Francji. W 1843 r. władze rumuńskie udaremniły nową próbę wywołania powstania podjętą przez Bułgarów. W 1850 r. w północno-zachodniej Bułgarii, sąsiadującej z wyzwoloną Serbią, wybuchło nowe masowe powstanie chłopskie. Tureckie wojska regularne i oddziały ochotników tureckich — baszybuzuków, rozbiły oddziały powstańcze, władze musiały jednak zaspokoić główne żądania chłopów i przekazać im za wykupem ziemie należące do dawnych lenn spahiskich. WOJNA KRYMSKA 1853-1856 W 1853 r. car Mikjołaj I zażądał od sułtana przyznania Rosji praw do opieki nad „świętymi miejscami" w Palestynie i ludnością prawosławną imperium osmańskiego. Gdy Porta pod naciskiem Anglii i Francji odrzuciła ultimatum carskie, Rosja wszczęła wojnę z Turcją. W zimie 1853/54 r. Rosjanie odnieśli poważne zwycięstwa na lądzie i morzu, a 23 III (4 IV) 1854 r. obiegli Sylistrię. Przeciwko Rosji wystąpiła jednak potężna koalicja złożona z Anglii, Francji, Sardynii i Turcji. Flota anglo-francuska wysadziła desanty w rejonie Warny i na Krymie. We wrześniu 1855 r. armia sojusznicza zdobyła po jedenastomiesięcznym oblężeniu Sewastopol. Nowy car rosyjski Aleksander II zmuszony został do przyjęcia narzuconych Rosji traktatem paryskim z 30 III 1856 r. warunków pokojowych. Rosja utraciła zdobycze terytorialne na Kaukazie, ujście Dunaju, część Besarabii, prawa utrzymywania fortyfikacji nadmorskich i floty na Morzu Czarnym, które miało być odtąd neutralne, oraz protektorat nad księstwami naddunajskimi, Mołdawią i Wołoszczyzną. Wybuch wojny turecko-rosyjskiej przywitany został przez Bułgarów z entuzjazmem. Kupcy bułgarscy w Rumunii powołali organizację dobroczynną pn. Centralny Bułgarski Patronat, którego rzeczywistym celem było tworzenie oddziału ochotników bułgarskich. Liczył on po 144 sformowaniu kilka tysięcy osób i wziął udział w działaniach wojennych u boku armii rosyjskiej. Entuzjazm Bułgarów wobec polityki Rosji carskiej usiłowała przytłumić emigracja polska w Turcji. W Stambule działał od 1841 r. Michał Czajkowski, agent dyplomatyczny księcia Adama Czartoryskiego, przywódcy liberalnego stronnictwa Hotelu Lambert w Paryżu. Czarto-ryski żywił złudne nadzieje, że Anglia, Francja i Turcja podniosą sprawę polską na forum międzynarodowym. Agenci jego wspierali dążenia narodowowyzwoleńcze Bułgarów, lecz usiłowali zarazem skłócić bułgarski obóz liberalny z Rosją carską i nakłonić do lojalności wobec Turcji. W 1850 r. Michał Czajkowski porzucił Hotel Lambert i przeszedł na służbę turecką przyjąwszy islam i imię Mehmeda Sadyka. W Turcji działała jednak w tym czasie także liczna grupa emigrantów polskich, przeważnie młodych oficerów, którzy w 1849 r. po upadku powstania węgierskiego przekroczyli w Widyniu granicę turecką i czas jakiś przebywali w Bułgarii w obozie emigrantów w Szumenie, zwanym w języku tureckim Szumią. Do oficerów tych należał Zygmunt Miłkowski, który rozpoczynał wówczas swą świetną karierę pisarską (pseudonim literacki Teodor Tomasz Jeż). W czasie swego pobytu w obozie szumeńskim Miłkowski wstąpił do polskiego Towarzystwa Demokratycznego i mieszkając w domu bułgarskim zainteresował się przeszłością tego ludu. Owocem tych studiów była powieść Asan napisana w dziesięć lat później w czasie pobytu w Mołdawii, a przedstawiająca dzieje powstania drugiego carstwa bułgarskiego. Na wieść o wybuchu wojny krymskiej nawet ci spośród emigrantów, którzy opuścili już po 1849 r. Turcję, wracali do niej, aby wstąpić do mającego się tworzyć legionu polskiego. Sadyk-pasza uformował po wybuchu wojny krymskiej oddziały (sotnie) kozaków osmańskich, na których czele wziął następnie udział w działaniach wojennych nad dolnym Dunajem w 1854 i 1855 r. Sotnie kozackie Sadyka-paszy odznaczyły się niechlubnie bezwzględnym tłumieniem wolnościowych ruchów bułgarskich. W połowie 1855 r. kozacy osmańscy stacjonowali w okolicy Tyrnowa, a następnie nad rzeką Kamcziją i w okolicy miasta Burgas. Obóz burgaski odwiedził na krótko przed śmiercią Adam Mickiewicz, udzielając tym samym swego poparcia dla planów Sadyka-paszy. W Turcji tworzył oddziały zbrojne nie tylko Sadyk-pasza, skłócony z obozem Hotelu Lambert, lecz również hr. Władysław Zamoyski, który formował dywizję polską z ramienia ks. Adama Czartoryskiego i arystokracji polskiej. Także działacze Towarzystwa Demokratycznego pragnęli utworzyć legię polską i powierzyć dowództwo nad nią generałowi Józefowi Wysockiemu. W głównej kwaterze naczelnego wodza wojsk tureckich Omera Lutwi-paszy, mieszczącej się w 1854 i 1855 r. w Szumenie, roiło się od polskich emigrantów. Przebywał tam nie tylko Sadyk-pasza z kozakami, lecz również Jan Mikułowski, agent hr. Władysława Zamoyskiego, zajmujący się propagowaniem wśród 145 Bułgarów uczuć lojalności wobec sułtana, Antoni Aleksander Iliński, dawny adiutant generała Bema, występujący pod tureckim imieniem Iskander-paszy, dowódca baszybuzuków tureckich, i wreszcie przedstawiciele polskiego obozu demokratycznego kapitan Franciszek Sokulski, agent generała Wysockiego przy tureckiej kwaterze głównej, i Zygmunt Miłkowski, który przybył do Szumenu z zamiarem wstąpienia do projektowanego oddziału rumuńskiego. W czasie pobytu w Szumenie oglądał Miłkowski kuźnie „szpiega" Bułgara schwytanego przez Turków i karne ekspedycje tureckie pacyfikujące wsie bułgarskie powracające spod Ruszczuku do Szumenu z głowami ludzkimi przytroczonymi do siodeł. Sympatie prorosyjskie i nawet aktywne współdziałanie Bułgarów z oddziałami rosyjskimi było zjawiskiem powszechnym, ludność jednak była jeszcze zbyt bierna, aby zdobyć się na powszechne powstanie. Działały jedynie nieliczne jednostki usiłujące skłonić chłopów bułgarskich do wystąpień zbrojnych. W Bułgarii podjął w czasie wojny krymskiej przygotowania do powstania zbrojnego przeciwko Turcji Georgi Rakowski, wypuszczony przed kilku laty z więzienia, w którym znalazł się po powrocie z Francji wskutek oskarżenia złożonego na niego przez kotelskich czorbadżych. Po wybuchu wojny Rakowski uzyskał stanowisko głównego tłumacza przy tureckiej kwaterze głównej i zajął się przygotowaniami do wywołania powstania w Bułgarii. W okręgu tyrnowskim przygotowaniami kierował Nikoła Filipowski, emigrant przybyły z Rumunii, znany powszechnie jako Diado (Dziadek) Nikoła. Plany Rakowskiego zostały zdradzone. Na początku 1854 r. aresztowano go i wysłano do Konstantynopola. W drodze udało mu się jednak zbiec i zorganizować małą czetę zbrojną, na której czele udał się do Starej Płaniny, aby oczekiwać tam wkroczenia armii rosyjskiej. Wojska rosyjskie wycofały się jednak w 1855 r. nawet z księstw naddunajskich. Ten niepomyślny dla Bułgarów obrót wydarzeń nie zniechęcił Nikołę Filipowskiego do podjęcia próby powstania. Miało się ono zacząć atakiem na garnizon turecki w Tyrnowie. Plan ten został zdradzony Turkom, którzy udaremnili zamiary spiskowców. Pokój paryski rozwiał nadzieje Bułgarów. Rozczarowana była również emigracja polska w Turcji. Ruch powstańczy w Bułgarii upadł, a Rakowski opuścił Starą Płaninę i udał się do Rumunii. Niektórzy przywódcy spiskowi, mimo niekorzystnej sytuacji międzynarodowej i klęski Rosji, nie przerwali jednak przygotowań do powstania przeciwko Turkom. W maju 1856 r. Dymitraki Petrowicz wszczął nieudaną próbę powstania w okręgu widyńskim, a w sierpniu tego roku Nikoła Filipowski próbował po raz drugi wzniecić powstanie w okręgu tyrnowskim. Do formowanego przez niego oddziału zgłosiło się jedynie 13 osób, czeta rozbita została przez Turków, jej bojownicy zbiegli do Serbii, sam zaś przywódca Filipowski został zabity zdradziecko w drodze do Triawny. W ostatnim roku wojny 18 II (2 III) 1856 r. sułtan wydał 146 hattihumajun, w którym za radą Anglii ponawiał i rozszerzał gwarancje i wolności przyrzeczone w 1839 r. przez hattiszerif. Sułtan obiecywał przeprowadzić reformę sądową i podatkową, ukrócić nadużycia, nadawał chrześcijanom prawo nabywania ziemi i otwierał szerokie możliwości dla wwozu kapitału zagranicznego i rozwoju handlu z Zachodem. Przywilej sułtański został dołączony następnie do artykułu 9 traktatu paryskiego i przybrał charakter międzynarodowego zobowiązania Turcji. Turcja po wojnie krymskiej szybko przekształciła się w półkolonię zależną od mocarstw zachodnich, które udzielały jej stale pożyczek. Rozwój przemysłu rodzimego hamowały niekorzystne dla Turcji układy handlowe z Zachodem, które przewidywały pięcioprocentowe cło na produkty fabryczne importowane z Zachodu i dwunastoprocentowe cło na wyroby krajowe eksportowane poza granice państwa. Ziemie bułgarskie dotknął poważny kryzys rodzimej produkcji rzemieślniczej i manufakturowej, która pomyślnie rozwijała się w okresie koniunktury wojennej w latach wojny krymskiej. Ludność rzemieślnicza proletaryzowała się, lecz z trudem tylko znajdowała zatrudnienie w wolno rozwijającym się przemyśle rodzimym. Gospodarka chłopska pozostawała nadal prymitywna, jakkolwiek zezwolenie na nabywanie ziemi przez chrześcijan umieszczone w hattihumajun przyspieszyło proces powstawania dużych gospodarstw wiejskich opartych na pracy najemnej i zanikania stosunków feudalnych na wsi. Poważne znaczenie miało nadanie wolności religijnej poddanym sułtana. Bułgarzy uzyskali podstawę prawną do domagania się samodzielnej organizacji kościelnej. POCZĄTKI RUCHU OŚWIATOWEGO Działalność pierwszych budzicieli świadomości narodowej Bułgarów i działaczy oświatowych, Pajsijego Chilendarskiego i Sofroniego Wra-czańskiego, nie zamarła po ich śmierci, lecz znalazła licznych naśladowców i kontynuatorów. W dobie rozwoju handlu i rzemiosła dawne szkoły klasztorne, tzw. w Bułgarii kilijne (od kilia — cela klasztorna), ograniczające nauczanie do spraw religii, nie mogły odpowiadać potrzebom mieszczaństwa bułgarskiego. Oddawało ono swe dzieci do świeckich szkół greckich zakładanych przez działaczy greckiego ruchu narodowego. Wkrótce jednak przejawiło się dążenie do utworzenia własnego, narodowego świeckiego szkolnictwa bułgarskiego. W 1824 r. Petyr Beron, Bułgar z Kotelu, wydał w Braszowie pierwszy świecki podręcznik szkolny w języku bułgarskim, Elementarz (Bukwar), zawierający wstępne wiadomości z gramatyki, arytmetyki, nauk przyrodniczych, fizyki i innych nauk świeckich. Beron propagował metodę wzajemnego nauczania, stosowaną wówczas w Anglii. Elementarz Berona zdobył dużą popularność i dotarł nawet do szkół kilijnych. W latach trzydziestych XIX w. wielki wpływ na rozwój bułgarskiego ruchu oświatowego emigracji wywarły prace Jurija Iwanowicza Wenelina, urodzonego w 1802 r. na Rusi Zakarpackiej. Wenelin studiował na Uniwersytecie Lwowskim, a następnie zebrał w Kiszyniowie materiał 147 do książki o narodzie bułgarskim. Studia kontynuował od 1829 r. w Moskwie. W tym też roku wydał pierwszy tom swej pracy pt. Dawni i współcześni Butgarzy na tle politycznego, etnicznego, historycznego i religijnego stosunku do Rosjan. Wywołała ona entuzjazm wśród emigracji bułgarskiej i wywarła poważny wpływ na rozwój ruchu narodowego i oświaty bułgarskiej. Pod jej wrażeniem bogaty kupiec bułgarski, wychowany w szkole greckiej, Wasyl Apriłow, postanowił podjąć działalność na polu oświaty bułgarskiej. Przy pomocy kilku kupców założył w rodzinnym Gabrowie w 1835 r. pierwszą jednoklasową bułgarską szkołę wzajemnego nauczania. Nauczycielem został w niej wybitny pisarz bułgarski Neofit Rilski. Wkrótce szkoły wzajemnego nauczania powstały także w innych miastach bułgarskich. Wasyl Apriłow ułatwił również młodzieży bułgarskiej wychowanej w nowych szkołach naukę w rosyjskich średnich i wyższych uczelniach. Władze rosyjskie przyznawały niezamożnym młodym Bułgarom stypendia, które umożliwiały im studia. Absolwenci rosyjskich szkół i instytutów naukowych po powrocie do ojczyzny zakładali pierwsze szkoły wielo-klasowe. a następnie bułgarskie szkoły średnie. Nauczyciel Najden Gerow założył w 1846 r. w Kopriwszticy pierwszą szkołę z podziałem na klasy, a w 1850 r. utworzył w Płowdiwie pierwszą szkołę średnią im. świętych Cyryla i Metodego, która przygotowywała nauczycieli 148 i księży. Z inicjatywy Gerowa obchodzono 11 (23) V 1851 r. w Płowdiwie dzień Cyryla i Metodego jako święto oświaty bułgarskiej. Uroczystość ta zamieniła się w następnych latach w coroczną manifestację kulturalną i narodową i obchody tego święta do czasu wyzwolenia Bułgarii były w ciągu roku jednym z najbardziej doniosłych wydarzeń. Szybki rozwój oświaty wywarł duży wpływ na rozwój piśmiennictwa bułgarskiego. Od czasu wydania Tygodnika Sofroniego Wraczańskiego w 1806 r. do 1826 r. wydano zaledwie 16 książek bułgarskich. Spośród nich tylko Elementarz Berona zawierał treść świecką. Natomiast w 1835 r. Bułgarzy mieli już około 27 książek drukowanych, a w 1842 r. — 77 książek. Zaczęły ukazywać się również liczne podręczniki szkolne i czasopisma literacko-naukowe. W 1842 r. Konstantyn Fotinow wydał w Smyrnie próbny numer pierwszego czasopisma bułgarskiego „Lubosłowije". Od 1844 do 1846 r. wychodziło ono regularnie. WALKA O KOŚCIÓŁ NARODOWY Po podboju tureckim sułtan podporządkował kościół bułgarski patriarsze greckiemu w Konstantynopolu, który uznany został jedynym reprezentantem podbitych chrześcijańskich ludów wobec władz tureckich. Greccy patriarchowie mianowali biskupami (władykami) w Bułgarii Greków, którzy wprowadzali do cerkwi liturgię grecką i usiłowali narzucić język grecki ludności bułgarskiej. Patriarchat grecki w Konstantynopolu zmuszony był do wpłacania olbrzymich sum Turkom. Ściągaf je od ludności chrześcijańskiej za pośrednictwem mianowanych przez siebie biskupów. Eksploatacja wiernych bułgarskich przez ich greckich pasterzy zaostrzyła się w XIX w. Stolice biskupie objęli wówczas chciwi na pieniądze Grecy, którzy dążyli jedynie do osobistego wzbogacenia się kosztem swej diecezji. Duchowieństwo greckie pełniło jednocześnie rolę agentów ruchu narodowego greckiego i dążyło wszelkimi siłami do podporządkowania politycznego i ekonomicznego Bułgarów interesom burżuazji greckiej. Dążenia te wzmogły się po utworzeniu w 1830 r. królestwa greckiego. Przeciwko obcemu duchowieństwu i jego antynarodowej polityce wystąpiła wówczas bułgarska burżuazja narodowa. Wciągała ona do walki masy bułgarskiej ludności wiejskiej i rzemieślniczej. Czorbadżowie bułgarscy wraz z ludnością wygnali władyków greckich po raz pierwszy we Wracy w 1824 r., a następnie w Tyrnowie w 1827 i 1838 r. i usiłowali na ich miejsce osadzić na stolicach biskupich Bułgarów. Metropolici greccy Tyrriowa potrafili jednak dzięki pomocy patriarchy konstantynopolitańskiego i władz tureckich utrzymać się przy władzy i wprowadzić na podległe im stolice biskupie Greków. Ruch w obronie kościoła narodowego wzmagał się stale. Hattiszerif sułtański z 1839 r. zapowiadający erę reform (Tanzimat) i praworządności ośmielił i zachęcił Bułgarów do działania. Na czele ruchu stanęli dwaj wybitni działacze narodowi: Neofit Chilendarski-Bozweli i Iłarion 149 Makariopolski, przyjaciel i towarzysz walki Georgi Rakowskiego. Neofit Chilendarski-Bozweli. Bułgar z Kotelu, mnich z serbskiego monasteru na Atosie Hilendaru, a następnie kwestarz zakonny i nauczyciel w Swisztowie nad Dunajem, prowadził agitacje przeciwko znienawidzonemu greckiemu metropolicie Tyrnowa Panaretowi, zwanemu Dęli (Szalony). Wiosną 1839 r. Neofit udał się do Stambułu, aby założyć tam bułgarską cerkiew i gminę religijną. Zaniepokojony tym patriarcha grecki uwięził go w kwietniu 1841 r. na Atosie w Hilendarze, skąd Neofit zbieg dopiero po trzech latach w sierpniu 1844 r. W ucieczce dopomógł mu główny agent emigracyjnej Agencji Wschodniej w Stambule, Michał Czajkowski. Czajkowski już od 1842 r. proponował prowadzenie na ziemiach bułgarskich i w samym Stambule szerokiej akcji tworzenia szkolnictwa narodowego i założenie drukarni słowiańskich w Paryżu i w Stambule. Kładąc nacisk na sprawy oświatowo-kulturalne. dał Czajkowski świadectwo dobrego wyczucia dominującego kierunku działania bułgarskiego ruchu narodowego. Był to wynik zarówno jego pierwszej podróży po Bułgarii, jak i wcześniejszej, paryskiej jeszcze współpracy z młodymi działaczami z Bałkanów w „stowarzyszeniu polsko-serbsko-bułgarskim", do którego należeli znani później bułgarscy działacze narodowi, Aleksander Ekzarch i Gawrił Krystowicz. Czajkowski pragnął swą działalnością oświatowo-kulturalną objąć wszystkich Słowian. Dzięki swej energii doprowadził do wydania jednego z pierwszych 150 kalendarzy bułgarskich, interesował się gromadzeniem w celu publikacji starych bułgarskich rękopisów i przyczynił się do powstania w 1843 r. w Stambule drukarni bułgarskiej. Zachęcał jednocześnie działaczy bułgarskich do szukania kompromisu z Porta i korzystania z pomocy Francji udzielającej stypendia młodzieży bułgarskiej mającej uczyć się w Paryżu na nauczycieli. Polska emigracyjna Agencja Główna w Stambule, kierowana przez Czajkowskiego, skupiła grupę młodych działaczy z dwoma najwybitniejszymi wówczas przywódcami walki o wyzwolenie narodowe, Neofitem Chilendarskim-Bozwelim i jeromonachem (kapłanem-mnichem) Iłarionem Makariopolskim. Za ich pośrednictwem nawiązał Czajkowski nawet kontakt z Georgiem Sawą Rakowskim, walczącym zbrojnie o wyzwolenie Bułgarii, organizatorem zbrojnej czety w 1841 r., zbiegłym do Francji. Dla wzmocnienia ruchu bułgarskiego uzyskał Czajkowski zgodę Porty na powrót wielu emigrantów bułgarskich z ziem rumuńskich. W 1845 r. Neofit wystosował do Porty memorandum w sprawie przyznania niezależności kościołowi bułgarskiemu. Pomyślnie rozwijającą się działalność załamała nagła katastrofa. Grecki patriarcha uwięził 29 VII 1845 r. przy pomocy Greków z Fanaru tym razem nie tylko Neofita, lecz również Iłariona Makariopolskiego, a Porta pod naciskiem Rosji uchyliła się od wystąpienia na korzyść uwięzionych. Nie interweniowały również Francja i Wielka Brytania. Neofit do końca życia zachował jednak sympatię do Polaków, jako zbliżonych w nieszczęściu do narodu bułgarskiego, lecz sam nie wziął już udziału w ruchu wyzwoleńczym i oświatowym. Zmarł 4 VI 1848 r. internowany w Hilendarze na Atosie. Pozostali na wolności działacze bułgarscy wycofali się z drażniącej, carat współpracy z Francją i Polakami i zwrócili się ku Rosji. Aleksander Ekzarch, rekomendowany dotąd przez księcia Adama Czartoryskiego, opuścił Paryż i udał się z prośbą o pomoc do Petersburga, a uzyskawszy ją powrócił do Stambułu. Powstała tam w 1847 r. bułgarska cerkiew i gmina prawosławna, która otrzymała własną drukarnię zakupioną za rosyjskie pieniądze i wkrótce stała się głównym ośrodkiem bułgarskiego ruchu kościelnego. Dzięki pomocy rosyjskiej Aleksander Egzarch założył 1 I 1848 r. w Stambule gazetę bułgarską „Carygradski Westnik" („Wiadomości Carogrodzkie"). Redagował ją początkowo Iwan Bogorow, który już wcześniej, w 1846 r., wydał w Lipsku trzy numery pierwszej gazety bułgarskiej „Byłgarski Oreł" („Orzeł Bułgarski). Aleksander Egzarch był redaktorem „Carygrod-skiego Westnika" w latach 1851—1861. Na jego łamach ukazywały się artykuły i utwory najwybitniejszych ówczesnych literatów i nauczycieli bułgarskich, wśród których wyróżniał się poeta bułgarski Petko R. Sławejkow. Czasopismo głosiło hasła umiarkowane, działalności oświatowej i walki o kościół bułgarski, okazując zarazem dyskretną sympatie dla Rosji. Byt zapewniała gazecie pomoc materialna rządu rosyjskiego. Tym samym narodowy ruch bułgarski wymknął się spod wpływu Polaków, a także katolickich zakonów, szerzących ideę unii cerkwi 151 bułgarskiej z Rzymem jako zapewniającej niezależność od kościoła greckiego. Dzięki rozwojowi oświaty i piśmiennictwa już w pierwszej połowie XIX w. uformował się i rozwinął ogólnobułgarski narodowy język literacki. Po zakończeniu wojny krymskiej walka o niezależny kościół bułgarski wybuchła z nową siłą. Ułatwił ją i uprawomocnił akt sułtański wydany w 1856 r. — hattihumajum, przyrzekający tolerancje religijną i wolność wyznania. Wraz z rozwojem ruchu wyodrębniły się w jego łonie dwa przeciwstawne sobie stronnictwa „starych" i „młodych". „Starzy", reprezentujący interes bogatej burżuazji bułgarskiej, walczyli z liberalizmem „młodych", którzy należeli do młodej inteligencji bułgarskiej i związani byli z drobną burżuazją i chłopstwem bułgarskim. „Starzy" pragnęli rozwiązać problem kościelny na drodze rozmów z patriarchatem greckim, a „młodzi" dążyli do zupełnego zerwania z kościołem greckim i utworzenia kościoła narodowego. W 1858 r. patriarcha zwołał synod, którego zadaniem miało być rozpatrzenie problemu bułgarskiego. „Starzy" wysłali na synod delegację, na której czele stał Gawrił Krystewicz. Delegacja wysunęła umiarkowany program reform odrzucony w całości przez zebrany na synodzie episkopat grecki. W odpowiedzi na tę decyzję „młodzi" podjęli akcję usuwania z miast bułgarskich władyków greckich. Objęła ona również ziemie macedońskie dzięki energii macedońskiego działacza oświatowego Dymitra Miładinowa. Na czele ruchu stanął Iłarion Makariopolski, obrany biskupem bułgarskiej gminy w Konstantynopolu. 3 (15) IV 1860 r. przestał on wymieniać w czasie modlitw imię patriarchy i zerwał tym samym manifestacyjnie z patriarchatem. Spór zaostrzył się, władze tureckie nie spieszyły się z akcją mediacyjną, gdyż w ich interesie leżało skłócenie Bułgarów i Greków. Rząd turecki, Francja i emigracja polska w Turcji popierały natomiast ruch unicki w Bułgarii. Uniezależnienie kościoła bułgarskiego od patriarchatu poprzez zawarcie unii z Rzymem propagował zwolennik Francji Dragan Cankow na łamach założonego w 1859 r. w Konstantynopolu czasopisma „Bułgaria". Zwolennikiem ruchu unickiego był nawet Iłarion Makariopolski. W grudniu 1860 r. został podpisany w Konstantynopolu akt w sprawie zawarcia unii, powstała bułgarska gmina unicka i ukazała się encyklika papieża, oficjalnie potwierdzająca unię. Przeciwko unii wypowiedzieli się jednak „młodzi". Zwalczał ją energicznie Georgi Rakowski na łamach swego pisma „Dunawski łebed" („Dunajski Łabędź") oraz Petko Raczow Sławejkow w pismach „Gajda" („Kobza") i „Makedonija". Poselstwo rosyjskie w Konstantynopolu potrafiło skłonić najgorliwszych zwolenników unii do przejścia na prawosławie. Ruch unicki upadł, obawa przed jego wskrzeszeniem wpłynęła jednak na zmianę stanowiska Rosji, która uznała prawo narodu buł-gaskiego do odrębności kościelnej. W latach 1860—1870 toczyły się długie układy między „starymi" i patriarchatem, uwieńczone jedynie nieznacznymi ustępstwami Greków. W obawie przed dalszym wzrostem nastrojów rewolucyjnych na 152 ziemiach bułgarskich, na których w latach 1867—1868 działały czety powstańcze, i wobec nalegań posła rosyjskiego w Konstantynopolu Mikołaja P. Ignatiewa sułtan zdecydował się w 1870 r. na wydanie fermanu, na mocy którego utworzony został niezależny kościół bułgarski na czele z egzarchą. W maju 1871 r. synod złożony z członków rady tymczasowej kościoła bułgarskiego i 35 przedstawicieli diecezji bułgarskich opracował statut egzarchatu. Rokowania prowadzone przez „starych" z patriarchatem o zatwierdzenie statutu utknęły na martwym punkcie z powodu sporu o przynależność diecezji położonych w Tra-cji i Macedonii. Wówczas „młodzi" 5(17) I 1872 r. zmusili metropolitów bułgarskich do otwartego zerwania z patriarchą. Metropolici zostali początkowo uwięzieni, lecz wkrótce rząd turecki zatwierdził statut egzarchatu i 16(28) II 1872 r. obrano pierwszego egzarchę Anty-ma I. Egzarchat wziął w swe ręce kierownictwo szkół i podjął walkę z grecką propagandą w Macedonii i Tracji. Główna uwaga „młodych" skupiła się obecnie na problemie organizowania tnas ludowych do walki o wyzwolenie Bułgarii spod jarzma tureckiego. XIII. ROZWÓJ RUCHU NARODOWOWYZWOLEŃCZEGO 1856-1876 OKRES CZETNICKI RUCHU NARODOWEGO PO KLĘSCE Rosji i podpisaniu pokoju paryskiego 1856 r. ruch powstańczy w Bułgarii zamarł, nie ustała jednak walka o niepodległość. Zakończył się okres żywiołowych, lokalnych powstań chłopskich, na których czele dorywczo tylko stawały nieliczne grupki spiskowców; rozpoczęła się świadoma działalność środowisk rewolucyjnych, którym przewodziła inteligencja pochodzenia ludowego. Powstawała ideologia rewolucyjno-demokratyczna, zaczęto głosić hasła walki nie tylko z Turkami, lecz również ze współpracującymi z nimi czorbadżymi bułgarskimi. Na czele ruchu rewolucyjnego stał, podobnie jak w latach wojny krymskiej, Georgi Rakowski, którego zasługą było zespolenie w jednej organizacji dzikich hajduków walczących w górach z Turkami i trudniących się rozbojem i młodych inteligentów-rewolucjonistów. W swoim programie powstańczym chciał przepoić jednych nowoczesnym patriotyzmem, drugim kazał opierać swoje plany powstańcze na realnej sile, metodach walki i organizacji zbójeckich watah bałkańskich. W latach 1856— 1860 wydawał Rakowski, początkowo w Nowym Sadzie, a po wydaleniu z granic Austrii na Wołoszczyźnie i następnie w Odessie, poemat Górski pytnik (Leśny wędrowiec), pisma „Bylgarska dnewnica" („Dziennik Bułgarski") oraz dzieła o treści historycznej, filologicznej i literackiej, poświęcone głównie szerzeniu bułgarskich idei narodowych i walce z fanariockim duchowieństwem greckim. Na początku 1860 r. przeniósł się z Rosji do Belgradu i korzystając z opieki rządu serbskiego zaczął powtórnie wydawać pismo „Dunawski łebed". Na drogę jawnej propagandy powstańczej pchnęły go dopiero wydarzenia w Serbii i narastanie fermentu rewolucyjnego w Bułgarii. W 1860 r. tron w Serbii objął książę Michał Obrenowicz, który dążył do wydania wojny Turcji i zjednoczenia wszystkich narodów bałkańskich dla wspólnej walki. Dzięki poparciu udzielonemu przez rząd serbski Rakowski przystąpił na wiosnę 1861 r. do formowania w Belgradzie oddziału, który nazwano Legią. Pod sztandary „bułgarskiego Garibaldiego" zaciągnęła się młodzież bułgarska z Rumunii i Bułgarii oraz późniejsi słynni bojownicy o wolność Bułgarii: Wasyl Lewski, Iwan Kasabow, a także wojewodowie hajduccy Diado Iliu (Eliasz), Iwan Kulin, Christo Makedoński, Stefan Karadża (przezwany Kiuczuk— — Mały) i Ceko. Legia nie liczyła nigdy więcej niż 500—600 osób. 154 Rakowski wniósł ponadto do bułgarskiego ruchu wyzwoleńczego nową koncepcję utworzenia kierowniczego ośrodka walki i w formie jeszcze niesprecyzowanej sprawę utworzenia krajowych tajnych komitetów wyzwolenia Bułgarii. Poglądy swe przedstawił w Planie wyzwolenia Bułgarii opracowanym w końcu 1861 r. Uważał, że „naród duchowo przygotowany jest do powszechnego powstania przeciw Turcji", a pojawienie się na ziemiach bułgarskich zorganizowanej i dobrze uzbrojonej Legii Bułgarskiej, liczącej 1000— 1200 ludzi, będzie sygnałem do ogólnego powstania, które obejmuje do 500 000 powstańców. Władzę miał objąć tymczasowy rząd bułgarski, który w czerwcu 1862 r. powstał rzeczywiście w Belgradzie pod przewodnictwem Rakowskiego. Tymczasem zaostrzyły się stosunki serbsko-tureckie. 3 (15) VI 1862 r. w Belgradzie toczyły się walki uliczne między ludnością serbską i turecką, 5 (17) czerwca artyleria turecka z cytadeli Kalemegdan przez ponad 4 godziny bombardowała dzielnicę serbską w Belgradzie. W odpowiedzi na to Serbowie oblegali Kalemegdan, do którego schroniła się ludność turecka. Legia Rakowskiego wzięła czynny udział w potyczkach ulicznych z Turkami, jak i w oblężeniu cytadeli. Odznaczyła się w tych walkach grupa ochotników bułgarskich, składająca się ze 170 osób z Rakowskim na czele. Spodziewając się wojny, wydał Rakowski płomienną odezwę do narodu bułgarskiego z wezwaniem do powstania. Zamierzano ją rozpowszechnić z chwilą wkroczenia Legii do Bułgarii. Wojna została jednak zażegnana za pośrednictwem dyplomacji europejskiej. Wielkie mocarstwa wywarły nacisk na Serbię, zmuszając ją do rezygnacji z planów wojennych za cenę niewielkich ustępstw tureckich. Turcy na mocy zawartego porozumienia opuścili Belgrad, pozostawiając jednak swój garnizon w cytadeli. Porozumienie między Serbią a Porta uniemożliwiało dalszy pobyt Legii Bułgarskiej w Serbii. 21 IX (3 X) 1862 r. Legia została rozwiązana na żądanie rządu serbskiego. Równocześnie z działalnością Legii i Rakowskiego w Belgradzie, w Bułgarii w ziemi tyrnowskiej zawiązał się w początkach 1862 r. spisek, w którym uczestniczyli zarówno bogaci kupcy bułgarscy, jak i rewolucyjna młodzież miejska i wiejska. Spiskowcy nawiązali łączność z rządem serbskim i Rakowskim, który przysłał na dowódcę powstania w okręgu tyrnowskim Stawri-hadżiego, byłego „kapitana-wolontariusza" armii rosyjskiej w czasie wojny krymskiej. W połowie czerwca spiskowcy uformowali oddział powstańczy i wyruszyli w góry. Wkrótce potem osamotniony oddział został rozwiązany; inny oddział powstańczy, dowodzony przez Panajota Chitowa, działający w Starej Płaninie, schronił się na ziemie serbskie. Georgi Rakowski po rozwiązaniu Legii odbył w poszukiwaniu pomocy dla dążeń narodowych Bułgarów podróże do Aten i Cetinii, a u schyłku 1863 r. wyjechał do Rumunii, gdzie wydawał pismo „Byduszcznost" („Przyszłość"), następnie zaś „Branitel" („Obrońca"). Nie zrywał jednocześnie kontaktów z Serbią i Czarnogórą i nie zaprzestał prowadzenia Walki o wyzwolenie. Dla jej podtrzymania wysłał za Dunaj niewielkie czety hajduckie, działające głównie w zachod- 155 niej Bułgarii. W 1864 r. wkroczyły do Bułgarii trzy czety: pierwsza — wojewody Stojana i Hadżi Dymitra, druga — Christo Makedońskiego i Piotra Stojana i trzecia — Panajota Chitowa. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XIX w. uformowały się w ostrej walce wewnętrznej trzy główne obozy polityczne działające w środowisku emigracji bułgarskiej. Najbardziej radykalny był obóz skupiony wokół Rakowskiego. Za rewolucjonistów i przedstawicieli „Młodej Bułgarii" uważali się także Iwan Kasabow i inni przyszli założyciele Bułgarskiego Centralnego Tajnego Komitetu (skrót BCTK), którzy jednak skłonni byli do zawierania kompromisów i ugody nie tylko z bogatym kupiectwem bułgarskim i starszyzną wiejską, tzw. czorbadżymi, lecz także z rządem sułtańskim. Na prawicy ruchu znalazł się obóz „starych", reprezentujący poglądy i interesy czorbadżych, i jego „komitet", zwany Drużyną Dobroczynną. Gdy po obaleniu przez liberałów rumuńskich rządów księcia Aleksandra Kuzy w lutym 1866 r. Rumunii groziła interwencja turecka, nowy rząd rumuński i liberalny Tajny Komitet Rumuński zwrócili się do przedstawicieli emigracji bułgarskiej z propozycją rozpoczęcia werbunku ochotników do walki z Turcją. Rokowania prowadzone z Rakowskim zostały jednak zerwane, gdyż domagał się on prawdopodobnie od rządu rumuńskiego gwarancji. Wówczas rząd rumuński zwrócił się z propozycją współpracy do Iwana Kasabowa, współpracownika Rakowskiego z okresu tworzenia Legii. Kasabow zaproponował utworzenie w Bukareszcie Bułgarskiego Centralnego Tajnego Komitetu, którego zadaniem miało być przygotowanie w ciągu kilku tygodni powstania w Bułgarii. Do kierownictwa Komitetu weszli ludzie mało znani, o orientacji liberalnej. Utworzenie jego było wyrazem buntu środowiska inteligentów bułgarskich, przeważnie nauczycieli, zwanych pogardliwie przez przeciwników daskalczetami, tj. belferzynami, przeciw silnej osobowości Rakowskiego, który dzięki wpływom w środowisku hajduków narzucał stale swe poglądy całemu obozowi „młodych". Komitet zawarł z Rumunami „święte przymierze" przeciw Turcji. Naczelne kierownictwo „przymierza" miało pozostać w ręku Komitetu Rumuńskiego, a BCTK zobowiązał się do utworzenia tajnych komitetów w Bułgarii i Serbii. Tymczasem minęło dla Rumunii niebezpieczeństwo inwazji tureckiej i rząd rumuński stracił zainteresowanie sprawami bułgarskimi. Akt układu o „świętym przymierzu" nie został przez Rumunów podpisany i tym samym BCTK stał się samodzielną organizacją. Nie przejawiał jednak większej działalności poza zakładaniem centralnego i lokalnych komitetów w większych miastach Bułgarii oraz komitetów dzielnicowych w Bukareszcie. U schyłku 1866 r. inicjator utworzenia Komitetu, Iwan Kasabow, wyjechał do Ploeszti, a kierownictwo przeszło w ręce wielkich kupców z Pandeli Kisimowem na czele, którzy pod względem ideowym bliżsi byli komitetowi „starych". Po zerwaniu porozumienia z Rumunami przywódcy BCTK przestali nawoływać do podjęcia powstania, zaczęli skłaniać się do kompromisu z Porta i głosić, że celem organizacji jest zmuszenie rządu tureckiego 156 do nadania Bułgarii autonomii. W początkach 1867 r. Komitet opracował obszerny memoriał do sułtana tureckiego, w którym proponował, pod wpływem wiadomości o powstaniu Austro-Węgier, utworzenie monarchii turecko-bułgarskiej. Memoriał przetłumaczony na język francuski stał się głośny w całej Europie i został bardzo życzliwie przyjęty przez emigrację bułgarską w Rosji i samych Rosjan. Jednak mimo obietnic dostarczenia broni i pomocy pieniężnej BCTK nie podjął walki zbrojnej i stopniowo utracił poparcie nie tylko „młodych", lecz nawet kupców bułgarskich z Odessy. Na łamach pisma „Narodnost" („Naród"), wydawanego przez Komitet, zaczęły ukazywać się artykuły wymierzone przeciwko polityce caratu. Antyrosyjskie tendencje „Narodnosti" były rozwijane przez współpracujących z tym pismem polskich emigrantów politycznych, uczestników powstania styczniowego, Tadeusza Okszę Orzechowskiego, Władysława Dunina i drą Izydora Kopernickiego. Na tle sporów o stosunek do Rosji nastąpił rozłam. Z BCTK wystąpili kupcy z P. Kisimowem na czele. Opuszczony przez dotychczasowych stronników, BCTK przestał istnieć. Pozostała po nim w spadku idea utworzenia kierowniczego ośrodka ruchu narodowowyzwoleńczego i nazwa „komici", jaką odtąd nadawano rewolucjonistom — „ludziom Komitetu". Jesienią 1866 r. powrócił do Rumunii Rakowski, aby wystąpić przeciw BCTK i odciągnąć od niego „młodych". W końcu 1866 r. utworzył nową organizację rewolucyjną pn. Naczelny Obywatelski Tajny Bułgarski Komitet Narodowy, składający się z 700 osób. Zadaniem Naczelnego Komitetu było formowanie i wysyłanie uzbrojonych oddziałów do Bułgarii i kierowanie nimi. Dla położenia kresu samowoli i wprowadzenia dyscypliny wojskowej w czetach złożonych z hajduków Naczelny Komitet Narodowy wydał 1 (13) I 1867 r. „ustawę tymczasową o ludowych czetach leśnych", która wprowadzała osiem surowych nakazów: nie upijać się, nie kraść itp. Za złamanie tych nakazów, zwanych „świętymi obowiązkami", dowódca miał prawo karać śmiercią natychmiastową. Ustawa poza tym ustalała zasady mianowania i hierarchię dowódców, wojewodówi chorążych (bajraktarów). W czasie najgorętszych przygotowań do wyprawienia kilku czet do Bułgarii Rakowski ciężko zachorował i zmarł 10 (22) X 1867 r. W tym samym czasie rozwijał ożywioną działalność również trzeci obóz polityczny bułgarskiej emigracji — stronnictwo „starych" i jego komitet, tzw. Drużyna Dobroczynna, która wykształciła się w 1862 r. z dawnej bukareszteńskiej Centrali Epitropii Bułgarskiej (Patronatu). Główną rolę w tych stowarzyszeniach odgrywali wielcy kupcy bułgarscy. Na życzenie Rosji w styczniu 1867 r. Drużyna Dobroczynna przedstawiła program stosunków politycznych między Serbami a Bułgarami, który przewidywał utworzenie wspólnego państwa pod nazwą Bułgaro--Serbia lub Serbo-Bułgaria z dynastią Obrenowiczów, wspólnym rządem i zgromadzeniem narodowym na czele. Program ten zaaprobował rząd_ serbski, który korzystając z osłabienia Austrii i trudnego położenia Turcji rozwijał od 1866 r. ożywioną działalność dyplomatyczną i zabiegał o utworzenie sojuszu bałkańskiego przeciw Turcji. Program Drużyny 157 Dobroczynnej zaaprobowała również w kwietniu 1867 r. rozszerzona rada członków Drużyny i przedstawicieli społeczeństwa bułgarskiego, licząca 35 osób. Rezolucja uchwalona wówczas zastąpiła nazwę „Serbo--Bułgaria" nazwą „Carstwo Jugosławiańskie" i przewidywała formalne zachowanie odrębności Serbii i Bułgarii. Z rezolucją tą solidaryzowały się również inne obozy emigracyjne, podpisał ją Rakowski. Obawiając się utraty hegemonii przez Serbów w przyszłym państwie, w którym Bułgarzy mieliby równe prawa językowe, książę Michał Obrenowicz i rząd serbski nie podpisali układu. Bułgarzy jednak zadowolili się listem premiera Ilji Garasanina wystosowanym do Drużyny Dobroczynnej, w którym zaznaczono, że rząd serbski przyjmuje w zasadzie warunki wymienione przez rezolucję i proponuje odroczyć rozważenie szczegółów 'układu na okres późniejszy. Na wiosnę 1867 r. zwolennicy ciężko już chorego Rakowskiego wyprawili do Bułgarii dwie czety. Pierwsza z nich, dowodzona przez Panajota Chitowa, licząca podobno ponad 300 ludzi, przeprawiła się przez Dunaj pod Turtukai, druga czeta, Filipa Totiu, w składzie 35 osób przekroczyła Dunaj pod Swisztowem. Obie czety miały połączyć się w pobliżu Chainbaazu, jednak Turcy otoczyli i rozgromili czetę Filipa Totiu pod wsią Wyrbowka w drodze do Starej Płaniny. Totiu zdołał jedynie z czterema ludźmi połączyć się pod Złaticą z czetą Chitowa. Czeta ta spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem młodzieży bułgarskiej, która napływała zewsząd do jej szeregów. Chitow otrzymał jednak pieniądze na wyprawę od przedstawicieli Drużyny Dobroczynnej wraz z instrukcją, aby nie wszczynać powstania, lecz wybadać jedynie nastroje ludności. Poza tym wyprawa miała na celu zwrócenie uwagi opinii europejskiej na problem bułgarski. Czeta schroniła się w Starej Płaninie, część jej dotarła aż do ziemi tyrnowskiej. Główne siły stały jednak bezczynnie w jakiejś niedostępnej kotlinie górskiej. Jeden z oddziałów w sile 14 ludzi, dowodzony przez wojewodę Conko, wysłany do Kotela rozbity został przez operujących przeciw hajdukom kozaków osmańskich Michała Czajkowskiego. Wobec samowolnego opuszczenia czety przez część ludzi wyruszył Chitow głównym grzbietem Bałkanów na zachód; szedł poprzez Złaticę, walcząc z tureckimi oddziałami konnymi. 4 sierpnia przekroczył granicę serbską. Zaniepokojony pojawieniem się czet w Bułgarii w momencie walk z powstaniem greckim na Krecie Midhat-pasza, stojący na czele wijaletu dunajskiego, zastosował okrutny terror wobec ludności tych obszarów, przez które przechodziły czety. Wielu Bułgarów zostało uwięzionych i powieszonych, wielu zesłano do Azji Mniejszej do twierdzy Diar-Bekir. Stosując przemoc Midhat-pasza podjął jednocześnie próbę pozyskania bogatej burżuazji bułgarskiej hasłami światłych reform, do których należał program samorządowy. W założonym piśmie „Duna" głosił nawet hasła równouprawnienia narodowego. Największym osiągnięciem Drużyny Dobroczynnej było założenie w Belgradzie szkoły wojskowej dla młodzieży bułgarskiej w celu przygotowania przyszłych dowódców powstania w Bułgarii. Do szkoły zapisało 158 się 200 Bułgarów i 100 Czarnogórców, Chorwatów i Serbów. Grupę Bułgarów, dowodzoną przez kapitana Dragiszewicia, nazwano II Legią Bułgarską. Środków materialnych udzieliła Rosja. Przygotowania do powstania, prowadzone również na obszarze Bułgarii, przerwał, podobnie jak w 1862 r., zwrot w polityce rządu serbskiego, który nastąpił jesienią 1867 r. Nowy liberalny rząd serbski Risticia po wycofaniu się garnizonów tureckich z Serbii przerwał przygotowania wojenne i zaczai pod wpływem Austrii prowadzić wobec Turcji politykę ugodową. Z powodu wrogiego obecnie stosunku władz serbskich do Legii Bułgarzy opuścili szkołę i wyjechali z Belgradu. Oficjalnie II Legia Bułgarska przestała istnieć w kwietniu 1868 r. Zmienił się również stosunek Rosji do Turcji. Rząd carski zaprzestał nawoływać narody chrześcijańskie do powstania i zaproponował zwołanie konferencji międzynarodowej w sprawie Krety. Na konferencję tę „starzy" wystosowali memoriał podpisany przez 34 notabli bułgarskich. Memoriał, podobnie jak memoriał BCTK w 1867 r., wyrzekał się ruchu narodowowyzwoleńczego i prosił sułtana o nadanie Bułgarii autonomii ze zgromadzeniem narodowym złożonym z dwóch izb. Żądanie utworzenia Izby Wyższej zgodne jest z konserwatywnym charakterem obozu „starych". Działał jednak nadal obóz „młodych". Po śmierci Rakowskiego zwolennicy jego wraz z tymi „młodymi", którzy zerwali z BCTK, założyli w czerwcu 1868 r. w Bukareszcie Stowarzyszenie Bułgarskie. Organem Stowarzyszenia stało się redagowane przez Iwana Kasabawa czasopismo „Narodnost", dawny organ BCTK. Głównym celem organizacji było formowanie wielkiej czety. Wojewodami jej obrani zostali przedstawiciele drugiego pokolenia hajduków, uczestników ruchów powstańczych, młodzi, energiczni dowódcy, Hadżi Dymitr Asenow ze Sliwena i Stefan Todorow Karadża z Tulczy, skłóceni ze starymi wojewodami hajduckimi Panajotem Chitowem, Diado Iliu i -Żelem. Czeta, licząca około 125 bojowników, przeważnie dawnych uczestników II Legii Bułgarskiej, przekroczyła 6 (18) VII 1868 r. w okolicy Swisztowa Dunaj. Turcy byli uprzedzeni na skutek zdradzieckiego postępowania zwolenników Drużyny Dobroczynnej, jednak czeta walcząc z oddziałami tureckimi zdołała przedrzeć się w głąb kraju, dotrzeć do oddalonej około 120 km od Dunaju Starej Płaniny i utrzymać się przez 12 dni. Dopiero 18 (30) lipca, otoczona na szczycie Buzłudża przez ochotników tureckich i Czerkiesów, została po zaciętej walce zniszczona; dowódcy i prawie wszyscy czetnicy polegli. Brat Hadżi Dymitra, Todor, kasjer czety, raniony został przez ludność, wydany Turkom i przez nich zabity. Bułgarzy okazali w walce z Turkami pierwszorzędne walory żołnierskie. Śmiały ich marsz w Bałkany obnażył całą nieudolność i słabość tureckiego aparatu państwowego. Wyprawa pomyślana jako w dużej mierze demonstracja polityczna wykazała jednak beznadziejność prób wszczynania powstania przez czety wysłane przez emigrację. Lata 1868 i 1869 wypełnione zostaną przez wszystkich ostrą walką wewnętrzną dwóch obozów „starych" 159 i „młodych". „Młodzi" zaczęli uświadamiać sobie, że powstanie może wybuchnąć tylko dzięki poparciu przez masowy ruch rewolucyjny; zaczęła kształtować się partia i ideologia rewolucyjno-demokratyczna. BUŁGARSKI CENTRALNY KOMITET REWOLUCYJNY (BCKR) I KRAJOWA ORGANIZACJA REWOLUCYJNA Dojrzewanie nowych idei rewolucyjnych przyspieszyło gwałtowne pogorszenie się w tym czasie położenia gospodarczego ludności bułgarskiej i związana z tym radykalizacja mas ludowych. Dały się odczuć skutki wyzysku gospodarczego uprawianego przez zachodnich opiekunów Turcji, szczególnie intensywnie od czasów wojny krymskiej. Rozwój kapitalistycznych przedsiębiorstw finansowanych przez kapitał zachodni i handlu z Zachodem powodował ruinę drobnej burżuazji handlowo--rzemieślniczej, rzemiosła miejskiego i wiejskiego oraz dużej części chłopstwa bułgarskiego. Z warstwami tymi ściśle związane było nowe pokolenie rewolucyjnych demokratów, które stanęło po śmierci Rakowskiego na czele walki wyzwoleńczej. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był bez wątpienia Wasyl Iwanów Lewski, urodzony 6 (18) VII 1837 r. w Karło wie, syn zrujnowanego rzemieślnika-farbiarza. Porzuciwszy szaty diakona i karierę duchowną Lewski w 1862 r. wstąpił do Legii Bułgarskiej w Belgradzie i od tego czasu był czynnym uczestnikiem akcji czetnickich organizowanych przez Rakowskiego. Od 1868 r. współpracował ze Stowarzyszeniem Bułgarskim w Bukareszcie. W 1869 r. w czasie swej drugiej podróży po Bułgarii tworzył tam w miastach i wsiach komitety rewolucyjne. Jednocześnie dojrzewały jego poglądy polityczne, wyłożone w projekcie statutu organizacji rewolucyjnej, który opracował w latach 1870— 1871. Celem rewolucji ludowej jest, zdaniem Lewskiego, dokonanie gruntownej zmiany obecnego państwowego systemu tyranii despotycznej w drodze powszechnej rewolucji i zastąpienie go przez republikę demokratyczną i rząd ludowy. Na wojewodów powstańczych nakładał obowiązek proklamowania na początku rewolucji „wolności ludu i Republiki Bałkańskiej". W przyszłym państwie federacyjnym wszystkie mniejszości narodowe, także i turecka, miały otrzymać równouprawnienie. Jednocześnie był Wasyl Lewski otwartym wrogiem czorbadżych. Swoje stanowisko przywódcy ruchu i głównego wojewody przyszłego powstania opierał na autorytecie stworzonego przez siebie w Łoweczu i podporządkowanego mu zupełnie Centralnego Łowczańskiego Komitetu Krajowego. Lewski działał przede wszystkim w kraju, na emigracji współpracował z nim Luben Karawełow, powieściopisarz, poeta i krytyk literacki, który wiosną 1869 r. wybił się na pierwszy plan w życiu emigracji bułgarskiej. Urodzony w 1837 r. w mieście Kopriwszticy, równieśnik Lewskiego, syn bogatego poborcy podatkowego, otrzymał wykształcenie średnie w szkole greckiej w Płowdiwie i wyższe na uniwersytecie moskiewskim. Przeniósł się następnie do Serbii i tam obracał się w kołach lewicy serbskiej „Omladiny". Wnosił do ruchu bułgarskiego 160 w Rumunii silne wpływy idei rewolucyjnych demokratów rosyjskich lat siedemdziesiątych XIX w. i serbskiej „Omladiny". Idee szerzone przez te ruchy zastąpiły dawne poglądy liberalne idące z Zachodu i szerzone przez działaczy polskich. Do Bukaresztu Luben Karawełow został sprowadzony przez „starych", którzy oddali mu redagowanie swego pisma „Oteczestwo" („Ojczyzna"). Prędko jednak zerwał z nimi i rozpoczął wydawanie wspólnie z Iwanem Kasabowem „Swobody", która uchodziła za kontynuację organu „młodych" — „Narodnosti". Na łamach pisma bronił haseł zrzucenia zwierzchności tureckiej i odzyskania zupełnej niepodległości. Opowiadał się za programem republikańskim i federalistycznym i nawoływał do powstania zbrojnego. Był zwolennikiem prowadzenia walki także z reakcyjnymi czorbadżymi i przestrzegał przed zbytnim zajmowaniem się walką o kościół narodowy, gdyż osłabiała ona ruch narodowowyzwoleńczy. Wasyl Lewski początkowo bez powodzenia usiłował już we wrześniu 1869 r. pozyskać dla swego programu emigrację bułgarską. Narada zwołana na dzień 25 IX (7 X) 1869 r. do Gałacza nie odbyła się. Dopiero po długich debatach Karawełow i jego współpracownicy przyjęli koncepcję Lewskiego utworzenia krajowej organizacji rewolucyjnej i w kwietniu 1870 r. założyli Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny. Pierwszym aktem, którym Komitet dał znać o swym istnieniu, był protest przeciwko depeszy „gratulacyjnej" „starych" w Rumunii, skierowanej do sułtana z okazji wydania fermanu o utworzeniu niezależnego od patriarchy w Konstantynopolu egzarchatu bułgarskiego. Protest ogłosiło 17 (29) IV 1870 r. pismo Karawełowa „Swoboda" pt. Kilka słów pod adresem Bułgarów rumuńskich. Lewski i Karawełow opracowali również i opublikowali w czasopismach rewolucyjnych Program Bułgarskiego Komitetu Rewolucyjnego, który głosił idee demokratyczne i federacyjne i uważał za wrogów narodu bułgarskiego nie tylko Turków, lecz również czorbadżych bułgarskich i duchowieństwo greckie. Ustępstwem na rzecz Karawełowa była formuła o „środkach pokojowych", za pomocą których naród bułgarski zrzucił jarzmo tureckie, podobnie jak zrzucił już jarzmo duchowieństwa greckiego. Jednak w broszurze wydanej w Bukareszcie przez Karawełowa na jesieni 1870 r., w której szerzej wyłożony został program BCKR, nie ma już pod wpływem Lewskiego wzmianek o „środkach pokojowych". Po założeniu BCKR w Bukareszcie powrócił Lewski do Bułgarii, aby zorganizować w kraju ośrodek ruchu rewolucyjnego. Umieścił go w Łoweczu, nazywając tamtejszy komitet Tymczasowym Rządem Bułgarskim. Później rząd ten otrzymał dla zachowania zasady centralizacji nazwę I Oddział BCKR — Rząd Tymczasowy Bułgarii. W wyniku długiej i systematycznej działalności Lewskiego cała Bułgaria pokryta została siecią komitetów rewolucyjnych. Łączność utrzymywano dzięki tajnej poczcie. Lewski dbał bardzo o zorganizowanie kadr wojskowych, zdolnych do prowadzenia masowej wojny ludowej, zwłaszcza w miastach i na równinach, zabiegał o uzyskanie możliwie dużej ilości karabinów, o wprowadzenie jednolitego uzbrojenia, polecił tłumaczyć regulaminy serbskie i rosyjskie. Odczuwał bardzo poważne 161 trudności finansowe i nie cofał się przed terrorem dla ściągnięcia od czorbadżych pieniędzy na cele powstańcze, a także pozwalał na organizowanie napadów na kasy państwowe. W drugiej połowie 1871 r. BCKR wysłał do Bułgarii jako pomocników Lewskiego Dymitra Obsztiego, dawnego garybaldczyka, i Angeła Kynczewa. Kynczew został jednak 5 (17) III 1872 r. schwytany przez władze tureckie podczas próby przeprawy na statku z Ruszczuku do Rumunii i popełnił samobójstwo. Na ogólne żądanie, przede wszystkim emigracji bułgarskiej w Rumunii, po porozumieniu z BCKR zwołał Lewski do Bukaresztu na dzień 29 IV (11 V) 1872 r. konferencję organizacji powstańczych z udziałem 21 delegatów. Przedstawiciele z Bułgarii na żądanie Lewskiego mieli większość 32 głosów wobec 16 głosów przedstawicieli emigracji. Konferencja miała za zadanie: 1. omówić i przyjąć projekt statutu opracowanego przez Lewskiego, 2. opracować nowy program, 3. przyjąć rezygnację starego i dokonać wyboru nowego Centralnego Komitetu Rewolucyjnego. Nowo uchwalony statut aprobował zasady programowe Lewskiego, lecz znosił istnienie dwóch CKR, jednego w Bukareszcie, a drugiego w Łoweczu. Prawa Krajowego Komitetu mógł przejąć jednak w myśl statutu członek CKR posiadający odpowiednie pełnomocnictwa CKR. Na drugim posiedzeniu uchwalono program zgody z dotychczasowymi deklaracjami programowymi. Jako jedyny środek wyzwolenia Bułgarii program uznał walkę zbrojną. Na piątym posiedzeniu dokonano wyboru nowego CKR. Po zakończeniu konferencji Wasyl Lewski otrzymał szerokie pełnomocnictwa upoważniające go do kierowania w imieniu CKR krajowymi komitetami rewolucyjnymi. Uchwały konferencji wpłynęły na silny wzrost ruchu rewolucyjnego, powstawały nowe komitety, do istniejących już wstępowali nowi członkowie. Lewski w drugiej połowie 1872 r. musiał przebudować rozrastającą się organizację rewolucyjną przez utworzenie okręgów rewolucyjnych obejmujących większą liczbę komitetów. Powstały następujące okręgi rewolucyjne: orchanijski, pazardżycki, sliweński, starozagorski, tyrnowski i łowecki. Jesienią 1872 r. organizacja została wykryta i następnie rozbita przez Turków. Winę ponosił współpracownik Lewskiego, Dymitr Obszti, który z grupą swych zwolenników wyłamał się z posłuszeństwa wobec Lewskiego. Pomimo jego zakazu utworzył niewielką czetę i we wrześniu 1872 r. napadł w górskim wąwozie Arabakonak na pocztę turecką, która wiozła znaczną sumę pieniędzy — 120 000 groszy. Na skutek lekkomyślności i gadulstwa członków udanego początkowo napadu policja turecka wykryła sprawców i już w październiku w pobliżu wsi Sadowec w rejonie Łukowita aresztowano Obsztiego. Zeznania jego pociągnęły aresztowanie wielu działaczy rewolucyjnych. CKR wobec niebezpieczeństwa wykrycia całej organizacji zarządził ogłoszenie powstania w Bułgarii, traktując je jako zbrojną demonstrację wobec Europy. Lewski jednak domagał się odroczenia terminu powstania przynajmniej o rok. Tymczasem władze tureckie zaczęły ścigać i poszukiwać Lewskiego. Wydał go Turkom zdrajca pop Krystiu, przewodniczą- 162 cy łoweckiego komitetu rewolucyjnego, który sprzeniewierzył pieniądze organizacji. Schwytany w oberży pod Łoweczem, Wasyl Lewski został skazany przez sąd doraźny na śmierć i powieszony 6 (18) II 1873 r. w Sofii. Wcześniej ten sam los spotkał Dymitra Obsztiego. Pozostałych aresztowanych członków organizacji skazano na zesłanie do Azji Mniejszej. Po straceniu Lewskiego działalność organizacji na pewien czas upadła. Komitet tyrnowski, któremu Lewski powierzył po rozbiciu komitetu łoweckiego obowiązek utrzymywania kontaktu z pozostałymi komitetami, uzurpował sobie prawa CKR w kraju i powziął decyzję ogłoszenia powstania w najbliższym czasie. Wysłał też delegata do Belgradu, który bezskutecznie zabiegał o pomoc Serbii. Postępowanie komitetu tyrnowskiego wywołało poważne spory miedzy organizacjami krajowymi i emigracyjnymi. Luben Karawełow potępił poczynania tyrnowian i uznał ich komitet za samozwańczy, gdyż statut organizacji przewidywał istnienie tylko jednego Centralnego Komitetu Rewolucyjnego na emigracji w Rumunii, reprezentowanego w kraju przez specjalnego pełnomocnika zaopatrzonego w mandat. Za tymi sporami kryły się głębsze rozbieżności ideologiczne. Luben Karawełow po śmierci Lewskiego zaczął się wahać, porzucać myśl o powstaniu i przechodzić coraz wyraźniej na pozycje ugodowe. Przeciw niemu komitet tyrnowski wysunął jako przywódcę najwybitniejszego przedstawiciela starego pokolenia wojewodów hajduckich, Panajota Chitowa. który cieszył się nadal dużym autorytetem na emigracji, i starych hajduków, towarzyszy walk Rakow-skiego, Diado Iliu i Diado Ceko. Wraz z nimi zaczęły znów odradzać się dawne, porzucone przez Lewskiego, czetnickie koncepcje taktyczne. Po śmierci Lewskiego Centralny Komitet Rewolucyjny w Bukareszcie dla podtrzymania działalności rewolucyjnej powierzył dawne funkcje Lewskiego (udzielanie instrukcji i kierowanie komitetami krajowymi i „tajną policją") współpracownikowi Lewskiego, nauczycielowi sliweń-skiemu Atanasowi Uzunowowi, najbardziej czynnemu członkowi sliweń-skiego komitetu rewolucyjnego. W marcu 1873 r. przybył Uzunow do Bukaresztu po instrukcje, a w miesiąc później rozpoczął pierwszy objazd kraju. Działalność jego trwała jednak tylko jeden miesiąc, gdyż w czasie próby wykonania wyroku komitetu haskowskiego, skazującego na karę śmierci czorbadżego Stawri-hadżiego, został wraz z członkami komitetu schwytany przez policję turecką. Dzięki umiejętnej obronie nie wydał organizacji i został zesłany do Azji Mniejszej. W tym samym czasie Centralny Komitet w Bukareszcie i narada przedstawicieli komitetów krajowych, zwołana do Tyrnowa na dzień 18 (30) III 1873 r., postanowili zorganizować „główną naradę" organizacji dla położenia kresu sporom. Konferencja odbyła się w dniach 11 i 12 maja (s.s.) w Bukareszcie. Przybyło na nią jednak tylko dwóch delegatów z Bułgarii. Przebieg obrad pozostał tajny. Wprowadzone zostały zmiany do statutu, opracowanego przez Lewskiego, i zapadła uchwała o wysłaniu czety do Bułgarii. Konferencja nie spełniła jednak swego zadania. Po jej zakończeniu działalność bukareszteńskiego CKR zupełnie osłabła. 163 CHRISTO BOTEW I TYMCZASOWY CENTRALNY KOMITET REWOLUCYJNY W tej sytuacji inicjatywę przejął znów komitet tyrnowski i wraz z komitetem ruszczuckim, w porozumieniu z Panajotem Chitowem, zwołał nową „główną naradę". Odbyła się ona 20—21 sierpnia (2—3 września) w Bukareszcie. Emigrantów reprezentowało 10 delegatów, krajową organizacje rewolucyjną — trzech. Obrano nowy Tymczasowy Centralny Komitet Rewolucyjny, w którego skład weszli: Luben Kara-wełow, Christo Botew, Kiriak Ganków, Olimpi Panów i Todor Peew. Po raz pierwszy członkiem CKR został Christo Botew, młody rewolucyjny poeta, syn nauczyciela Botiu Petkowa. Wykształcony w gimnazjum rosyjskim w Odessie, Botew przejęty był przemożnym wpływem rosyjskich demokratów rewolucyjnych — Hercena, Czernyszewskiego i Dobro-lubowa. Pewien wpływ wywarło również na niego polskie powstanie styczniowe i kontakty osobiste z emigracją polską w Odessie. W 1868 r. zaprzyjaźnił się w Bukareszcie z Wasylem Lewskim. W 1869 r. przyłączył się do grupy „młodych", która w Bukareszcie wydawała satyryczną gazetę „Typan" („Bęben"). W czerwcu 1871 r. zaczął wydawać w Braile pismo „Duma na bylgarskite emigranti" („Słowo Emigrantów Bułgarskich"), a w 1872 r. zamieszkał znów w Bukareszcie i został najbliższym współpracownikiem Karawełowa przy wydawaniu „Swobody", a następnie „Nezawisimosti" („Niepodległości"). Ponadto 1 V 1873 r. przystąpił do wydawania satyrycznego pisma „Budilnik" („Budzik"). Nowo obrany Tymczasowy Centralny Komitet Rewolucyjny miał za zadanie przygotowanie nowej, trzeciej już „głównej narady" z udziałem przedstawicieli wszystkich komitetów w Bułgarii i Rumunii. Zadanie wzmocnienia organizacji rewolucyjnej w kraju i pobudzenia do działalności komitetów rewolucyjnych powierzyła konferencja bukareszteńska komitetowi w Ruszczuku. Zadanie objeżdżania kraju i organizowania działalności rewolucyjnej komitet ruszczucki powierzył ze swej strony Stefanowi Stambołowowi, młodemu i niedoświadczonemu działaczowi. Zagrożony aresztowaniem, w początkach 1875 r. Stambołow uciekł z Bułgarii do Konstantynopola. Nadal też nie przejawiał żadnej działalności Tymczasowy Centralny Komitet w Bukareszcie. W listopadzie 1874 r. z powodu braku funduszów Luben Karawełow wstrzymał wydawanie tygodnika „Nezawisi-most". Aby ruch narodowy nie pozostał bez organu prasowego, Christo Botew rozpoczął w grudniu tego roku wydawanie pisma „Zname" („Sztandar"). W parę dni później zwołano w Bukareszcie zapowiedzianą „główną naradę", trzecią już od śmierci Lewskiego. Na konferencji tej rozgorzał zacięty spór wokół problemu struktury organizacji i jej kierownictwa. Uczestnicy podzielili się na dwa obozy. Obóz Karawełowa zaproponował wybranie jednej osoby i przyznanie jej nieograniczonego prawa w zakresie kierowania organizacją i prowadzenia pertraktacji z obcymi rządami. Kandydatem na to stanowisko był sam Luben Karawełow. Przeciwko tym dyktatorskim żądaniom wystąpił obóz młodych rewolucjonistów z Christo Botewem na czele. Ponieważ między obozami tymi nie doszło do porozumienia, delegaci postanowili 164 zwołać w marcu' 1875 r. nową, rozszerzoną naradę w celu rozwiązania spornych kwestii. Spór między obozem Karawełowa i Botewa był w rzeczywistości walką miedzy dwoma kierunkami w ruchu narodowowyzwoleńczym. Dawne stronnictwo „młodych" rozpadło się definitywnie na dwa skrzydła: umiarkowanie liberalne, wyrażające dążenia zamożnych warstw niepodle-głościowo nastawionej drobnej burżuazji bułgarskiej, i stronnictwo demokratyczno-rewolucyjne, odzwierciedlające interesy i dążenia ludowej inteligencji i niezamożnej ludności wiejskiej i miejskiej. Czołowy przedstawiciel kierunku umiarkowanego, Karawełow, wyraźnie odchodził od ruchu powstańczego. Na początku 1875 r. w obliczu zaostrzających się sprzeczności wewnętrznych w Turcji i burzenia się podbitych narodów nie podjął jako przywódca CKR żadnej działalności. Rozpoczął wydawanie apolitycznej gazety „Znanie" („Wiedza"), w której propagował wyłącznie pokojową działalność kulturalno-oświatową. Udaremnił również zwołanie na dzień 1 (13) III 1875 r. projektowanej konferencji, która wybrać miała nowy CKR, na skutek czego pozostawił organizację bez kierownictwa. Bezczynność jego wywołana była niewiarą w siły narodu bułgarskiego. Częściowo tylko wytłumaczyć ją można ówczesną biernością chłopstwa bułgarskiego, z jaką stale stykali się działacze rewolucyjni. Nadzieje na wyzwolenie Bułgarii pokładał Karawełow od śmierci Lewskiego w pomocy zagranicy, zwłaszcza Serbii, Od zwolenników Drużyny Dobroczynnej dzieliła go teraz tylko niechęć 165 do Rosji, w której zwolennicy Drużyny widzieli przyszłą wyzwolicielke Bułgarii. W marcu 1875 r. Christo Botew zerwał otwarcie z Karawełowem i zaczai prowadzić z obozem umiarkowanym otwartą walkę ideologiczną. Do grupy Botewa przyłączył się również Stefan Stambołow, który w kwietniu 1875 r. przybył z Rosji do Bukaresztu. W tym okresie krystalizowały się nadal poglądy społeczne Botewa. Wniósł on do ideologii bułgarskiego ruchu narodowego zarówno idee utopijnego socjalizmu Fouriera i Proudhona, jak i poglądy rewolucyjnych demokratów rosyjskich. W 1875 r. pod wpływem socjalizmu naukowego wyrzekł się dawnego idealistycznego poglądu, że ustrój społeczny każdego narodu zależny jest od jego „odrębnego charakteru", i stanął na gruncie jedności uciemiężonych narodów w walce przeciwko ich wspólnemu wrogowi klasowemu. Uważał, że niesprawiedliwość ustroju zmusiła robotników do połączenia się w Międzynarodówkę, aby wspólnymi siłami uwolnić się od carów i kapitalistów i stać się gospodarzami wytworów swej pracy. Nie był jednak Botew marksistą, gdyż nie pozbył się nigdy idei i poglądów socjalizmu utopijnego jego doby. Uważał na przykład, że rozwój komunikacji kolejowej w Bułgarii i towarzyszący temu wzrost eksportu i importu zniszczył Bułgarię, gdyż powoduje wywóz surowców ubożący kraj i napływ towarów rujnujących rzemiosło i przemysł bułgarski. Botew poświęcał bardzo mało uwagi propagandzie socjalistycznej, gdyż siły swe oddał idei rewolucji narodowo-demokratycznej. Był zwolennikiem federacji ludów bałkańskich, lecz sprzeciwiał się prowadzeniu rozmów o utworzeniu federacji z rządami Serbii, Grecji, Rumunii i Czarnogóry, ponieważ uważał, że rządy te nie wyrażają woli ludu i nie mają szczerego zamiaru osiągnięcia porozumienia i zjednoczenia z narodem bułgarskim. W 1875 r. wytworzyła się na ziemiach europejskich państwa tureckiego sytuacja rewolucyjna, pogłębiona kryzysem budżetu państwowego Turcji. W rezultacie częstych pożyczek udzielanych Turcji przez Zachód, a zużywanych przeważnie na wydatki nieproduktywne, dług jej w 1875 r. wzrósł do olbrzymiej sumy 5 mld franków. Przeszło połowę budżetu państwowego rząd turecki przeznaczył wyłącznie na spłatę długów. Wobec olbrzymiego deficytu płatniczego Porta w 1875 r. zmuszona była ogłosić oficjalnie częściowe bankructwo. Nie rozwijały się prawie zupełnie w Turcji przemysł, handel i oświata. Gdy w 1875 r. dla ministerstwa finansów, spraw wewnętrznych i zagranicznych przeznaczono 1 106 302 kesije, a dla ministerstwa spraw wojskowych 1 000 582 kesije, to ministerstwo handlu i przemysłu otrzymało tylko 22 462 kesije, a ministerstwo oświaty 25411 kesij. Dla wyjścia z katastrofalnej sytuacji rząd turecki postanowił skonfiskować część dochodów z posiadłości wakufnych użytkowanych przez duchowieństwo muzułmańskie, zmniejszyć wydatki na administrację i zwiększyć podatki. Podwyższony został najbardziej znienawidzony przez ludność podbitych narodów ciężar — dziesięcina, 10 do 12,5% . Podniesiono również podatki pośrednie. 166 Zwiększenie dziesięciny, która już przedtem wynosiła nieraz 1/8 część plonów, wywołało wrzenie wśród mas chłopskich. Podatek ten był ściągany systemem dzierżawy i często nim zjawili się na polach agenci dzierżawców pobierający dziesięcinę, snopy gniły na polu. Wrzenie stało się tym powszechniejsze, że lata 1874 i 1875 były jednymi z najbardziej nieurodzajnych. W 1874 r. plony zniszczyła wielka susza, bydło zdziesiątkował brak paszy i zaraza morowa, owce ginęły masowo. Głód dotknął także ludność. Po ciężkiej zimie chłopi nie mieli bydła, nasion do siewu i żywności, na domiar złego w 1875 r. przyszła nowa susza. Narastały gwałtownie na wsi konflikty społeczne, związane z ogromnym wzrostem zadłużenia ludności wiejskiej wobec lichwiarzy i kupców. Chłopi i drobni kupcy cierpieli ponadto na skutek częstych bandyckich napadów Czerkiesów i Tatarów, których sprowadzał z Rosji na ziemie bułgarskie rząd turecki. Liczba Czerkiesów przekroczyła w Bułgarii 100000 osób. W tych warunkach szybko rewolucjonizowały się masy ludowe, w różnych częściach Turcji europejskiej zbliżał się wybuch powstania ludowego. Pierwsza, w czerwcu 1875 r., podniosła się do boju Hercegowina. Powstanie antytureckie objęło w miesiąc później również Bośnię. Walki toczone w Bośni i Hercegowinie, kierowane w dużej mierze przez żywioły radykalne, ożywiły bułgarski ruch rewolucyjny. Christo Botew w swym piśmie „Zname" wzywał do udzielenia pomocy powstańcom i rozszerzenia walk na ziemie bułgarskie. W celu udzielenia pomocy powstańcom hercegowińskim emigranci bułgarscy utworzyli Bułgarskie Towarzystwo Dobroczynności. Botew na łamach „Sztandaru" nawoływał do składania ofiar. Przywódcy narodowego stronnictwa rewolucyjnego postanowili ogłosić powstanie w Bułgarii. Uważali oni, że z powodu krytycznej sytuacji finansowej i niemożności uzyskania kredytów Turcja nie będzie w stanie opanować rewolucji w Bułgarii. Botew i Stambołow utworzyli komisję, która zorganizowała w dniu 12 (24) VIII 1875 r. nową „główną naradę". Wybrano na niej CKR i uchwalono wysłanie przedstawicieli do miast bułgarskich, którzy mieli poderwać naród do powstania. Do Konstantynopola miała udać się grupa złożona z sześciu osób, kierowana przez Stojana Zaimowa, w jej składzie był także Georgi Benkowski, aby podpalić miasto w 30—40 miejscach. Pośpiesznie przygotowane powstanie nie miało jednak w kraju organizacji zdolnej do objęcia kierownictwa. Długotrwała bezczynność i spory wewnętrzne rozluźniły dyscyplinę i łączność między komitetami. Brak było broni i dowódców. Zawiedli wojewodowie hajduccy. Brakowało ludzi zdolnych do wykorzystania narastającej fali rewolucyjnej w samej Bułgarii i gotowości części przynajmniej chłopstwa do chwycenia za broń. Najbardziej energicznym działaczem okazał się młody Stefan Stambołow. Uzyskawszy w Konstantynopolu poparcie rosyjskiego hr. Ignatiewa, przyjechał do Starej Zagory i rozpoczął przygotowania. Termin wybuchu powstania został w porozumieniu z kilku innymi komitetami rewolucyjnymi ustalony na dzień 16 (28) września. Jednak nieudolność organizacyjna i zdrada czorbadżych starozagorskich, którzy 167 uprzedzili Turków, sparaliżowała próbę wywołania powstania. Napad na Starą Zagorę nie doszedł do skutku. Jedynie zbrojne starcie niedużej czety złożonej z chłopów z ochotnikami tureckimi, tzw. baszy-buzukami, miało miejsce w pobliżu wsi Ełchowo, lecz już na początku walki poległ wojewoda czety i oddział rozpierzchł się. W innych okręgach powstanie w ogóle nie wybuchło, gdyż komitet tyrnowski w ostatniej chwili odwołał decyzję o podjęciu powstania, a na wieść o zaniechaniu walki przez główne ośrodki czety powstańcze rozchodziły się do domów. Stefan Stambołow i większość działaczy rewolucyjnych, zwanych wówczas apostołami, schroniła się w Rumunii. Upadek powstania wywołał kryzys w CKR (wystąpił z niego Christo Botew), lecz nie oznaczał rezygnacji z plonów powstańczych. Nowe powstanie, staranniej przygotowane, miało wybuchnąć w kwietniu 1876 r. POWSTANIE KWIETNIOWE Działacze powstańczy, którzy po upadku powstania starozagorskiego schronili się do Rumunii, utworzyli w Giurgiu (bułg. Giurgew) nowy Centralny Komitet Rewolucyjny. 11 (23) XI 1875 r. przybyli do Giurgiu Stefan Stambołow oraz Iłarion Dragostinow i nowo utworzony CKR zaczai prowadzić ożywioną działalność. Po wielu debatach i długich obradach ustalono termin wybuchu powstania na dzień 1 (13) V 1876 r. i opracowano plan przygotowań. Bułgaria została podzielona na cztery wielkie okręgi rewolucyjne. Pierwszym okręgiem były rejony Tyrnowa, Gabrowa, Triawny, Sewlijewa, Górnej Oriachowicy, Trojana, Łowecza, Eleny i Drianowa. Do drugiego, sliweńskiego okręgu rewolucyjnego należały rejony Sliwena, Jamboła i Kotela, trzeci okręg z ośrodkiem we Wracy obejmował prawie całą zachodnią Bułgarię, czwarty utworzony został w Bułgarii południowej z głównym ośrodkiem w Płowdiwie lub Panagiuriszte. Do każdego okręgu wyznaczono jednego naczelnika i kilku zastępców. Zadaniem naczelników i ich zastępców miało być wzmocnienie istniejących i zakładanie nowych komitetów, uzbrajanie członków i prowadzenie propagandy powstańczej. Prace nad przygotowaniem powstania, mimo gotowości ludności do podjęcia zbrojnej walki, przebiegały bardzo opornie. Niektóre komitety miejscowe, aby w czasie walk nie ucierpiały wsie i miasta, broniły taktyki czetnickiej i pragnęły prowadzić walkę wyłącznie w górach. Jedynie w czwartym okręgu rewolucyjnym, którego ośrodkiem było Panagiuriszte, naczelnik jego Panajot Wołów i Georgi Benkowski prowadzili rozległe i systematyczne przygotowania. Pierwsi udali się do swego okręgu i od razu rozpoczęli wytężoną pracę. Georgi Benkowski nazywał się w rzeczywistości Gawrił Chłytiow, posługiwał się paszportem Polaka, zapewne Bieńkowskiego, stąd powstał jego pseudonim rewolucyjny. Był niezwykle zdolnym organizatorem mas ludowych i płomiennym głosicielem idei rewolucji zbrojnej. Należał do zdecydowanych zwolenników utworzenia republiki demokratycznej. Wkrótce po rozpoczęciu działalności w kraju 168 Panajot Wołów zrzekł się na rzecz Benkowskiego stanowiska naczelnika i został jego zastępcą, doceniwszy wyższość osobowości Benkowskiego. Obaj „apostołowie wolności" założyli komitety rewolucyjne w Klisurze, Płowdiwie, Kopriwszticy, Strełczy i Panagiuriszte oraz odwiedzili istniejący już komitet w Karłowie. Od początku lutego działał Benkowski w Panagiuriszte i zakładał komitety w Pazardżyku i miejscowościach położonych na prawym brzegu Maricy. Zorganizowana została poczta komitetowa i „tajna policja", spiskowcy podzieleni zostali na dziesiątki, półsetki i setki, a w Panagiuriszte i Kopriwszticy również na tysiące. Przywódcy usilnie starali się nabyć broń i proch w Konstantynopolu lub nawet od Turków, zrobiono drewniane armaty, które okazały się zupełnie nieprzydatne. W wyniku tych zabiegów uzbrojone zostały odpowiednio tylko niewielkie grupy spiskowców. Mimo usilnych starań niedostateczne było także wyszkolenie wojskowe przyszłych bojowników. W związku ze zbliżającym się terminem wybuchu powstania Benkowski zwołał naradę do górskiej miejscowości Oboriszte. Naradę nazwano „wielkim zgromadzeniem narodowym". Uczestniczyło w niej 56 delegatów i ponad 200 osób towarzyszących, przede wszystkim straż powstańcza. Obrady rozpoczęły się 14 (26) kwietnia. Uczestnicy ustalili liczbę Bułgarów zdolnych do walki w czwartym okręgu rewolucyjnym na 73 532 osoby. Rozgorzał jednak spór na temat taktyki walki. Po długiej dyskusji odrzucono koncepcję prowadzenia walki w górach i postanowiono bronić miejsc zamieszkanych. Przywódcy powstania od początku budowali jednak swój plan prowadzenia działań na taktyce obronnej, a nie ofensywnej. Termin wybuchu powstania ustalono na 1 maja, postanawiając jednocześnie, że w wypadku wykrycia którejś z organizacji podejmie ona wcześniej walkę i niezwłocznie powiadomi o tym przywódców, którzy przyspieszą wybuch powszechnego powstania. Mimo środków ostrożności znalazł się na naradzie w Oboriszte zdrajca, który po jej zakończeniu doniósł o wszystkim władzom tureckim w Pazardżyku. Turcy wysłali z Płowdiwu policję do Panagiuriszte i Kopriwszticy w celu schwytania „buntowników". Wysłany do Panagiuriszte Ahmed-aga stchórzył i zatrzymał się po drodze, natomiast skierowany do Kopriwszticy energiczny Nedżib-aga usiłował aresztować głównych członków komitetu. Komitet w Kopriwszticy postanowił rozpocząć powstanie i 20 kwietnia (2 maja) dwie grupy powstańcze dowodzone przez Todora Kableszkowa napadły na siedzibę władz tureckich, zabiły zarządcę miasta i dwóch policjantów. Nedżib-aga i jego policjanci zbiegli. Benkowski powiadomiony o wypadku w Kopriwszticy ogłosił powstanie i opanował Panagiuriszte. Utworzony został rząd tymczasowy; kurierzy rozpowszechniali odezwę wzywającą do powstania, tzw. „krwawy list" napisany przez Benkowskiego. W ciągu kilku dni ruch powstańczy ogarnął kilkanaście wsi i miasteczek podbałkańskich Średniogórza i 10 osad na zboczu Rodopów na prawym brzegu Maricy. Plan wojenny powstańców przewidywał koncentrację ich sił w siedmiu centralnych punktach, spalenie Płowdiwu, Pazardżyku, Adrianopola, Ichtimanu, Złaticy i innych ośrodków tureckich oraz zniszczenie linii 169 kolejowej Adrianopol—Bełowo. Zamiary te nie zostały jednak zrealizowane. Początkowo władze tureckie rzuciły przeciw powstańcom wyłącznie ochotników muzułmańskich fbaszybuzuków), którzy stłumili ruch powstańczy w Strelczy, Klisurze i Petriczu. Po czterodniowych walkach 30 kwietnia (12 maja) regularne oddziały tureckie dowodzone przez Hafiza-paszę zdobyły Panagiuriszte. Wkrótce potem Turcy zdobyli obóz powstańczy na górze Eledżik. Kopriwsztica kapitulowała bez walki na skutek .postawy miejscowych czorbadżych, którzy oddali dobrowolnie Turkom broń. Zwolennicy kontynuowania walki wycofali się w góry. Działała tam także „lotna czeta" Benkowskiego, wzmocniona przez uciekinierów z Panagiuriszte. Obie te czety w czasie wędrówek po Starej Płaninie rozpadły się wkrótce na niewielkie grupy. Uczestnicy ich zostali w większości ujęci przez Turków. Sam Benkowski został zdradzony i ujęty z trzema już tylko towarzyszami w górach teteweńskich 8 (20) maja. Prędko upadł też ruch powstańczy we wsiach położonych na prawym brzegu Maricy. Rozwój jego paraliżował opór czorbadżych i rokowania prowadzone przez nich z Turkami. Poważniejsze walki toczyły się 770 jedynie w Peruszticy. Bataku i Bracigowie. Perusztica odpierała skutecznie ataki baszybuzuków i padła po bohaterskiej obronie dopiero 1 (13) maja po trzech dniach walki z regularnymi oddziałami tureckimi wyposażonymi w artylerię. Batak zdobyli baszybuzucy i urządzili rzeź mieszkańców, w czasie której zginęło 5000 mężczyzn, kobiet i dzieci. Bracigowo, w którym schronili się także mieszkańcy okolicznych wsi, broniło się przed baszybuzukami aż do 5 (17) maja i kapitulowało dopiero w dwa dni później po nadejściu regularnych wojsk tureckich. W pozostałych okręgach rewolucyjnych nie przygotowanych do powstania ruch został stłumiony przez Turków w zarodku. W okręgu tyrnowskim Stefan Stambołow ogłosił powstanie przedwcześnie z powodu wykrycia organizacji rewolucyjnej. Ruch powstańczy przejawił się w tym okręgu tylko w działaniach poszczególnych czet powstańczych w górach, które Turcy kolejno likwidowali. Baszybuzucy stłumili ruch powstańczy w kilku wsiach, które chwyciły za oręż. W sliweńskim okręgu rewolucyjnym działała tylko jedna miejscowa czeta, dowodzona przez wojewodę Stoiła. czeta Tanjo Stojanowa, która przybyła z Rumunii przekroczywszy Dunaj w okolicy Turtukai. Obie czety zostały szybko rozbite. W okręgu wraczańskim w zachodniej Bułgarii powstanie nie wybuchło. Na wiadomość o wybuchu powstania Christo Botew. który po wystąpieniu z CKR nie brał udziału w pracach komitetu giurgew-skiego i nie wiedział, że czynione są przygotowania do podjęcia walki, rozpoczął organizowanie czety. Po jej sformowaniu liczyła ona 200 powstańców, w tym dwóch oficerów. Czetnicy opanowali statek austriacki idący z Braiły przez Giurgiu na zachód i przeprawili się do Bułgarii. 17 (29) maja wyszli w szyku bojowym z rozwiniętym sztandarem na brzeg bułgarski w pobliżu wsi Kozłoduj. Czeta wyruszyła początkowo w kierunku Wracy, lecz przekonawszy się, że ludność nie jest przygotowana do powstania, a do zachodniej Bułgarii przybyły silne oddziały wojskowe, wycofała się ścigana przez Turków do Starej Płaniny. 20 maja (l czerwca) regularne wojsko, baszybuzucy i Czerkiesi zaatakowali czetę broniącą się na stromych szczytach Kamary. Okołczycy i Kapeny. Z nastaniem nocy Turcy wycofali się. Gdy powstańcy wyruszyli ku pobliskim źródłom po wodę. Botew, który pozostał na stanowisku, zginął od kuli wystrzelonej przez nieznanego sprawcę. Po jego śmierci czeta rozpadła się na mniejsze grupy, których większą część wyniszczyły tureckie oddziały karne. W czasie powstania kwietniowego zginęło w Bułgarii około 12000 chrześcijan. Główną przyczyną klęski była obojętność wobec powstania szerokich mas ludności chłopskiej. Rewolucjoniści nie zdobyli się na sformułowanie radykalnego programu agrarnego, uważali, że rozwiązanie spraw społecznych nastąpi w wyzwolonej Bułgarii. Hasła narodowe poruszyły tylko nieliczne, najbardziej uświadomione jednostki wśród chłopów lub tych tylko, którzy żyli jeszcze w kręgu tradycji hajduckich. Innymi przyczynami niepowodzenia powstania była słabość krajowej organizacji rewolucyjnej, wrogość wobec powstania czorbadżych, wahania i niezdecydowanie drobnej burżuazji miejskiej, która tylko w nielicz- 171 nych miejscowościach opowiedziała się po stronie powstania. Wielkim niebezpieczeństwem była także uzbrojona mniejszość muzułmańska, ba-szybuzucy i Czerkiesi, gęsto rozsiedlona we wszystkich prawie dzielnicach Bułgarii. Znaczenie powstania polegało przede wszystkim na tym, że był to pierwszy poważny ruch zbrojny bułgarski, który pogłębił przepaść istniejącą między społeczeństwem bułgarskim i państwem tureckim. Ułatwił też politykom sprzyjającym Bułgarom postawienie kwestii bułgarskiej na forum międzynarodowym. Dnia 19 VI (l VII) 1876 r. Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji, występując z pomocą powstaniu w Hercegowinie. Na czele wojsk serbskich stanął rosyjski generał w stanie spoczynku M. G. Czerniajew, wsławiony jako zdobywca Turkiestanu. Do wojska serbskiego wstąpili ochotnicy rosyjscy w liczbie 3000 żołnierzy. Panajot Chitow zwerbował kilkuset Bułgarów. Ożywiła się znów działalność emigracji bułgarskiej w Rumunii. Po upadku powstania kwietniowego zajmowała się ona wyłącznie tworzeniem komitetów dobroczynnych udzielających pomocy poszkodowanym ofiarom powstania. Po wybuchu wojny jednak zachęcony przez słowianofilskie komitety słowiańskie w Petersburgu i Moskwie obóz emigracyjny „młodych", gdyż „starzy" odmówili swej współpracy, utworzył 10 (22) VI 1876 r. w Bukareszcie nowy Centralny Komitet Rewolucyjny. Inicjatorem był Włodzimierz Jonin, wysłannik Petersburskiego Komitetu Słowiańskiego, honorowy przewodniczący CKR. Aby zamaskować polityczny charakter organizacji, nazwano ją Bułgarskim Centralnym Towarzystwem Dobroczynnym. Towarzystwo wysłało do Serbii łącznie ponad 2500 osób; sformowano z nich 3 bataliony. Zamiarem .Towarzystwa było utworzenie dywizji bułgarskiej liczącej 10000 osób. Wojna zakończyła się jednak klęską wojsk serbskich pod Dżunisem 29 października. Droga na Belgrad stała dla Turków otworem. Jedynie dzięki ingerencji Rosji Turcy zgodzili się na zawarcie 1 XI 1876 r. rozejmu, a 1 III 1877 r. (16 lutego s.s) pokoju z Serbią na zasadzie powrotu do stanu przedwojennego. Bułgarskie oddziały ochotnicze w Serbii zostały rozwiązane. Ponieważ jednak Rosja zaczęła już przygotowywać się do wojny z Turcją, Towarzystwo Dobroczynne zajęło się formowaniem oddziałów ochotniczych na terenie Rumunii i próbowało odbudować krajową organizację rewolucyjną. Powstał na nowo ruszczucki komitet rewolucyjny, który pełnił rolę łącznika między emigracją i ludnością Bułgarii. Komitet zajął się pobudzeniem ludności bułgarskiej do składania na ręce konsula rosyjskiego petycji w sprawie wyzwolenia Bułgarii. Dnia 18 (30) XI 1876 r. Towarzystwo zwołało w Bukareszcie Bułgarski Sobór Narodowy, który pod przewodnictwem Jonina opracował nowy program polityczny. Utrzymany był on w duchu pojednania ze „starymi" najwytrwalszymi stronnikami Rosji carskiej. Nie zawierał ani jednego słowa skierowanego przeciwko czorbadżym. Pomijał milczeniem sprawę przyszłego ustroju politycznego Bułgarii. W rzeczywistości przywódcy „młodych" po śmierci większości najwybitniejszych działaczy 172 rewolucyjnych, którzy zginęli w powstaniu kwietniowym, byli zwolennikami utworzenia w Bułgarii monarchii konstytucyjnej. Bułgaria w przededniu wyzwolenia utraciła najbardziej radykalnych, lewicowych działaczy; obóz rewolucyjny był niezwykle osłabiony i niezdolny do stawienia czoła skrzydłu umiarkowanemu „młodych" oraz obozowi „starych". XIV. WOJNA ROSYJSKO-TURECKA I WYZWOLENIE BUŁGARII WYBUCH WOJNY WIADOMOŚCI o okrucieństwach tureckich podczas tłumienia i po upadku powstania kwietniowego były szeroko omawiane na łamach prasy rosyjskiej i następnie za pośrednictwem konstantynopolitańskiego „Courier d'Orient" na łamach prasy zachodniej. W obronie Bułgarów wystąpiła postępowa opinia europejska, pisarze i poeci: Wiktor Hugo, Oskar Wilde, Teodor Dostojewski i Iwan Turgieniew. Rządy angielski i amerykański poleciły swym przedstawicielom zbadanie sprawy na miejscu. Raporty ich nie tylko potwierdzały wieści o okrucieństwie Turków, lecz zawierały także potępienie niedopuszczalnych metod sądownictwa tureckiego oskarżającego Bułgarów nawet o posiadanie dzieł Puszkina. Porta usiłowała obciążyć powstańców bułgarskich winą za przelew krwi w Bułgarii. Rząd carski, wykorzystując sprzyjający klimat polityczny i wielką popularność, jaką sprawa wojny o wyzwolenie Słowian bałkańskich cieszyła się w całym społeczeństwie rosyjskim, zarówno wśród pansla-wistów, jak i wśród rewolucjonistów-narodników, już w 1876 r. zdecydował się na wojnę z Turcją. Dwa główne cele przyświecały dworowi petersburskiemu: uratowanie wpływów i prestiżu Rosji u chrześcijan bałkańskich przez uwolnienie ich od Turków oraz zabezpieczenie własnych interesów gospodarczych i wojskowych w cieśninach czarnomorskich. Dla zapewnienia zwycięstwa car starannie przygotowywał wojnę i zawarł 15 I 1877 r. tajne porozumienie z Austro-Węgrami. Wiedeń zgadzał się na oswobodzenie chrześcijan bułgarskich przez Rosję jedynie za cenę zajęcia Bośni i Hercegowiny. Obawiała się natomiast Rosja czynnego poparcia Turcji przez Anglię. Celem polityki angielskiej za rządów gabinetu turkofila Disraelego (earl of Beaconsfield) było takie zreformowanie Turcji przez sułtana, które zapewniając chrześcijanom równouprawnienie odbierało by Rosji wszelki pretekst do zbrojnego mieszania się w sprawy bałkańskie. Reformy stosunków na Bałkanach domagała się opinia angielska. Probułgarskie nastroje opinii europejskiej postanowiło wykorzystać i podtrzymać wielkie kupiectwo bułgarskie dla uzyskania od Turków dalszych ustępstw. Egzarcha kościoła bułgarskiego Antym I i Najden Gerow polecili zbierać materiały o zbrodniach tureckich i przesyłali je do pism rosyjskich. Jednocześnie egzarcha w porozumieniu z posłem rosyjskim w Konstantynopolu, słowianofilem hr. Ignatiewem, skłonił kupców bułgarskich do opracowania w tej sprawie memorandum. 174 Zostało ono wręczone przedstawicielom wielkich mocarstw. Do zachodniej Europy udała się w sierpniu 1876 r. dwuosobowa delegacja bułgarska, która przedstawiła postulaty bułgarskie rządom europejskim w Wiedniu, Paryżu, Londynie, Rzymie, Berlinie i Petersburgu. W Londynie lider opozycyjnej Partii Liberalnej, William Ewart Gladstone, zapewnił delegatów, że Bułgaria otrzyma autonomię. Car Aleksander II potwierdził wobec nich oświadczenie złożone dnia 11 (23) listopada w Moskwie, że jeśli wielkie mocarstwa nie dojdą do porozumienia w sprawie uregulowania kwestii bułgarskiej na drodze dyplomatycznej, Rosja wystąpi sama i udzieli pomocy narodowi bułgarskiemu. W obawie, że Rosja może podjąć samodzielne kroki w celu rozwiązania problemu bałkańskiego, rząd angielski zgodził się na zwołanie do Konstantynopola na dzień 23X111876 r. konferencji przedstawicieli wielkich mocarstw: Niemiec, Austro-Węgier, Francji, Anglii, Włoch i Turcji. Zamierzano rozwiązać problem bałkański przez utworzenie trzech wielkich prowincji autonomicznych w Bośni i Hercegowinie oraz w zachodniej i wschodniej Bułgarii z ośrodkami w Sofii i Tyrnowie. Nowe prowincje miały otrzymać zgromadzenia ustawodawcze, własny budżet, sądownictwo i żandarmerię. Obszar dwóch prowincji bułgarskich miał objąć wraz z ziemiami macedońskimi około 150000 km2. Tymczasem w Turcji nastąpił doniosły przewrót wewnętrzny. Powstania chrześcijan, słabość rządów, oszczędności finansowe Porty godzące w kościół turecki i biurokrację, nieustanne mieszanie się obcych dyplomatów w sprawy wewnętrzne imperium — spowodowały wybuch patriotyzmu tureckiego i fanatyzmu muzułmańskiego. W Konstantynopolu wybuchła rewolucja; w ciągu paru miesięcy strącono z tronu dwóch po kolei sułtanów. Władzę objął 10 IX 1876 r. nowy sułtan, Abdul Hamid II, i popierane przez Anglię liberalne stronnictwo Młodych Osmanów, na którego czele stał Midhat-pasza. Dążyli oni do przekształcenia Turcji w konstytucyjne państwo europejskie, ale państwo jednolite, bez żadnej autonomii dla prowincji chrześcijańskich. Już w dniu otwarcia obrad konferencji wielkich mocarstw została uroczyście ogłoszona konstytucja turecka, dzieło Midhata. Konstytucja.ta wprowadziła ustrój parlamentarny i równość polityczną wszystkich obywateli bez różnicy wyznania i narodowości, znosiła pańszczyznę i tortury. Młodzi Osmani zachęceni przez Anglię oświadczyli, że konstytucja daje takie gwarancje równouprawnienia narodom chrześcijańskim, że reformy proponowane przez konferencję są zbędne. 20 I 1877 r. konferencja została zerwana, a w marcu dalsze rokowania mocarstw z Turcją prowadzone w Londynie nie przyniosły żadnych rezultatów. Gdy ponadto Porta odrzuciła ultimatum Rosji żądającej niezwłocznego wprowadzenia reform, car Aleksander II 12(24 IV 1877 r. wypowiedział wojnę Turcji. DZIAŁANIA WOJENNE Do chwili wybuchu wojny Turcja zdołała zmobilizować blisko pół miliona ludzi, jednak znaczną część sił miała związaną w Czarnogórze. 175 Bośni i Hercegowinie oraz w Azji na froncie armeńskim. Na froncie dunajskirtr Rosja skoncentrowała armię liczącą 193000 żołnierzy i oficerów, głównodowodzącym został mianowany brat cara, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz. Turcy zgromadzili nad Dunajem znacznie mniejsze siły, zajmujące przede wszystkim czworobok twierdz we wschodniej Bułgarii (Ruse, Sylistria, Warna, Szumen). Po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Rumunii Bułgarskie Centralne Towarzystwo Dobroczynności przemianowało się na Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny i opublikowało płomienną odezwę do narodu bułgarskiego, w której wezwało Bułgarów do chwycenia za broń. W Rumunii istniały już bułgarskie drużyny wojskowe uformowane w Serbii w czasie wojny serbsko-tureckiej. Rozwój ich popierało rosyjskie ministerstwo wojny i sztab rosyjski. Troskę o uzbrojenie i utrzymanie drużyn ochotniczych pospolitego ruszenia bułgarskiego wzięły na siebie komitety słowiańskie w Rosji i Bułgarskie Towarzystwo w Rumunii. Sześć sformowanych drużyn (batalionów) podzielonych zostało na trzy brygady liczące około 7400 ludzi i dowodzone przez oficerów rosyjskich i bułgarskich służących uprzednio w armii rosyjskiej. Dowództwo rosyjskie zamierzało powierzyć bułgarskiemu pospolitemu ruszeniu utrzymanie porządku na wyzwolonych terenach i wykorzystać je jako zalążek przyszłego wojska bułgarskiego. Początkowo też bułgarskie pospolite ruszenie podlegało administracyjnie szefowi zarządu cywilnego w Bułgarii, knia-ziowi Włodzimierzowi Czerkaskiemu. Jednakże po przeprawie wojsk rosyjskich przez Dunaj bataliony bułgarskie zostały włączone do grupy przedniej wojsk rosyjskich generała Hurki i otrzymywały ważne zadania bojowe. Główne siły rosyjskie zaczęły przeprawiać się przez Dunaj wieczorem 14 (28) czerwca niedaleko Swisztowa. Grupa czołowa armii dowodzona przez generała Hurkę, licząca około 15 000 ludzi, nie napotykając większego oporu dokonała głębokiego wypadu na południe, zajęła główną przełęcz bałkańską Szypkę i wkroczyła na obszar południowej Bułgarii. 10 (22) lipca Rosjanie zdobyli Starą Zagorę. W tym samym czasie skrzydło zachodnie armii rosyjskiej atakowało Plewnę. Turcy jednak zdążyli już pokonać Czarnogórców i korzystając z tego, że Rosja przyrzekła Austrii nie prowadzić operacji wojskowych w zachodniej części półwyspu, przerzucili znaczne siły do Tracji i północno-zachodniej Bułgarii. Osman-pasza z turecką armią idącą z zachodu od Widynia zajął 7 (19) lipca Plewnę i utworzył z niej ufortyfikowany obóz warowny. 17 (29) lipca wojska rosyjskie podjęły nowy atak na Plewnę, lecz zostały odrzucone z większymi jeszcze stratami. Jednocześnie dowództwo rosyjskie otrzymało wiadomości o przeciwuderzeniu Sulejmana-paszy na południu i odepchnięciu grupy generała Hurki na północne zbocza Bałkanów. 19 (31) lipca armia Sulejmana-paszy zdobyła po krwawym boju rejon Starej Zagory i postępując za wycofującym się wojskiem rosyjskim zaatakowała Szypkę. W ślad za armią rosyjsko-bułgarską około 100 000 Bułgarów obawiając się zemsty Turków porzuciło swoje wsie i ratowało się ucieczką do ziemi tyrnowskiej. Walki o Szypkę, bronioną przez około 6000 żołnierzy rosyjskich i bułgarskich dowodzonych 176 przez generała Stoletowa, toczyły się przez kilka dni. W krytycznym dniu walk, 11 (23) sierpnia, jedynie przybycie na pole bitwy generała Radeckiego z oddziałami wojska z Gabrowa umożliwiło obrońcom utrzymanie swych pozycji na zboczach Góry Ś w. Mikołaja. 14 (26) sierpnia Sulejman-pasza zmuszony był przerwać atak. W tym czasie armia dunajska otrzymała posiłki: dwie dywizje piechoty, korpus gwardii i 210 dział. Osiągnięto też porozumienie w sprawie udziału wojska rumuńskiego wdziałaniach wojennych. Plewna broniła się jednak niezwykle długo. Osman-pasza odparł krwawo 30 sierpnia (9 września) trzeci wielki atak na Plewnę. Dopiero systematyczne oblężenie prowadzone przez przybyłego z Petersburga generała Totlebena, obrońcę Sewastopola wczasie wojny krymskiej, przyczyniło się do upaku twierdzy. Osman-pasza po nieudanej próbie przebicia się przez blokadę na południe kapitulował 28X1 (10X11) 1877 r. Był to punkt zwrotny w dziejach całej wojny. W grudniu 1877 r. mimo ogromnych zasp i zamieci śnieżnych kolumna zachodnia wojska rosyjskiego dzięki pomocy ludności bułgarskiej ominęła wojska tureckie broniąc przełęczy Arabakonak, zeszła z gór w pobliżu Saranci i po rozbiciu armii tureckiej zajęła Sofię. Ugrupowanie środkowe armii, podzielone na dwie kolumny, sforsowało słabiej strzeżone przełęcze bałkańskie i otoczyło armię turecką pod Szejnowem. Po dwudniowych walkach Turcy w obozie pod Szejnowem, jak również Turcy atakujący dotąd bezskutecznie Szypkę skapitulowali. Około 22000 żołnierzy i oficerów tureckich oraz 1300 dział dostało się w ręce Rosjan. Droga na Adrianapol i Konstantynopol stalą otworem. Pod Płowdiwem Rosjanie dopędzili cofającą się zdemoralizowaną klęskami armię turecką i zmusili ją do dalszej ucieczki i porzucenia całej artylerii. Wkrótce potem zajęli Adrianopol. Po kapitulacji Plewny również Serbowie przystąpili 1 (13) XII 1877 r. do wojny z Turcją, opanowali Nisz. Pirot i wkroczyli na obszar Koso-wego Pola. Czarnogórcy zdobywali dostęp do Adriatyku, a rząd grecki wysłał wojsko do Tesalii i Epiru na pomoc powstańcom greckim walczącym z Turkami. TRAKTAT W SAN STĘKANO I KONGRES BERLIŃSKI W ciągu całego okresu działań wojennych między Rosją a jej głównymi rywalami na Bliskim Wschodzie — Anglią i Austro-Węgrami — trwała zacięta walka dyplomatyczna. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich do południowej Bułgarii angielski rząd konserwatywny, na którego czele stał wówczas Disraeli, groził, że jeśli Rosjanie zajmą Konstantynopol, chociażby nawet chwilowo Anglia podejmie zdecydowane ..środki ostrożności". Flota angielska wpłynęła na morze Marmara. Rząd austro-węgierski przypominał w energicznym tonie, że Rosja zobowiązała się nie tworzyć wielkiego państwa słowiańskiego na Półwyspie Bałkańskim. Porta prosiła początkowo Anglię o pośrednictwo w sprawie zawarcia rozejmu, jednak wahania Anglii i szybki marsz Rosjan w kierunku Konstantynopola zmusiły ją do zawarcia pokoju w San Stefano (obecnie Yesil Kóy) pod Konstantynopolem w dniu 19 II (3 III) 1878 r. 177 Wojska rosyjskie nie wkroczyły do Konstantynopola, jedynie na znak zwycięstwa odbyła w nim defiladę Srebrna Rota Preobrażeńskiego Pułku Gwardii. Na podstawie traktatu w San Stefano utworzone zostało Wielkie Księstwo Bułgarskie z administracją chrześcijańską i milicją narodową. Granica projektowanej Wielkiej Bułgarii miała objąć oprócz obecnego terytorium bułgarskiego całą Macedonie, skrawek dzisiejszej Albanii (okręgi Peszkopija i Korcza), sięgnąć aż w głąb obecnej Macedonii greckiej poza jezioro Kastorię (Kostur), objąć Lerin, Florinę i Woden (Edessę), dojść do Zatoki Tessalonickiej u ujścia rzeki Strumy, biec następnie wybrzeżem aż do zatoki Porto-Lagos i dalej ku północnemu wschodowi do miejscowości Czirmen nad Maricą, a stamtąd na wschód do Midii (Midye) nad Morzem Czarnym. Obszar ten obejmował 172 500 km2. Zgodnie z artykułem 8 traktatu Turcja nie miała prawa utrzymywać swoich wojsk w Bułgarii. Do czasu ostatecznego zorganizowania milicji miejscowej, tj. w ciągu około dwóch lat, w kraju stacjonować miały wojska rosyjskie. Traktat w San Stefano nie oddawał jednak Rosji kontroli nad cieśninami. Turcja musiała uznać niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogórza i zgodzić się na znaczne rozszerzenie terytorium państwowego czarnogórskiego i serbskiego. Przeciw utworzeniu Bułgarii w rozległych granicach zakreślonych przez traktat w San Stefano protestowały mniejszości narodowe objęte 178 tymi granicami: Serbowie, Grecy, Albańczycy i Turcy. O rewizji traktatu zadecydował jednak protest dyplomacji angielskiej wsparty przez sprzeciw Niemiec i Austrii. Austro-węgierski minister spraw zagranicznych Andrassy zgłosił oficjalny wniosek w sprawie zwołania międzynarodowego kongresu, który rozpatrzyłby i zatwierdził warunki pokoju rosyjsko-tu-reckiego. Jednocześnie kanclerz niemiecki Bismarck, który uprzednio aprobował działania wojenne Rosji przeciwko Turcji, oświadczył, że gotów jest podjąć się roli mediatora w celu uregulowania sporów między wielkimi mocarstwami. Zwołany w Berlinie kongres obradował pod przewodnictwem Bismarcka od 13 VI do 13 VII 1878 r. „Żelazny kanclerz" Niemiec wystąpił na nim jako wróg Rosji, a sojusznik Austro-Węgier, narzucający w roli mediatora swoje zdanie skłóconym mocarstwom. Turcja była nominalnie równouprawnionym członkiem kongresu, państwom bałkańskim zezwolono jedynie na przedstawianie próśb przed areopagiem wielkich mocarstw. Kongres berliński odebrał Rosji część zdobyczy azjatyckich i utrzymał w mocy artykuły sanstefańskie tyczące się Rumunii, Serbii i Czarnogóry, uszczuplając jednak nabytki terytorialne Czarnogórców i Serbów. Dokonał natomiast prawdziwego rozbioru Bułgarii. W północnej Bułgarii, między Dunajem a Bałkanami, utworzył lenne wobec Turcji księstwo, w Bułgarii południowej — autonomiczną prowincję turecką rządzoną przez chrześcijańskiego gubernatora pod nazwą Rumelii Wschodniej. Czas pobytu wojsk rosyjskich skrócono z dwóch lat do dziesięciu miesięcy. Macedonię zostawiono przy Turcji. W celu utworzenia przeciwwagi dla wpływów rosyjskich na Półwyspie Bałkańskim kongres zezwolił Austro-Węgrom na okupowanie Bośni i Hercegowiny. Anglia zajęła Cypr. TYMCZASOWA ADMINISTRACJA ROSYJSKA Jeszcze przed wypowiedzeniem wojny Turcji rząd carski postanowił stworzyć tymczasową administrację rosyjską dla wyzwolonych w toku wojny ziem. Zadanie zorganizowania władzy cywilnej na obszarze Bułgarii powierzono księciu Włodzimierzowi Aleksandrowiczowi Czerkas-kiemu, wybitnemu działaczowi rosyjskiemu, jednemu z realizatorów reformy uwłaszczeniowej przeprowadzonej w 1861 r. w Rosji i po powstaniu styczniowym w Królestwie Polskim. Czerkaski, sympatyk idei sło-wianofilskich, mianowany został przedstawicielem Czerwonego Krzyża i kierownikiem administracji cywilnej przy sztabie armii. Jako arystokrata i konserwatysta współpracował głównie z kupiecko-czarbadżyjskim stronnictwem „starych" i przyjmował do służby cywilnej Bułgarów na polecenie komitetów słowiańskich w Rosji i przedstawicieli obozu „starych". Jedynie wielkie zapotrzebowanie na ludzi przygotowanych do służby cywilnej zmusiło go do powołania do pracy również Bułgarów należących do obozu „młodych". W czasie wojny Czerkaski przeniósł swój urząd do Tyrnowa i zaczął tworzyć gubernie, czyli sandżaki, swisztowski, tyr-nowski i tulczański w północnej Dobrudży, oddanej potem Rumunii. Gubernatorami wyznaczani byli zazwyczaj wyżsi oficerowie rosyjscy, 179 a wicegubernatorami — Bułgarzy. Po wyzwoleniu w Bułgarii utworzone zostały gubernie ruszczucka, widyńska i orchańska. Każda gubernia dzieliła się na kilka okręgów (kazd), którymi kierowali naczelnicy okręgowi, również Rosjanie. Pozostali urzędnicy byli Bułgarami. Działalność władz cywilnych regulowały tymczasowe przepisy; zadaniem ich było umocnienie tyłów armii rosyjskiej i rozmieszczenie w kraju wielkiej liczby uchodźców, którzy przybyli z południowej Bułgarii po wzięciu Starej Za-gory przez Sulejmana-paszę. Po opanowaniu przez armię rosyjską południowej Bułgarii wprowadzono w niej analogiczną organizację i utworzono nowe gubernie i okręgi. Pod koniec wojny posiadała już Bułgaria 8 guberni podzielonych na 56 okręgów. Po kapitulacji Plewny Czerkaski zaczął tworzyć władze centralne przyszłego Księstwa Bułgarskiego. Zgodnie z jego projektem miała sprawować w nim rządy rada złożona z 8 osób z komisarzem carskim na czele, łączącym w swojej osobie władzę cywilną i wojskową. W trakcie tych prac książę Czerkaski zachorował i zmarł 19 lutego (3 marca) w San Stefano. 20 maja (l czerwca) 1878 r. przybył do Płowdiwu mianowany przez rząd rosyjski komisarz carski, książę Aleksander Michajłowicz Dondukow-Korsakow. Przy komisarzu utworzono Radę Administracyjną z siedmioma wydziałami: 1. spraw wewnętrznych, 2. finansów, 3. sprawiedliwości, 4. oświaty, 5. spraw wojskowych, 6. poczt, telegrafu, komunikacji i robót publicznych, 7. kancelarii do spraw ogólnych i stosunków dyplomatycznych. Na czele każdego wydziału stał członek Rady z tytułem kierownika wydziału. Po podpisaniu układu berlińskiego Dondukow musiał opuścić Płow-diw, który miał być stolicą Bułgarii w granicach nakreślonych w San Stefano. Za radą Marina Drinowa, historyka bułgarskiego, doradcy Dondu-kowa i kierownika wydziału oświaty, na siedzibę władz centralnych Księstwa Bułgarskiego obrano Sofię. Przedstawicielem tymczasowej administracji rosyjskiej we Wschodniej Rumelii mianowano generała Aleksandra Dymitrowicza Stołypina z tytułem generał-gubernatora. Pod kierownictwem Dondukowa w Księstwie Bułgarskim, okrojonym przez kongres berliński, władze tymczasowe przeprowadziły poważne reformy, głównie podatkowe. Zniosły podatek wojskowy ściągany tylko z ludności chrześcijańskiej oraz podatek od świń. Niezwykle uciążliwą dla chłopów dziesięcinę pobieraną w płodach rolnych zastąpiono podatkiem pieniężnym. Skasowano system dzierżawienia podatków. Powstał też w Sofii Bułgarski Bank Narodowy z kapitałem zakładowym wynoszącym 2 min franków. Jednocześnie książę Dondukow tworzył armię bułgarską. Dla jej przeszkolenia wyznaczono 394 oficerów i 2694 podoficerów armii rosyjskiej. W Sofii powstała bułgarska szkoła oficerska. Wyszkoleniem wojskowym objęto w samym tylko księstwie 31 085 młodych Bułgarów. WALKA O OBALENIE POSTANOWIEŃ KONGRESU BERLIŃSKIEGO Sytuacja mimo uchwał kongresu berlińskiego była niepewna, Anglia i Austro-Węgry usiłowały podważyć wpływy Rosji w Bułgarii 181 i skompromitować księcia Dondukowa. Wybuchały zatargi między Bułgarami i Turkami, którzy po traktacie berlińskim powracali do swych domów. Jednocześnie do Księstwa Bułgarskiego i Wschodniej Rumelii przybywały nieustannie tysiące uchodźców bułgarskich z okolic Adrianopola i Macedonii oddanej Turkom. W Rumelii Wschodniej, w Rodopach, wybuchło powstanie ludności muzułmańskiej, kierowane przez oficerów tureckich i angielskich. „Młodzi", rozczarowani postanowieniami kongresu berlińskiego, wszczęli wśród ludności bułgarskiej ruch przeciwko tym postanowieniom. W wielu miejscowościach Bułgarii i Macedonii wybuchały rozruchy i odbywały się burzliwe demonstracje. „Młodych" popierała część rosyjskiego korpusu oficerskiego, rozgoryczona klęską dyplomatyczną Rosji w Berlinie, i nawet sam książę Dondukow, który spodziewał się, że akcja powstańcza Bułgarów przyspieszy kryzys Turcji i wywoła nowe, korzystne dla Rosji zmiany w sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie. „Młodzi" założyli w Sofii komitet centralny „Jedność" i sieć komitetów w całej Bułgarii i Macedonii. Na czele ich stanęli Stefan Stambołow, władyka Natanaił Ochrydzki i Dymitr Georgiew. Spiskowcy zamierzali utworzyć w Księstwie Bułgarskim czety, które miały następnie wywołać powstanie w Macedonii. Na ich czele stanęli Adam Iwanowicz Kałmy-kow, były oficer rosyjski, i emigrant polski Ludwik Wojtkiewicz, który podawał się za oficera francuskiego sztabu generalnego. We wrześniu 1878 r. wybuchło w dolinie Strumy we wsi Kresno powstanie kresneń-skie. Czety poparte przez ludność miejscową rozbiły początkowo kilka jednostek regularnego wojska tureckiego oraz baszybuzuków, uległy jednak następnie przewadze tureckiej. Zmienił się także stosunek księcia Dondukowa do ruchu czetnickiego, gdyż w październiku 1878 r. rząd carski udzielił mu ostrej nagany za udzielanie poparcia czetnikom. Dondukow rozwiązał komitety powstańcze i ruch czetnicki w północnej Macedonii zamarł zupełnie. UTWORZENIE AUTONOMICZNEJ WSCHODNIEJ RUMELII Bardziej owocna była akcja protestacyjna ludności bułgarskiej we Wschodniej Rumelii. Bułgarzy nie zgodzili się na wpuszczenie tam wojsk tureckich i dzięki pomocy głównodowodzącego rosyjskich wojsk okupacyjnych, generała Totlebena, uzyskali broń i wywalczyli cofnięcie decyzji o stacjonowaniu garnizonów tureckich we Wschodniej Rumelii. W całej prowincji powstały liczne towarzystwa gimnastyczne, które były zakonspirowanymi oddziałami wojskowymi. 14 (26) IV 1879 r. komisja państw europejskich obradująca w Płowdiwie uchwaliła kompromisowy statut organiczny Wschodniej Rumelii. Oddawał on władzę mianowanemu przez sułtana generał-gubernatorowi, który rządził przy pomocy Rady Przybocznej, składającej się z pięciu dyrektorów, szefa milicji oraz żandarmerii. Organem ustawodawczym prowincji było Zgromadzenie, składające się z 36 deputowanych mianowanych przez generał-guberna-tora i 10 osób zasiadających w Zgromadzeniu z tytułu piastowanego urzędu. Zgromadzenie wybierało stały komitet złożony z 10 członków 182 i trzech zastępców. Komitet odgrywał rolę izby wyższej Zgromadzenia. Prawa wyborcze ludności Wschodniej Rumelii ograniczał cenzus majątkowy i wykształcenia. KULTURA W SCHYŁKOWEJ EPOCE ODRODZENIA BUŁGARSKIEGO Wyzwolenie ziem bułgarskich spod jarzma tureckiego zamyka epokę zwaną odrodzeniem bułgarskim. W dobie tej, zwłaszcza zaś w ostatnim dziesięcioleciu przed utworzeniem niezależnej Bułgarii, rozwinęły się bujnie oświata i kultura narodowa bułgarska. Po wojnie krymskiej we wszystkich miastach i wielkich wsiach Bułgarii powstały elementarne szkoły wzajemnego nauczania i szkoły wieloklasowe. Niektóre z nich przekształciły się w szkoły średnie. Wyróżniały się wśród nich poziomem nauczania 7-klasowe gimnazjum w Gabrowie, w którym w latach 1875— 1876 uczył się Dymitr Błagojew, seminarium duchowne w Płowdi-wie i gimnazjum w mieście Bołgar w Besarabii utworzone w 1859 r. W Swisztowie otwarto średnią szkołę handlową. Powstały również kilkuklasowe szkoły żeńskie. W 1876 r. istniało na ziemiach bułgarskich 1479 szkół elementarnych, z tego 1407 wiejskich. Szybki rozwój szkolnictwa możliwy był dzięki wydatnej pomocy Rosji, która dostarczała podręczników rosyjskich dla nowych szkół i kształciła dla nich nauczycieli Bułgarów. Akcją tą kierował Bułgarski Patronat Szkolny w Odessie, założony w 1854 r., i Komitet Słowiański w Moskwie, utworzony w 1868 r. Ogniskami kultury bułgarskiej stały się również czytelnie publiczne w 1856 r. w Szumenie, Łomie i Swisztowie. Do wyzwolenia Bułgarii powstało na jej ziemiach około 131 czytelni. O kierownictwo nad nimi toczyły się ostre walki między „starymi" i „młodymi"; ci ostatni usiłowali przekształcić j e, często z powodzeniem, w ośrodki akcji powstańczej. Poza granicami Bułgarii znane były czytelnie „Bratska Lubow" („Braterska Miłość") w Bukareszcie i czytelnia w Konstantynopolu, która wydawała czasopismo „Czitaliszcze" („Czytelnia", 1871—1875). Rozwinęła się również prasa bułgarska. W latach 1856— 1857 ukazywały się 64 pisma. W samym Konstantynopolu wydawano w latach 1856— 1878 21 pism, większość z nich ukazywała się jednak przez bardzo krótki czas. Do najbardziej znanych i wpływowych pism należały „Gajda" („Kobza") i „Makedonija" (1866— 1872), redagowane przez Petkę Sła-wejkowa. Namiestnik wilajetu dunajskiego Midhat-pasza wydawał w Rusz-czuku tureckie pismo dla Bułgarów „Dunaw" („Dunaj"). Z gazet wychodzących poza granicami Bułgarii najważniejszymi były organa prasowe „młodych": „Dunawski łebed" („Dunajski Łabędź", 1860—1861), „Byduszcznost" („Przyszłość", 1864), wydawane przez Rakowskiego, „Narodnost" („Lud", 1867— 1869), organ Tajnego Centralnego Komitetu Bułgarskiego redagowany przez Iwana Kasabowa, „Swoboda" („Wolność", 1869- 1874) i „Nezawisimost" („Niepodległość", 1873- 1874), redagowane przez Lubena Karawełowa, oraz „Duma na byłgarskite emigranti" („Słowo Bułgarskich Emigrantów", 1871 r.), „Zname" („Sztandar", 1874-1875) i „Nowa Byłgarija" („Nowa Bułgaria", 1876 r.), 183 Pisma „młodych" zajmowały się krytyką panowania tureckiego w Bułgarii i propagandą idei rewolucyjnych oraz demaskowaniem czorbadżych. Organem „starych" było pismo „Oteczestwo" („Ojczyzna", 1869- 1871), wydawane przez Drużynę Dobroczynną i redagowane przez P. Kisimowa. Obok gazet ukazywały się w latach 1856— 1876 34 czasopisma lite-racko-uaukowe, spośród nich 12 wydawano w Konstantynopolu i Rusz-czuku, a pozostałe wychodziły poza granicami Turcji. Były to przeważnie krótko istniejące skromne wydawnictwa. Drukowały prace z różnych dziedzin nauki, utwory literackie, wiersze i dokumenty historyczne. Przeważały prace historyczne i filozoficzne. Najpoważniejsze było czasopismo naukowe „Periodiczesko spisanie" („Zeszyty Periodyczne"), wydawane w Braile w latach 1870— 1876, w których publikował swe prace wybitny historyk bułgarski Marin Drinow, profesor uniwersytetu charkowskiego. Rozwijała się również literatura bułgarska. Pierwsze wydawnictwo założył w 1855 r. nauczyciel Christo G. Danew. Piśmiennictwo bułgarskie rozwijało się pod wpływem twórczości pisarzy i poetów rosyjskich: Karam-zina, Gogola i Puszkina, których dzieła przełożone zostały na język bułgarski lub czytywane były w oryginałach. Przekładano również dzieła pisarzy zachodnich, np. Moliera, Wiktora Hugo, Juliusza Verne'a i Lessin-ga. Pierwszy poemat o walorach artystycznych Stojan i Rada, napisany przez Najdena Gerowa (1823- 1900), wydany był w Odessie w 1845 r. Oddziałały na niego wpływy poezji rosyjskiej i ludowych pieśni bułgarskich. Georgi Rakowski był autorem poematów rewolucyjnych opiewających walkę hajduków z Turkami. Utwór jego Górski pytnik (Leśny wędrowiec), wydany w Nowym Sadzie w 1857 r., choć pozbawiony wartości artystycznych, odegrał dużą rolę przez wprowadzenie do poezji bułgarskiej moty- 184 wów związanych z walką o wolność prowadzoną przez naród bułgarski. W tym duchu tworzył również swe dzieła Dobri Czintułow (1822— 1886), autor popularnych utworów poetyckich: Powstań, powstań, junaku bułgarski, Gdzieżeś ty, wierna miłości narodowa \ Wiatr szumi, Bałkany jęczą. Wybitniejszym od niego poetą był Petko Raczow Sławejkow. Studiował on żywy język ludowy i posługiwał się nim w swej bogatej twórczości poetyckiej, dzięki której przyczynił się do wprowadzenia języka ludowego do literatury bułgarskiej i formującego się języka literackiego. Największym poetą bułgarskim przed wyzwoleniem był Christo Botew, autor około 20 wierszy o tematyce rewolucyjnej, które wywarły olbrzymi wpływ na rozwój postępowych idei w społeczeństwie bułgarskim. Po-wieściopisarzami bułgarskimi doby odrodzenia byli: Wasil Drumew (1838—1901), autor powieści Nieszczęsna rodzina, i Eliasz P. Błysków (1839—1913), autor Utraconej Stonki. Obaj pisarze opisywali prześladowania tureckie. Nowy kierunek realistyczny w powieści bułgarskiej, zrywający z romantyzmem poprzedników, zapoczątkował największy pisarz bułgarski przed wyzwoleniem Luben Karawełow, autor około 30 powieści i opowiadań. Najwybitniejszym jego utworem jest powieść Bułgarzy dawnych czasów, w której z artyzmem przedstawił życie Bułgarów w ostatnich dziesięcioleciach niewoli tureckiej. Pierwszym dramaturgiem bułgarskim był Dobri Wojnikow (1833— 1878). Dramaty jego nie posiadają jednak wartości artystycznych. Dlatego też za początek bułgarskiej literatury dramatycznej uważany jest utwór Wasyla Drumewa Iwanko, morderca Asena, w którym autor ukazuje cnoty narodu bułgarskiego i przewrotność Greków. Teatr bułgarski rozwijał się bardzo wolno. W dobie przed wyzwoleniem istniały tylko sceny amatorskie w szkołach i czytelniach bułgarskich. W 1856 r. nauczyciel Sawa Dobropłodni napisał komedię, którą wystawiono w Szumenie. Szerszą nieco działalność teatralną rozwinął zespół aktorski Dobri Wojnikowa w Rumunii. Największym powodzeniem cieszyły się utwory o tematyce historyczno-patriotycznej. Najwybitniejszym pomnikiem architektury odrodzenia bułgarskiego jest monumentalny klasztor Rilski — obszerna, czteropiętrowa budowla, obejmująca około 300 komnat, ozdobiona krużgankami wspartymi na kolumnach naśladującymi styl renesansu włoskiego. Klasztor budowali w latach 1834—1847 architekci bułgarscy — Paweł, Milenko i snycerz Krystiu Debralijata, za środki pieniężne pochodzące z dobrowolnych ofiar całego narodu. Do cennych zabytków architektury bułgarskiej tej doby należy również cerkiew przy klasztorze Rilskim wybudowana przez mistrza Pawła, cerkiew Św. Bogurodzicy w Pazardżyku, cerkiew w klasztorze Preobrażeńskim w pobliżu Tyrnowa, cerkiew przy klasztorze Baczkowskim i most w Łoweczu oraz w Białej na rzece Jantra — dzieło architekta Nikoły Ficzewa. Bogaci kupcy bułgarscy zaczęli budować duże i bogato zdobione rzeźbą drewniane domy. Wiele takich domów wybudowano w Kopriwszticy, Płowdiwie, Tyrnowie, Elenie, Gabrowie i innych miastach. Przykładem podobnego budownictwa jest dom Kableszkowa w Kopriwszticy. 185 Rozwinęło się również snycerstwo. Do najwybitniejszych zabytków ludowej rzeźby w drewnie, powstałych w schyłkowej dobie odrodzenia bułgarskiego, należą ikonostas cerkwi Ś w. Bogurodzicy w Pazardżyku, ikonostas cerkwi Rilskiej i rzeźby w domu Kableszkowa. Malarstwo bułgarskie powoli uwalniało się od wpływów bizantyńskiej sztuki kościelnej. Nadal przeważała tematyka religijna, lecz z wolna przenikał do niego nurt realizmu ludowego. W epoce odrodzenia bułgarskiego istniały trzy szkoły skupiające malarzy ikon (ikonopisci) i fresków ściennych (zografowie): szkoła samokowska, bańska i triawneńska. Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły samokowskiej był Zachariasz Zograf (1810—1853), syn malarza Christo Dimitrowa, który w 1840 r. namalował freski w cerkwi Św. Mikołaja w klasztorze Baczkowskim, a w 1844 r. ozdobił wspólnie z bratem Dymitrem freskami większą część kopuły cerkwi Św. Bogurodzicy w klasztorze Rilskim. Zachariasz Zograf malował sceny portretowe w cerkwiach w sposób realistyczny i przedstawiał w nich współczesnych mu czorbadżych i ich żony. W obrazie przedstawiającym sąd ostateczny w cerkwi Baczkowskiej namalował kilku czorbadżych płowdjwskich umieszczając ich w piekle. Był również malarzem-portrecistą, pozostawił autoportrety oraz portrety Neofita Rilskiego i innych współczesnych mu osób. Ten sam kierunek realistyczny spotykamy również w pracach samokowskich malarzy ikon, Iwana Obrazopisca i syna jego Nikoli (1821—1915). Po wojnie krymskiej malarze bułgarscy zaczęli porzucać tematy cerkiewno-religijne i zajęli się malarstwem portretowym oraz opracowywaniem scen o treści patriotycznej. Najwybitniejszym portrecistą był Stanisław Dospewski (1827—1877), syn Dymitra Zografa. Ukończył on Akademie Sztuk Pięknych w Petersburgu i jako artysta malarz ukształtował się pod wpływem rosyjskiej sztuki realistycznej. Malował ikony, pejzaże i portrety, był twórcą obrazu przedstawiającego świętych Cyryla i Metodego i uczestniczył w pracach nad pokryciem freskami cerkwi klasztoru Osogowskiego. Inny wybitny malarz, Mikołaj Pawłowicz (1835—1894), poprzez Wiedeń dostał się do Monachium, gdzie jako uczeń tamtejszej Akademii przejął się zasadami historycznego malarstwa w duchu tradycji nazareńczyków. Malował również portrety, lecz główne znaczenie dla sztuki bułgarskiej tkwiło w jego obrazach o tematyce historycznej i litografiach na tematy historyczne i patriotyczne. Mikołaj Pawłowicz zabiegał o szerzenie zamiłowań artystycznych w społeczeństwie bułgarskim i domagał się wprowadzenia nauki rysunku do szkół. Inni malarze bułgarscy, mniej wybitni, studiowali również malarstwo w Rosji (Christo Cokew, 1847-1883), w Wiedniu (Toma Witanow, Christo Dimitrow) i w Rzymie. Próbowali pogodzić i połączyć stare tradycje malarstwa religijnego z nowymi pierwiastkami sztuki zachodnioeuropejskiej. Stali się założycielami szeregu miejscowych szkół malarskich pracujących na zamówienie bogacącego się mieszczaństwa bułgarskiego. Dużą rolę kulturalną odgrywali nadal w Bułgarii polscy emigranci na służbie tureckiej. Karol Brzozowski (1821— 1904), poeta i powstaniec, pracował po 1863 r. przy urządzaniu lasów w Bułgarii, a w latach 186 1877—1878, w czasie wojny rosyjsko-tureckiej, był przedstawicielem demokratów galicyjskich w Stambule. Napisał Dęli Petko, powiastka podlug legend bułgarskich (Lwów 1876) i Sen o Bałkanach (Lwów 1877). Jan Grzegorzewski (ok. 1850— 1922) przebywał w czasie wojny rosyjsko--tureckiej w Stambule jako korespondent paryskiego „Figaro" i lwowskiej „Gazety Narodowej" i wspólnie z Brzozowskim snuł rojenia o powstaniu antyrosyjskim w Polsce w przymierzu z Turcją, w której zamierzał tworzyć legion polski. Korespondentem wojennym był również w 1885 r. na froncie bułgarsko-serbskim. Do Bułgarii przybył ponownie w 1904 r. i założył w Sofii polską stację naukową na Wschodzie imienia świętego Jacka, którego uznał za patrona orientalistyki. Inicjował badania nad bułgarskimi Gagauzami i wystawienie pomnika Władysławowi Warneńczykowi. Wynikiem działania stacji było wydanie dzieł: Z sidżyllatów rumelijskich epoki wyprawy wiedeńskiej. Akta tureckie (1912), Dzialalność Polaków na Bałkanie i na dalszym Wschodzie (1918). XV. PIERWSZE LATA WYZWOLONEJ BUŁGARII NADANIE KSIĘSTWU BUŁGARSKIEMU KONSTYTUCJI W UTWORZONYM na mocy postanowień kongresu berlińskiego Księstwie Bułgarskim najważniejszym zadaniem tymczasowej administracji rosyjskiej było wprowadzenie w życie 4 artykułu traktatu berlińskiego, który głosił: „Zebranie bułgarskich notabli zwołane w Tyrnowie opracuje przed wyborem księcia statut organiczny Księstwa". Władze rosyjskie w Bułgarii powierzyły opracowanie projektu statutu kierownikowi wydziału sprawiedliwości Siergiejowi I. Łukjanowowi. Gotowy projekt Łukjanowa, przedstawiony w Petersburgu, przewidujący wprowadzenie silnej władzy monarchicznej w Bułgarii, rząd carski polecił zmienić w duchu bardziej liberalnym. Petersburg obawiał się bowiem, że narzucenie Bułgarom ograniczonej konstytucji popchnie ich w objęcia Anglii i Austro-Węgier, i dlatego zgodził się na nadanie nowemu Księstwu jednej z najbardziej liberalnych konstytucji burżuazyjnych tej doby, wzorowanej na konstytucji belgijskiej. Do zwołanego do Tyrnowa Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty) Bułgarzy wybrali 89 przedstawicieli, po jednym na 10000 wyborców. Ponadto do Zgromadzenia Ustawodawczego weszło 118 notablów bułgarskich. Zaliczono do nich biskupów bułgarskich, metropolitę greckiego w Warnie, muftiego tureckiego, rabina żydowskiego, prezesów sądów gubernialnych, okręgowych i miejskich oraz osoby mianowane przez komisarza carskiego, księcia Dondukowa: 11 przedstawicieli mniejszości tureckiej, po 1 przedstawicielu klasztoru Rylskiego, Bułgarskiego Patronatu Opiekuńczego w Odessie i Bułgarskiego Towarzystwa Dobroczynności w Wiedniu oraz 10 wybitnych działaczy bułgarskich. Jednym z nich był poeta bułgarski Petko Sławejkow. Łącznie w skład Zgromadzenia wchodziło 231 osób. Zgromadzenie otworzył komisarz carski książę Dondukow-Korsakow 10 (22) II 1879 r. w dawnej stolicy w Tyrnowie, zaznaczając w przemówieniu inauguracyjnym, że projekt opracowany przez władze rosyjskie nie jest aktem wiążącym i krępującym wolę Zgromadzenia. Do zapewnienia swobody działania Zgromadzenia zmusiła rząd carski działalność propagandowa i agitacja antyrosyjska prowadzona przez rządy państw zachodnich i ich przedstawicielstwa dyplomatyczne. Angielscy i francuscy mężowie stanu, wśród nich słynny Leon Gam-betta, zapewniali członków delegacji bułgarskiej, zabiegających w stolicach zachodnich o zmianę postanowień traktatu berlińskiego, że mocarstwa 188 zgodzą się na rewizję traktatu, o ile Bułgarzy wykażą swą niezależność i powołają na tron kandydata niemiłego Rosji. Przewodniczącym zgromadzenia wybrano byłego egzarchę kościoła bułgarskiego Antyma, jego zastępcami zostali Petko Karawełow, brat Lubena, i Todor Ikonomow. W Zgromadzeniu zetknęły się dwa dawno istniejące stronnictwa polityczne: kupiecko-czorbadżyjska partia „starych" i drobnomieszczańska, demokratyczna partia „młodych", pozbawiona obecnie swych działaczy lewicowych z doby przed powstaniem kwietniowym. Mimo że utworzone w sposób niedemokratyczny, Zgromadzenie opanowane było przez większość „młodych", przywódcami ich byli umiarkowani demokraci o poglądach liberalnych: Petko Sławejkow, Dragan Cankow i Petko Karawełow. „Młodzi", zwani odtąd narodowymi liberałami, domagali się rządu odpowiedzialnego przed jednoizbowym parlamentem obieranym drogą głosowania powszechnego. „Starzy", zwani coraz szęściej konserwatystami, pod przewodem G. Naczowicza, D. Grekowa, K. Stoiłowa i T. Ikonomowa starali się przeforsować parlament dwuizbowy na zasadzie cenzusu majątkowego i cenzusu wykształcenia. Po burzliwej dyskusji większością głosów uchwalono 16 (28) kwietnia projekt liberalnego skrzydła deputowanych o jednoizbowym przedstawicielstwie narodowym i powszechnym prawie wyborczym. Zgodnie natomiast podjęta została przez oba stronnictwa uchwała określająca Bułgarię jako monarchię konstytucyjną i dziedziczną. Nie zamieściła jednakże początkowo Konstytuanta postanowienia, że Bułgaria jest państwem wasalnym Turcji, chociaż przewidywał to traktat berliński. Książę jako głowa państwa otrzymywał ogromną władzę. Był naczelnym dowódcą sił zbrojnych, do niego należała władza wykonawcza, miał prawo rozwiązywania Zgromadzenia Narodowego i rozpisywania nowych wyborów oraz zatwierdzania przyjętych ustaw. Zgodnie z konstytucją udział narodu w rządzeniu państwem realizowany był przez Zgromadzenie Narodowe, które mogło być zwyczajne i wielkie. Zadania Zgromadzenia Zwyczajnego sprowadzały się do opracowania ustaw, uchwalania budżetu i kontroli działalności rządu. Do zadań Wielkiego Zgromadzenia należało wybieranie nowego księcia, zmiana konstytucji i potwierdzenie porozumień o oderwaniu lub wymianie terytorium państwowego. Oba Zgromadzenia powoływane były przez ogół obywateli, którzy osiągnęli 21 rok życia, po jednym deputowanym na 10000 mieszkańców do Zwyczajnego Zgromadzenia i po dwóch do Wielkiego Zgromadzenia. OBJĘCIE TRONU PRZEZ ALEKSANDRA BATTENBERGA 17 (29) IV 1879 r. otwarte zostało pierwsze Wielkie Zgromadzenie Narodowe, które miało wybrać księcia Bułgarii. Kongres berliński postanowił, że żaden z członków dynastii panujących nie może być wybrany księciem Bułgarii. W tej sytuacji na życzenie rządu carskiego Wielkie Zgromadzenie Narodowe jednomyślnie wybrało księciem Bułgarii Aleksandra Battenberga. Był to syn ks. Aleksandra von Hessen-Darmstadt, 189 20-letni wówczas porucznik gwardii pruskiej i bratanek carowej rosyjskiej Marii Aleksandrowny. Wsławił się już udziałem w wojnie rosyjsko--tureckiej u boku generała Hurki. Matką jego była Polka, hrabianka Julia Hauke, morganatyczna żona ks. Aleksandra Heskiego. Bracia jego, Henryk i Ludwik Battenbergowie, weszli w bliskie związki rodzinne z dynastią panującą w Anglii i w czasie pierwszej wojny światowej przenieśli się tam na stałe zmieniając nazwisko na Mountbatten. Sytuacja młodego księcia po uroczystym objęciu tronu, na który wprowadził go 26 czerwca (18 lipca) egzarcha Antym I, była niezwykle trudna. Był wasalem sułtana tureckiego Abdul Hamida II, którego współcześni określali jako „wielkiego mordercę na tronie" (Gladstone) lub „tureckiego Mikołaja II" (Lenin). W kraju grasowały bandy tureckie, katastrofalny był stan gospodarczy młodego państwa. Po złożeniu przysięgi na konstytucję w Tyrnowie udał się książę do Sofii, którą już władze rosyjskie obrały na stolicę. Trudności młodego państwa pogłębiała walka wewnętrzna liberałów z konserwatystami. Aleksander Battenberg nie licząc się z wolą Zgromadzenia Narodowego, w którym większość mieli liberałowie, oddał władzę rządowi konserwatywnemu i dążył do zniesienia konstytucji tyrnowskiej, którą nazywał „tworem złośliwości lub nieuctwa rosyjskiego". Zgromadzenie Narodowe uważał za „niebezpieczną zabawkę w rękach niedojrzałych narodów". Liberał Petko Sławejkow nazwał go z kolei nieco później w swej poezji „okrutnym oszustem, złym intrygantem i wiarołomnym krzywoprzysiężcą". Organem opozycyjnym stało się pismo Sławejkowa „Celokupna Byłgarija" („Cała Bułgaria"). Po wyborach, które odbyły się w październiku 1879 r. i przyniosły pełne zwycięstwo partii narodowo-liberalnej, książę Aleksander musiał zgodzić się na otwarcie 21 października (3 listopada) pierwszego Zwyczajnego Zgromadzenia Narodowego. Większość mieli w nim liberałowie. Gdy nie udało się zawrzeć z nimi kompromisowego porozumienia w sprawie utworzenia koalicyjnego rządu liberalno-konserwatywnego, książę Aleksander rozwiązał Zgromadzenie dekretem wydanym 24 listopada (6 grudnia). W dniu następnym utworzony został nowy rząd konserwatywny, na którego czele stanął metropolita Kliment (Wasil Drumew). Jednocześnie książę zabiegał o uzyskanie zgody cara Aleksandra II na zniesienie konstytucji. Kroki te oznaczały rozpoczęcie otwartej wojny liberałów z księciem; dotąd liberałowie ograniczali się do zwalczania jedynie konserwatystów. W toku ostrej polemiki partyjnej liberałowie atakowali proaustriacką orientację księcia, a konserwatyści obrzucali ich w swej prasie zarzutami nihilizmu i komunizmu. W kraju panował głód spowodowany panującą w 1879 r. suszą i wzmogły swą działalność bandy tureckie. RZĄDY LIBERAŁÓW I REFORMA AGRARNA Rząd metropolity Klimenta, zamiast starać się walczyć z głodem, zezwolił na wywóz zboża z Bułgarii. W tych warunkach wybory, 190 które odbyły się 13 (25) i 20 I (l II) 1880 r., przyniosły bardziej jeszcze przekonujące niż uprzednio zwycięstwo liberałów. Za radą cara Aleksandra II książę powołał liberalny rząd Dragana Gankowa —Petko Karawełowa. Nowy rząd prowadził protekcyjną wobec chłopstwa politykę i dążył do poprawy sytuacji ekonomicznej wsi bułgarskiej. Na wsi bułgarskiej po upadku władzy tureckiej odbyła się żywiołowa rewolucja agrarna. Tureccy bejowie będący wielkimi właścicielami ziemskimi, Czerkiesi osiedleni przez Portę w Bułgarii i turecka ludność chłopska, mimo że paragraf 12 układu berlińskiego gwarantował zachowanie własności tureckiej, masowo opuszczali swe ziemie. Opuszczone czyftłyki i drobne gospodarstwa Wiejskie przejmowali chłopi bułgarscy. Po ukończeniu działań wojennych powracający Turcy sprzedawali często za bezcen swe ziemie i opuszczali na stałe Bułgarię. W ten sposób Bułgarzy zakupili około 447 500 hektarów ziemi, tj. około 1/4 obszaru ziemi uprawnej. Przejście ziemi w ręce chłopstwa drogą jej wykupu z rąk tureckich wywołało szybko postępujące rozwarstwienia chłopstwa. Z upadku własności tureckiej najwięcej korzyści wyciągnęło bogate chłopstwo bułgarskie. Tworzyć się zaczęła powoli warstwa bogatego ziemiaństwa bułgarskiego, władającego wielkimi obszarami ziemi. Żywiołowy proces, przejmowania przez chłopstwo ziemi zalegalizował rząd liberalny po dojściu do władzy przez opracowanie ustawy uchwalonej w 1880 r. w interesie bogatych chłopów zwanych ispoliczari i kesimdżi. Ustawa o polepszeniu bytu rolników uprawiających państwowe i czyftłyskie ziemie wzięła w obronę chłopów przed spekulacjami ziemią, którą prowadzili bejowie tureccy. Zawierała ona postanowienie, że rolnik uprawiający ziemie przez 10 lat może wykupić ją z rąk tureckich za sumę wykupną oznaczoną przez władze. Wysokość tych sum ustalona została dopiero w 1885 r. Mimo długich zabiegów liberałowie nie potrafili pozyskać zaufania księcia Aleksandra, chociaż zgodzili się zamienić jego tytuł „Światłość" przewidziany przez konstytucję na wyższy „Wysokość" i przyznali wielkie sumy na urządzenie pałacu książęcego. W tej sytuacji liberałowie, a zwłaszcza ich lewe skrzydło, do którego należeli Petko Karawełow, Petko Sławejkow i Stefan Stambołow, przeprowadzili uchwałę o utworzeniu „pospolitego ruszenia narodowego" zależnego od Zgromadzenia Narodowego. Ustawa uchwalona przez Zgromadzenie nie zyskała jednak zatwierdzenia księcia i została zmieniona w myśl jego postulatów. Położenie Księstwa Bułgarskiego komplikowało zaostrzenie się konfliktów międzynarodowych. 7 X 1879 r. został zawarty sojusz wojskowy prusko-austriacki wymierzony przeciw Rosji. W nowej sytuacji liberałowie opowiedzieli się za Rosją, a książę Aleksander i konserwatyści zbliżyli się do Austro-Węgier, Prus i Francji. W początkach 1880 r. rozgorzała zawzięta walka wokół sprawy zawarcia z rządem bułgarskim konwencji upoważniającej do budowy linii kolejowej. Skrzyżowały się sprzeczne interesy handlowe Austro-Węgier, Rosji i Anglii. Rząd liberalny przeciwny był budowie austro-węgierskiej linii kolejowej w Bułgarii, uważając, że może ona zrujnować rzemiosło bułgarskie i stanowić niebezpieczeństwo 191 dla jedności ziem bułgarskich, a książę Aleksander popierał żądania agenta Austro-Węgier hrabiego Khevenhullera. W odwet za odmowę rządu udzielenia zgody na budowę kolei Austro-Węgry poruszyły sprawę kontroli żeglugi po dolnym Dunaju, którą sprawować miała w myśl postanowień kongresu berlińskiego komisja międzynarodowa. Książę poparł znów interesy Austro-Węgier, co wywołało dymisję rządu Dragana Gankowa. Na czele nowego gabinetu stanął Petko Karawełow. Nowy rząd liberalny podjął szereg reform administracyjno-finansowych i sądowych oraz opracował projekt budowy linii kolejowych Tyrnowo— Stara Zagora i Sofia— Kiustendił—Skopje. OBALENIE RZĄDU LIBERALNEGO I OBJECIE WŁADZY PRZEZ KSIĘCIA Zaostrzyła się znów walka międzypartyjna liberałów z konserwatystami. W toku jej doszła do Bułgarii wieść o udanym zamachu na cara Aleksandra II zorganizowanym przez Narodną Wolę i śmierci cara w dniu 1 (13) III 1881 r. Książę i jego doradcy uznali, że chwila jest odpowiednia, aby dokonać zamachu stanu. Po uzyskaniu zgody nowego cara Aleksandra III, Niemiec i Austrii Aleksander I Battenberg zawiesił konstytucję tyrnowską. zmusił do ustąpienia rząd liberalny i rozwiązał Zgromadzenie Narodowe 27 IV (9 V) 1881 r. Główny doradca wojskowy księcia, rosyjski generał Kazimierz Gustaw Erenrot, otrzymał misję utworzenia rządu tymczasowego. Księstwo podzielone zostało na 5 okręgów, na których czele stanęli oficerowie rosyjscy jako komisarze nadzwyczajni. Wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego odbyły się w atmosferze terroru i przyniosły większość konserwatystom. Towarzyszyły im rozruchy chłopskie w kilku okręgach i starcia liberałów z policją w wielu miastach bułgarskich, 1 (13) VII 1881 r. zostało otwarte II Wielkie Zgromadzenie Narodowe w przepełnionym wojskiem Swisztowie. Nieliczni liberalni deputaci nie byli dopuszczeni na salę obrad. Na czele nowego „ogólnonarodowego" rządu złożonego z bezpartyjnych stanął osobiście sam książę Aleksander I. Dla stworzenia pozorów liczenia się z wolą narodu utworzona została Rada Państwa, częściowo mianowana, częściowo obierana przez naród. Lewica stronnictwa liberałów skupiła się wokół Petko Karawełowa we Wschodniej Rumelii w Płowdiwie i zaczęła wydawać opozycyjną gazetę „Nezawisimost". Książę Aleksander z powodu swej austrofilskiej polityki zaczął tracić poparcie Rosji carskiej i wszedł w otwarty konflikt z posłem rosyjskim w Sofii M. A. Chitrowym. Dla ratowania zagrożonego upadkiem reżimu i uzyskania dla niego jawnego poparcia Rosji książę Aleksander I zwrócił się bezpośrednio do cara Aleksandra III z prośbą o przysłanie dwóch Rosjan dla objęcia stanowisk w rządzie. Uzyskawszy zgodę cara oddał 23 lipca (4 sierpnia) władzę nowemu rządowi, na którego czele stanął przysłany generał rosyjski A. N. Sobolew. Drugi przysłany generał, N. W. Kaułbars, został w nowym rządzie ministrem wojny. Manewr ten nie zapewnił jednak stabilności władzy księcia, podobnie jak nie spełniła pokładanych w niej nadziei nowa ordynacja wyborcza, 192 która wprowadzała wybory dwustopniowe i cenzus majątkowy. Liczba deputowanych została zmniejszona do 56 osób. Zamiarem księcia było przeprowadzenie wyboru takich deputowanych, którzy by „głosowali jak jedna rota wojska". Wkrótce jednak doszło do cichej walki między księciem a rządem generałów, którzy żądali, aby spółka rosyjska Ginsburg—Poliakow otrzymała koncesję na budowę kolei Sofia—Tyrnowo—Swisztow. Książę i konserwatyści należący do „partii niemieckiej" bronili interesów Austro-Węgier. W początkach marca 1883 r. proaustriaccy ministrowie konserwatywni opuścili gabinet generała Sobolewa. Na ich miejsce weszli ministrowie nastrojeni rusofilsko. Walka między generałami a stronnictwem księcia, złożonym z konserwatystów, zaostrzyła się. Książę próbował oskarżyć generałów przed carem Aleksandrem III w czasie swego pobytu w Rosji na uroczystościach koronacyjnych. Osiągnął jednak skutek odwrotny, gdyż rząd carski zaczai w końcu tracić zaufanie do austrofila Aleksandra Battenberga i myśleć o zrzuceniu go z tronu. Niepewne było także położenie rządu generałów, gdyż w kraju szerzyły się wśród chłopstwa nastroje buntownicze i narastało ogólne niezadowolenie. W nowej sytuacji konserwatyści zmuszeni zostali do szukania sojuszników przeciwko generałom wśród liberałów i zawarli w sierpniu 1883 r. ugodę z przywódcą umiarkowanych liberałów Draganem Can-kowem. Na mocy tego porozumienia rozpisane zostały wybory do Wielkiego Zgromadzenia, które miało dokonać zmian w konstytucji tyrnow-skiej w duchu konserwatywnym. Dragan Cankow zgodził się nawet, aby wybory odbyły się na podstawie „jednej z dwóch obowiązujących ordynacji wyborczych". W odpowiedzi na to porozumienie generałowie rosyjscy dla ratowania wpływów Rosji nawiązali porozumienie z lewicą liberałów. Aby odsunąć generałów od władzy, książę po dokonaniu otwarcia nowego, III Zwyczajnego Zgromadzenia, 6 (18) IX 1883 r., wydał manifest o przywróceniu konstytucji tyrnowskiej. Tym samym 7 (19) września upadł tzw. „reżim pełnomocnictw". Władzę objął -nowy gabinet rządowy z umiarkowanym liberałem Draganem Cankowem jako premierem i konserwatystą Grigorem Naczowiczem na czele. Oznaczało to utratę przez Rosję wpływu na bieg spraw w Bułgarii. Nowy rząd zajął się problemem spłaty długu okupacyjnego Rosji i zawarł, mimo opozycji lewicy liberalnej, konwencję z Austro-Węgrami o budowie linii kolejowej Nisz— Caribrod— Sofia, która w Bełowie połączyć się miała z koleją idącą przez Płowdiw do Konstantynopola. Jednocześnie opracowany został projekt rewizji konstytucji, który przewidywał wprowadzenie cenzusu wyborczego oraz utworzenie izby wyższej, złożonej z wyższych urzędników mianowanych przez księcia, trzech władyków i obieralnych przedstawicieli narodu po dwóch na okręg. 5 (17) grudnia nowa konstytucja została narzucona Zgromadzeniu bez pozostawienia mu czasu na dyskusję, w nieobecności opozycji, tzw. „antyrewizjonistów". Pod koniec grudnia Zgromadzenie zostało rozwiązane. Powstał nowy rząd Dragana Gankowa, złożony wyłącznie z umiarkowanych liberałów, którego celem było pozyskanie dla nowej konstytucji poparcia społeczeń- 193 stwa. Lewicowe skrzydło liberałów, złożone z „antyrewizjonistów", na którego czele stali Petko Karawełow i Petko Sławejkow, zwalczało ostro nowy rząd Gankowa. Obie frakcje wielkiej partii narodowo-liberalnej rozpadły się na dwa wrogie sobie stronnictwa. W wyborach przeprowadzonych 27 V (8 VI) 1884 r. zdecydowane zwycięstwo odnieśli lewicowi liberałowie; Petko Karawełow utworzył nowy rząd. Umiarkowani liberałowie, którzy utworzyli później rusofilską partię postępowo--liberalną, przeszli do opozycji. Zwycięscy „antyrewizjoniści" przywrócili konstytucję tyrnowską. ZJEDNOCZENIE BUŁGARII I WOJNA SERBSKO-BUŁGARSKA Pierwszym generał-gubernatorem utworzonej na kongresie berlińskim Wschodniej Rumelii został sturczony Bułgar Aleko Bogoridi. Do 6-oso-bowego rządu, złożonego z dyrektorów, weszło czterech Bułgarów. Głównym sekretarzem generał-gubernatora i dyrektorem spraw wewnętrznych został Gawrił Krystewicz, przywódca „starych" z doby walk o kościół bułgarski. Między trzema narodowościami Wschodniej Rumelii — Bułgarami, Turkami i Grekami — toczyła się ostra walka o wpływy w Zgromadzeniu Krajowym. Po wyborach przeprowadzonych 17 (29) X 1879 r. do Zgromadzenia weszło 31 Bułgarów, 2 Turków i 2 Greków. Ukształtowały się podobnie jak w Księstwie Bułgarskim dwa wielkie stronnictwa polityczne: konserwatywne i liberalne. Konserwatyści Wschodniej Rumelii utworzyli partię narodową, partia liberałów zwana była również partią „kazionną" (państwową), gdyż popierał ją Aleko Bogoridi. Przywódcami liberałów Wschodniej Rumelii zostali Karawełow i Sławejkow, którzy w 1881 r. przybyli do Płowdiwu. Dzięki ich energii w wyborach 1883 r. liberałowie zdobyli większość i ujęli ster władzy. Wkrótce potem obaj działacze liberalni powrócili do Księstwa. W 1884 r. upłynęła pięcioletnia kadencja Bogoridiego. Na żądanie Rosji nowym generał-gubernatorem został przywódca konserwatystów Gawrił Krystewicz. Rozwiązał on Zgromadzenie i ogłosił nowe wybory. Konserwatywna partia narodowa prowadziła demagogiczną kampanię za zjednoczeniem Wschodniej Rumelii z Księstwem. Konserwatyści, nazwani „syjedinisti" (zjednoczeniowcy), zdobyli większość w Zgromadzeniu. Gdy jednak Gawrił Krystewicz ogłosił, że na zjednoczenie kraju trzeba jeszcze czekać, przeciwnicy nazywali konserwatystów „pseudozjednoczeniow-cami". Na przełomie 1884 i 1885 r. powstawać zaczęły w Księstwie i Wschodniej Rumelii rewolucyjne komitety zjednoczeniowe, w których wielką rolę odgrywali emigranci z Macedonii. Utworzony w Płowdiwie Bułgarski Tajny Centralny Komitet Rewolucyjny (skrót bułgarski BT CRK) postawił sobie za cel utworzenie Wielkiej Bułgarii przez zjednoczenie z Księstwem Bułgarskim Wschodniej Rumelii i Macedonii. Na czele komitetu stanął przedstawiciel bogatego mieszczaństwa Zachari Sojanow, do spisku wciągnięci zostali oficerowie armii wschodniorume-lijskiej. Komitet zapewnił sobie poparcie księcia Aleksandra Battenberga, 194 który pragnął zdobyć popularność w kraju, aby umocnić swą pozycję zachwianą po zerwaniu z Rosją. Dnia 30 VIII (11 IX) 1885 r. zakończyły się manewry wojskowe w Księstwie, lecz Battenberg, uprzedzony o wypadkach, trzymał wojsko pod bronią. Oficerowie należący do spisku przygotowali armię wschodnio-rumelijską do działań w obronie programu zjednoczenia. Manewry armii wschodniorumelijskiej miały rozpocząć się 16 (18) września. W tej sytuacji Centralny Komitet Rewolucyjny wyznaczył datę powstania na dzień 4 (16) września. W dniu tym utworzono we wsi Gołamo Konare wielką czetę powstańczą, która pod wodzą sierżanta Prodana Tiszkowa, zwanego Czardafonem Wielkim, ruszyła na Płowdiw. Wczesnym rankiem 6 (18) września oficer należący do spisku, major Danaił Nikołaew, zajął Płowdiw i otoczył rezydencję generał-gubernatora. Do miasta wkroczyła czeta powstańcza. Komitet ogłosił zjednoczenie Wschodniej Rumelii z Księstwem. Generał-gubernator został aresztowany i odesłany do Turcji. Utworzony przez powstańców Rząd Tymczasowy powołał pod broń wszystkich mężczyzn od 18 do 40 roku życia. 8 (20) września książę Aleksander ogłosił swą zgodę na przyłączenie Wschodniej Rumelii i przybrał tytuł księcia północnej i południowej Bułgarii. Nazajutrz książę przybył wraz z przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego Stambołowem do Płowdiwu. Rząd turecki zareagował na wydarzenia z 6 (18) IX 1885 r. koncentracją wojsk na granicy i notą do wielkich mocarstw, w której domagał się utrzymania w mocy postanowień kongresu berlińskiego. Car Aleksander III nie mógł jawnie wystąpić przeciwko idei zjednoczenia Bułgarii, potępił jednak, jako wróg księcia Aleksandra, jego akcję zjednoczeniową. Rosyjski minister spraw zagranicznych Girs wystosował protest przeciwko naruszeniu traktatu berlińskiego. Oficerowie rosyjscy zostali odwołani z Bułgarii. Anglia, dążąc do wyeliminowania wpływów rosyjskich w Bułgarii, podtrzymała księcia Aleksandra i nie protestowała przeciwko zjednoczeniu. Na prośbę Turcji zwołana została do Stambułu przez wielkie mocarstwa na dzień 24 października konferencja posłów wielkich mocarstw w sprawie Wschodniej Rumelii. Wielkie mocarstwa domagały się wycofania wojsk bułgarskich ze Wschodniej Rumelii i wysłania do niej komisarza nadzwyczajnego, który miał przekazać władzę nad prowincją nowemu generał-gubernatorowi. Wobec protestu Anglii nie podjęto jednak żadnej uchwały. Przeciwnikiem zjednoczenia były Austro-Węgry. Wierny stronnik Austro-Węgier, król serbski Milan Obrenowicz, oświadczył ulegając namowom Wiednia, że przyłączenie Wschodniej Rumelii do Bułgarii oznacza zwichnięcie równowagi politycznej na Bałkanach. Serbia uzyskała od Austro-Węgier pożyczkę wojenną w wysokości 25 min dinarów i wydała wojnę Bułgarii. Austro-węgierski minister spraw zagranicznych hr. Gustaw Kalnoky pragnął osłabienia obu państw i uważał, że „niewielki przelew krwi" wzmocni tylko pozycję Austro-Węgier na Bałkanach. Król Milan, głównodowodzący armią serbską, pragnął oderwać od Bułgarii nie tylko Wschodnią Rumelię, lecz również 195 zachodnią Bułgarie, jako serbską zdobycz wojenną. 2 (14) XI 1885 r. 60-tysieczna armia serbska przekroczyła granicę bułgarską. Główne siły serbskie skoncentrowane w dolinie Niszawy wyruszyły na Sofie, natomiast druga armia miała wkroczyć z doliny Timoku do północnej Bułgarii. Książę Aleksander Battenberg mógł przeciwstawiać Serbom równą liczebnie, 60-tysięczną armię, gdyż 35-tysięczna armia bułgarska musiała pozostać we Wschodniej Rumelii, aby strzec granicy tureckiej. Przerzucenie armii ze Wschodniej Rumelii na północ wymagało 5—6 dni. Król Milan pewny był zwycięstwa; korespondenci pism zachodnich przepowiadali klęskę młodej armii bułgarskiej. Książę Aleksander postanowił wydać bitwę Serbom maszerującym na Sofię pod położoną o 40 km na zachód od stolicy Sliwnicą. Aby umożliwić koncentrację sił w obranym miejscu, wydał rozkaz oddziałom granicznym opóźniania marszu armii niszawskiej. Bitwa pod Sliwnicą toczyła się od 5 (17) do 7 (19) listopada. Bułgarzy, mimo iż nie przybyły na pole bitwy oddziały znad granicy tureckiej, atakowali pierwsi. Rankiem 5 (17) listopada rotmistrz Anastas Benderew, dowódca północnego skrzydła, opanował wyżynę Męka Cryw. Oddziały Benderewa i kapitana Bachczewanowa rozbiły następnie serbską brygadę konną. Wieczorem tegoż dnia przybyły na plac boju pierwsze oddziały z południa. 6 (18) listopada kapitan Atila Zafirow rozbił Serbów pod Komszczicą. Północne skrzydło bułgarskie zbliżyło się do serbskiego sztabu głównego. Przerażony król Milan wycofał się ze swym otoczeniem do Pirotu. Tego samego dnia serbska Dywizja Morawska rozbiła na skrzydle południowym oddział kapitana Stefana Kisowa pod Breznikiem. Książę Aleksander upadł na duchu i zażądał od rady wojennej wycofania się spod Sliwnicy. Gdy na rozkaz dowódcy artylerii kapitana Olimpiego Panowa armia bułgarska kontynuowała dalej działania wojenne, książę zbiegł do Sofii. Decydujące działania dokonały się 7 (19) listopada. Na skrzydle północnym Serbowie zostali rozbici na wyżynie Tri Uszi, natomiast na południu zwycięska Dywizja Morawska przedarła się na tyły armii bułgarskiej i zagroziła Sofii. Sytuację uratował kapitan Stefan Popów, który rozbił Dywizję Morawską pod wsią Gurgulat. Na pomoc armii bułgarskiej przybył w krytycznym momencie walk chłopski oddział ochotniczy. Po tej klęsce rozpoczął się odwrót armii niszawskiej, rozbitej powtórnie przez Bułgarów pod Dragomanem. Król Milian rozkazał bronić Pirotu i jednocześnie zwrócił się o pomoc do wielkich mocarstw. Po dwudniowych walkach Bułgarzy zdobyli Pirot i kontynuowali marsz na Nisz. W tym samym czasie nieliczna, 13-tysięczna armia kapitana Atanasa Uzunowa, złożona przeważnie z ochotników, broniła północnej Bułgarii przed serbską Dywizją Timocką. Bułgarzy rozbili Serbów pod Bełogradczikiem. W kilka dni później, 9 (21) listopada, Dywizja Timocką obiegła Widyń, broniony skutecznie przez Bułgarów. Pokonaną Serbię uratowały od zupełnej klęski Austro-Węgry. Ich przedstawiciel rezydujący w Belgradzie, hr. Khevenhiiller, zjawił się w głównym sztabie bułgarskim i 16 (28) listopada zażądał natychmiastowego przerwania działań wojennych, grożąc wkroczeniem wojsk austro--węgierskich do Serbii. Książę Aleksander obawiał się, że car w odpo- 196 wiedzi na ten krok Austro-Węgier wyśle armie rosyjską do Bułgarii, i zgodził się 17 (29) listopada na podpisanie zawieszenia broni. 19 II (3 III) 1886 r. podpisany został w Bukareszcie traktat pokojowy miedzy Serbią z jednej strony a Bułgarią i przedstawicielem Turcji jako państwa zwierzchniego z drugiej strony. Przywracał on granicę serbsko-bułgarską sprzed wojny. 20 listopada (2 grudnia) przybyli do Płowdiwu dwaj komisarze tureccy, aby w imieniu konferencji stambulskiej wielkich mocarstw objąć władz? nad Wschodnią Rumelią do czasu naznaczenia nowego generał-gubernator a. Ludność nie oddała Turkom rządów nad prowincją, zwycięskie w wojnie z Serbami wojska bułgarskie pozostały nadal w jej granicach. W tej sytuacji rząd turecki, idąc za radą Anglii, nawiązał rokowania z Bułgarią. Po długich układach podpisano 20 I (l II) 1886 r. następujące porozumienie: 1. książę Aleksander został generał-gubernatorem Wschodniej Rumelii na 5 lat; 2. administracja Księstwa zostanie zunifikowana z administracją Wschodniej Rumelii. Milicja wschodniorumelijSka wejdzie w skład armii Księstwa; 3. wojska bułgarskie i tureckie będą się wzajemnie wspomagać. Oddziały bułgarskie wysłane do Turcji podlegać będą tureckiemu dowództwu, a oddziały tureckie działające w Bułgarii — bułgarskiemu; 4. Księstwo oddaje Turcji okręg Kyrdżali i zobowiązuje się do regularnego spłacania długu ciążącego na Wschodniej Rumelii. Rosja zażądała usunięcia imienia Aleksandra Battenberga z układu i zastąpienia go stwierdzeniem, że generał-gubernatorem Wschodniej Rumelii ma być zawsze książę Bułgarii. Car nie uznał również punktów o porozumieniu wojskowym i odstąpieniu Turcji okręgu Kyrdżali. Reaktywowana została w Stambule konferencja posłów wielkich mocarstw, która po długich sporach ratyfikowała układ. Mimo protestów Battenberga imię jego zostało z traktatu usunięte. Okręg Kyrdżali i kilka wsi w Rodopach oddano Turcji. Bułgaria została zjednoczona. OBALENIE KSIĘCIA ALEKSANDRA. KSIĄŻĘ FERDYNAND Zjednoczenie ziem bułgarskich przeprowadzone wbrew woli Rosji i postępowanie księcia Aleksandra Battenberga, godzącego się na pokojową mediację austro-węgierską po klęsce Serbii w wojnie z Bułgarami, zaostrzyły rywalizację wielkich mocarstw o wpływy na Bałkanach. Dla Austro-Węgier otworzyła się możliwość umocnienia swych wpływów nie tylko w pozostającej w kręgu polityki austro-węgierskiej Serbii, lecz także w Bułgarii. Zarówno więc Austro-Węgry, jak i Anglia udzieliły swego poparcia Battenbergowi. Natomiast politycy rosyjscy dążyli od 1886 r. do obalenia księcia. Ostra rywalizacja mocarstw o wpływy w Bułgarii znalazła swój wyraz w rozbiciu dawnego stronnictwa liberalnego na jawnie zwalczające się obozy, tzw. rusofilów i rusofobów — zwolenników i przeciwników Rosji. Na czele rusofilów stanął Dragan Cankow, umiarkowany liberał cieszący się poparciem bogatego chłopstwa, i jego zwolennicy, tzw. cankowiści, którzy później utworzyli stronnictwo postępowo-li- 197 beralne, oraz konserwatywne stronnictwo narodowe dawnej Wschodniej Rumelii, tzw. pseudozjednoczeniowcy. Rusofile domagali się prowadzenia wspólnej z Rosją polityki zagranicznej: Drugi obóz skłaniał się ku współpracy z Anglią i Austro-Węgrami. Przywódcami rusofobów byli Stefan Stambołow, dawny rewolucjonista, i Wasyl Radosławów. Stambołow wystąpił z grupy zwolenników ze stronnictwa narodowo-liberalnego i utworzył własne stronnictwo, służące interesom bogatej burżuazji bułgarskiej związanej ściśle z kapitałem zachodnioeuropejskim. Do grupy Stambołowa przyłączyli się liberalni działacze tzw. stronnictwa rządowego dawnej Wschodniej Rumelii. Oba obozy rozwinęły żywą agitację polityczną wśród ludności. Obok tych dwóch ugrupowań mieszczaństwa bułgarskiego działała nadal sprawująca rządy drobnomieszczańska i chłopska lewica liberalna, na której czele stał ówczesny premier Petko Karawełow. Przywódcy lewicy liberalnej sympatyzowali z obozem o orientacji prorosyjskiej, lecz wykazywali zarazem w toku walk obozów mieszczańskich wielką chwiejność i niezdecydowanie. * Skrajni rusofile spod znaku Gankowa obarczali liberalny rząd Petko Karawełowa i księcia Aleksandra odpowiedzialnością za zaostrzenie stosunków z Rosją i wskrzesili zapomniane już hasło: „bez Rosji nie można". Nieudzielenie przez stronnictwo Karawełowa zdecydowanego poparcia prawicowym rusofilom umożliwiło w odpowiednim momencie rusofobom uchwycenie władzy w kraju. Podział mieszczaństwa na dwa obozy nie ominął także korpusu oficerskiego, który rozpadł się na rusofilów i rusofobów. W 1886 r. oficerowie orientacji rosyjskiej zawiązali spisek. 9 (21) VIII 1886 r. major P. Gruew, komendant szkoły wojskowej w Sofii, kapitanowie Radko Dimitriew, Anastas Benderew i inni oficerowie postanowili wykorzystać nieobecność w Sofii oddziałów wiernych księciu. Spiskowcy wprowadzili do miasta pułk strumicki, obsadzili węzłowe punkty, aresztowali Aleksandra Battenberga i zmusili go do podpisania aktu abdykacyjnego oraz opuszczenia kraju. Natychmiast jednak Stefan Stambołow, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, przebywający w dniu zamachu w Tyrnowie, wezwał do Sofii podpułkownika Sawę Mutkurowa, dowódcę garnizonu płowdiwskiego, i obalił rząd rusofilski utworzony przez spiskowców, w których skład wchodzili metropolita Kliment i Dragan Cankow. Wezwany telegraficznie przez Stambołowa Aleksander Battenberg przybył do Bułgarii ze Lwowa i został uroczyście powitany przez nowy, austrofilski rząd drą Wasyla Radosławowa. Na arenie międzynarodowej popierały go Austro-Węgry i Anglia, mimo że w oczach dyplomatów austriackich uchodził za niepewnego stronnika, zbyt związanego z dworem i rodziną carską. Na tle sporu o wpływy w Bułgarii wybuchł w Europie tzw. kryzys bułgarski, który groził nawet wybuchem wojny między Austro-Węgrami i Rosją. Uniemożliwił on odnowienie „sojuszu trzech cesarzy", zawartego z inicjatywy Bismarcka w 1881 r. między Niemcami, Austro-Węgrami i Rosją. 198 Aleksander Battenberg przybył do Ruse 16 (28) sierpnia, w tydzień po zamachu, i wysłał stamtąd telegram do cara zakończony słowami: „od Rosji przyjąłem koronę i gotów jestem złożyć ją na ręce jej władcy". Po trzech dniach nadeszła odpowiedź cara: „nie mogę zgodzić się na pański powrót do Bułgarii". Sprzeciw Rosji i Niemiec zadecydował, że Aleksander abdykował, tym razem dobrowolnie, 25 VIII (6 IX) 1886 r. i po przekazaniu władzy w ręce regencji opuścił na zawsze Bułgarię. W skład regencji weszli Stefan Stambołow, Petko Karawełow i podpułkownik Wąsa Mutkurow. Premierem został Wasyl Radosławów. Car Aleksander III dążył do obalenia regencji złożonej z rusofobów, gdyż nie życzył sobie, aby Wielkie Zgromadzenie Narodowe, mające obrać nowego księcia, zwołane zostało przez czynniki wrogie Rosji. Dla odsunięcia rusofobów od władzy i utworzenia rządu rusofilskiego car wysłał do Bułgarii generała Kaułbarsa. Jego nietaktowne i niezręczne postępowanie uraziło uczucia narodowe Bułgarów i nawet obudziło obawę przed rosyjską okupacją kraju. Wbrew woli Rosji regent Stefan Stambołow zwołał Wielkie Zgromadzenie Narodowe, które wybrało księciem Bułgarii Waldemara, królewicza duńskiego, brata króla Jerzego greckiego, a szwagra cara Aleksandra III. Waldemar duński na żądanie cara, który wysuwał innych kandydatów, odmówił przyjęcia tronu. Kryzys polityczny osiągnął wówczas swoje apogeum. W listopadzie 1886 r. doszło nawet do zerwania przez rząd carski stosunków dyplomatycznych z Bułgarią. Oficerowie należący do obozu rusofilskiego, wśród nich przebywający na emigracji wsławieni w wojnie serbsko-bułgarskiej bohaterzy narodowi — Anastas Benderew, Olimpi Canow i Anastas Uzunow, organizowali spiski antyrządowe, a w lutym 1887 r. stanęli na czele powstania, które objęło Sylistrię i Ruse. Rząd stłumił je jednak, a przywódców skazał na śmierć. Kraj objęty został falą aresztowań i represji. Aby zakończyć kryzys, zachęcona przez Austro-Węgry regencja postanowiła przeprowadzić wybór nowego księcia bez oglądania się na stanowisko Rosji. 25 VI (7 VII) 1887 r. III Wielkie Zgromadzenie Narodowe zwołane do Tyrnowa, wybrane pod naciskiem antyrosyjskiej regencji i rządu, oddało tron książęcy Bułgarii kandydatowi Austro-Węgier, 26-letniemu księciu Ferdynandowi Sachsen-Koburg-Gotha, wnukowi po matce króla Ludwika Filipa Orleańskiego. Austro-Węgry i Włochy popierały usilnie kandydaturę Ferdynanda u sułtana, który miał prawo jako zwierzchnik Bułgarii zatwierdzenia jej nowo obranego księcia. Anglia i Niemcy zajęły stanowisko wyczekujące, natomiast Francja i Rosja nie uznały wyboru za prawowity. Rząd carski zabiegał w Stambule, aby Porta zgodnie z traktatem berlińskim nie wpuściła Ferdynanda do Bułgarii. Jednak sułtan bardziej liczył się ze stanowiskiem Austro-Węgier, Niemiec, Włoch i Anglii, toteż nie sprzeciwił się objęciu tronu przez Ferdynanda. Dnia 2 (14) VIII 1887 r. Ferdynand objął tron bez formalnej 199 zgody wielkich mocarstw i Porty i złożył przysięgę mimo protestów Rosji, która nazywała go uzurpatorem. Ferdynand utrzymał się na tronie, gdyż był zręcznym dyplomatą. Współcześni nazywali go z powodu jego zamiłowania do intryg politycznych „Machiavellim z Sofii". Wciągnął on Bułgarię w orbitę wpływów austro-węgiersko-niemieckich i potomni jego właśnie oskarżali o wszystkie nieszczęścia, jakie dotknęły Bułgarię w czasie drugiej wojny bałkańskiej i pierwszej wojny światowej. XVI. ROZWÓJ KAPITALIZMU W BUŁGARII REŻIM STAMBOŁOWA PO OBJĘCIU tronu Ferdynand powołał nowy rząd, na którego czele stanął były regent Stefan Stambołow jako premier i minister spraw wewnętrznych. Siedmioletnie jego rządy, obejmujące okres od 22 VIII (3 IX) 1887 r. do 18 (30) V 1894 r., przeszły do historii pod nazwą lat „reżimu Stambołowa". W skład rządu Stambołowa weszli dworscy ministrowie, należący niegdyś do konserwatywnych rządów powoływanych przez księcia Aleksandra Bat-tenberga, jak dr Konstantyn Stoiłow, Grigor Naczowicz i dr Georgi Stranski. Stefan Stambołow stał na czele jednego z odłamów stronnictwa liberalnego, który przybrał nazwę partii narodowo-liberalnej. Ministrowie dworscy w jego rządzie należeli do dawnej partii konserwatywnej, która w 1894 r. po połączeniu się ze stronnictwem konserwatywnym Wschodniej Rumelii, tzw. partią pseudozjednoczeniową, przemianowała się na stronnictwo „narodowe", nazywane popularnie stronnictwem „narodniackim". Położenie księcia Ferdynanda i nowego rządu umocniło się na zewnątrz dzięki tzw. porozumieniu śródziemnomorskiemu zawartemu z inicjatywy Bismarcka 12 XII 1887 r. między Anglią, Austro-Węgrami i Włochami. Nowy blok opowiedział się przeciw próbom Rosji ingerowania w sprawy bułgarskie. Niepowodzeniem zakończyła się także poufna misja księcia Dołgorukowa, który w 1889 r. usiłował skłonić rząd Stambołowa do rewizji dotychczasowej polityki antyrosyjskiej. Księcia Ferdynanda nie uznawała za legalnego władcę nie tylko Rosja, lecz także dwie opozycyjne partie rusofilów: cankowiści i karaweliści, skupieni wokół Dragana Gankowa i Petko Karawełowa. Ugrupowania te powstały w wyniku zupełnego rozkładu starej partii liberalnej. Cankowiści przybrali w 1899 r. nazwę Stronnictwa Postępowo-Liberalnego, a karaweliści — Stronnictwa Demokratycznego. Obie te rusofilskie partie uznane zostały przez reżim Stambołowa za nielegalne. W opozycji pozostawał jeszcze jeden odłam liberałów, tzw. radosławiści, zwolennicy Wasyla Radosła-wowa, którzy w Zgromadzeniu tworzyli legalną opozycję. Bardzo słaba była baza społeczna rządów Stambołowa. Odmawiała mu poparcia większość chłopstwa, drobne i średnie mieszczaństwo, poważna część duchowieństwa, inteligencji i wielkiej burżuazji związanej interesami handlowymi z Rosją. Dla utrzymania się przy władzy Stambołow 201 wprowadził brutalny terror policyjny i złamał główne swobody polityczne gwarantowane konstytucją. Przedstawiciele nielegalnej opozycji, cankowiści i karaweliści, oraz ich czasopisma poddane były represjom. Dragan Cankow, zmuszony do opuszczenia kraju, udał się do Stambułu, a następnie do Petersburga, skąd wspólnie z polityczną emigracją bułgarską podejmował nieudane próby wywołania powstania i wysyłał czety złożone głównie z Macedończyków z terytorium Turcji do Bułgarii. Mimo silnej opozycji reżim Stambołowa utrzymał się przez siedem lat, gdyż popierała go bogata burżuazja związana interesami gospodarczymi z kapitalistami austro-węgierskimi i angielskimi. Ze swej strony Stambołow prowadził protekcyjną politykę gospodarczą i popierał rozwój rodzimego przemysłu i handlu. Rząd udzielał pomocy państwowej licznie powstającym spółkom bułgarskim podejmującym inwestycje przemysłowe i uzyskał cztery pożyczki od banków wiedeńskich, londyńskich i berlińskich na łączną sumę 250 min złotych lewów na koszty budowy linii kolejowych. Starał się także o zmianę niekorzystnych dla Bułgarii postanowień celnych, narzuconych jej w traktacie berlińskim. W 1892 r. rząd Stambołowa zorganizował w Płowdiwie pierwszą bułgarską wystawę gospodarczą, w której udział wzięły liczne państwa kapitalistyczne. Mimo osiągnięć gospodarczych unaocznionych przez wystawę, szybkiego tempa rozwoju przemysłu i powstawania wielu nowych spółek akcyjnych i fabryk Bułgaria pozostała jednak krajem głównie rolniczym. Po fiasku prób powstańczych podejmowanych przez emigrację opozycja obrała drogę organizowania rządu przez zamachy. Na polecenie Centralnego Komitetu utworzonego przez emigrację grupa rusofilów przygotowała zamach na życie Stambołowa, jednak w zamachu zginął omyłkowo nie Stambołow, lecz jego minister finansów Christo Bełczew. Zamach posłużył za pretekst do przeprowadzenia masowych aresztowań i zorganizowania procesu przywódców partii rusofilskich. Trzech spośród nich zostało zasądzonych na śmierć i powieszonych, natomiast Petko Ka-rawełow został skazany na pięć lat więzienia i osadzony na cztery lata w osławionym Czarnym Meczecie w Sofii. Akty terroru organizowała nadal także opozycja. W 1892 r. zabity został bliski doradca Stambołowa, dr Georgi Wyłkowicz. RUCH ROBOTNICZY I POWSTANIE BUŁGARSKIEJ PARTII SOCJALDE MOKR ATYCZNEJ Walkę z reżimem Stambołowa prowadzili także robotnicy. W 1891 r. powstała Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna. Założycielem jej był Dymitr Błagojew (1856— 1924), syn chłopa ze wsi macedońskiej Zagoriczene, położonej w ziemi kosturskiej. Oddany przez ojca do terminu do szewca w Stambule, porzucił wkrótce to zajęcie i podjął naukę w dzielnicy Fanar, w szkole bułgarskiej prowadzonej przez Petko Sławejkowa. W 1878 r. wyjechał do Rosji. Wyższe wykształcenie zdobył w Petersburgu 202 na wydziale przyrodniczym i prawnym, uczestniczył w ruchu studenckim i zapoznał się z ideologią narodników rosyjskich, a następnie z marksizmem. Czytał dzieła Marksa, Engelsa, Lassalle'a i rosyjskiego narodnika Piotra Ławrowa. W 1883 r. stanął na czele kółka socjaldemokratycznego nazwanego „Kółkiem Błagojewa" i wydał w redagowanym przez siebie piśmie „Raboczji" zarys programu ideowego. 26 II (10 III) 1885 r. został aresztowany przez policje carską i wysiedlony do Bułgarii. Podjął w kraju prace nad propagowaniem idei socjalistycznych. Klasa robotnicza była wówczas bardzo słaba; szybszy rozwój przemysłu rozpoczął się dopiero w latach panowania reżimu Stambołowa. Jeszcze w 1892 r. w Bułgarii żyło tylko 275 000 robotników najemnych, jednak większość z nich nie była związana z przemysłem fabrycznym. Dzień roboczy trwał 14—18 godzin, zarobki dzienne wahały się od 15 stotinek do 1,5 lewa. Część zarobków odtrącana była na pokrycie kar i odszkodowania za straty poniesione przez pracodawcę. Warunki pracy były bardzo ciężkie, robotnicy nie mieli prawa protestu przeciw nadużyciom, szeroko stosowana była praca kobiet i dzieci wynagradzana dwu- i trzykrotnie niżej niż praca mężczyzn. Ucisk wywoływał próby oporu. Już w latach osiemdziesiątych XIX w. wybuchły pierwsze strajki. W 1883 r. powstał w Sofii pierwszy związek zawodowy, stowarzyszenie robotników drukarskich dla wzajemnej pomocy. Stowarzyszenie posiadało oddziały w wielkich miastach bułgarskich i nawiązało kontakt z Międzynarodowym Związkiem Drukarzy. Dymitr Błagojew po przybyciu do Bułgarii założył wraz z żoną Wełą Żiwkową w 1885 r. pismo „Sywremen pokazatel" („Przegląd Współczesny"), pierwszy socjalistyczny periodyk bułgarski. W latach następnych ukazały się pierwsze przekłady dzieł Marksa i Engelsa. Pod ich wpływem powstały w Bułgarii w większych miastach pierwsze kółka socjalistyczne. Wiosną 1891 r. Błagojew wspólnie z tyrnowskim kółkiem socjalistycznym zwołał do Tyrnowa tajne zgromadzenie przedstawicieli różnych ugrupowań socjalistycznych i zaproponował utworzenie partii socjalistycznej i opublikowanie jej programu. Ponieważ zaszły jednak spory między uczestnikami zgromadzenia, zwołane zostało na dzień 20 VI (2 VII) 1891 r. drugie zgromadzenie, które zebrało się na górze Buzłudża (obecnie szczyt Hadżi Dymitr). Mimo opozycji grupy oportunistów zgromadzenie przekształciło się w kongres założycielski partii, zebrani delegaci przyjęli postulaty Błagojewa, uchwalili utworzenie Bułgarskiej Partii Socjaldemokratycznej i jej program, postanowili redagować czasopismo i wydawać książki marksistowskie. Pierwszą broszurę opracował sam Błagojew i wydał ją pt. Co to jest socjalizm i czy jest dla niego miejsce u nas. Delegaci, którzy przeciwni byli utworzeniu partii i dowodzili, że jest na to jeszcze za wcześnie, założyli własne czasopismo. Potępieni przez II Kongres partii zwołany do Płowdiwu w 1892 r., założyli własną organizację — Związek Socjaldemokratyczny. Wytworzyły się dwa nurty w ruchu robotniczym, jednoczyła je jednak wspólna walka z reżimem Stambołowa. W lutym 1894 r. mimo sprzeciwów Błagojewa, który dostrzegał niebezpieczeństwo połączenia się z nurtem oportunistycznym, obie socjal- 204 demokratyczne organizacje, „partisti" (partyjni) i „syjużisti" (związkowcy), połączyły się w jedną wspólną partię, tworząc Bułgarską Robotniczą Partię Socjaldemokratyczną. Następne lata jej dziejów po upadku rządów Stambołowa wypełniła walka lewicy partyjnej z oportunistycznym skrzydłem byłych „związkowców", którzy pragnęli narzucić całej partii politykę reformistyczną i ograniczyć jej działanie do walki legalnej. UPADEK STAMBOŁOWA Reżim Stambołowa stawał się z biegiem czasu coraz bardziej znienawidzony przez społeczeństwo. Policja zamykała czytelnie robotnicze, rozpędzała organizowane przez socjaldemokratów wiece i zebrania robotnicze, rewidowała lokale związków zawodowych. Błagojew był wielokrotnie aresztowany, a następnie internowany w Białej Słatinie. Chłopi i drobnomieszczaństwo niezadowoleni byli ze spadku cen na produkty wiejskie, wywołanego konkurencją wielkich państw— producentów zboża, nadmierną wysokością podatków i brakiem ceł na wwożone towary. Stambołow zaczął tracić także poparcie księcia Ferdynanda i wielkiej burżuazji bułgarskiej. Pięć lat jego tyrańskich rządów wydało owoce. Ucichł w kraju opór przeciw osobie księcia. W 1891 r. Ferdynand przyjęty był na prywatnej audiencji przez cesarza austriackiego, a w 1892 r. przez królowę angielską Wiktorię i sułtana tureckiego. Również rząd carski gotów był uznać Ferdynanda księciem Bułgarii. Zakończył się kryzys związany ze zmianą władcy, a wraz z tym Stambołow przestał być nieodzowny dla księcia. Również wielkiej burżuazji nie na rękę było istniejące napięcie bułgarsko-rosyjskie, które utrudniało prowadzenie interesów gospodarczych. Interesy burżuazji u schyłku rządów Stambołowa cierpiały też wskutek wielkiego wzrostu wydatków na policję i aparat szpiegowski. Rząd nie mógł już finansować spółek kapitalistycznych zakładanych przez kapitał rodzimy. Do zerwania ze Stambołowem skłaniała księcia Ferdynanda także poprawa, jaka zaszła w stosunkach miedzy Niemcami i Rosją. W 1894 r. oba mocarstwa zawarły układ celny. Ferdynand nawiązał porozumienie z przedstawicielami legalnej opozycji burżuazyjnej i czekał na dogodny moment, aby obalić rząd Stambołowa. Wiosną 1894 r. Ferdynand bez wiedzy rządu spotkał się w Wiedniu / posłem rosyjskim. Gdy Stambołow na znak protestu zagroził dymisją, książę nieoczekiwanie przyjął ustąpienie premiera i oddał misję tworzenia nowego rządu drowi Konstantynowi Stoiłowowi, przyszłemu przywódcy partii narodniackiej. Stambołow organizował w kraju demonstracje i protesty przeciwko odsunięciu go od władzy, jednak spotkały się one w Sofii z kontrdemonstracjami, na których czele stali studenci i socjaliści żądający ustąpienia Stambołowa. Przeciw Stambołowowi opowiedziało się też wojsko, które na rozkaz ministra wojny rozpędziło wiec zorganizowany 18 (30) maja w Sofii przez wierną mu policję i zwolenników. Reżim Stambołowa został obalony. Władzę objęła mieszczańska partia narodniacka, powiązana z kapitałem francuskim i rosyjskim. W rok 205 po swym upadku 2 (14) VII 1895 r. Stambołow został śmiertelnie raniony w biały dzień w Sofii przez macedońskiego terrorystę. Zmarł po dwóch dniach. SYTUACJA POLITYCZNA PO UPADKU STAMBOŁOWA. PARTIE POLITYCZNE Po upadku StamboJowa książę Ferdynand Koburski został panem położenia. Dzięki poparciu korpusu oficerskiego i wielkiej burżuazji przemysłowej kierował polityką zagraniczną Bułgarii i potrafił narzucać swe decyzje we wszystkich węzłowych problemach życia wewnętrznego kraju. Mógł też nie liczyć się ze zdaniem drobnych skłóconych partii burżuazyjnych, które posiadały najwyżej po kilkuset członków i były raczej koteriami rządowymi niż stronnictwami politycznymi. Ferdynand został najbogatszym człowiekiem w Bułgarii i wielkim właścicielem ziemskim. Zagarnął najpiękniejsze zakątki Bułgarii i wybudował rezydencje w Ewksinogradzie, Kriczimie, Wrani, Saragioldzie, Carskiej Bistrici i na Carewcu w Tyrnowie. Posiadłości jego obejmowały dziesiątki tysięcy hektarów ziemi. Władzę utracił dopiero w 1918 r. w wyniku klęski państw centralnych, do których obozu wciągnął Bułgarię. Tymczasem — jak już wspomniano — w 1894 r. książę Ferdynand powierzył misję utworzenia rządu jednemu ze swych dworskich ministrów, Konstantynowi Stoiłowowi. Stanął on na czele uformowanej wówczas partii „narodowej", zwanej powszechnie partią „narodniacką", do której weszli dawni działacze konserwatywni i członkowie pseudozjednoczeniowej rusofilskiej partii dawnej Wschodniej Rumelii, współpracującej niegdyś z cankowistami. Nowa partia narodniaków była wbrew swej ludowej nazwie stronnictwem politycznym burżuazji przemysłowej i wielkich posiadaczy. Oprócz narodniaków do rządu drą K. Stoiłowa weszli również cankowiści i radosławiści. Nowy rząd ogłosił, że głównym jego dążeniem będzie zapewnienie narodowi wolności i przywrócenie dobrych stosunków z Rosją. Dla wypełnienia tej ostatniej obietnicy, ważnej także dla księcia, gdyż porozumienie z Rosją umacniało go na tronie, K. Stoiłow oczyścił nieco później swój rząd z elementów skrajnie austrofilskich przez usuniecie z niego radosławistów. Jednocześnie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło szeroką amnestię dla emigrantów rusofilów. W 1895 r. rząd bułgarski wysłał do Petersburga delegację, na której czele stał wybitny rusofil, metropolita Kliment. Bułgarzy złożyli wieniec na grobie zmarłego w 1894 r. cara Aleksandra III i zostali przyjęci na audiencji przez nowego cara Mikołaja II. Aby uzyskać uznanie Rosji, książę Ferdynand musiał szukać pośrednictwa i poparcia we Francji, sojuszniczce Rosji, i uciec się nawet do szantażu politycznego wobec Rosji. W celu wymuszenia zgody cara na układ rząd bułgarski groził rozpętaniem nowego kryzysu politycznego w „bałkańskim kotle", którego Rosja chciała wówczas uniknąć. W 1895 r. rząd realizując politykę szantażu wysłał w porozumieniu z Naczelnym Komitetem Macedońskim zbrojne czety z Bułgarii do Macedonii. Wszczęły one pow- 206 stanie mielnickie, szybko jednak stłumione przez Turków. Rosja w obawie przed rozszerzeniem się konfliktu ustąpiła i zgodziła się na zawarcie kompromisu z rządem bułgarskim. Zawarcie porozumienia między Bułgarią i Rosją było możliwe dzięki temu, że carat przeniósł wówczas punkt ciężkości swej polityki na Daleki Wschód, do Kraju Amurskiego i Mandżurii, a sprawy bałkańskie odsunął na plan dalszy. Dnia 2 (14) II 1896 r. zawarty został układ o „pojednaniu" między Bułgarią i Rosją. Car Mikołaj II uznał księcia Ferdynanda prawowitym monarchą, postawił jedynie warunek, że bułgarski następca tronu zostanie wychowany w wierze prawosławnej. Po zawarciu układu nastąpił krótkotrwały okres poprawy stosunków bułgarsko-rosyjskich. Mikołaj II został ojcem chrzestnym następcy tronu Borysa i wysłał na obrzęd chrztu prawosławnego swego przedstawiciela, generała Goleniszcze\\ a-Kutuzowa. W Plewnie wzniesiono cerkiew-mauzoleum, w której złożono szczątki poległych żołnierzy rosyjskich, a Sofia otrzymała pomnik cara-oswobo-dziciela Aleksandra II. Na przełęczy Szypka zbudowano wspaniały pomnik na pamiątkę walk 1878/1879 r. Zbliżenie bułgarsko-rosyjskie było bardzo krótkotrwałe. Już w 1898 r. rząd Stoiłowa zawarł z Austro-Węgrami tajne porozumienie, którego głównym postanowieniem było przeprowadzenie podziału Macedonii na dwie strefy wpływów. Do strefy austro-węgierskiej wejść miał Sandżak Nowopazarski, wilajet kosowski, Albania i zachodnia Macedonia, do strefy bułgarskiej — Macedonia wschodnia i wilajet adrianopolski w Tracji. Problem macedoński po uznaniu Ferdynanda przez wszystkie państwa prawowitym monarchą stał się węzłowym zagadnieniem polityki bułgarskiej. Już u schłyku 1893 r. działacze macedońscy, Damę Gruew i dr Christo Tatarczew, założyli w Salonikach organizację rewolucyjną, której celem było wyzwolenie ziem słowiańskich spod jarzma tureckiego. Nieco później organizacja ta otrzymała nazwę „Wewnętrzna Macedoń-sko-Adrianopolska Rewolucyjna Organizacja" (Wytreszna Makedono--Odrinska Rewolucionna Organizacija — w skrócie zwana -WMORO). W 1894 r. do organizacji tej przyłączył się jej najwybitniejszy działacz Goce Dełczew. WMORO opowiedziała się za utworzeniem autonomicznego państwa macedońskiego w ramach monarchii tureckiej i odmówiła podporządkowania się rządowi bułgarskiemu. Wówczas w celu podporządkowania ruchu wyzwoleńczego w Macedonii swoim interesom książę Ferdynand i rząd narodniacki utworzyli w 1894 r. w Sofii Naczelny Macedońsko-Adrianopolski Komitet (Wyrchowen Makedono-Odrinski Komitet), którego członkowie zwani byli wyrchowistami. Celem Komitetu było opanowanie ruchu macedońskiego i podporządkowanie go bułgarskiej burżuazji. Dość szybko narodniacki rząd Stoiłowa utracił popularność wśród szerokich warstw ludności. Prowadził on jeszcze w silniejszym stopniu niż rząd Stambołowa politykę popierania wielkiego przemysłu. W 1894 r. wydana została ustawa o wspieraniu przemysłu krajowego. Rząd zawarł nowy układ celny, który podwyższył opłaty celne za wwożone towary przemysłowe do 14%. System pobierania 207 dziesięcin zamieniony został na podatek od ziemi. Rozwijało się nadal kolejnictwo. Wewnątrz rząd zainicjował politykę usuwania swych przeciwników drogą zamachów. Najemni terroryści zamordowali w czerwcu 1895 r. Stambołowa, w 1896 r. zginął działacz opozycji Michał Takew, a w 1897 r. znany pisarz bułgarski Aleko Konstantinow. Od strzelb zwanych krymkami, pochodzących z czasów wojny krymskiej, którymi posługiwali się zamachowcy, rząd narodniacki nazwany został rządem krymkar-skim. Uznawszy, że rząd jest już dostatecznie skompromitowany, książę Ferdynand odsunął narodniaków od władzy i powołał 1 (13) I 1899 r. nowy, austrofilski rząd złożony z radosławistów. Władzę objęła partia złożona z karierowiczów i spekulantów gospodarczych. Nowi ministrowie dążyli przede wszystkim do osobistego wzbogacenia się. Korupcja rządu, nadużycia finansowe i grabież mienia państwowego wywołały kryzys budżetu państwa. Dla zdobycia środków pieniężnych rząd nałożył nowe podatki, głównie na wieś. Wywołały one wzburzenie chłopstwa przeciw rządowi, zwanemu popularnie rządem czerkieskim, tj. rozbójniczym, grabieżczym. Projekt wskrzeszenia dziesięciny zbożowej pobieranej w naturze był zwalczany zawzięcie przez rodzący się ruch ludowy. Rozwój jego miał duży wpływ na dalsze kształtowanie się sytuacji wewnętrznej w Bułgarii, ponieważ w zacofanym i przeważnie rolniczym kraju chłopstwo było decydującą siłą. Dnia 5 (18) III 1900 r. zorganizowany został w Warnie wiec chłopski protestujący przeciw uchwale Zgromadzenia o wskrzeszeniu dziesięciny zbożowej w naturze. Wiec przerodził się w krwawe starcie licznie zgromadzonych chłopów z policją i wojskiem. Wybuchły powstania chłopskie we wsi Trystenik w okręgu Ruse oraz w okolicy Bałczika. Chłopi odmawiali składania deklaracji podatkowych. Rząd radosławistów ogłosił stan wojenny w kilku okręgach. Jednocześnie z rozwojem ruchów żywiołowych powstawał zorganizowany ruch ludowy. 21 III (2 IV) 1899 r. działacz ludowy Jordan Pekarew zwołał do wsi Baładża w ziemi warneńskiej okręgową konferencję właścicieli ziemskich. Zapadła na niej decyzja utworzenia organizacji właścicieli ziemskich okręgu warneńskiego. Wkrótce potem kilku przedstawicieli inteligencji ludowej ze wsi Biała Czerkwa, na czele z Canko Bakałowem Cerkowskim, wystąpiło z manifestem wzywającym do utworzenia związku chłopskiego. W początkach stycznia 1900 r. zwołany został do Plewny chłopski kongres, na którym utworzono Bułgarski Rolniczy Związek Ludowy (Bylgarski Zemedelski Naroden Syjuz — w skrócie BZNS). Obejmował on zarówno średnich, jak i drobnych właścicieli ziemskich, miał początkowo charakter związku zawodowego rolników i zajmował się działalnością oświatową. Pracami jego kierowali Janko Zabunow i Canko Bakałow Cerkowski. Wkrótce jednak organizatorzy przekonali się, że związek ich nie może pozostać obojętny wobec walki politycznej i powinien występować w obronie interesów wsi. Na III Kongresie w 1901 r. zapadła decyzja o przekształceniu Związku Rolniczego w partię polityczną (zemedelcy). 208 Związek stał się partią średnich właścicieli ziemskich, opowiadającą się za programem demokratycznym. Rozwój ruchu ludowego i żywiołowe powstania chłopskie przyspieszyły upadek rządu. Skompromitowana partia radosławistów w 1901 r. utraciła władzę. Książę Ferdynand powierzył wówczas misję tworzenia nowego koalicyjnego rządu cankowistom i karawelistom, reprezentującym interesy drobnomieszczaństwa i rzemiosła bułgarskiego. Premierem został Petko Karawełow. Ministrowie poprzedniego rządu łącznie z samym Radosła-wowem oddani zostali pod sąd za nadużycia. Pod naciskiem księcia wyroki, które zapadły w sądzie państwowym, zostały zawieszone. W wyniku nowego kryzysu wewnętrznego koalicyjny gabinet Petki Karawełowa szybko upadł. Przywódca cankowistów dr Danew utworzył nowy gabinet bez udziału demokratów. Nowy rząd cankowistów prowadził politykę rusofilską, lecz działał bardzo krótko, gdyż książę Ferdynand, który należał nadal do obozu au-stro-węgierskiego, rozwiązał rząd i oddał władzę przedstawicielom partii narodowo-liberalnej, na której czele stał niegdyś Stambołow. RZĄDY STAMBOŁOWISTÓW I POWSTANIE 1LINDEŃSKIE W MACEDONII Do głosu doszła znów wielka burżuazja przemysłowa. Bułgaria weszła w okres drugiego reżimu stambolijskiego. Nowy rząd, złożony ze stambołowistów, powstał 3 (16) V 1903 r. Na czele rządu stanął „bezpartyjny" generał Rączo Petrow, reprezentant interesów księcia. Drugi reżim stambolijski przetrwał, mimo zmian gabinetów ministerialnych, aż do 1908 r. Kolejne rządy stambołowistów wprowadziły wewnątrz kraju reżim policyjny, popierały rozwój wielkiej burżuazji i przemysłu narodowego. Polityka zagraniczna rządów narodowo-liberalnych, mimo pewnych wahań, wiązała Bułgarię z Niemcami i Austro-Węgrami, to jest z tzw. państwami centralnymi. Głównym celem polityki rządu było przyłączenie ziem macedońskich i trackich do Bułgarii. Problemem macedońskim zainteresowane były wielkie mocarstwa i wszystkie państwa bałkańskie. Aktualność kwestii macedońskiej związana była ściśle z rozwojem sytuacji wewnętrznej w samej Macedonii i w państwie tureckim, do którego należała. Wbrew obietnicy przeprowadzenia reform zawartej w rozdziale 23 traktatu berlińskiego z 1878 r. stosunki w Macedonii nie uległy zmianie na lepsze. Bezprawia, ucisk polityczny i ekonomiczny państwa tureckiego i wielkich właścicieli ziemskich nie tylko nie osłabły, lecz wzmogły się. Kapitulacje, tj. układy gospodarcze zawierane przez Portę z państwami zachodnimi, szeroko otwierały granice Macedonii dla penetracji obcego kapitału i towarów przemysłowych. Dość szybko w zacofanym kraju dzięki zasobom surowcowym i taniej sile roboczej rozwijać się zaczął przemysł fabryczny, kontrolowany przez obce towarzystwa akcyjne. Ruinie uległo natomiast tradycyjne rzemiosło rodzime 209 i rozwijać się zaczęły stosunki kapitalistyczne na feudalnej dotąd wsi macedońskiej. Przemiany te pociągały za sobą ruinę drobnych wytwórców — rzemieślników i chłopów, oraz doprowadziły do powstania w Macedonii na przełomie XIX i XX w. sytuacji rewolucyjnej. Na czele rozwijającego się ruchu powstańczego stanęła Wewnętrzna Macedońsko-Adriano-polska Rewolucyjna Organizacja, znana nam już WMORO. Przywódcy organizacji, Goce Dełczew, Dane Gruew, Jane Sandanski, głosili program utworzenia odrębnego autonomicznego państwa macedońsko-trackiego, gdyż obawiali się, aby rywalizacja mocarstw i państw bałkańskich o wpływy w Macedonii i Tracji nie doprowadziła do rozbioru kraju, zamieszkanego przez liczne mniejszości narodowe — Turków, Albańczy-ków, Włachów, Greków i Serbów. Niezwykle złożony był problem przynależności narodowej słowiańskich Macedończyków, stanowiących większość ludności kraju. Pod względem etnicznym, językowym, kulturalnym i historycznym Macedończycy należeli do narodowości bułgarskiej. Tradycje państwowe i kościelne Bułgarii były ich przeszłością narodową. Jeszcze w XIX w. inteligencja, duchowieństwo i lud macedoński uważali się za Bułgarów. Odrębne dzieje Macedonii w drugiej połowie XIX w., a zwłaszcza pozostanie jej w granicach państwa tureckiego po utworzeniu w 1878 r. państwa bułgarskiego, stworzyło nowe warunki ekonomiczne i polityczne, prowadzące do ukształtowania się odrębnego języka literackiego i narodowości macedońskiej. Proces tworzenia się nowoczesnego narodu macedońskiego przyspie- 210 szyły wydarzenia polityczne zachodzące już w XX w., przede wszystkim włączenie Macedonii Wardarskiej w obręb państwa serbskiego. Sytuację Macedonii zaistniałą po 1878 r. dostrzegli i ocenili właściwie przywódcy WMORO, domagający się dla Macedonii i tureckich skrawków Tracji Adrianopolskiej autonomii w ramach państwowości tureckiej. Program narodowy WMORO poparli także socjaldemokraci bułgarscy i macedońscy. Wśród działaczy macedońskich dużą popularnością cieszył się jednak także Naczelny Komitet Macedońsko-Adrianopolski, którego przywódcy, tzw. wyrchowiści, dążyli w porozumieniu z księciem Ferdynandem i rządem stambołowistów do przyłączenia Macedonii i Tracji do Bułgarii i realizowali te cele poprzez próby podporządkowania ruchu macedońskiego interesom politycznym wielkiej burżuazji bułgarskiej. Dzięki takiej orientacji wyrchowiści prowadzili w Macedonii wielko-bułgarską, szowinistyczną i prowojenną politykę. W 1902 r. wyrchowiści wywołali w dolinie rzeki Strumy górnodżumajskie powstanie, w którego wyniku rozbite zostały we wschodniej Macedonii miejscowe komitety WMORO i wzmocnione garnizony tureckie. Wielkie mocarstwa w obawie przedwczesnego konfliktu zbrojnego opowiedziały się za utrzymaniem istniejącego status quo w Macedonii. Mimo niesprzyjającej sytuacji międzynarodowej Kongres WMORO zwołany w styczniu 1903 r. do Salonik postanowił pod naciskiem wyrchowistów podjąć ogólnomacedońskie powstanie zbrojne. W toku przygotowań do powstania 4 (17) V 1903 r. zginął przywódca Goce Dełczew, otoczony wraz ze swą czetą przez Turków we wsi Banica w ziemi serbskiej. Powstanie wybuchło jednak w wyznaczonym dniu świętego liii (Eliasza), 2 (15) VIII 1903 r. Otrzymało nazwę powstania ilindeńskiego od dnia, w którym się rozpoczęło. Głównym ośrodkiem powstania był rewolucyjny okręg bitolski, walki objęły także szereg ziem w południowo-zachodniej Macedonii — Lerinsko, Ko-stursko, Ohridsko i Kiczewsko. Powstańcy zdobyli miasto Kruszewo w zachodniej Macedonii i utworzyli w nim tzw. kruszewską republikę, na której czele stanął socjalista Nikoła Karew. Władze powstańcze Kruszewa opracowały szereg dekretów o charakterze socjalistycznym i wydały manifest do chłopstwa tureckiego i albańskiego wyznającego islam, wzywający do przyłączenia się do powstania i gwarantujący mniejszościom narodowym swobody narodowe i religijne. Mimo tego apelu, po początkowym okresie wahań, ludność turecka wzięła jednak udział w walkach z powstańcami. Po dziesięciu dniach swobody Kruszewo zdobyte zostało przez oddziały tureckie. W innych okręgach rewolucyjnych działania ograniczyły się do walk czet powstańczych z oddziałami tureckimi, niszczenia dróg i mostów oraz napadów na małe garnizony tureckie. Po trzech miesiącach walk powstanie zostało krwawo stłumione. Najsilniej ucierpiał okręg bitolski. Ogółem wojska tureckie i baszy-buzucy spalili ponad 200 wsi, zginęło 5000 ludzi, 70 000 pozbawionych zostało dachu nad głową, 300 000 opuściło Macedonię i schroniło się do Bułgarii. W czasie trwania powstania ilindeńskiego w Tracji Adria- 211 nopolskiej wybuchło w dniu Przemienienia 19 VIII (l IX) 1903 r. powstanie nazwane od dnia, w którym się rozpoczęło, powstaniem preobrażeńskim. Objęło ono ziemię małkotyrnowską i łozengradzką. Powstańcy zdobyli dwa małe porty nad Morzem Czarnym, zamieszkane przeważnie przez Greków — Wasiliko (dziś Miczurin) i Achtopol. Utworzyli na tym obszarze strandżańską republikę (komunę), która przetrwała 26 dni. Powstanie w Tracji zostało krwawo stłumione przez Turków, Spalili oni 66 wsi; 15000 Bułgarów trackich opuściło ojczyste ziemie i szukało schronienia w Bułgarii. Klęska obu powstań, ilindeńskiego i preobrażeńskiego łączyła się z upadkiem ruchu rewolucyjnego w Macedonii i Tracji. Prześladowani demokraci macedońscy i bułgarscy uczestniczący w ruchu ponieśli ciężkie straty i niezdolni byli w następnych latach do dalszego prowadzenia walki zbrojnej. Głoszony przez nich program reform rolnych, który przyciągał do powstania masy chłopstwa, nie został zrealizowany. Powstańcy macedońscy, mimo obietnic dawanych przez wyrchowistów z komitetu naczelnego, nie otrzymali pomocy od narodowo-liberalnego rządu stambołowistów. Budziło to wśród działaczy macedońskich uczucie rozgoryczenia i pogłębiło separatyzm Macedończyków. Rząd narodowo-liberalny w 1903 r. nie był jeszcze przygotowany do wszczęcia wojny z Turcją. Tym gorliwsze przygotowania wojenne podjął rząd w latach następnych. W ciągu paru lat, od 1903 do 1907 r., podatki zostały zwiększone prawie dwukrotnie, dochody państwa wzrosły z 100 077000 do 241 504 550 lewów. Prawie cały budżet państwa szedł na cele wojenne. Masowe zamówienia na broń i materiały wojenne połączone były z nadużyciami i korupcją uprawianą przez najwyższe władze państwa, łącznie z samym premierem rządu Rączo Petrowem. RUCH ROBOTNICZY W POCZĄTKACH XX WIEKU Wygórowane podatki i bezprawia rządu stambołowistów wywołały, po krótkim okresie uspokojenia walk politycznych w latach 1901— 1903, nowy wzrost ruchów opozycyjnych i nową falę wrzenia wśród ludności bułgarskiej. Rozwijał się nadal ruch robotniczy. W 1903 r. Bułgarska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna obejmująca dotąd dwa skrzydła bułgarskiego ruchu socjalistycznego, dawnych lewicowców, tzw. „partyjnych", i prawicę, tzw. „związkowców", rozpadła się na dwie odrębne partie socjaldemokratyczne. Prawica utworzyła BRSDP tzw. „szerokich socjalistów", a lewica rewolucyjna skupiła się w BRSDP, której przeciwnicy zarzucali ciasne pojmowanie marksizmu. Stąd też zwolennicy „ciasnego socjalizmu" otrzymali nazwę tesniaków. W podobny sposób i w tym samym czasie również socjaldemokracja rosyjska podzieliła się na mienszewików i bolszewików. Nowa BRSDP (t.s.) prowadziła działalność rewolucyjną i propagandową wśród coraz liczniejszego proletariatu bułgarskiego. Według oficjalnych statystyk w 1910 r. liczba robotników doszła do 298 157 ludzi. Spośród nich 167798 osób pracowało w przemyśle, rzemiośle, handlu 212 i transporcie, a pozostali należeli do kategorii robotników wiejskich, tzw. ratai. Pracownikami najemnymi byli także drobni urzędnicy i funkcjonariusze w liczbie 183 715 ludzi. Ogółem pracownicy najemni tworzyli około 20% ludności. Proletariat fabryczny skupiony był w kilku największych miastach: Sofii, Płowdiwie, Sliwenie, Gabrowie, Warnie i Perniku. W początkach XX w. zwiększyły się wśród niego wpływy BRSDP (t.s.), wielu robotników wstępowało w szeregi partii. Między lewicą rewolucyjną a „szerokimi socjalistami" toczyła się ostra walka o podporządkowanie swoim wpływom związków zawodowych, obejmujących już prawie cały proletariat fabryczny. „Szerocy socjaliści" głosili hasła neutralistyczne i pragnęli odciągnąć związki od walki politycznej, wiele jednak organizacji związkowych przyjęło program polityczny tesniaków. W 1904 r. większość związków zawodowych zrzeszyła się w ogólnorobotniczy syndykat związków zawodowych. Na kongresie założycielskim w Płowdiwie przedstawiciele 53 związków zawodowych, reprezentujący 1500 zrzeszonych robotników, utworzyli centralę związkową, tzw. ORSS. Na jej czele stanął pięcioosobowy komitet współpracujący z tesniakami. „Szerocy socjaliści" utworzyli również własną centralę związkową, do której weszły głównie związki zawodowe zrzeszające urzędników i funkcjonariuszy państwowych, nauczycieli, pracowników kolei, poczt i telegrafu. Po utworzeniu ORSS liczba związków zawodowych i liczebność poszczególnych związków szybko wzrastała. W 1912 r. 13 głównych związków zawodowych zrzeszało około 8000 członków. Na VI Kongresie Związków Zawodowych sekretarzem ORSS wybrany został Georgi Dymitrow. Georgi Dymitrow urodził się 18 (30) VI 1882 r. we wsi Kowaczewci 213 w ziemi radomirskiej w rodzinie rzemieślniczej. Rodzice jego byli Macedończykami, opuścili Macedonię uciekając przed uciskiem tureckim. W 1894 r. 12-letni Dymitrow rozpoczął pracę w drukarni. W środowisku oświeconych robotników drukarskich zetknął się z marksizmem i ruchem zawodowym.. W 1901 r. wszedł do władz związkowych, a w 1902 r. wstąpił do BRSDP. Po paru latach został członkiem KC BRSDP (t. s.). Partia kształtowała swoją ideologię marksistowską w stałej walce z kierunkami oportunistycznymi i rewizjonistycznymi. W 1905 r. opuścili partię przedstawiciele drobnomieszczańskiej inteligencji, zwolennicy wybujałego indywidualizmu w partii, anarcholiberałowie, a w 1908 r. została wyrzucona z partii grupa postępowców (progresisti), zwolenników neutralizmu związków zawodowych wobec walki politycznej toczonej przez partię. Tesniacy występowali również przeciw szowinistycznym hasłom głoszonym przez wielką burżuazję bułgarską i domagali się autonomii dla Macedonii i Tracji Adrianopolskiej. Ziemie te miały w przyszłości wejść w skład bałkańskiej federacji państw demokratycznych. Wyrazem tych dążeń programowych był udział BRSDP (t. s.) w styczniu 1910 r. w konferencji belgradzkiej bałkańskich partii socjaldemokratycznych, walczących z szowinizmem i milita-ryzmem bałkańskich rządów i dynastii. Partia brała udział także w pracach II Międzynarodówki i na jej kongresach i zjazdach prowadziła walkę z międzynarodowym oportunizmem w ruchu robotniczym. Rozwój ruchu w Bułgarii krępowały założenia ideowe BRSDP (t. s.), która uważała, że stosunki w Bułgarii nie dojrzały jeszcze do rewolucji socjalistycznej, i wobec tego nie doceniała także roli chłopstwa i nie dążyła do pozyskania go dla idei rewolucyjnej. Ciężkie położenie klasy robotniczej znalazło swój wyraz w walkach prowadzonych przez robotników zrzeszonych w związkach zawodowych z przedsiębiorcami. Strajki organizowali robotnicy przemysłowi, górnicy i transportowcy. Najdłuższe i najwytrwalsze strajki zorganizowali górnicy w Perniku i kolejarze w 1906 r., robotnicy tekstylni w 1908 r. oraz robotnicy fabryki zapałek w Kostencu w 1909 r. Ten ostatni strajk trwał 133 dni. Jednocześnie toczyła się walka o ustawodawstwo pracy. Parlamentarna grupa BRSDP już w 1902 r. wniosła do Zgromadzenia projekt ustawy o ochronie pracy kobiet i dzieci. Projekt został odrzucony. Po trzech latach walk, w 1905 r., rząd narodowo-liberalny zmuszony został do wniesienia własnego projektu ustawy o ochronie pracy kobiet i dzieci, który przyjęty został przez Zgromadzenie Narodowe. Na dalszy rozwój ruchu rewolucyjnego w Bułgarii ogromny wpływ wywarły walki rewolucyjne proletariatu rosyjskiego i rewolucja rosyjska 1905 r. W Bułgarii rozwinął się ruch wzywający do udzielenia pomocy rewolucji rosyjskiej i wzmogły się strajki robotnicze. W latach 1903— 1908, w dobie drugiego reżimu stambołowistów, socjaldemokracja rosyjska łączyła z walką ekonomiczną również ostrą walkę polityczną. 214 OBALENIE RZĄDU STAMBOŁOWISTÓW Reżim stambołowistów znienawidzony był nie tylko przez robotników, lecz również przez chłopstwo, drobnomieszczaństwo i demokratyczną inteligencje występującą przeciwko uciskowi i polityce podatkowej faworyzującej wielką burżuazje przemysłową. W 1906 r. partie opozycyjne : narodniacy, postępowi liberałowie, demokraci, radykałowie i „szerocy socjaliści", utworzyły Blok Patriotyczny, który dążył do przejęcia władzy i występował w obronie „prawdziwej demokracji". Przeciwko reżimowi stambołowistów wystąpiła również ludność. 3 (16) I 1907 r. w czasie uroczystości związanych z otwarciem Teatru Narodowego w Sofii studenci i strajkujący kolejarze wystąpili z oskarżeniami przeciwko księciu Ferdynandowi. Rząd odpowiedział masowymi represjami, aresztowano wielu studentów, dużą ich liczbę wcielono do wojska i zamknięto w koszarach. Gdy profesorowie Uniwersytetu Państwowego zaprotestowali, rząd zamknął uczelnię i zwolnił profesorów. Represje oraz ustawy ograniczające i krępujące prawo do strajku i działalność związków zawodowych nie zdołały jednak powstrzymać rosnącej fali wzburzenia. Nie potrafiły również skierować ogólnego niezadowolenia przeciwko mniejszości greckiej, zamieszkującej miasta nadczarno-morskie, mimo organizowanych przez szowinistów bułgarskich pogromów ludności greckiej. Dla złamania siły opozycji książę Ferdynand w 1908 r. porozumiał się z demokratami, dymisjonował rząd narodowo-liberalny i przekazał władzę stronnictwu demokratycznemu. Drugi reżim stambołowistów upadł, a wraz z nim zakończył swą egzystencję opozycyjny Blok Patriotyczny, z którego wystąpili demokraci. Rząd demokratyczny powstał 16 (29) I 1908 r.; premierem jego został przywódca demokratów Aleksander Malinow. Nowy rząd uwolnił aresztowanych studentów, otworzył zamknięty przez narodowych liberałów uniwersytet i przeprowadził normalizację stosunków w kraju. Demokraci utrzymali się przy władzy przez trzy lata, do 1911 r., aby ustąpić następnie miejsca rządowi Iwana Ewstatiewa Geszowa, złożonemu z narodniaków i postępowych liberałów. ROZWÓJ GOSPODARCZY W LATACH 1878-1912 Lata 1878— 1912 były okresem bujnego rozwoju kapitalizmu w Bułgarii. Stosunkowo w szybkim tempie rozwijał się przemysł rodzimy pod rządami reprezentantów interesów wielkiej burżuazji bułgarskiej — stambołowistów. Rozwój kapitalizmu przyśpieszyły przemiany zachodzące na wsi bułgarskiej. Po upadku wielkiej własności tureckiej ziemie uprawne podzielone zostały na liczne gospodarstwa chłopskie. Szybko jednak następował proces uzależniania chłopstwa od kapitału handlowego i lichwiarskiego oraz wzrost zadłużenia spowodowany uciskiem podatkowym. Wiele najsłabszych, zacofanych technicznie gospodarstw chłopskich ulegało powolnej ruinie, rozwijała się natomiast wielka i średnia własność 215 ziemska, wykorzystująca pracę maszyn rolniczych i stosująca płodozmian. Najliczniejsza była na wsi bułgarskiej grupa właścicieli ziemskich posiadających gospodarstwa od 2 do 10 ha. Liczyła ona w 1908 r. 345470 osób. do których należało 42,3% użytków rolnych. Drugie miejsce zajmowały gospodarstwa rolne posiadające mniej niż 2 ha ziemi (224049 gospodarstw i 6,9% użytków rolnych). Średnią własność chłopską, obejmującą gospodarstwa od 10 do 30 ha, reprezentowało 121 502 gospodarstwa rolne zajmujące łącznie aż 36,5% użytków rolnych. Najmniej liczne były wielkie majątki ziemskie posiadające ponad 30 ha ziemi (11527 właścicieli i 14.3% użytków rolnych). Przeważała zatem średnia własność chłopska, stale jednak zwiększała się liczba chłopstwa małorolnego i pozbawionych ziemi najemników rolnych. W 1908 r. około 190000 chłopów zatrudnionych było w charakterze najemników na roli. Zrujnowani chłopi wchodzili w skład tworzącego się proletariatu fabrycznego. Lata 1886—1914 były zarazem okresem szybkiego rozwoju mocy produkcyjnej rolnictwa. Powierzchnia uprawna wzrosła z 1 333016 ha w 1889 r. do 2158634 ha w 1905 r. Przyrost ten wzmacniał silę i liczebność średniej własności chłopskiej oraz hamował proces rozdrabniania gospodarstw. Eksport zboża wynosił w 1886 r. 294536 ton, w 1911 r. wzrósł do 955317 ton. Wartość jego wyniosła 129390184 lewy. Po zrzuceniu jarzma tureckiego rzemiosło bułgarskie uwolnione zostało z ograniczeń, jakie nakładała na niego średniowieczna turecka organizacja cechowa, tzw. esnafy. Nie rozwijało się jednak, lecz raczej cofało swój stan posiadania wskutek konkurencji obcych towarów przemysłowych, a następnie rodzimej wytwórczości przemysłowej popieranej przez rząd. Jednak jeszcze w 1911 r. w zacofanej nadal Bułgarii 3/4 wyrobów powstawało w warsztatach rzemieślniczych. Narodowo-liberalny rząd Stambołowa prowadził od 1894 r. politykę protekcjonizmu. Udało mu się złamać ostry reżim kapitulacji — układów zawieranych, jak wiemy, przez rząd turecki z państwami kapitalistycznymi. Zapewniały one prawo wwozu zachodnich towarów przemysłowych na dogodnych warunkach. W 1894 r. Zgromadzenie uchwaliło ustawę o opiece państwa nad wielkimi zakładami przemysłowymi o kapitale wyższym niż 25 000 le-wów bądź też zatrudniających przy maszynach przynajmniej 20 robotników. W 1897 r. ustawa została rozszerzona. Państwo zawarło z Austro--Węgrami, Anglią, Francją i innymi państwami układy pozwalające na nałożenie na towary przemysłowe ceł wwozowych sięgających 25% ich wartości. Bułgarski Bank Narodowy, założony w 1886 r., zaciągnął w imieniu państwa w latach 1888— 1893 cztery wielkie pożyczki w celu budowy linii kolejowych i zakładów przemysłowych. Państwo zakładało własne fabryki pracujące na potrzeby armii. Rozwinął się też szybko przemysł tekstylny w Gabrowie. Karlowie. Sliwenie. Kazanłyku, Triawnie i Samokowie, a następnie także w Sofii, Warnie i Jambole. W latach 1885-1900 zbudowano 1129 km kolei, a w latach 1901-1911 dalsze 308 km. Po odkryciu w 1891 r. złóż węgla kamiennego w Perniku połączono nowy ośrodek górniczy linią kolejową z Sofią. Rozbudo- 216 wano drogi i sieć pocztową. Powstały porty morskie w Warnie i Burgas oraz kilka przystani na Dunaju. Szybko rosła liczba fabryk. Zakładali je bądź przedsiębiorcy indywidualni, bądź spółki akcyjne. Ruch zakładania nowych przedsiębiorstw i towarzystw akcyjnych otrzymał miano ruchu grynderskiego od niemieckiego słowa grimden — zakładać. W 1887 r. Bułgaria posiadała 36 wielkich zakładów fabrycznych, w 1894 r. 72, w 1900 r. 103. Pracowało w nich wówczas 4716 robotników fabrycznych. Kapitał zainwestowany wynosił 19 823 000 lewów. Po objęciu w 1903 r. władzy przez narodowych liberałów, reprezentujących interesy kół przemysłowych, podwyższone zostały cła wwozowe na artykuły przemysłowe, a w 1905 i 1909 r. rozszerzono ustawę o opiece państwa nad przemysłem krajowym. Objęła ona nowe gałęzie przemysłu i mniejsze zakłady przemysłowe, niż przewidywała to ustawa obowiązująca uprzednio. W 1912 r. liczba wielkich zakładów otoczonych opieką przez państwo wzrosła do 381, a liczba zatrudnionych w nich robotników db 12 827. Unowocześniony został park maszynowy. Moc jego wzrosła w latach 1904—1912 o 22761 koni mechanicznych. Wartość rocznej produkcji przemysłowej wzrosła z 32 776 975 lewów w 1904 r. do 108 142677 lewów w 1912 r. Mimo szybkiego tempa rozwoju przemysłu Bułgaria pozostała krajem rolniczym. Wartość produkcji zbożowej przeznaczonej na rynek wynosiła w 1911 r. 396 062 735 lewów. Rozwinął się jedynie przemysł lekki i przetwórczy pracujący na surowcach krajowych, lecz zależny od kapitału zachodniego, głównie belgijskiego. W 1911 r. przemysł spożywczy obejmował 42,3% zakładów przemysłowych i produkował 55,1% wartości całej masy towarowej. Rozwinął się również przemysł tekstylny, skórzany, drzewny, chemiczny i ceramiczny. Kapitał belgijski zakładał fabryki cukru, zapałek i spirytusu. Najsłabiej rozwinęła się energetyka, górnictwo, hutnictwo i przemysł maszynowy. Powstały jedynie małe zakłady obróbki metali, pracujące na potrzeby transportu i przemysłu. Jedynie górnictwo węgla kamiennego rozwinęło się w Perniku, Bobowdole i Starej Płaninie. Powstały wyłącznie drobne zakłady energetyczne oraz ośrodki wydobycia i początkowej obróbki rud miedzi, ołowiu i cynku. W dziedzinie przemysłu ciężkiego Bułgaria pozostała krajem zależnym od obcego kapitału. Wielkie sumy pochłaniał import przyrządów i maszyn na potrzeby przemysłu. Wartość tych urządzeń wzrosła wiatach 1886— 1911 ponad 130-krotnie, z sumy 903000 lewów do sumy 115500000 lewów. Przemysł i handel kontrolowane były przez banki i spółki akcyjne. Po wyzwoleniu Bułgarii powstał Bułgarski Bank Narodowy, Bank Handlowy i Bank „Girdap". W 1905 r. i początkach 1906 r. monopole niemieckie i francuskie, austro-węgierskie i belgijskie założyły w Sofii Bank Kredytowy, Bułgarski Bank Generalny i Bank Bałkański. Rozwinęły się także towarzystwa ubezpieczeniowe. Banki finansowały rozwój przemysłu, lecz główną uwagę swą skupiały na operacjach kredytowych i handlu. Powstawały stale nowe towarzystwa akcyjne, prowadzące działalność handlową, kredytową i przemysłową. W latach 1887— 1894 założono po- 217 nad 200 towarzystw akcyjnych. Natomiast w 1912 r. w Bułgarii zarejestrowano ich tylko 172. Zjawisko to związane było z wkroczeniem gospodarki bułgarskiej w początkach XX w. w okres monopolistyczny. Kontrole nad gospodarką objęły najsilniejsze spółki akcyjne, które koncentrowały w swych rękach całe gałęzie wytwórczości i tworzyły kartele zależne przeważnie od obcego kapitału. W lipcu 1909 r. kilka fabryk tytoniowych utworzyło kartel z siedzibą w Płowdiwie noszący nazwę „Zjednoczone Fabryki Tytoniowe". Na ziemiach bułgarskich wystąpiło także inne zjawisko charakterystyczne dla monopolistycznego stadium rozwoju kapitalizmu — zlewanie się kapitału bankowego i przemysłowego w kapitał finansowy. Bank Kredytowy i Bank Generalny utworzyły własne towarzystwa akcyjne, za których pośrednictwem kontrolowały określone dziedziny przemysłu. Po wojnach bułgarskich 1913 r. obcy kapitał wzmógł swą aktywność na Bałkanach. Był to przede wszystkim kapitał niemiecki i austro--węgierski, który zaczął przejmować pozycje zdobyte uprzednio przez kapitał zachodni — anglo-francuski. Wzmogła się również rywalizacja wielkich mocarstw o wpływy na Bałkanach. Szybki rozwój ekonomiczny Bułgarii oraz budowa linii kolejowych 1 portów morskich umożliwiły szybki rozwój handlu. W porównaniu z 1887 r. obrót towarowy w 1911 r. był trzykrotnie większy. Import w 1911 r. sięgnął sumy 197 343 454 lewo w, a eksport wynosił 184 633 945 lewo w. Eksportowano głównie produkty rolne (129 390 000 lewów w w 1911 r.). W 1913 r. 2/3 importu bułgarskiego i około 3/5 eksportu skupiały w swych rękach Austro-Węgry i Niemcy. Bułgaria pozostała krajem rolniczym uzależnionym ekonomicznie od rozwiniętych gospodarczo zachodnich państw europejskich. Ludność Bułgarii liczyła w 1887 r. 3154375 osób. Olbrzymią większość, 2 326 250 osób, stanowili prawosławni Bułgarzy. Liczna była mniejszość turecka, dochodząca do 607000 osób (19,24%). Na 1 km2 mieszkały w Księstwie 31,3 osoby, w Rumelii Wschodniej 27,3. Obszar kraju wynosił prawie 100000 km2. Olbrzymia większość ludności kraju (około 90%) żyła na wsi i utrzymywała się z dochodów rolnictwa i rzemiosła wiejskiego. Stolica kraju Sofia miała w 1887 r. 30428 mieszkańców i rozwijała się bardzo wolno, w 1893 r. liczyła 46 593 mieszkańców, a 1920 r. 154000. Płowdiw, który u schyłku XIX w. miał około 36 000 mieszkańców, w 1920 r. liczył już ich 63 000. Po wojnach bałkańskich i pierwszej wojnie światowej na niewiele tylko większym niż przed 1912 r. terytorium, obejmującym 103 146 km2, żyło w 1927 r. 5483 125 mieszkańców (50 osób na 1 km). Zwiększyła się natomiast przewaga liczebna Bułgarów nad emigrującymi stale Turkami, których liczebność nie przekraczała w 1924 r. 7% ludności kraju. Znikomą rolę odgrywały w Bułgarii inne mniejszości narodowe. W 1887 r. Greków było w Bułgarii 58000, Rumunów, głównie w Dobrudży Południowej, 55000, Cyganów 50000 i Żydów 24000. Kościół katolicki miał w Bułgarii w 1887 r. 18 500 wyznawców. Prawie cała ludność chrześcijańska należała do autokefalicznych kościołów prawosławnych bułgarskiego, greckiego i rumuńskiego. 218 KULTURA W LATACH 1878-1918 Wyzwolenie Bułgarii spod jarzma tureckiego zapoczątkowało dobę szybkiego rozwoju kultury narodowej. Przeważały w niej nadal demokratyczne tradycje rozwinięte w okresie walki rewolucyjnej o wyzwolenie i żywe były idee Christo Botewa i Wasyla Lewskiego. Pierwsi działacze socjaldemokratyczni, Dymitr Błagojew, Georgi Kirkow, Gawrił Georgiew, Wasyl Kołarow, usiłowali wprowadzić do nauki, literatury i sztuki bułgarskiej pierwiastki socjalistyczne, pogłębiające jej demokratyczny charakter. Dominującą pozycję zdobyło jednak w ruchu kulturalnym i oświatowym młode mieszczaństwo bułgarskie. Znajdowało się ono początkowo pod silnymi wpływami kultury rosyjskiej. Wśród inteligencji i drobnomieszczaństwa bułgarskiego popularne były w pierwszym dziesięcioleciu po wyzwoleniu idee narodników rosyjskich. Z czasem jednak przeważyło zainteresowanie poglądami filozoficznymi, które rozwijały się współcześnie w Europie Zachodniej. Ważną rolę w rozwoju nauki i kultury odegrała Szkoła Wyższa, utworzona w 1888 r. w Sofii. Posiadała ona trzy wydziały: historyczno- -filozoficzny, fizyczno-matematyczny i prawny (od 1892 r.) i została następnie przekształcona w Uniwersytet Sofijski. W 1892 r. założone zostało Muzeum Archeologiczne, które stało się skarbnicą zabytków sztuki trackiej i bułgarskiej. W 1901 r. utworzono Towarzystwo Archeologiczne. W 1895 r. powstała w Sofii Szkoła Malarska, którą opuściło wielu artystów bułgarskich. Utworzone przed wyzwoleniem w Braile Kniżowno Drużestwo (Towarzystwo Literackie) otrzymało w 1911 r. nazwę Bułgarskiej Akademii Nauk. Rozwinęły się w niej głównie nauki humanistyczne. Na Uniwersytecie naukami ścisłymi zajmowali się wybitni uczeni, rosyjski biofizyk P. I. Bachmetiew (1860—1913) i jego następca na katedrze fizyk Aleksander Christow, chemik Penczo N. Rajkow (1864— 1940). geolog Georgi N. Złatarski (1854—1909), autor opublikowanej w 1918 r. Geologii Bułgarii. Filozofią zajmował się na Uniwersytecie Sofijskim Iwan Georgiew (1862— 1936), zwolennik idei Kanta i Wundta, autor obszernego zarysu dziejów filozofii. Na ukształtowanie się poglądów filozoficznych inteligencji bułgarskiej poważny wpływ miała dyskusja między akademikiem Dymitrem Michałczewem, zwolennikiem Kanta, uczniem filozofa-eklektyka drą Kiriła Krystewa (1860— 1919), a Dymitrem Błagojewem. Na krytykę filozofii marksistowskiej opublikowaną przez Michałczewa w 1903 r. w piśmie „Misył" („Myśl") odpowiedział Błagojew w 1904 r. na łamach pisma „Nowo wreme" („Nowy Czas"). Poglądy swe wyłożył również Błagojew w książce Kym marksizmu opublikowanej w 1911 r. Wybitnym językoznawcą dialektologiem był Benjo Conew (1863— 1926), profesor Uniwersytetu Sofijskiego. Dowiódł on, że dialekty macedońskie i rodopskie są najbliższe językowi starocerkiewnemu, a dialekty wschodniej i zachodniej Bułgarii mają wspólne podłoże językowe. Zajmował się również studiami nad kontaktami językowymi rumuńsko- -bułgarskimi. Historii języka bułgarskiego poświęcił swe prace Lubomir 219 Mileticz (1863—1937). Wybitnym uczonym był Aleksander Teodorów Bałan (1859—1959), twórca nauki o gramatyce języka bułgarskiego. Teodorów Bałan był również zasłużonym bibliografem i autorem projektu reformy pisowni bułgarskiej, która została w postaci zbliżonej do jego projektu przeprowadzona początkowo przez rząd Aleksandra Stambolij-skiego, a następnie na stałe w ludowej Bułgarii po 9 IX 1944 r. Twórcami bułgarskiej nauki historycznej byli Marin Drinow (1854— 1918) i Wasyl N. Złatarski (1866-1935). Drinow był profesorem Uniwersytetu Charkowskiego i jednym z twórców Bułgarskiego Towarzystwa Literackiego w Braile, zajmował się historią, filologią i etnografią. Główne jego prace, w których wykazał słowiańską genezę Bułgarów, wydane zostały w latach 1869— 1876. Po wyzwoleniu Bułgarii został doradcą kierowników tymczasowej administracji rosyjskiej, działających na ziemiach bułgarskich w 1881 r.; był autorem umiarkowanego liberalnego projektu utworzenia Rady Państwa. W administracji rosyjskiej Drinow stał na czele wydziału narodowej oświaty i kultury, z jego inicjatywy powstała w 1880 r. Biblioteka Narodowa i zreorganizowano szkolnictwo. Konstantyn Józef Jirećek, czeski historyk i slawista, minister oświaty w rządzie bułgarskim od 1881 r., następnie profesor Uniwersytetu w Pradze od 1884 r. i w Wiedniu od 1893 r., wydał w 1876 r. pierwszy zarys historii Bułgarii. W dziesięć lat później ukazały się Podróże po Bułgarii, a następnie w 1891 r. Księstwo Bul gar ii — zarys jej dziejów od odrodzenia narodowego do pierwszych lat po wyzwoleniu. Wasyl Złatarski wydał w 1918 r. pierwszą część swej monumentalnej Historii państwa bułgarskiego w wiekach średnich. Dalsze jej części, obejmujące okres do 1280 r., ukazywały się sukcesywnie w latach 1927-1934 i pośmiertnie w 1940 r. Iwan D. Szyszmanow (1862-1928), postępowy działacz oświatowy, minister oświaty w latach 1903— 1907, pozostawił bogaty dorobek naukowy z zakresu folklorystyki i etnografii, literaturoznawstwa i dziejów epoki odrodzenia narodowego Bułgarów. Dziejami ziem bułgarskich w starożytności zajmowali się G. Kaca-row, trakolog, i dwaj czescy archeolodzy, bracia Kareł i Hermenegild Szkorpilowie. Kareł Szkorpil odkrył i zbadał ruiny dwóch najstarszych stolic bułgarskich — Pliski i Presławia. Poza Czechami przybyli do Bułgarii po jej wyzwoleniu również liczni uczeni, literaci, artyści i działacze oświatowi z innych ziem słowiańskich, głównie z Rosji i Polski. Dzięki demokratycznym reformom Drinowa i jego następców, ministrów oświaty Iwana Giuzelewa, Konstantyna Jirećka i Iwana Szyszma-nowa, rozwijało się szkolnictwo bułgarskie. W latach 1879—1910 liczba szkół zwiększyła się trzykrotnie, a uczniów pięciokrotnie. W 1910 r. ludzie umiejący czytać i pisać stanowili 63% ludności miejskiej i 25% ludności wiejskiej. Rozwijały się czytelnie i biblioteki z Biblioteką Narodową na czele. Zwiększyła się liczba wydawanych gazet codziennych i pism periodycznych. Powstała i upowszechniła się prasa socjalistyczna. Ukazywały się pisma periodyczne, jak „Żurnał sywremennyj okazale!" i „Nowo wreme" — organ teoretyczny partii socjaldemokratycznej, oraz gazety „Rabotnik" i „Rabotniczeski westnik". Po odzyskaniu niepodległości na czoło literatury wybił się wszech- 220 stronny i niezwykle płodny pisarz realista Iwan Wazów (1850—1921). Język, którym pisał, powstały na podłożu dialektów ludowych północno--wschodniej Bułgarii, stał się nowobułgarskim językiem literackim. Rozpoczął on swoją działalność literacką jeszcze w dobie walk narodowowyzwoleńczych i kontynuował jej demokratyczno-patriotyczne tradycje. W Epopeja na zabrawenite (Epopeja zapomnianych) przedstawił Wazów dzieje bohaterów walk wyzwoleńczych, w innych jego dziełach znalazło swe odbicie społeczeństwo mieszczańskie, rozwijające się w niepodległej Bułgarii. Wokół Wazowa skupiła się dość znaczna grupa zwolenników realizmu krytycznego, wśród których wybijał się satyryk Aleko Konstan-tinow (1863— 1897), ostro chłoszczący wady ówczesnego mieszczaństwa, oraz pisarze beletryści Georgi Stamatow (1869—1942) i Elin Pelin (1878—1949); ten ostatni pozostawał pod silnymi wpływami Maksyma Gorkiego. Na przełomie XIX i XX w. rozwijała się literatura pozostająca pod wpływami rosyjskiego narodnictwa i idealizująca dawną, patriarchalną wieś. Przedstawicielami tego kierunku byli: Todor Włajkow (1865— 1943), Christo Maksimów i poeta Canko Cerkowski. Przedstawicielem kierunków modernistycznych indywidualizmu, estetyzmu i symbolizmu był wybitny poeta bułgarski Penczo Sławejkow (1866— 1912). Twórczość Petko Jordanowa, Petko Todorowa (1879-1916), poety Pejo Jaworowa (1877—1914), pisarza Antona Straszimirowa, zdradzająca w pierwszym okresie ich twórczości wpływy narodnictwa rosyjskiego, reprezentowała później kierunki modernistyczne, młodo-bułgarskie — estetyzm, ekspresjonizm, neoromantyzm i symbolizm. Grupa ta skupiona była wokół czasopisma ..Misył". której redaktorem był teoretyk i krytyk literacki, zwolennik formalistycznej estetyki i modernizmu, dr Krystio Krystew (1866—1919). Pejo Jaworów był twórcą symbolizmu- w poezji. Pod jego wpływami pozostawała liczna grupa poetów symbolistów: Teodor Trojanow, Nikołaj Lilew. Ludmił Stojanow (w pierwszym okresie twórczości), Emanuel Popdimitrow, Christo Jasenow i Dimczo Debelianow (1887—1916). Między zwolennikami realizmu i modernizmu toczyły się w początkach XX w. gorące spory. Zwyciężyły jednak już po 1905 r. nowe kierunki, nawet twórczość Wazowa zdradza wpływy neoromantyzmu. Działali także pisarze i poeci socjaliści, twórca poezji rewolucyjnej Dymitr. I. Polanow (1876—1953) Georgi Kirkow (1867-1919) i Georgi Bakałow. W dobie bytu niepodległego wielkie sukcesy osiągnęły teatr, muzyka, sztuki plastyczne i architektura. W Płowdiwie już w 1880 r. powstał budynek teatru amatorskiego, nieco później zorganizowały się w Płowdiwie i Sofii pierwsze stałe zawodowe zespoły aktorów teatralnych. W 1892 r. powołano zespół teatralny „Syłza i smiach" („Łzy i śmiech"), przekształcony następnie w utrzymywany przez państwo Bułgarski Teatr Narodowy. Wystawiano w nim sztukę Iwana Wazowa Chyszowe. Artyści kształcili się w Moskwie i Petersburgu, wystawiano głównie sztuki rosyjskie. Powstała również scena operowa. Szeroko rozwinął się śpiew chórowy, ukazały się pierwsze utwory muzyczne, w początkach XX w. wystawiono pierwsze opery bułgarskie. Pierwszą stałą operę otworzono w 1908 r. w Sofii, Konserwatorium Narodowe (Akademia Muzyczna) powstało w 1922 r. 221 Po wyzwoleniu architektura zachowała nadal swój charakter sztuki realistycznej, związanej z tradycjami ludowymi, mimo że licznie przybyli do Bułgarii architekci wznosili budowle państwowe i miejskie o charakterze eklektycznym, nadając im cechy sztuki renesansowej i barokowej. Ważnym źródłem inspiracji była sztuka rosyjska, oddziałująca poprzez monumentalną cerkiew Aleksandra Newskiego, wzniesioną w 1904 r. w Sofii według projektu A. N. Pomeriancewa jako wyraz wdzięczności narodu bułgarskiego dla Rosji za wyzwolenie. Wzniósł ją rosyjski architekt A. Smirnow. Pomeriancew i Smirnow byli zwolennikami przestrzegania tradycji narodowych architektury i wychowali w tym duchu młode pokolenie architektów bułgarskich. Należał do nich Penczo Koj-czew (1870— 1957), twórca mauzoleum ku czci żołnierzy rosyjskich poległych w wojnie wyzwoleńczej wzniesionego w Plewnie. Odrodzenie sztuki bułgarskiej po wyzwoleniu było dziełem grupy artystów obcych, sprowadzonych przez rząd do nauczania rysunków w szkołach średnich. Zaznajomili oni społeczeństwo bułgarskie ze sztuką zachodnioeuropejską i sami stworzyli dzieła, które stanowiły punkt wyjściowy dalszego rozwoju sztuki bułgarskiej. Jeszcze przed wyzwoleniem litografią propagandową i historyczną zajmował się polski emigrant Henryk Dębicki. Inny Polak, Antoni Piotrowski, odwiedził Bułgarię w r. 1885 r. jako korespondent i malarz wojenny czasopism zachodnich, zwłaszcza angielskiego „The Graphic". Stworzył on wiele obrazów wojennych, portret Aleksandra Battenberga i dużą kompozycję przed- 222 stawiającą pogrom urządzony przez baszybuzuków w Bataku w 1876 r. Większą jednak role niż Polacy odegrali Czesi, zwłaszcza Ivan Mrkvićka (1856-1938) i Jarosław Yesin (1859-1915). Mrkvićka malował sceny rodzajowe z życia ludu bułgarskiego, zajmował się również malarstwem religijnym i dekoracyjnym, ilustracją książkową i portretem. Yesin pozostawił świetne kompozycje krajobrazowe, wojenne i myśliwskie. Do starszego pokolenia malarzy bułgarskich, którzy podjęli działalność artystyczną po wyzwoleniu i prezentowali kierunki akademickie Monachium i Petersburga, należeli malarz realista Anton Mitów (1852— 1930) i Iwan Angełow (1864—1928). W twórczości przedstawicieli młodszej generacji odzwierciedlają się już różne kierunki i prądy europejskie. Impresjonizm malarzy bułgarskich jest jednak umiarkowany i występuje w połączeniu z realizmem. Do pokolenia tego należał Stefan Wazów (ur. 1875), malarz głęboko ujętych ikon, eleganckich portretów i obrazów nastrojowych. Wpływy neoimpresjonizmu francuskiego widoczne są w dziełach portrecisty Ceno Todorowa (ur. 1877). Malarzem akwarel był Nikoła Marinow (ur. 1879), malarzem fantastycznych scen legendarnych Nikoła Koźuharow (ur. 1892), a międzynarodowym malarzem pięknych portretów kobiecych Nikoła Michajłow (1876— 1960). Najliczniejszych reprezentantów miało malarstwo pejzażowe. Należeli do nich Nikoła Petrow (1881— 1916) i Atanas Michow (ur. 1880). W początkach XX w. malarstwo uległo wpływom modernizmu Ecole de Paris i ekspresjonizmu. Przedstawicielami tych kierunków byli: Stefan Iwanów (1875—1951), Władimir Dimitrow--Majstoryt (ur. 1882), Iwan Milew (1897- 1927), Juliusz Paskin (1875-1930). Równolegle do malarstwa rozwijała się rzeźba. Przedstawicielem klasycznego akademizmu był Żeko Spiridonow (1867—1945), twórca popiersia Benkowskiego i głowy Sławejkowa. Nurt realistyczny, związany z kierunkiem akademickim Monachium i Petersburga, reprezentował Boris Szatc (1869—1932). Zwolennikami akademizmu byli: najwybitniejszy rzeźbiarz bułgarski Andrej Nikołow (ur. 1876) i Aleksander Andreew (ur. 1879). Pod wpływami ekspresjonizmu pozostawała rzeźba Iwana Łazarewa (ur. 1884), ucznia m. in. Rodina, który następnie zbliżył się do kierunku realistycznego. Różnorodność szkół i kierunków panujących w sztuce bułgarskiej odzwierciedla poziom odbiorców i jest wyrazem szybkiego rozwoju kultury w wolnej od jarzma tureckiego Bułgarii. XVII. WOJNY BAŁKAŃSKIE I PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA REWOLUCJA MŁODOTURECKA STRONNICTWO demokratyczne, rządzące w latach 1908—1911 Bułgarią, współpracowało z tym odłamem wielkiej burżuazji bułgarskiej, który związany był z kapitałem francuskim, angielskim i rosyjskim. Demokraci prowadzili tradycyjną dla nich politykę rusofilską. Odżyły w związku z tym nadzieje na przyłączenie do Bułgarii z pomocą Rosji Macedonii i Tracji • Adrianopolskiej. Problem macedoński nie utracił swej aktualności po upadku powstania ilindeńskiego. Nadal działały na terytorium Macedonii zbrojne czety, wysyłane przeważnie z Bułgarii przez emigrantów macedońskich. Problem macedoński poruszały również wielkie mocarstwa. Rosja zawarła jesienią 1903 r. porozumienie z Austro-Węgrami w sprawie przeprowadzenia w Macedonii reform wojskowych, administracyjnych i sądowych, a gdy krok ten nie spełnił pokładanych w nim nadziei, rząd carski uzyskał zgodę Anglii na przekształcenie Macedonii w prowincję autonomiczną. Obawa przed utratą Macedonii przyspieszyła wzrost wpływów w Turcji opozycyjnego młodotureckiego komitetu „Jedność i Postęp". Komitet i stronnictwo młodotureckie, reprezentujące idee i dążenia ożywiające turecką burżuazję, domagało się wskrzeszenia konstytucji nadanej przez sułtana w 1876 r. i wkrótce potem zniesionej. Młodoturcy uważali, że reforma państwa oddali niebezpieczeństwo utraty Macedonii. W czerwcu 1908 r. oficerowie dowodzący wielkimi garnizonami tureckimi stacjonującymi w Macedonii i będący członkami komitetu „Jedność i Postęp" podnieśli bunt przeciw sułtanowi. Bunt przerodził się w burżuazyjną rewolucję młodoturecką. Sułtan 23 VII 1908 r. przywrócił do życia konstytucję turecką z 1876 r. Ruch młodoturecki poparli macedońscy działacze WMORO. Czety macedońskie opuściły swe górskie kryjówki i bratały się ze zbuntowanymi garnizonami. Młodoturcy głosili, że w Turcji nastał okres równości, braterstwa i jedności. Prawicowe skrzydło WMORO utworzyło legalną partię polityczną, wy stepującą p od nazwą Bułgarskich Klubów Konstytucyjnych, lewica WMORO przekształciła się w Ludowo-Federacyjną Partię, dążącą do wywalczenia dla Macedonii autonomii i przeprowadzenia radykalnej reformy agrarnej drogą konfiskaty wielkich majątków ziemskich. Powstała w Macedonii również Federacja Socjaldemokratyczna. W 1909 r. sułtan Abdul Hamid próbował ograniczyć świeżo nadaną konstytucję, jednak nowe powstanie młodotureckie zrzuciło go z tronu, 224 a następca jego przywrócił zawieszone swobody konstytucyjne. Młodo-turcy umocnili swoją władze i jednocześnie zmienili swój stosunek do ruchu macedońskiego. Hasło „równości, braterstwa i wolności" zostało zastąpione programem wskrzeszenia potęgi państwa osmańskiego i tworzenia nowego narodu osmańskiego, który objąć miał wszystkie podbite przez Turków ludy. POWSTANIE TRZECIEGO CARSTWA BUŁGARSKIEGO Książę i rząd bułgarski, złożony z demokratów, śledzili uważnie wydarzenia w Turcji. Bułgarzy obawiali się, że nadanie konstytucji państwu tureckiemu uniemożliwi im prowadzenie polityki aneksyjnej wobec Macedonii, i podjęli pośpiesznie przygotowania wojenne. Jednocześnie rząd demokratów postanowił wykorzystać kryzys polityczny imperium osmańskiego celem zrzucenia wasalnej zależności od Turcji. Akt ten oznaczał złamanie postanowień kongresu berlińskiego 1878 r. Bułgarów ośmieliło jednak stanowisko Austro-Węgier, które wzbraniało się zwrócić Turcji u schyłku 1908 r. okupowaną od lat trzydziestu Bośnię i Hercegowinę. Książę Ferdynand udał się do Austro-Węgier dla zawarcia porozumienia w sprawie solidarnego złamania postanowień traktatu berlińskiego i zdołał zapewnić poparcie Austro-Węgier dla bułgarskich planów niepodległościowych. Pretekstem do zerwania więzów zależności Bułgarii od Turcji stała się zniewaga bułgarskiego agenta dyplomatycznego, który nie został zaproszony na przyjęcie wydane dla dyplomatów przez tureckiego ministra spraw zagranicznych. Rząd bułgarski demonstracyjnie odwołał swego przedstawiciela ze Stambułu. Po powrocie księcia Ferdynanda z Wiednia 22 IX (5 X) 1908 r. w starej stolicy Bułgarii Tyrnowie uroczyście proklamowano niepodległość Bułgarii. W specjalnym manifeście do narodu książę Ferdynand oznajmił utworzenie „carstwa" bułgarskiego i przybrał tytuł cara. W stosunkach z zagranicą Ferdynand nie tytułował się jednak imperatorem (l'empereur), lecz królem (le roi). W tym samym czasie Austro-Węgry anektowały Bośnię i Hercegowinę. Po ogłoszeniu suwerenności Bułgarii groził wybuch wojny turecko--bułgarskiej. Obie strony koncentrowały swe armie na granicy. Niebezpieczeństwo wojny zostało jednak zażegnane dzięki pośrednictwu Rosji. Rząd carski zrzekł się swych praw do długów wojennych, które Turcja winna była Rosji jeszcze od czasów wojny 1877—1878 r. W zamian za to rząd turecki zrezygnował z pretensji do odszkodowania za utratę praw zwierzchnich nad Bułgarią i uznał jej suwerenność państwową. UTWORZENIE SOJUSZU BAŁKAŃSKIEGO Kryzys związany z aktem ogłoszenia suwerenności wzmógł tempo zbrojeń podjętych przez rząd bułgarski. Jednocześnie dla stworzenia możliwości prowadzenia poufnych rokowań i zawierania tajnych sojuszów wojskowych rząd demokratów wszczął starania o zmianę 17 artykułu 225 konstytucji tyrnowskiej celem upoważnienia króla Ferdynanda do prowadzenia tajnych układów z państwami ościennymi bez upoważnienia Zgromadzenia Narodowego. Zmianę artykułu 17 i niektórych innych postanowień konstytucji przeprowadził rząd narodniacki i postępowo-liberalny Iwana Ewstatiewa Geszowa, który w tym celu w czerwcu 1911 r. zwołał Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Przeciwko zmianie konstytucji głosowali tesniacy, „szerocy socjaliści", zemedelcy i radykałowie; pozostałe partie przeprowadziły w Wielkim Zgromadzeniu uchwały wzmacniające władzę księcia. W walce przeciwko zmianie konstytucji wyróżnił się Związek Rolniczy i jego młody przywódca Aleksander Stambolijski. Związek przekształcił się już wówczas w masową organizacje drobnych i średniozamożnych chłopów bułgarskich i dążył do objęcia władzy w kraju w imieniu chłopstwa, nie oglądając się na ludność miejską, która była w wyraźnej mniejszości w państwie. Szybki rozwój gospodarczy w Bułgarii na przełomie XIX i XX w. i ogłoszenie suwerenności państwowej zachęciły burżuazję bułgarską do prowadzenia otwartej polityki militarystycznej. Znajdowała ona poparcie szerokich mas ludności, głównie drobnomieszczaństwa i chłopstwa, wśród którego żywe były jeszcze tradycje walk z Turkami o zniesienie resztek systemu feudalnego i wyzwolenie ziem bałkańskich spod jarzma tureckiego. Jedynie tesniacy prowadzili propagandę antymilitarystyczną. W sierpniu 1912 r. XIX Kongres partii zwołany do Sofii uchwalił rezolucję pokojową i domagał się utworzenia Bałkańskiej Federacji Demokratycznej z udziałem Turcji. Bezpośrednie przygotowania wojenne podjęła Bułgaria po wybuchu wojny włosko-tureckiej w 1911 r. Wojna ta wykazała słabość militarną Turcji, która pokojem lozańskim zawartym 18 X 1912 r. zrzec się musiała za odszkodowaniem pieniężnym Trypolisu i Cyrenajki. W tym samym czasie w październiku 1911 r. dyplomacja rosyjska zażądała od Turcji zgody na przejazd okrętów wojennych przez Bosfor i Darda-nele, obiecując w zamian gwarancję rosyjską utrzymania panowania sułtana w Konstantynopolu z okręgiem. Gdy układy te zostały udaremnione przez sojuszników Rosji, Francję i Anglię, rząd carski zaczai zachęcać państwa bałkańskie do zawarcia ligi antytureckiej, która byłaby zdolna powstrzymać ekspansję państw centralnych na Bałkanach i stać się sojuszniczką Rosji przeciwko Austro-Węgrom i Turcji. Dnia 29 II (13 III) 1912 r. zawarty został bułgarsko-serbski „układ o przyjaźni i sojuszu". Przewidywał on wzajemną pomoc wojskową w wypadku wojny i posiadał tajną klauzulę ustalającą zasadę podziału terytorium zdobytego na Turcji. Serbia miała otrzymać Starą Serbię i Sandżak Nowopazarski, Bułgaria 5/6 terytorium Macedonii, a mianowicie ziemie położone na południowy wschód od linii Jezioro Ochrydzkie — Golemi Wyrh. Reszta Macedonii, tj. ziemie położone na północny zachód od tej linii do Szar Płaniny, tworzyła tzw. strefę sporną, która miała przypaść Serbii lub Bułgarii w zależności od przebiegu działań wojennych i od tego, czy Serbia otrzyma dostęp do Adriatyku. Zadecydować o tym miał car rosyjski, którego ustanowiono arbitrem 226 we wszystkich mogących wynikać z traktatu kwestiach spornych. 16 (23) V 1912 r. zawarty został ..układ o sojuszu obronnym" między Bułgarią i Grecją. Nie ustalał on jednak zasad podziału zdobytego na Turcji terytorium. W sierpniu zgłosiła akces do wspólnej ligi Czarnogóra. DWIE WOJNY BAŁKAŃSKIE Po uformowaniu się ligi bałkańskiej nowi sojusznicy dążyli wbrew stanowisku Rosji do wszczęcia natychmiastowej wojny z Turcją. Ostatecznym hasłem stało się nawiązanie rokowań pokojowych między Turcją a Włochami. 17 (30) IX 1912 r. sojusznicy zarządzili mobilizację, a 5 (18) X 1912 r. po odrzuceniu przez Portę noty domagającej się autonomii dla ludności chrześcijańskiej wypowiedzieli Turcji wojnę. Armia turecka liczyła około 500 000 żołnierzy, jednak Porta wskutek trudności transportowych nie była zdolna ściągnąć z Azji wszystkich sił i skoncentrować na froncie bałkańskim więcej niż 300 000 wojska. Główne siły tureckie skupione były na froncie bułgarskim we wschodniej Tracji. Przeciwko armii tureckiej Bułgarzy wystawili armię liczącą 350000 ludzi, Serbowie 150000. Grecy 100 000 i Czarnogórcy 30000 ludzi. Łącznie armie sojuszników liczyły 630 000 żołnierzy. Jedynie na froncie trackim stosunek sił był mniej więcej równy, na wszystkich innych frontach sojusznicy mieli zdecydowaną przewagę liczebną. Armia turecka składała się przeważnie ze starych roczników, jej stan liczebny uzupełniono pospiesznie ściągniętym i zupełnie nie wyćwiczonym rekrutem. Wśród nich wielu było chrześcijan wcielonych po raz pierwszy do wojska tureckiego przez młodoturków. Nie przemyślane i pośpiesznie wprowadzone w życie reformy wojskowe młodoturków zdezorganizowały armię turecką. Usunięto z niej wielu wyszkolonych oficerów, chrześcijanie wcieleni do wojska okazali się elementem bardzo niepewnym. Brakowało regularnej służby sanitarnej, zaopatrzenia w amunicję i zapro-wiantowania stale głodnego żołnierza. Natomiast sojusznicy przygotowywali się do wojny bardzo starannie; wojska ich ożywione były wolą zwycięstwa, cały naród również pałał chęcią walki z odwiecznym wrogiem Bułgarów. Główne siły bułgarskie we wschodniej Tracji podzielone były na trzy armie. Słabsze od nich liczebnie oddziały bułgarskie miały zaatakować poprzez Rodopy wybrzeża Zatoki Trackiej, zwanej Białym Morzem, i wkroczyć do doliny rzeki Strumy w Macedonii. Serbowie zamierzali zająć Sandżak Nowopazarski i Macedonię północną. Grecy Epir i Tesalię, a Czarnogórcy Albanię północną. W pierwszych dniach wojny pierwsza i druga armia bułgarska, dowodzona przez generała Radko Dimitriewa, zaczęła okrążać Adria-nopol i 9 (22) października stoczyła początkowo nie rozstrzygniętą bitwę pod Kyrkłareli (Kyrkkilise), która w nocy zamieniła się w przegraną Turków wskutek panicznej ucieczki z obozu nie wyćwiczonego rekruta. Bułgarzy, kontynuując marsz, spotkali się po raz drugi z siłami tureckimi nad rzeką Karaagacz między miastami Liileburgaz i Bunar-Hisar. 227 wojnami bałkańskimi H Turcja po r. 1913 • "l Albania po r. 1913 _•_ . «• granice państw l M V w r. 1912 przed — — — granice Bośni i Hercegowiny J przed 1912 r. nabyte w 1913 r. SERBIA CZARNOGÓRA BUŁGARIA GRECJA granice państw w r. 1913 po wojnach bałkańskich Działania w czasie I wojny bałkańskiej w 1912 r. ^p^^, główne kierunki działań sprzymierzonych wojsk serbskich, czarnego rskich, bułgarskich i greckich * główne punkty i linie obronne ***** wojsk tureckich X miejsca ważniejszych bitew Po parodniowych zmaganiach głodująca armia turecka cofnęła się w kierunku Konstantynopola. Dopiero na linii Czataldży, umocnionej przez zbudowane jeszcze w 1878 r., a obecnie odnowione szańce, załamała się ofensywa Bułgarów. Turcy, dzięki ściągniętym z Azji rezerwom i zaopatrzeniu wojsk w żywność, odparli w listopadzie ataki Bułgarów ze straszliwymi stratami szturmujących. Konstantynopol został dla Turków uratowany. Bułgarzy oblegali jednak Adrianopol i kontynuowali marsz ku zachodnim wybrzeżom morza Marmara 228 i półwyspowi Gallipoli. Jednocześnie oddziały bułgarskie działające w Tracji Egejskiej (Białomorskiej) i we wschodniej Macedonii zajęły miasta Komotini (Giumiurdżinę), Dramę, Seres (Siar), Sidhirokastron (Waławiszta), Strumicę i Stip, a siódmy batalion Dywizji Rilskiej wkroczył wraz z wojskami greckimi do Salonik. Błyskotliwsze niż sukcesy Bułgarów były zwycięstwa odniesione przez armię serbską w bitwie pod Kumanowem w północnej Macedonii stoczonej 10(23)-11(24) października. Armia serbska zmusiła Turków do haniebnej ucieczki połączonej z ogromnymi stratami w ludziach. Armia osmańska, przeprowadziwszy pośpiesznie reorganizację, zdobyła się jeszcze na odparcie najazdu greckiego pod Floriną w południowej Macedonii, a następnie stawiła Serbom pod Bitolą (Monastyrem) w trzydniowej bitwie zażarty, aczkolwiek bezskuteczny opór. Prawe skrzydło wojsk serbskich po bitwie tej wkroczyło do Albanii i dotarło aż do Adriatyku. Lewe skrzydło serbskie zetknęło się we wschodniej Macedonii z armią bułgarską. W chwili gdy strony walczące zawierały 21 listopada (4 grudnia) zawieszenie broni na Półwyspie Bałkańskim, broniły się poza Konstantynopolem i półwyspem Gallipoli tylko trzy twierdze tureckie: Adrianopol, Janina i Szkodra (Skulari). Klęska Turcji zachwiała równowagę polityczną w Europie. Austro--Węgry, a częściowo także Włochy, poczuły się zagrożone możliwością utworzenia Wielkiej Serbii z dostępem do Adriatyku. Dla zapobieżenia temu niebezpieczeństwu oba mocarstwa poparły dążenia niepodległościowe Albańczyków, którzy w końcu listopada 1912 r. proklamowali swoją niepodległość i neutralność wobec toczących się walk. W grudniu 1912 r. rozpoczęły się w Londynie układy pokojowe połączone z konferencją ambasadorów wielkich mocarstw. Sojusznicy uzyskali zgodę mocarstw na przekazanie im przez Turcję wszystkich ziem położonych na zachód od linii Midye— Enos łącznie z Adrianopolem oraz wszystkich wysp na Morzu Egejskim. Na żądania te zgodził się opuszczony przez wszystkich rząd sułtański. Decyzja ta wywołała jednak w Stambule odruch oburzenia patriotycznego; w wyniku przewrotu władzę w Turcji objęli germanofile. 21 I (3 II) 1913 r. wojna została wznowiona. Przewaga sił koalicji była jednak zbyt miażdżąca, aby wynik wojny mógł przybrać pomyślniejszy dla Turków obrót. Grecy zajmowali wyspy na Morzu Egejskim i zdobyli Janinę. Bułgarzy zostali wprawdzie odparci od Dardaneli, lecz za to powstrzymali ataki tureckie na linii Czataldży i w marcu zdobyli Adrianopol. 3 (16) kwietnia zostało powtórnie zawarte zawieszenie broni między sojusznikami i Turcją. Rozgorzał natomiast z nową siłą spór między sojusznikami o losy ziem zdobytych na Turcji. Dla zaspokojenia pretensji rumuńskich do opieki nad ludnością właską (wołoską) w Macedonii rząd bułgarski odstąpił Rumunii część Dobrudży Południowej — miasto Sylistrię z okręgiem. 4 (17) V 1913 r. podpisany został w Londynie traktat pokojowy między Turcją a koalicją bałkańską. Turcja zrzekła się ziem położonych na zachód od linii Midye—Enos i wszystkich wysp egejskich. Albania otrzymała niepodległość. Po podpisaniu traktatu z Turcją Serbia zażądała jako rekompensatę 229 za utracony na rzecz Albanii dostęp do Adriatyku całą tzw. sporną strefę w Macedonii i ponadto część strefy bezspornej. Grecy domagali się południowej i południowo-wschodniej Macedonii z miastami: Saloniki, Seres (Siar), Kavala i Drama. Rumuni zażądali nowej rekompensaty terytorialnej. Spór przeniósł się na łamy prasy i publicystyki bałkańskiej, opanowanej duchem szowinizmu i wybujałego nacjonalizmu. Żaden z polityków nie zwrócił się o rozstrzygnięcie sporu do samej ludności macedońskiej. Z biegiem czasu spór zaostrzył się, dochodziło do starć zbrojnych w miejscach styku wojsk bułgarskich, serbskich i greckich. Serbowie i Grecy zaczęli prześladować działaczy oświatowych i kler bułgarski na zajętych przez nich ziemiach macedońskich. Serbia i Grecja zawarły 19 maja (l czerwca) porozumienie wymierzone przeciwko Bułgarii. Ze swej strony bułgarska burżuazja domagała się całej Macedonii, łącznie z tzw. strefą sporną. Niemcy i Austro--Węgry podsycały opór Bułgarów przeciwko żądaniom Serbii i Grecji, natomiast Rosja usiłowała bezskutecznie utrzymać koalicję bałkańską i łagodzić spory. Dnia 16 (29) VI 1913 r. król (car) Ferdynand jako wódz naczelny armi bułgarskiej, wbrew woli własnego rządu, na którego czele stał wówczas dr Stojan Danew, wydał rozkaz zaatakowania wojsk serbskich i greckich okupujących Macedonię. Decyzję tę nazwano następnie „przestępczym szaleństwem". Rozpoczęła się druga- wojna bałkańska — wojna międzysojusznicza. Armie serbska i grecka, w przeciwieństwie do bułgarskiej, były wypoczęte i mniej wyniszczone ciężkimi walkami z Turcją. Po pierwszym zamieszaniu obie armie zaatakowane przeszły do energicznej kontrofensywy ułatwionej przez konsternację, jaka nastąpiła w sztabie bułgarskim wskutek wystąpienia Stojana Danewa, który w imieniu rządu zażądał wstrzymania operacji wojennych. Serbowie i Grecy nie chcieli się zgodzić na przerwanie działań i formalnie wypowiedzieli Bułgarii wojnę. Przyłączyła się do nich Czarnogóra, posyłając Serbii na pomoc 10000 żołnierzy. Serbowie pokonali armię bułgarską nad Bregalnicą, a Grecy rozbili Bułgarów pod Kukusz (Kilkis). Działania wojenne zbliżać się zaczęły do granic Bułgarii. Jednocześnie król Karol mobilizował wojska rumuńskie w sile 400 000 ludzi i 27 czerwca (10 lipca) wydał im rozkaz wkroczenia do Bułgarii. Bułgarzy bez walki cofali się przed armią rumuńską aż na przedpola Sofii. Armia rumuńska obsadziła przede wszystkim Południową Dobrudzę. Wystąpili na koniec także Turcy, którzy 30 czerwca (13 lipca) podjęli marsz swych wojsk przeciw Bułgarom i zajmowali bez walk miasta wschodniej Tracji oraz opanowali bez boju Adrianopol. Król Ferdynand bułgarski nie otrzymawszy oczekiwanej pomocy Austro-Węgier musiał poprosić Rumunię o powstrzymanie marszu jej wojsk i o pośrednictwo u Greków i Serbów, aby jak najszybciej został zawarty pokój. Grecy i Serbowie zgodzili się na wysłanie delegatów celem rokowań pokojowych, ale postanowili zaprzestać walki dopiero wtedy, gdy rząd sofijski przyjmie podyktowane mu warunki. Zawieszenie broni nastąpiło dopiero 18 (31) lipca, w dniu otwarcia konferencji pokojowej w Bukareszcie po niepowodzeniach wojennych 230 nieustępliwych dotąd Greków. 10 VIII 1913 r. zawarty został traktat pokojowy między Czarnogórą, Grecją, Rumunią i Serbią z jednej a Bułgarią z drugiej strony. Bułgaria zapłaciła drogo za swój nierozważny krok. Rumunia otrzymała Dobrudzę Południową do linii łączącej Dunaj na zachód od Tutrakanu z wybrzeżami Morza Czarnego w pobliżu Warny. Ten żyzny obszar o powierzchni 7696 km2 zaludniony był częściowo przez Bułgarów, większość ludności była jednak turecka. Serbia otrzymała prawie całą Macedonię Wardarską, z wyjątkiem okręgów: Strumica, Górna Dżumaja (obecnie Błagojewgrad) i Petricz, położonych w dolinie rzek Strumy i Strumicy. Grecja otrzymała Macedonię Egejską z miastami: Sidhirokastron (Waławiszta, Demirhisar), Seres, Drama i Kavala aż po rzekę Mestę (Nestos). Bułgarzy otrzymali zatem, jako jedyne skromne nabytki, dwie doliny rzeczne we wschodniej Macedonii: Strumę i Strumicę, oraz część tzw. Tracji Egejskiej wraz z wybrzeżem morskim między ujściami Maricy i Mesty i dwoma portami: Porto Lagos i Dedeagacz (obecnie Aleksandhrupolis). Nawet te skromne nabytki zawdzięczali jedynie poparciu dyplomatycznemu, którego udzieliła im Rosja. Dnia 16 (29) IX 1913 r. zawarty został w Stambule traktat pokojowy bułgarsko-turecki, który ustalił linię graniczną między obu państwami. Bułgarzy utracili na rzecz Turcji Trację Adrianopolską. Druga wojna bałkańska zakończyła się. Bułgaria wyszła z niej okrojona ze wszystkich stron. W kraju rozwinął się ruch dążący do ukarania winnych katastrofy narodowej Bułgarów. Wzrosły wpływy socjaldemokracji występującej przeciwko wojnie. PRZYSTĄPIENIE BUŁGARII DO PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ Po klęsce 1913 r. Bułgaria szybko podniosła się gospodarczo. Urodzaj i pomyślne zbiory w 1913 r. pozwoliły przezwyciężyć trudności żywnościowe, dziesiątki tysięcy uchodźców z Macedonii i Tracji Adriano-polskiej znalazły zatrudnienie w miastach i wewnętrznych okręgach bułgarskich. Król Ferdynand i bułgarska burżuazja dążyli do rewanżu za niedawną klęskę i nadzieje swe łączyli ze zbliżającą się szybkimi krokami wojną światową. Część burżuazji dążyła do wciągnięcia Bułgarii do obozu państw trójporozumienia, jednak w toku drugiej wojny bałkańskiej władza Bułgarii przeszła w ręce burżuazji germanofilskiej. 4 (17) VII 1913 r. powstał rząd drą Wasyla Radosławowa, w którego skład weszli przedstawiciele trzech partii: liberalnej (radosławowistów), narodowo-liberalnej (stambołowistów) i młodo-liberalnej (tonczewistów). Rząd ten cieszył się pełnym poparciem króla Ferdynanda, który dążył stale do wciągnięcia Bułgarii do obozu państw centralnych. Nowy rząd z wielkim trudem po dwukrotnym rozwiązywaniu Zgromadzenia i rozpisywaniu nowych wyborów zdobył w początkach 1914 r. nieznaczną większość w nowym Zgromadzeniu. Latem 1914 r. Bułgaria zaciągnęła dużą pożyczkę w bankach niemieckich przeznaczoną na unowocześnienie armii. Pierwszy rok wojny od lipca 1914 r. do 14 X 1915 r. wypełniony 231 był walką wewnętrzną dwóch obozów w Bułgarii i rokowaniami prowadzonymi z rządem bułgarskim zarówno przez państwa Ententy, jak i państwa centralne, o wciągnięcie Bułgarii do wojny. Entencie zależało zwłaszcza na wywołaniu wojny bułgarsko-tureckiej. Rządy serbski i grecki obiecywały Bułgarom za przystąpienie do wojny po stronie Ententy zwrot części Macedonii greckiej i serbskiej. Rosja, Francja i Anglia przyrzekały oddać Bułgarii Trację Adrianopolską do linii Enos—Midye. W tym samym czasie agenci Ententy skupywali zboże w Bułgarii, aby powstrzymać jego dostawy dla Niemiec. Była to tzw. afera Declosiere'a. Więcej jednak zdobyczy zapewniał Bułgarom sojusz z państwami centralnymi. Austro-Węgry i Niemcy obiecywały oddać Bułgarom całą Macedonię i część wschodniej Serbii do rzeki Morawy. O przystąpieniu Bułgarii do wojny po stronie państw centralnych zadecydowały ostatecznie ich zwycięstwa militarne w 1915 r. — sukcesy Niemiec na froncie francuskim, załamanie się ofensywy rosyjskiej w Galicji i ofensywy francusko-angielskiej na półwyspie Gallipoli. 6 IX 1915 r. podpisany został przez rząd Radosławowa tajny traktat „o przyjaźni i sojuszu" między Niemcami, Austro-We grami i Bułgarią, uzupełniony przez porozumienia wojskowe i układ zapewniający Bułgarii przyszłe zdobycze w Serbii. Tegoż samego dnia podpisany został traktat bułgarsko-turecki, na mocy którego, za cenę zawarcia sojuszu wojskowego z Turcją, Bułgaria otrzymała obszar 2588 km2 koło Swilengradu aż do ujścia Ardy do Maricy i cały lewy brzeg Maricy aż do jej ujścia do Morza Egejskiego. Dzięki układowi w granicach Bułgarii znalazł się nawet jeden z dworców Adrianopola, Karaaghacz, oraz linia kolejowa Swilengrad — Dedeagacz. Przeciwko układowi wystąpiły partie polityczne dążące do wciągnięcia Bułgarii do obozu Ententy. Najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem zawartego porozumienia był przywódca BZNS Aleksander Stambolijski. Rząd jednak stłumił opozycję, Stambolijski został osadzony w więzieniu. Przeciwko wciągnięciu Bułgarii do wojny występowała także socjaldemokracja bułgarska. Dymitr Błagojew zwalczał gorąco nacjonalizm przywódców wielkich partii socjaldemokratycznych II Międzynarodówki, którzy udzielili poparcia wojnie prowadzonej przez rządy ich krajów. W czerwcu 1915 r. tesniacy uczestniczyli w obradach II Bałkańskiej Socjaldemokratycznej Konferencji, która wypowiedziała się za utrzymaniem pokoju. Po ogłoszeniu mobilizacji we wrześniu 1915 r. przywódcy BRSDP (t. s.) wezwali naród do walki z próbami wciągnięcia kraju do wojny. Za wystąpienie to członkom KC i posłom socjaldemokratycznym do Zgromadzenia wytoczono proces. Rząd stłumił demonstracje i próby bojkotu zarządzeń mobilizacyjnych i zaczął koncentrować armię na granicy zachodniej. PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA Dnia 14 X 1915 r. Bułgaria, zgodnie z podjętymi zobowiązaniami, wypowiedziała wojnę Serbii. Serbowie walczyli wówczas z ofensywą wojsk austro-węgierskich i niemieckich, postępujących od północy i pół- 232 nocnego zachodu. Bułgarzy uderzyli na tyły armii serbskiej i już w pierwszych dniach walk przecięli linię kolejową łączącą Belgrad z Salonikami, jedyną drogę, przez którą Serbowie otrzymywali materiały wojenne i zaopatrzenie. Naciskana z trzech stron armia serbska wycofywała się na południowy zachód, lecz została rozgromiona na Koso-wym Polu. Resztki jej przedarły się przez góry albańskie nad Adriatyk. W tym samym czasie inne oddziały bułgarskie zajęły serbską Macedonię i starły się z jednostkami utworzonej na Bałkanach przez państwa Ententy armii wschodniej, która po niepowodzeniu operacji dardanelskiej skoncentrowana została wokół Salonik. Bułgarzy zmusili armię francu-sko-angielską do wycofania się z Macedonii Wardarskiej i przenieśli działania wojenne do Macedonii Egejskiej. W ten sposób powstał tzw. front salonicki, utworzony na terytorium formalnie neutralnej Grecji. Na żądanie rządu niemieckiego, który pragnął wciągnąć Grecję do obozu państw centralnych, Bułgarzy wstrzymali ofensywę na południe. Utworzona wówczas linia frontu, biegnąca od zatoki Orfano do wybrzeży Adriatyku, obsadzona została przez armię bułgarska, wspomaganą przez nieliczne oddziały austro-węgierskie i niemieckie. Po utworzeniu w Grecji rządu Wenizelosa, współpracującego 233 z Ententą, Bułgarzy wznowili ofensywę, która zakończyła się niepowodzeniem. Rozpoczęła się długa wojna pozycyjna, która wyczerpała siły Bułgarii. Wojska frontu salonickiego, wzmocnione oddziałami zreorganizowanej na Korfu armii serbskiej, przeszły we wrześniu 1916 r. do ofensywy. Armia serbska zdobyła we wrześniu 1916 r. graniczny szczyt Kajmakćalan, a w listopadzie wspólnie z armią francuską opanowała Bitolę, wchodząc tym samym znów na terytorium Macedonii Wardarskiej przyłączonej w 1913 r. do Serbii. Zjednoczenie Macedonii z Bułgarią okazało się iluzoryczne. Dnia 28 VIII 1916 r. przystąpiła do wojny po stronie Ententy Rumunia, której z kolei 1 września wypowiedziała wojnę Bułgaria. Po ciężkich walkach z armiami rumuńską i rosyjską Bułgarzy zajęli Dobrudzę i dopomogli Austro-Węgrom i Niemcom opanować Wołoszczyznę wraz z Bukaresztem. Utworzył się wówczas front na linii Seretu i w delcie Dunaju, który istniał aż do wybuchu Rewolucji Październikowej. Początkowe zwycięstwa Bułgarów wywołały entuzjazm w kraju. Król Ferdynand i premier Radosławów, jako twórcy „narodowego zjednoczenia", bez trudu przeprowadzili uchwały o kredytach wojennych dla armii. Nawet grupa parlamentarna zemedelców, pozbawiona przywódcy Stambolijskiego, który był uwięziony, głosowała za kredytami wojennymi. Gdy wojna zaczęła się przedłużać, nastroje w kraju szybko się zmieniły. Około 15% ludności zmobilizowano do służby w armii, rekwiro-wano żywy inwentarz. Rolnictwo pozbawione zostało siły pociągowej i rąk do pracy. Spadek urodzajów i masowy wywóz żywności oraz surowców do Niemiec były przyczyną głodu, który dotknął ludność w 1917 r. Zmalała także produkcja towarów przemysłowych. Kolejnictwo kontrolowane było przez Niemców. Dług państwowy Bułgarii w końcu 1917 r. wzrósł do 7 mld lewów. W kraju dotkniętym klęską głodu i niedostatkiem towarów przemysłowych szerzyła się spekulacja i rosły jednocześnie dochody spółek akcyjnych. Rozwijał się także ruch antywojenny. Coraz częściej żołnierze dezerterowali z frontu, a w kraju wybuchały bunty w garnizonach oraz szerzyły się rozruchy w miastach i wsiach. Chłopi występowali przeciw rekwizycjom wojennym. Po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji w armii bułgarskiej zaczęły powstawać tajne komitety antymilitarystyczne. Żołnierze bułgarscy na froncie północnym nad rzeką Seret i w delcie Dunaju bratali się nieraz z żołnierzami rosyjskimi. Aktywną działalność antywojenną prowadzili tesniacy, propagując hasło „wojna wojnie" i organizując komitety rewolucyjne. BRSDP (t. s.) pozostała wierna zasadom internacjonalizmu proletariackiego i poparła rezolucje uchwalone na organizowanych przez Lenina konferencjach lewicy socjalistycznej w Zimmerwaldzie w 1915 r., w Kienthalu w 1916 r. i w Sztokholmie w 1917 r. Nadal jednak tesniacy uważali, że Bułgaria nie dojrzała do rewolucji socjalistycznej i przeciwni byli idei nawiązania współpracy z ruchem chłopskim kierowanym przez Związek Rolników. Na skutek takiego stanowiska partii ruchy rewolucyjne w Bułgarii w dobie kryzysu rewolucyjnego 1918 234 i 1919 r. przybrały charakter żywiołowy. Za aktywną działalność antywojenną propagowaną na łamach „Wiadomości Robotniczych" („Rabotniczeski westnik") i w odezwach, spotęgowaną następnie wybuchem Rewolucji Październikowej, liczni członkowie i zwolennicy partii BRSDP (t. s.), z Georgi Dymitrowem na czele, zostali skazani na wiezienie. Nadal jednak powstawały w armii komitety rewolucyjne organizowane przez tesniaków i działaczy Związku Rolników. Nastroje rewolucyjne ogarniały stopniowo żołnierzy na froncie rosyjsko-bułgar-skim, masowo bratających się z dotychczasowym wrogiem, jak i robotników na tyłach. Pod wpływem haseł bolszewickich demonstranci domagali się zawarcia pokoju bez aneksji i kontrybucji. W nowo powstałej sytuacji doszła znów do głosu burżuazja związana z państwami Ententy. Wykorzystała ona konflikt powstały po zawarciu pokoju w Brześciu Litewskim (3 III 1918 r.) miedzy rządem Radosławowa a państwami centralnymi wokół przynależności państwowej Dobrudży północnej, której domagali się dla siebie Bułgarzy. Nie zadowolił ich układ zawarty przez rząd Radosławowa z Niemcami i Austro--Węgrami, przewidujący utworzenie w północnej Dobrudży kondomi-nium. W czerwcu 1918 r. rząd Radosławowa został obalony i powstał nowy gabinet, złożony z demokratów i radykałów, na którego czele stanęli Aleksander Malinow i dr Stojan Kosturkow. Nowy rząd, złożony z przedstawicieli partii tradycyjnie związanych z Ententą, pozwalał żywić złudzenia, że Bułgaria wstąpiła na drogę układów pokojowych. Wbrew tym nadziejom rząd Aleksandra Malinowa pozostał wierny państwom centralnym. Na froncie pojawili się wysłannicy rządu nawołujący do kontynuowania wojny. Wybuch powstania antywojennego przyspieszyła zbliżająca się klęska państw centralnych i przerwanie przez ofensywę wojsk Ententy frontu salonickiego pod Dobro-Polem w dniu 15 VIII 1918 r. Po kilku dniach nastąpił pogrom wojsk niemieckich i bułgarskich. Zachodni odcinek frontu został odcięty od zaplecza i okrążony na skutek zdobycia przez armie Ententy Prilepu, Welesu i Skopje. 100-tysięczna armia bułgarska po nieudanych próbach wycofania się z okrążenia zmuszona została do poddania się. Front przestał istnieć, oddziały armii bułgarskiej wracały żywiołowo do ojczyzny przejęte pragnieniem ukarania winnych klęski. POWSTANIE ŻOŁNIERSKIE W wycofującej się z frontu armii bułgarskiej powstały rewolucyjne komitety żołnierskie utworzone w miastach Berovo i Pehcevo w Macedonii. Zrewolucjonizowane oddziały skupiły się w miastach Kiustendił, Górna Dżumaja i Radomir. 24 IX 1918 r. sztab główny został aresztowany przez żołnierzy w Kiustendile, oficerów sztabowych jednak wkrótce potem uwolniono na mocy uchwały komitetu wojskowego. W następnych dniach wszystkie oddziały powstańcze skupiły się w Radomirze. Gdy do Sofii dotarła wiadomość o tych wydarzeniach, rząd postanowił prosić Ententę o zawieszenie broni. Król Ferdynand I uwolnił z więzienia Aleksandra Stambolijskiego, który wraz z grupą posłów i ministrem 235 wojny udał się do Radomiru, aby skłonić żołnierzy do złożenia broni. Nieoczekiwanie jednak po przybyciu do Radomiru Aleksander Stambo-lijski i poseł z ramienia Związku Rolniczego Rajko Daskałow, członek delegacji, stanęli na czele ruchu. 27 IX 1918 r. proklamowano w Ra-domirze utworzenie republiki. Prezydentem republiki został Stambolijski, Rajko Daskałow, ogłoszony wodzem naczelnym sił powstańczych, wyruszył na czele 8-tysiecznej armii drogą na Pernik i Władaję do Sofii. W czasie marszu 29 września Daskałow wysłał ultimatum do rządu domagając się jego ustąpienia. Przeciwko powstańcom wyruszyły oddziały wierne rządowi, głównie szkoły oficerskie zaopatrzone w artylerię i wsparte przez dywizję niemiecką. Pod Sofią w pobliżu wsi Górna Bania, Kniażewo i Bojana trzy kolumny armii powstańczej po krwawych walkach zostały 30 września rozbite. Oddziały rządowe zajęły 2 października Radomir. Rajko Daskałow zbiegł do Salonik, a Aleksander Stambolijski ukrył się w Sofii. Nie poparł powstania Komitet Centralny Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej (t. s.), który podjął uchwałę o nieprzyłą-czaniu się do powstania i uznał je wyłącznie za ruch chłopski. Bułgarscy tesniacy nie przyjęli jeszcze w tym czasie tez Lenina o znaczeniu sojuszu robotniczo-chłopskiego dla rewolucji proletariackiej. UKŁAD O ZAWIESZENIU BRONI Wybuch powstania żołnierskiego skłonił państwa Ententy do przyjęcia propozycji zawieszenia broni wysuniętej przez rząd bułgarski. Zwycięskie państwa obawiały się rozszerzenia ruchów rewolucyjnych na -Półwysep Bałkański. Układ o zawieszeniu broni podpisany został 29 IX 1918 r. w Salonikach przez ministra Ljapczewa i generała Łukowa. Układ przewidywał: 1. opuszczenie przez armię bułgarską okupowanych terytoriów Serbii i Grecji; 2. demobilizację armii bułgarskiej, z wyjątkiem trzech dywizji piechoty i czterech pułków kawalerii; 3. przekazanie broni oddziałów zdemobilizowanych pod kontrolę oficerów wojsk Ententy; 4. zatrzymanie w niewoli oddziałów bułgarskich znajdujących się w dniu 29 września na zachód od południka przechodzącego przez Skopje; 5. opuszczenie przez niemieckie i austro-węgierskie wojska terytorium Bułgarii w terminie czterech tygodni. Do tych punktów dołączona była tajna klauzula, przewidująca możliwość okupacji Bułgarii przez armię Ententy i wykorzystanie jej portów przez flotę wojenną państw Ententy. Postanowienie to miało na celu umożliwienie wojskom Ententy tłumienia ruchów rewolucyjnych w Bułgarii i wymierzone było przeciwko rewolucyjnym siłom w Rosji. Ponadto zwycięskie państwa Ententy domagały się abdykacji Ferdynanda I. Po powrocie delegacji z Salonik 2 X 1918 r. narada przedstawicieli partii wchodzących w skład Zgromadzenia Narodowego podjęła uchwałę o złożeniu z tronu Ferdynanda I. 3 października Ferdynand I zmuszony został do podpisania manifestu abdykacyjnego. Na tron wstąpił 24-letni syn Ferdynanda, król (car) Bory s III. 236 Wkrótce po podpisaniu układu o zawieszeniu broni do Bułgarii wkroczyły okupacyjne wojska francuskie, angielskie i włoskie. W Bułgarii skupiły się zarówno oddziały przeznaczone do prowadzenia działań przeciwko państwom centralnym, jak i siły interwencyjne skierowane przeciwko Rosji Radzieckiej. Objęły one kopalnie w zagłębiu Pernik, linie i ośrodki komunikacyjne oraz port w Warnie. W Bułgarii został wprowadzony stan wyjątkowy i cenzura wojskowa. XVIII. PIERWSZE LATA POWOJENNE I POWSTANIE WRZEŚNIOWE 1923 ROKU SYTUACJA REWOLUCYJNA W BUŁGARII _ ZAKOŃCZENIE działań wojennych, układ o zawieszeniu broni i powrót żołnierzy do kraju nie polepszyły sytuacji ekonomicznej w Bułgarii. Trudności gospodarcze pogłębił nieurodzaj, który dotknął kraj w 1918 r. 70% przedsiębiorstw przemysłowych zawiesiło produkcje z powodu braku surowców i części do maszyn. Sparaliżowany został transport wskutek braku dostaw sprzętu i zniszczeń wojennych. Wartość lewa spadła gwałtownie. Płace w okresie wojennym wzrosły 4-, 5-krotnie, natomiast ceny zwiększyły się 15-, 20-krotnie. Oprócz drożyzny dawał się odczuć brak wszystkich podstawowych towarów przemysłowych, żywności i środków opałowych. Rolnicy nie mieli ziarna siewnego, groził krajowi powszechny głód. W obawie, aby kryzys gospodarczy nie doprowadził do wybuchu rewolucji, Bułgaria objęta została opieką amerykańskiego Komitetu Pomocy Żywnościowej dla Europy, na którego czele stał Herbert Hoover. Komitet dostarczał mąkę i inną żywność, za którą Bułgaria oddała prawie połowę swoich rezerw złota. Zdławienie powstania żołnierskiego nie wywołało złagodzenia nastrojów rewolucyjnych, pogłębionych przez ciężką sytuację ekonomiczną Bułgarii. W obawie przed rewolucją, w celu wzmocnienia rządu Malinowa—Kosturkowa w jego skład weszli w październiku 1918 r. przedstawiciele partii „szerokich socjalistów" i zemedelców. Wkrótce potem, 28 listopada, nowy rząd Malinowa zgłosił dymisję jako wyraz protestu przeciwko decyzji o przyłączeniu Południowej Dobrudży do Rumunii. Teodor Teodorów, przedstawiciel partii narodniackiej, uformował nowy rząd koalicyjny, do którego weszli obok przedstawicieli partii burżuazyjnych: narodniackiej, postępowo-liberalnej, demokratycznej i radykalnej, również „szerocy socjaliści" i zemedelcy. Aleksander Stambolijski otrzymał tekę ministra budownictwa, dróg i urządzeń publicznych. Decyzje te nie zadowoliły opinii publicznej, która żądała pod wpływem agitacji prowadzonej przez tesniaków ukarania winnych wszczęcia wojny i uchwalenia amnestii obejmującej wszystkich osądzonych i uwięzionych wyrokami sądów wojskowych w latach wojen. 4 XI 1918 r. grupa parlamentarna tesniaków wniosła do Zgromadzenia Narodowego projekt amnestii. Został on początkowo odrzucony, jednak 238 pod naciskiem mas po dymisji Aleksandra Malinowa nowy koalicyjny rząd Teodorowa musiał zgodzić się na amnestię, która ogłoszona została 4 I 1919 r. W tym samym czasie tesniacy i ich centrala związkowa. Ogólny Robotniczy Syndykat Związków Zawodowych (skrót bułg. ORSS), organizowali liczne strajki robotnicze. Najpoważniejsze były wystąpienia górników w Perniku, pracujących w okupowanych przez Entente kopalniach. W czasie trwania strajku 22 XII 1918 r. wygłosił do nich płomienną mowę wypuszczony wówczas z więzienia Georgi Dymitrow. Za wystąpienie to został powtórnie aresztowany i oddany pod sąd. W lutym 1919 r. przekazani zostali pod sąd również przywódcy związku zawodowego górników; 150 najaktywniejszych działaczy górniczych zesłano na przymusowe roboty do kopalni w górach tre-wneńskich. Sytuacja rewolucyjna narastała jednak nadal. Pod wpływem Rewolucji Październikowej i ruchów rewolucyjnych na Węgrzech i w Bawarii wśród tesniaków wystąpiły dążenia do przekształcenia walki ekonomicznej w rewolucję, która by obaliła panowanie kapitalizmu i oddała władzę w ręce rad. Partia tesniaków powoli bolszewizowała się i jednocześnie przekształcała się w partię masową dzięki licznemu przystępowaniu do niej proletariatu fabrycznego i wiejskiego. Partia tesniaków, która w 1915 r. posiadała 103 organizacje i grupy partyjne, liczące 3031 członków, w maju 1919 r. obejmowała już 600 organizacji i grup zrzeszających 25 000 członków. Jednocześnie tesniacka centrala związkowa obejmowała 200 sekcji i 15000 członków. Rozwinęły się liczebnie organizacje: kobieca, nauczycielska i młodzieżowa, kierowane przez tesniaków. Ich pismo, „Rabotniczeski westnik", wychodziło w nakładzie 30 000 egzemplarzy. Ważnym etapem na drodze do bolszewizacji partii był XXII Kongres Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej (t. s.), który przekształcił się w I Kongres Bułgarskiej Partii Komunistycznej (skrót— BPK, t. s.). Kongres zwołany pod koniec maja 1919 r. uchwalił nowy program, który głosił, że najbliższym zadaniem partii jest ustanowienie drogą rewolucyjną dyktatury proletariatu w Bułgarii. Jednocześnie Kongres podjął uchwałę o przystąpieniu BPK (t. s.) do III Międzynarodówki. Wskutek choroby Georgi Kirkowa sekretarzem KC BPK (t. s.) został Wasyl Kołarow, jeden z najwybitniejszych bułgarskich działaczy komunistycznych okresu międzywojennego. Po utworzeniu BPK (t. s.) obok strajków ekonomicznych zaczęły mnożyć się wystąpienia o charakterze politycznym. 27 VII 1919 r. BPK (t. s.) zorganizowała ogólnograjową demonstrację protestacyjną przeciwko sytuacji żywnościowej oraz interwencji mocarstw wobec Rosji Radzieckiej. Minister spraw wewnętrznych, „szeroki socjalista" Krystiu Pastuchów, zapowiedział, że wiece będą rozpędzane przy użyciu broni palnej. Do akcji przeciwko demonstrantom wciągnięto armię okupacyjną Ententy oraz oddziały wojsk bułgarskich zaopatrzone w artylerię. Mimo tych zabiegów demonstracje odbyły się w całym kraju. 239 KOALICYJNY RZĄD ALEKSANDRA STAMBOLIJSKIEGO W sierpniu 1919 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego, które przyniosły zdecydowane zwycięstwo Bułgarskiemu Rolniczemu Związkowi Ludowemu i Bułgarskiej Partii Komunistycznej (t. s.). Komuniści otrzymali 120000 głosów i 1/5 mandatów poselskich. Żadna partia nie otrzymała większości pozwalającej na utworzenie rządu jednopartyjnego. W nowej sytuacji burżuazja zmuszona była do oddania władzy przywódcy zemedelców Aleksandrowi Stambolijskiemu, który po nieudanych próbach nawiązania porozumienia z „szerokimi socjalistami" utworzył nowy rząd z udziałem reakcyjnych partii narodniackiej i po-stępowo-liberalnej. Najbliższym niewdzięcznym zadaniem nowego rządu było podpisanie traktatu pokojowego, narzuconego pokonanej Bułgarii przez zwycięskie państwa. Aleksander Stambolijski bezskutecznie apelował do rządu nowo utworzonego Królestwa Serbów. Chorwatów i Słoweńców (SHS) — późniejszej Jugosławii, i rządu Grecji o rezygnację z roszczeń terytorialnych wobec Bułgarii. Dnia 27 VII 1919 r. w Neuilly pod Paryżem niedaleko Wersalu Stambolijski podpisał w imieniu Bułgarii traktat pokojowy. Bułgarzy utracili na rzecz Królestwa SHS okręgi caribrodzki i bosylewgradzki na zachodniej granicy państwa i dolinę rzeki Strumicy w Macedonii Wardarskiej. Do Rumunii została przyłączona Południowa Dobrudza, zdobyta przez Bułgarów w latach wojny. Zachodnia Tracja została odłączona przez Bułgarów i oddana pod administrację komisji państw Ententy. 20 IV 1920 r. konferencja Ententy w San Remo przekazała wskutek żądań Włoch i Anglii Zachodnią Trację Grecji. Postanowienia te potwierdziły traktaty pokojowe zawarte w Sevres 10 VIII 1920 r. i w Lozannie 24 VII 1923 r. Na rzecz Królestwa SHS utraciła Bułgaria 2500 km- ze 113000 mieszkańców, na rzecz Grecji 6400 km2 z 320 000 mieszkańców. Ziemie przyłączone do Królestwa SHS i Grecji opuściła liczna rzesza Bułgarów, szukająca schronienia w Bułgarii; ludność ta w latach powojennych była poważnym obciążeniem zrujnowanej przez wojnę ekonomiki kraju. Traktat w Neuilly zobowiązywał również Bułgarię do oddawania Serbom 50 000 ton węgla rocznie, zwrotu uprowadzonego w czasie wojny bydła i koni lub wypłacenia za nie, jak również za bydło zabite, równowartości w gotówce. Na Bułgarię nałożono także reparacje wojenne sięgające sumy 2250 min franków w złocie. Jako państwo pokonane, Bułgaria mogła utrzymywać jedynie niewielką armię ochotniczą, liczebność jej została ograniczona do 33 000. Twarde postanowienia traktatu, nazwane przez opinię publiczną drugą katastrofą narodową, zaostrzyły sprzeczności klasowe i wzburzyły ludność. Rozległy się powszechne żądania ukarania przestępców wojennych. Pod naciskiem mas Rada Naczelna Związku Rolniczego postanowiła domagać się aresztowania sprawców wojny. Rząd aresztował 4 XI 1919 r. członków byłego rządu W. Radosławowa i działaczy reaktywowanej wiosną 1919 r. reakcyjnej Wewnętrznej Macedońskiej 240 Rewolucyjnej Organizacji — Teodora Aleksandrowa i Aleksandra Pro-togerowa. Komuniści żądali postawienia przed sąd ludowy byłego króla, ministrów, którzy prowadzili wojny w latach 1912—1913, 1915—1918. wszystkich posłów, którzy głosowali za kredytami wojennymi, spekulantów oraz urzędników i oficerów stosujących represje w krajach okupowanych. Projekt ustawy przedstawiony przez komunistów nie był rozpatrywany w Zgromadzeniu Narodowym, które 22 listopada uchwaliło projekt „szerokich socjalistów" o osądzeniu i ukaraniu winnych wywołania wojny. Za winnych uchwalony projekt uznał jedynie członków rządu W. Radosławowa i przestępców gospodarczych. W kilka dni później, 29 listopada. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę o wolności zgromadzeń publicznych pod karą 3 lat ciężkiego więzienia za próbę ich rozpędzania. Równocześnie zemedelcy przeprowadzili ustawę o powszechnym prawie wyborczym obywateli, a także w celu obrony interesów chłopstwa ustawę o handlu artykułami zbożowymi i żywnością. Ustawa ta nie brała jednak pod uwagę interesów robotników miejskich i była zewnętrznym przejawem sprzeczności dzielących Związek Rolniczy i BPK (t. s.). Wybory samorządowe przeprowadzone 7 XII 1919 r. wykazały dalszy poważny wzrost wpływów partii komunistycznej. Nie ustawały również strajki. W samym 1919 r. zorganizowano pod kierownictwem komunistycznej centrali związkowej (ORSS) 146 strajków w 222 przedsiębiorstwach. Uczestniczyło w nich 75310 robotników. Komuniści organizowali wiece i demonstracje, tłumione przez rząd z pomocą wojska na mocy zaostrzonych postanowień o stanie wyjątkowym. 24 XII 1919 r. BPK (t. s.) zorganizowała ogólnokrajową demonstrację jako wyraz protestu przeciwko trudnej sytuacji żywnościowej ludności, stanowi wojennemu, cenzurze i pomocy, jakiej bułgarska burżuazja udzielała kontrrewolucji rosyjskiej. Rząd zwolnił ze stanowisk państwowych, okręgowych i samorządowych urzędników i funkcjonariuszy uczestniczących w akcji protestacyjnej. Przeciwko tym represjom zaprotestowali kolejarze, żądając podwyżki płac dla robotników transportowych i uchylenia represji wobec uczestników demonstracji. Odmowa rządu i nowe zaostrzone rygory zapoczątkowały wybuch powszechnego strajku pracowników transportu i łączności. W celu poparcia strajku z inicjatywy komunistów ogłoszono 29 grudnia tygodniowy powszechny strajk polityczny. Strajk pracowników transportu i łączności sparaliżował całe życie gospodarcze kraju i przeciągnął się aż do 19 II 1920 r. Jedynie wskutek niejednolitego kierownictwa strajkowego, rozbitego na tesniacki Centralny Komitet Strajkowy i pozostający pod kontrolą „szerokich socjalistów" ugodowy Komitet Organizacyjny, udało się rządowi koalicyjnemu Aleksandra Stambolijskiego położyć kres strajkowi. SAMODZIELNE RZĄDY ZEMEDELCÓW Nazajutrz po zakończeniu strajku transportowców, 20 II 1920 r., król Borys III rozwiązał na żądanie Aleksandra Stambolijskiego Zgro- 241 madzenie Narodowe. Przywódcy zemedelców nie chcieli dłużej dzielić władzy z mieszczańskimi partiami narodniaków i postępowych liberałów. Nowe wybory do Zgromadzenia przyniosły Związkowi Rolniczemu 110 mandatów poselskich i pozwoliły Aleksandrowi Stambolijskiemu uzyskać, po unieważnieniu 13 mandatów poselskich opozycji, większość absolutną i sformować 21 V 1920 r. nowy rząd, złożony wyłącznie z zemedelców. Zwiększyli swój stan posiadania również komuniści (tesniacy), którzy uzyskali 184616 głosów, o 65000 więcej niż w wyborach w 1919 r. W opozycji wobec nowego rządu chłopskiego znalazły się zarówno partie mieszczańskie, jak i tesniacy. Burżuazja uznała rząd Aleksandra Stambolijskiego, gdyż szukała wśród chłopstwa bułgarskiego sojusznika przeciwko BPK (t. s.). Ideologowie Związku Rolniczego nie dążyli do obalenia kapitalizmu w Bułgarii, zabiegali jedynie o wzięcie w obronę drogą ustawodawczą średnich i drobnych chłopów, zagrożonych ruiną przez wielki kapitał. Po objęciu władzy rząd Aleksandra Stambolijskiego usiłował zahamować proces koncentracji kapitału, który przybrał na sile w latach wojny. Życie gospodarcze Bułgarii kontrolowały wielkie banki i coraz ściślej związane z nimi wielkie koncerny i rirmy handlowe. W latach 1878— 1911 w Bułgarii powstało 157 towarzystw akcyjnych z 99 min lewów kapitału, natomiast tylko w ostatnich trzech latach pierwszej wojny światowej, 1916—1918, powstało 130 towarzystw akcyjnych z kapitałem 600700000 lewów. W jednym tylko 1919 r. powstało tyle towarzystw akcyjnych, co w całym dziesięcioleciu 1902—1912 r. W latach 1919— 1923 liczba towarzystw akcyjnych wzrosła o 24%, a kapitał ich o 57,2%. 242 U schyłku wojny kapitał państw Ententy podporządkował sobie szereg wielkich banków i przedsiębiorstw handlowych, a w pierwszych latach powojennych również wiele przedsiębiorstw przemysłowych. W 1921 r. obcy kapitał kontrolował całą produkcję cukru i poważną część kopalń rud i węgla oraz przemysł tytoniowy i spożywczy. Reformy rządu Aleksandra Stambolijskiego brały w opiekę chłopstwo bułgarskie. Już w dobie istnienia rządu koalicyjnego wydana została ustawa o handlu produktami zbożowymi, która przewidywała powołanie konsorcjum monopolizującego ten handel i kontrolowanego przez państwo oraz spółdzielczość rolną. Po wyborach 1920 r. i uformowaniu rządu, złożonego wyłącznie z przedstawicieli Związku Rolniczego, Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę o powszechnym obowiązku pracy w stosunku do młodzieży oraz ustawę o reformie rolnej. Przewidywała ona przejęcie przez państwo ziemi o powierzchni ponad 30 hektarów i przydzielenie jej za wykupem bezrolnym i małorolnym. Przeciwko warstwom posiadającym wymierzone były również ustawy o przeciwdziałaniu kryzysowi mieszkaniowemu i o przejmowaniu przez państwo własności nieruchomej na cele publiczne. Niektóre z ustaw przeprowadzonych w Zgromadzeniu przez zemedelców miały jednak oblicze anty-robotnicze i antykomunistyczne, jak np. ustawa prasowa, niektóre postanowienia ustawy oświatowej, zakaz uczestniczenia urzędników i funkcjonariuszy państwowych w strajkach i demonstracjach. Mimo tych ograniczeń po zakończeniu strajku transportowców jedynie na krótko nastąpił odpływ fali strajków. Już w połowie 1921 r. strajki wzmogły się w związku z kryzysem ogólnoświatowym, który dotknął również Bułgarię. Ponad 1/3 robotników przemysłowych utraciła pracę. Najpoważniejszym wystąpieniem był strajk robotników przemysłu włókienniczego w Sliwenie. Objął on następnie wszystkie podstawowe gałęzie produkcji przemysłowej. Strajki te organizował nadal Ogólny Robotniczy Syndykat Związków Zawodowych, który po upadku strajku transportowców jesienią 1920 r. połączył się z Niezależnym Związkiem Syndykalnym (Swobodnijyt sindikalen syjuz). Nowa centrala związkowa uznała wytyczne programowe III Międzynarodówki. Wkrótce potem nastąpił rozłam wśród „szerokich socjalistów" na lewicę i prawicę. Lewica połączyła się z partią komunistyczną. Wiosną 1921 r. odbył się III Kongres BPK (t. s.), który przez przyjęcie tez leninowskich o dyktaturze proletariatu, sprawowanej poprzez rady robotników i chłopów, i o sojuszu robotniczo-chłopskim postawił decydujący krok na drodze do bolszewizacji partii. Nadal jednak komuniści nie uznawali konieczności nawiązania porozumienia ze Związkiem Rolniczym, który był dla nich reprezentantem wyłącznie wiejskiej burżuazji. Aleksander Stambolijski w czasie swych rządów dążył konsekwentnie do zacieśnienia współpracy z dawnymi państwami Ententy. Pod ich naciskiem rząd zemedelców nie nawiązał stosunków dyplomatycznych z Rosją Radziecką i udzielił schronienia białogwardyjskiej armii barona Wrangla. Natomiast radziecki Czerwony Krzyż uzyskał prawo do opiekowania się emigrantami rosyjskimi w Bułgarii, a BPK (t. s.) mogła 243 rozwinąć szeroką akcje pomocy na rzecz głodujących wskutek suszy mieszkańców Powołża. W grudniu 1920 r. Bułgaria została przyjęta do Ligi Narodów. Rząd Aleksandra Stambolijskiego starał się zdobyć dla Bułgarii dostęp do Morza Egejskiego i zdołał uzyskać na konferencji w San Remo w 1920 r. uchwałę nakazującą Grecji, której przyznano Zachodnia Trację, zapewnienie Bułgarom dostępu do Morza Egejskiego. Grecja nie wywiązała się jednak z tego zobowiązania. Stosunki bulgarsko--greckie nie uległy poprawie mimo wysiłków Aleksandra Stambolijskiego. Nastąpiło natomiast zbliżenie bułgarsko-francuskie i bułgarsko-jugosło-wiańskie. 23 III 1923 r. w Niszu podpisano porozumienie między Bułgarią a Królestwem Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Rząd Związku Rolniczego zobowiązał się. zapewnić bezpieczeństwo nowej granicy bułgarsko-jugosłowiańskiej i energicznie zwalczać działalność czetników działających w Macedonii jugosłowiańskiej z ramienia Wewnętrznej Macedońskiej Rewolucyjnej Organizacji. W zamian strona bułgarska nie uzyskała nawet obietnicy rządu królewskiej Jugosławii poparcia dążeń Bułgarii do uzyskania dostępu do Morza Egejskiego. Czernicy i emigranci macedońscy w Bułgarii zwalczali rząd zemedelców. Już u schyłku 1922 T. macedońscy czetnicy zajęli prowokacyjnie i okupowali przez dwa dni Kiustendił. Garnizon bułgarski miasta wrogi rządowi Aleksandra Stambolijskiego, zachowywał neutralność. Opozycja burżuazyjna nazwała układ w Niszu zdradą narodową. Aleksander Stambolijski utracił wpływy i popularność w szerokich kręgach drobnomieszczaństwa i inteligencji bułgarskiej. PRZEWRÓT 9 VI 1923 ROKU Reformy rządu zemedelców godziły głównie w interesy warstw posiadających, które postanowiły przejść od biernej opozycji do ofensywy. Partie burżuazyjne, aby odzyskać utracone wpływy w społeczeństwie, łączyły się w większe ugrupowania. Trzy partie liberalne: radosławi-stów, stambołowistów i tonczewistów, zjednoczyły się w nową partię narodowo-liberalną.(Nacjonalliberalna Partija); narodniacy i postępowi liberałowie utworzyli zjednoczoną partię ludowo-postępową (Narodno-progresiwna Partija), która 6 VII 1922 r. wspólnie z demokratami i radykałami założyła Blok Konstytucyjny, nazwany przez lud „Czarnym Blokiem". Powstawały również ugrupowania działające poza Zgromadzeniem Narodowym. Wyżsi oficerowie utworzyli w 1919 r. Ligę Wojskową, która już u schyłku tego roku snuła plany obalenia siła rządu koalicyjnego Aleksandra Stambolijskiego. Ugrupowania burżuazyjne, dążąc do zdelegalizowania partii komunistycznej, nie cofały się przed prowokacjami. 24 V 1921 r. rzucono bombę na uczestników manifestacji uczniowskiej w Sofii i oskarżono o ten czyn komunistów. Wkrótce potem spalono Dom Ludowy partii na placu „Ływow most" w Sofii. Wiosną 1922 r. powstała tajna faszystowska organizacja pn. Na- 244 rodowe Porozumienie (Naroden Sgowor), na której czele stanął Aleksander Cankow. Nowe ugrupowanie finansowane było przez wielkie banki znajdujące się przeważnie w rękach obcego kapitału. Utworzyły one towarzystwo akcyjne „Rozwój Gospodarczy" („Stopansko Razwitie") finansujące dziennik „Słowo" — nieoficjalny organ Narodowego Porozumienia. Liga Wojskowa wspólnie z Narodowym Porozumieniem przygotowywały przewrót i pragnęły oprzeć się na białogwardyjskich oddziałach barona Wrangla, które rząd zemedelców wpuścił do Bułgarii. W wyniku akcji protestacyjnej podjętej przez komunistów, którzy 30 III 1922 r. zwołali w Sofii wielki wiec, i na żądanie rządu Związku Rolniczego oddziały Wrangla zostały rozbrojone oraz częściowo zmuszone do opuszczenia kraju. Po upadku planów dokonania zamachu stanu przeciwko rządowi zemedelców nowo utworzony Blok Konstytucyjny podjął kampanię propagandową. Pierwszy zjazd zwołany przez Blok Konstytucyjny miał odbyć się we wrześniu w Tyrnowie. Rząd zwołał jednak w tym samym terminie i też do Tyrnowa zjazd plantatorów buraków. Zgromadzeni chłopi rozpędzili uczestników organizowanego przez Blok zjazdu. Aby zadać nowy cios partiom burżuazyjnym, rząd przeprowadził jesienią 1922 r. referendum w sprawie oddania pod sąd członków rządów Geszowa, Danewa i Malinowa, odpowiedzialnych za klęski Bułgarii w 1913 i 1918 r. Były rząd Radosławowa, który w 1915 r. wciągnął Bułgarię do wojny, był już wcześniej osądzony. W toku referendum komuniści współpracowali z rządem zemedelców. Za pociągnięciem do odpowiedzialności ministrów wypowiedziało się 647 313 głosów, przeciwko 223 584, a 55 593 osoby wstrzymały się od głosów wrzucając do urn kartki z hasłami zgodnie z zaleceniami „szerokich socjalistów". Ministrowie rządów burżuazyjnych zostali osadzeni w starym więzieniu tureckim w Szumenie. Polityka Aleksandra Stambolijskiego, polegająca na wiązaniu się z Francją i Jugosławią, przysporzyła mu wrogów zewnętrznych — Włochy i Anglię, i wewnętrznych — czetników macedońskich. Okupacja Kiustendiłu w dniach 4 i 5 XII 1922 r. przez czetników tolerowanych przez silny garnizon miejscowy wykazała, że królewska armia bułgarska należy do wrogów rządu zemedelców. Decydujące wpływy w armii posiadali oficerowie — uczestnicy faszyzujących organizacji, jak Narodowe Porozumienie i Liga Wojskowa. Również wewnątrz Związku Rolników podniosła głowę prawica, na której czele stanął Marko Turłakow, minister finansów w rządzie zemedelców. Opozycja w łonie Związku Rolniczego uzyskała poparcie prawicowych przedstawicieli partii ludowych krajów europejskich, z którymi Aleksander Stambolijski współpracował jako działacz „zielonej międzynarodówki". W 1922 r. odwiedzili Bułgarię posłowie do sejmu z ramienia PSL „Piast": Wincenty Witos, Jan Dębski i J. Kowalczuk. Witos potępił politykę Aleksandra Stambolijskiego i wytknął mu dążność do wprowadzenia w kraju dyktatury klasowej chłopstwa i „zielonego bolszewizmu". Stambolijski usunął grupę Turłakowa ze swego stronnictwa, lecz walki wewnętrzne w Związku Rolniczym nie ustały. Dnia 22 IV 1923 r. w atmosferze wrogości rządu wobec komuni- 245 stów odbyły się nowe wybory do Zgromadzenia Narodowego. Związek Rolniczy uzyskał 569139 głosów (52,7%), BPK (t. s.) 203972 głosy (18,9%), Blok Konstytucyjny 166963 głosy (15,5%), Partia Narodowo--Liberalna 55963 głosy (8,2%), „szerocy socjaliści" 27816 głosów (2,6%). W Zgromadzeniu zemedelcy otrzymali 212 mandatów, rozporządzali więc olbrzymią przewagą wobec drugiego najliczniejszego ugrupowania — komunistów, którzy zdobyli 16 mandatów. Po odniesionym sukcesie Aleksander Stambolijski przestał obawiać się partii mieszczańskich, a za swego najgroźniejszego rywala uznał komunistów. Zaostrzenie stosunków między obiema partiami wykorzystały ugrupowania mieszczańskie, aby w nocy z 8 na 9 VI 1923 r. zorganizować przewrót. Poparł go król Borys III. Na czele sił spiskowych stali oficerowie należący do Ligi Wojskowej: generał Iwan Wyłkow oraz generał rezerwy Welizar Łazarow. Rząd zemedelców, uprzedzony o przewrocie, nie przeciwdziałał dość energicznie, ufny w swą przewagę. Prawie wszyscy ministrowie zostali aresztowani przez junkrów Szkoły Wojskowej i oddziały garnizonu stołecznego dowodzone przez oficerów z Ligi Wojskowej. Premier Aleksander Stambolijski, który przebywał w dniu przewrotu w rodzinnej wsi Sławowica, organizował zbrojny opór chłopów, lecz 11 czerwca oddział jego rozbity został pod Pazardży-kiem. Schwytany w dwa dni później we wsi Gołak, Aleksander Stambolijski przekazany został na rozkaz generała Iwana Wyłkowa w ręce grupy członków Ligi Wojennej i czetników z WMRO, dowodzonych przez kapitana Iwana Charłakowa, a 14 czerwca bestialsko torturowany i zamordowany we własnej willi w Sławowicy. Na czele nowego rządu, powołanego 9 czerwca przez spiskowców, 246 stanął Aleksander Cankow — organizator Narodowego Porozumienia. Do rządu weszły wszystkie partie burżuazyjne, Liga Wojskowa i „szerocy socjaliści". Nowy rząd zapowiedział objecie władzy jedynie na okres przejściowy, do momentu pacyfikacji kraju i przeprowadzenia nowych wyborów. Komuniści ogłosili, pod wpływem chorego i złamanego życiem Dymitra Błagojewa, rezolucje o zachowaniu neutralności wobec walki o władzę toczonej — według słów uchwały Komitetu Centralnego — miedzy miejską i wiejską burżuazją. Liczni komuniści nawiązali jednak porozumienie z prześladowanymi działaczami Związku Rolniczego i stanęli do walki w obronie obalonego rządu na czele mas, które chwyciły za broń. Powstania wybuchły prawie w całej Bułgarii. W Plewnie robotnicy pod wodzą Asena Chałaczewa opanowali 11 VI 1923 r. niemal całe miasto. Dopiero na polecenie sekretarza KC BPK (t. s.) Teodora Łukanowa przerwali walkę. Plewen i Szumen zostały oblężone przez chłopów. Radomir, Trojan i Orchanie (Botewgrad) wpadły w ich ręce. Po kilku dniach wojsko i bojówki spiskowców opanowały jednak sytuację. Rozpoczęły się krwawe prześladowania zemedelców i komunistów. Szukali oni schronienia w przyjaznej dla zemedelców Jugosławii. POWSTANIE WRZEŚNIOWE 1923 ROKU Dla wzmocnienia pozycji rządu Aleksandra Gankowa powstało na jego żądanie 10 VIII 1923 r. Demokratyczne Porozumienie (Demokra-ticzeskijat Sgowor), które objęło Narodowe Porozumienie oraz partie: demokratyczną, ludową i radykalną. Do nowego, faszyzującego rządu weszli starzy działacze burżuazyjni, uwolnieni po przewrocie z więzienia szumeńskiego, Aleksander Malinow, działacz partii demokratycznej, i dr Stojan Kosturkow, przywódca stronnictwa radykalno-demokratycz-nego. Poza Demokratycznym Porozumieniem działała nadal narodowo--liberalna partia i socjaldemokratyczna partia „szerokich socjalistów". Nowa partia rządowa nie objęła zatem nawet wszystkich starych stronnictw burżuazyjnych. Nowy rząd usiłował zakwestionować zdobycze socjalne robotników i zasadę ośmiogodzinnego dnia pracy. Jednocześnie spadała gwałtownie wartość realna płacy robotniczej. Cankow pragnął zdelegalizować BPK (t. s.). Zamykał lokale partyjne i konfiskował systematycznie gazetę partyjną „Wiadomości Robotnicze". Mimo ogólnego wzburzenia i przypływu fali ruchów rewolucyjnych KC BPK (t. s.) trwał nadal przy swoich tezach o neutralności wobec rządu Gankowa. Dopiero ingerencja Komitetu Wykonawczego III Międzynarodówki doprowadziła do zmiany tej taktyki. Komitet wysłał do Bułgarii w początkach lipca Wasyla Kołarowa. Przełamanie taktyki neutralności przez KC opóźnione zostało na skutek aresztowania i osadzenia na miesiąc w więzieniu Kołarowa. Dopiero po jego uwolnieniu w początkach sierpnia KC po trzydniowych naradach postanowił podjąć zbrojne powstanie. Mimo sprzeciwu sekretarza organizacyjnego KC Todora Łukanowa większość członków KC uchwaliła utworzenie 247 w czasie powstania wrześniowego. Mai. Stojan Wenev wspólnego frontu sił antyfaszystowskich. KC zwrócił się z tym apelem do Związku Rolniczego, socjaldemokratów. Związku Rzemieślników, Ogólnego Związku Zawodowego i Macedońskiej Narodowo-Rewolucyj-nej Organizacji. Pozytywną odpowiedź dał Związek Rolniczy, który odbudowywał swą organizację przy pomocy komunistów, i Organizacja Macedońska, która wkrótce potem przeszła jednak na pozycje prawicowe. Teoretyczne postawy działalności frontu antyfaszystowskiego przedstawił Georgi Dymitrow w artykułach drukowanych w „Wiadomościach Robotniczych", popularyzujących idee wspólnej walki ludu z dyktaturą burżuazji. Dowodził on, że faszyzm posiada oblicze nie tylko antykomunistyczne, lecz i antynarodowe i zadaniem jego jest zapewnienie panowania mniejszości nad większością. Powołany został również do życia wojskowo-techniczny komitet, który opracował plan powstania. Rząd Aleksandra Gankowa docenił grożące niebezpieczeństwo i przy- 248 stąpił do kontruderzenia. 12 IX 1923 r. uwięziono w całym kraju ponad 2 000 komunistów z sekretarzem politycznym KC Christo Ka-bakczyjewem na czele. Lokale i gazety partii oraz organizacje z nią związane zostały zamknięte. Partia nie została jednak rozgromiona, choć w jej kierownictwie nastąpił rozłam. Wasyl Kołarow i Georgi Dymitrow uchwalili strajk polityczny, który rozpoczął się 14 września. Natomiast Todor Łukanow, sekretarz organizacyjny KC, pełniący również obowiązki sekretarza politycznego KC, zarządził przerwanie strajku. Dopiero plenum KC BPK (t. s.) uchwaliło 20 września podjęcie powstania. Rezolucja głosiła, że powstanie ma się rozpocząć w nocy z 22 na 23 września, celem jego jest ustanowienie rządu robotniczo--chłopskiego, komuniści mają współpracować z zemedelcami i utworzyć wspólnie główny wojskowo-rewolucyjny komitet powstańczy. Członkami komitetu wybrani zostali: Wasyl Kołarow, Georgi Dymitrow i sekretarz komitetu okręgowego we Wracy Gawrił Genów. Ośrodkiem powstania miał być okręg wraczański. Walki zbrojne rozpoczęły się już 13 września we wsi Mygliż pod Kazanłykiem. Powstańcy zostali jednak wyparci przez wojsko w góry do Starej Płaniny. W nocy z 19 na 20 powstanie wybuchło w całej ziemi starozagorskiej, lecz powstańcy nie zdołali opanować Starej Zagory, Kazanłyku i Czirpanu. Zdobyto jedynie Nową Zagorę, w której dowództwo objął uwolniony z więzienia Petko Enew. Powstańcy nie opanowali jednak koszar i 20 września zmuszeni zostali do wycofania się przed silnymi oddziałami rządowymi, które nadciągnęły z Jambołu, Sliwenu i Harmanli. Rozpoczęły się rządy terroru. Prześladowania dotknęły przede wszystkim komunistów i ich rodziny. W ustalonym terminie, w nocy z 22 na 23 września, wybuchło powstanie w północno-zachodniej Bułgarii. Przybrało ono w okręgach wraczańskim i widyńskim masowy charakter. 23 września oddział powstańczy Christo Michajłowa zdobył miasto Ferdynand (obecnie Michajłowgrad). Odbił je wkrótce oddział rządowy wysłany z Wracy, lecz tego samego dnia miasto zajął ponownie silny oddział powstańczy ze wsi Łopuszna, dowodzony przez Georgi Damianowa. Nazajutrz przybyli do miasta członkowie komitetu wojenno-rewolucyjnego: W. Kołarow, G. Dymitrow i G. Genów. Powstańcy zdobyli również Kneźę, Oriachowo, Białą Słatinę i Berkowicę wraz z okolicznymi wsiami. W okręgu widyńskim ośrodkiem powstania stało się miasto Łom z okolicą. W mieście broniły się jedynie koszary wojskowe. Przeciwko powstańcom skupionym w Ferdynandzie wyruszył oddział rządowy z Szumenu. Rozbił on pod stacją Kriwodoł oddział powstańczy Władymira Minczewa i zdobył stację Bojczinowci. 25 września siły powstańcze rozbiły jednak oddział rządowy pod Bojczmowcami oraz zdobyły kilka karabinów maszynowych i dwa działa górskie. Okręgowy komitet rewolucyjny wysłał oddział bojowy pod wodzą Kiriła Mitewa i popa Andreja z jednym karabinem maszynowym i jednym działem na pomoc powstańcom w Łomie. Był to szczytowy okres powodzenia powstania. 26 września przybyły do okręgów objętych powstaniem poważne siły rządowe, które rozbiły powstańców pod Kriwodołem i 27 249 września zdobyły Ferdynand. 28 i 29 września powstańcy wycofali się do granicy i schronili w Jugosławii. W okręgu sofijskim poważniejsze wystąpienia zbrojne miały miejsce jedynie w okolicy Ichtimanu i Dolnej Bani. W samej Sofii, wobec aresztowania wojskowo-rewolucyjnego komitetu, powstanie nie wybuchło. W okręgu płowdiwskim pierwsza zbrojna czeta powstała już 14 września we wsi Muchowo. Poważniejsze walki toczyły się jedynie w rejonie Pazardżyku wokół stacji kolejowej Saranbej (obecnie Septemwri), w mieście Bracigowo i w okolicy Razłogu, w której powstał oddział dowodzony przez Władymira Poptomowa. W pozostałych okręgach powstanie objęło jedynie okolice Popowa, Grudowa i Tyrnowa. Po upadku powstania rozpętał się biały terror. W Łomie aresztowano około 3 000 robotników, osadzono ich w statkach na Dunaju i rozstrzeliwano na mocy pośpiesznych wyroków. W podobny sposób zginęło wiele setek ofiar w innych miastach i wsiach objętych powstaniem. Ogólna liczba ofiar zamordowanych dochodziła do 4000 osób. Odbywały się również masowe aresztowania i ekspedycje karne przeciw wioskom uczestniczącym w powstaniu. Brały w nich udział poza oddziałami rządowymi grupy białogwardzistów i prawicowi czetnicy macedońscy. Główną przyczyną upadku powstania był — jak podkreślił to jego organizator i uczestnik Georgi Dymitrow — niedostateczny stopień bol-szewizacji partii i związana z tym jej neutralna taktyka wobec przewrotu 9 czerwca, niejednoczesne podjęcie walki lub niepodjęcie jej w wielu okręgach i miastach, brak poza okręgiem wraczańskim jednolitego kierownictwa i niedostateczny stopień uświadomienia politycznego wojska. XIX. WALKA O UTRZYMANIE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH I KONSTYTUCJI POLITYKA RZĄDU GANKOWA _ PO UPADKU powstania wrześniowego rząd Aleksandra Gankowa, zgodnie ze swą zapowiedzią o tymczasowym sprawowaniu władzy, w listopadzie 1923 r. zarządził wybory do Zgromadzenia Narodowego. W wyborach rządowe Demokratyczne Porozumienie występowało wspólnie z socjaldemokratami, natomiast komuniści połączyli swe listy wyborcze z lewicą Związku Rolniczego. Ugrupowania lewicowe mimo terroru otrzymały ponad 300 000 głosów. Komuniści uzyskali 8 mandatów, a zemedelcy 30 mandatów. Jednym z pierwszych aktów nowo obranego Zgromadzenia Narodowego była ustawa o ochronie państwa, wymierzona przeciwko komunistom. Partia komunistyczna musiała zejść do podziemi. Terror rządowy uzyskał uzasadnienie prawne. Po wyborach Cankow, wbrew zapowiedzi, nie usunął się od władzy i nadal stał na czele rządu, mimo że tracił poparcie nawet mieszczaństwa bułgarskiego, które pragnęło zachować parlamentarną formę rządów. W lutym 1924 r. rząd Gankowa opuścili socjaldemokraci, a wkrótce potem wystąpiła z rządowego Demokratycznego Porozumienia większość partii radykalno-demokra-tycznej z drem Stojanem Kosturkowem na czele. W marcu 1924 r. z inicjatywy Aleksandra Malinowa wystąpiła z Demokratycznego Porozumienia większość demokratów i utworzyła własną opozycyjną partię demokratyczną. W ugrupowaniu rządowym pozostał przyszły premier bułgarski Andrej Ljapczew z częścią demokratów. Trudności rządu Gankowa potęgowało stanowisko Jugosławii, Rumunii i Grecji, które obawiały się, że po przewrocie 9 czerwca władze w Bułgarii objęły czynniki polityczne dążące do rewanżu za klęski Bułgarii i rewizji granic. Jugosławia i Grecja starały się sprowokować wojnę prewencyjną przeciwko Bułgarii. Rząd Gankowa dążył do pozyskania sprzymierzeńca w Turcji. Obawy rządu Królestwa SHS uzasadniała sytuacja, jaka powstała w bułgarskiej Pirińskiej Macedonii, w której władzę objęli reakcyjni czetnicy z prawicy WMRO. Wprowadzili oni do Macedonii bułgarskiej rządy terroru, prześladując przedstawicieli lewicowego ruchu macedońskiego oraz działaczy lewicy zemedelców i komunistów, tzw. jedno-frontowców. Ustępliwość rządu Gankowa wobec bałkańskich sąsiadów Bułgarii i ingerencja Ligi Narodów oraz mocarstw zachodnich w sprawy 251 bałkańskie uniemożliwiły jednak Jugosławii wszczęcie wojny, mimo że zabiegała o nią emigracja zemedelców skupiona w Belgradzie, Pradze i Paryżu. DZIAŁALNOŚĆ BUŁGARSKIEJ PARTII KOMUNISTYCZNEJ (T. S.) W październiku 1923 r. przebywający za granicą Wasyl Kołarow i Georgi Dymitrow ogłosili List otwarty do robotników i chłopów Bułgarii, w którym wzywali do kontynuowania walki. List opublikowali w Wiedniu w piśmie „Rabotniczeski westnik", organie Biura Zagranicznego Partii Komunistycznej, które powołali do życia. Pismo to odegrało wielką rolę w walce z tendencjami likwidatorskimi, które wystąpiły w partii po upadku powstania wrześniowego. Na czele grupy likwidatorów usuniętej z partii stał dr Nikoła Sakarow, poseł komunistyczny do Zgromadzenia Narodowego. Komuniści przygotowywali nowe powstanie. Zacieśnili współpracę z lewicą zemedelców, na której czele stał energiczny zwolennik wspólnego frontu Petko D. Petkow. Po jego zabójstwie przywódcami lewicy rolniczej zostali Dymitr Granczarow i Nikołaj Petrini. W lutym 1924 r. komuniści utworzyli legalną Partię Pracy, która zaczęła wydawać dziennik „Zname-na truda" („Sztandar Pracy"). Partia ta po kilku miesiącach działalności została jednak rozwiązana wraz z innymi legalnymi organizacjami komunistycznymi — Związkiem Młodzieży Komunistycznej, centralą związków zawodowych (ORSS) i spółdzielnią „Oswobożdenie". Mimo represji wpływy komunistów wśród społeczeństwa nie zmalały. Wyrazem tego stał się pogrzeb twórcy socjalizmu bułgarskiego Dymitra Błagojewa, zmarłego po długiej chorobie 7 V 1924 r. Wbrew zakazom pogrzeb przekształcił się w wielką manifestację polityczną z udziałem 50 000 osób. W wyborach samorządowych w 1924 r. na listy jednofrontowe komunistów i lewicy zemedelców padło 35% głosów. W dniach 17 i 18 V 1924 r. odbyła się w miejscowości Złatni Mostowe na Witoszy konferencja partii komunistycznej, która uchwaliła przygotowania do nowego powstania. Obok lewicy rolniczej do wspólnego frontu wciągnięta została Wewnętrzna Macedońska Rewolucyjna Organizacja. Lewicowi jej przedstawiciele podpisali w Wiedniu w maju 1924 r. manifest, który stwierdzał, że wyzwolenie Macedonii może nastąpić jedynie w wyniku współdziałania z komunistycznymi partiami krajów bułgarskich i Związku Radzieckiego. Rząd Gankowa, w obawie przed utratą wpływów w WMRO, zorganizował wspólnie z prawicą WMRO jesienią 1924 r. pogrom lewicowych działaczy WMRO w Górnej Dżumaji. Przywódca lewicy macedońskiej Dimo Chadżidimow został zabity w Sofii. Jednocześnie rząd Gankowa wzmógł terror wobec komunistów. Odpowiedzią było wznowienie działalności oddziałów partyzanckich dowodzonych przez członków frontu robotniczo-chłopskiego. Do najbardziej znanych czet należały oddziały Jordana Kiskinowa w ziemiach panagiurskiej, pazardżyckiej i ichtimanskiej, Mito Ganewa w ziemi haskowskiej i Todora Grudowa w ziemi burgaskiej. Partia komunistyczna, osłabiona upływem krwi i pozbawiona swych 252 najwybitniejszych działaczy, którzy przebywali za granicą, wkroczyła na drogę akcji terrorystycznych. Przewagę zdobyli w niej zwolennicy anarchistycznych metod działania. Przeciwko takiej taktyce występowali bezskutecznie komuniści działający na emigracji — Wasyl Kołarow i Georgi Dymitrow. Rozdźwięk między Biurem Zagranicznym partii a jej Komitetem Centralnym pogłębił się po ucieczce za granicę sekretarza KC BPK 253 (t. s.) Stanke Dymitrowa. Komuniści przebywający na emigracji dostrzegli oznaki opadania fali rewolucyjnej w Europie oraz stabilizację kapitalizmu i domagali się zerwania z taktyką powstańczą. Do zwolenników metod terrorystycznych należeli członek KC Kosta Janków, przywódca wydziału wojskowo-rewolucyjnego partii i jego współpracownik Marko Fridman. Uważali oni, że na biały terror należy odpowiedzieć czerwonym terrorem. Rząd Gankowa zastosował wobec partyzantów stary dekret o tępieniu rozbójników, który za zabicie „rozbójnika" przewidywał nagrody w wysokości do 20 000 lewów. W przeciągu dwóch tygodni lutego 1925 r. zginęli w Sofii członek KC Wyłczo Iwanów, posłowie do Zgromadzenia Todor Straszimirow i Charłampi Stój ano w oraz wielu wybitnych komunistów. W marcu 1925 r. zginął członek KC Jako Dorosiew. W tymże miesiącu ustawa o ochronie państwa została rozszerzona — kara śmierci groziła odtąd nie tylko za uczestniczenie w partyzantce, lecz również za ukrywanie czety. Dnia 14 IV 1925 r. anarchizujący komuniści, zwolennicy czerwonego terroru, zorganizowali w wąwozie Arabakonak nieudany napad na króla Borysa III. Tego samego dnia zastrzelony został w Sofii generał Georgiew. W czasie jego pogrzebu w wielki czwartek (prawosławny), 16 kwietnia, wybuchła w cerkwii Świętej Niedzieli w Sofii maszyna piekielna. Pod murami świątyni poniosło śmierć 150 osób, około 500 zgromadzonych zostało rannych. Król spóźnił się wraz z rządem na żałobne nabożeństwo i dzięki temu ocalał. Rozpoczęły się krwawe represje wobec działaczy lewicowych. Zginęło wielu komunistów i ze-medelców, ofiarami terroru stali się młodzi poeci bułgarscy: Christo Jasenow, Geo Milew i Sergej Rumiancew. Mimo prześladowań partia nie zaprzestała działalności. Pod koniec lipca 1925 r. odbyła się narada partyjna w Moskwie. Latem 1925 r. utworzono na miejsce ORSS niezależne robotnicze związki zawodowe (NRPS) i ukazała się gazeta „Jedinstwo", organ związkowy. W początkach 1926 r. zaczai wychodzić dziennik „Nowini". STABILIZACJA POLITYCZNA I GOSPODARCZA Terror rządowy i wzrastająca liczba ofiar reżimu Gankowa wywołały falę oburzenia w Europie. Terror Gankowa potępili Romain Rolland oraz Henri Barbusse w książce Oprawcy. Król Borys III i opozycja mieszczańska obawiali się dalszego zaostrzenia sytuacji i pragnęli utrzymać parlamentarną formę rządów. Wrogami Gankowa były również rządy sąsiednich państw bałkańskich. Ganków zmuszony został przez opozycję w łonie własnej partii do zgłoszenia dymisji. Dnia 4 I 1926 r. na czele nowego rządu stanął Andrej Ljapczew, cieszący się poparciem Demokratycznego Porozumienia, Ligi Wojskowej i macedońskiej prawicy kierowanej przez Iwana Michajłowa. Nowy rząd wystąpił z programem przywrócenia spokoju w kraju i zdołał położyć kres działalności czet partyzanckich. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło amnestię dla osób osądzonych na mocy ustawy o ochronie 254 państwa. Objęła ona 1157 osób. Zgromadzenie uchwaliło również ustawę o ubezpieczeniu bezrobotnych, których liczba wynosiła ponad 100000. W 1927 r. zalegalizowano organizacje utworzone przez nielegalną partię komunistyczną, Partię Robotniczą i Związek Młodzieży Robotniczej. Stabilizacja polityczna łączyła się ściśle z koniunkturą gospodarczą, jaka nastąpiła po okresie kryzysu. W zacofanej nadal gospodarce rolnej osiągnięto poziom produkcji przedwojenny, rozwinęły się uprawy roślin przemysłowych, tytoniu, buraka cukrowego i bawełny. Również stan inwentarza dorównał okresowi przedwojennemu. Rządy Gankowa i Ljapczewa otworzyły szeroko wrota Bułgarii dla obcego kapitału przez udzielanie spółkom zachodnim szerokich koncesji. W 1921 r. istniało 59 zagranicznych towarzystw akcyjnych, w 1925 r. było ich już 99. W latach trzydziestych z ogólnej sumy zainwestowanych kapitałów przypadło na inwestycje kapitału obcego w górnictwie 47%, w transporcie 50%, w przemyśle tytoniowym 33%, w przemyśle spożywczym 37%. Znaczna część zainwestowanych kapitałów należała do Anglii i Francji. Kapitał zagraniczny sprzyjał rozwojowi monopoli bułgarskich i podporządkowywał je kapitałowi bankowemu. W wyniku zrastania się kapitału przemysłowego i bankowego powstało w Bułgarii 9 wielkich przedsiębiorstw finansowych, z których 5 stanowiło własność obcego kapitału. Dzięki poparciu udzielonemu przez mocarstwa zachodnie i Ligę Narodów rząd Ljapczewa otrzymał dwie wielkie pożyczki: emigracyjną wynoszącą 82 min złotych franków i stabilizacyjną wyno- 255 szacą 100 min złotych franków. Pierwsza z tych pożyczek przeznaczona była na budowę domostw i zakup inwentarza dla rzeszy emigrantów bułgarskich z Tracji Zachodniej i Macedonii. Spłaty pożyczek legły ciężkim brzemieniem na bilansie handlowym Bułgarii. Lata rządów Ljapczewa były okresem pomyślnej koniunktury handlowej. W obrotach handlowych naczelne miejsce zajmował wywóz artykułów rolniczych. Wzrosło wydobycie węgla kamiennego. Rozwijał się pomyślnie przemysł tytoniowy, cukierniczy, spirytusowy i browarniczy. Przemysł, podobnie jak rolnictwo, pozostał słabo rozwinięty pod względem technicznym, rozwój swój zawdzięczał jedynie chwilowej pomyślnej koniunkturze. Silniej też niż przemysł krajów rozwiniętych odczuł skutki kryzysu gospodarczego. Mimo koniunktury strajki nie ustały. Strajk robotników tytoniowych w Haskowie, który rozpoczął się w maju 1929 r., objął cały przemysł tytoniowy. KRYZYS GOSPODARCZY Kryzys gospodarczy, który ogarnął świat w 1929 r., przybrał w Bułgarii wyjątkowo ostry charakter, przeciągnął się aż do 1934 r. i objął wszystkie dziedziny gospodarki. W 1930 r., a więc zaledwie w rok po wybuchu kryzysu, produkcja przemysłowa Sofii — największego ośrodka przemysłowego Bułgarii — spadła o ponad 50%. W latach następnych nastąpiło dalsze jej ograniczenie. W 1930 i 1931 r. zamknięto w Bułgarii 2645 przedsiębiorstw przemysłowych i warsztatów rzemieślniczych. Podstawowe gałęzie przemysłu bułgarskiego — tekstylny, spożywczy, tytoniowy i węglowy — zostały prawie całkowicie unieruchomione. Bezrobocie w czasie najgłębszego kryzysu w 1932 r. objęło 200000 robotników. Kryzys przemysłowy splatał się z kryzysem rolnym, gdyż Bułgaria utraciła rynki zbytu na artykuły rolnicze. W latach 1929— 1930 nastąpił katastrofalny spadek eksportu bułgarskiego. Ceny na bułgarskie produkty i surowce rolne spadły od 55% do 60%. Zasiewy skurczyły się o 7%. Długi chłopstwa wzrosły wielokrotnie. Import spadł w 1934 r. do 27% poziomu przedkryzysowego z r. 1929, a eksport do 55,5%. Deficyt handlowy wzrósł w pierwszym roku kryzysu (1928 r.) z 818 min lewów do 2 mld lewów w 1929 r. RZĄDY BLOKU NARODOWEGO W latach kryzysu pogorszyła się sytuacja robotników, poważnie spadły płace, a dzień pracy został przedłużony do 10—12 godzin. Wzmogła się walka klasowa, strajki stały się coraz bardziej masowe i bojowe, wysuwano w ich toku postulaty polityczne. W obliczu przybierającej fali rewolucyjnej partie mieszczańskie zaczęły się, podobnie jak w 1923 r., ponownie konsolidować. W 1930 r. w skład rządu wszedł Aleksander Cankow, a następnie Bojan Smiłow, przywódca jednego skrzydła partii liberalnej. Demokratyczne Porozumienie uznało swoją pozycję za wystarczająco silną, aby przeprowadzić nowe wybory. Rząd wyznaczył je na czerwiec 1931 r. Do wyborów opozycja burżua- 256 zyjna przystąpiła również zjednoczona. Aleksander Malinow, przywódca demokratów, stworzył przed wyborami nowe ugrupowanie—Narodeń Błok (Blok Narodowy), do którego weszli obok demokratów zemedelcy, tzw. giczewiści (umiarkowany odłam Związku Rolniczego skupiony wokół Dymitra Giczewa i Georgi Jordanowa), radykałowie i cześć liberalnej burżuazji. Wybory wygrał Blok Narodowy, uzyskując 590581 głosów i 150 mandatów. Bułgarska Partia Robotnicza, zjednoczona z lewicą Związku Rolniczego w Blok Pracy, uzyskała 170 000 głosów i 31 mandatów. Aleksander Malinow utworzył nowy rząd, który kontynuował w głównych zarysach politykę rządu Ljapczewa. Nowy rząd Bloku Narodowego w większym jeszcze stopniu niż poprzedni usiłował pozyskać sympatie ludności drogą przeprowadzenia w Zgromadzeniu ustaw o charakterze socjalnym. Na ich podstawie umorzono częściowo długi chłopskie i ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych. Nie objęła ona jednak komunistów, przeciwko którym rząd Malinowa wzmógł represje. Kryzys trwał dalej i pogłębiał się do 1932 r. Kartele, których liczba stale rosła, dyktowały wysokie ceny na produkty przez nich wytwarzane. Rosła szybko popularność Partii Robotniczej i Związku Młodzieży Robotniczej. W ciągu jednego roku liczba członków Partii Robotniczej zwiększyła się z 6000 w 1931 r. do 30000 w 1932 r. Rozwijała się prasa robotnicza. Wybory samorządowe przeprowadzone w lutym 1932 r. przyniosły większość kandydatom Partii Robotniczej w wielu ośrodkach przemysłowych, m. in. w Płowdiwie, Ruse i Burgas. W Sofii Partia Robotnicza uzyskała 1/3 głosów i 19 mandatów na ogólną liczbę 35. Rząd nie przekazał jednak władzy w Sofii w ręce obranej rady miejskiej. W lipcu 1932 r. powstał Związek Przyjaciół ZSRR; robotnicy i chłopi wybrali delegację złożoną z 2000 osób, która miała zwiedzić ZSRR. Odpowiedzią rządu na wzrost popularności Partii Robotniczej było wznowienie represji. Władze zorganizowały przeciw komunistom szereg procesów sądowych, które kończyły się przeważnie wyrokami śmierci. W październiku 1932 r. aresztowano wszystkich delegatów obradującego nielegalnie Zjazdu Partii Robotniczej. W kwietniu 1933 r. usunięto posłów Partii Robotniczej ze Zgromadzenia Narodowego. W polityce zagranicznej rząd Bloku Narodowego współpracował z faszystowskimi Włochami i Niemcami, w których w początkach 1933 r. władzę objął Hitler. W 1934 r. Bułgaria nie przystąpiła do Paktu Bałkańskiego utworzonego na Bałkanach przez sojuszników Francji—Jugosławię, Grecję i Rumunię, a także przez Turcję. Rząd Bloku Narodowego nie nawiązał również dyplomatycznych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Wkrótce po objęciu władzy przez rząd Aleksandra Malinowa zaszły wewnątrz Bloku Narodowego przegrupowania, w wyniku których powstał nowy rząd Nikoły Muszanowa. Po pewnym czasie został on zmuszony do oddania kilku tek ministerialnych zemedelcom. W łonie grupy rządzącej toczyły się stale spory o podział zysków związanych z pełnieniem władzy. Rząd Bloku Narodowego zasłynął z korupcji. Gdy ujawniła się jego słabość, niektóre ugrupowania opuściły szeregi partii 258 rządzącej. Część zemedelców-giczewistów wystąpiła z Bloku Narodowego i utworzyła własną organizację—Zemedelski Syjuz „Pładne" (Związek Rolniczy „Południe"). Na jej czele stanęli przybyli z emigracji amnestio-nowani w 1933 r. starzy działacze zemedelscy, związani z Francją i Anglią, Aleksander Obów i Nediałko Atanasowicz. Przekształcili oni Związek Rolniczy „Pładne" w nową organizację ludową—Związek Rolniczy imienia Aleksandra Stambolijskiego. Poważne przegrupowanie stronnictw burżuazyjnych nastąpiło po roz-padnięciu się Demokratycznego Porozumienia. W maju 1932 r. Aleksander Cankow utworzył nową partię— Ruch Narodowo-Społeczny, zbudowaną na wzór hitlerowskich organizacji faszystowskich i reprezentującą orientację proniemiecką. Nieco inne oblicze miało ugrupowanie „Zweno" („Dzwon"), utworzone również w 1932 r. Działacze „Zwena", tzw. zwenari, reprezentowali orientację profrancuską i domagali się jednoczenia z Jugosławią. „Zweno" uważało się za organizację ponadpartyjną, uprawiało zakrojoną na szeroką skalę demagogię socjalną i usiłowało zjednać sobie chłopstwo. Przywódcy ugrupowania krytykowali również tendencje despotyczne króla Borysa III, co zjednało im wpływy wśród opozycyjnej inteligencji i korpusu oficerskiego, niezadowolonego z dynastii Koburgów. PROCES LIPSKI W styczniu 1933 r. władzę w Niemczech objęli narodowi socjaliści. 27 II 1933 r. hitlerowcy podpalili gmach Reichstagu w Berlinie i o ten czyn oskarżyli prowokacyjnie trzech bułgarskich komunistów: Georgi Dymitrowa, Błagoja Popowa i Wasyla Tanewa, komunistę niemieckiego E. Torglera i Holendra Marinusa van der Lubbe. Wytoczono im proces, który odbył się w Lipsku w dniach od 21 IX do 23 XII 1933 r. Proces miał na celu skompromitowanie komunistów i uzasadnienie wzmożonych represji przeciwko ruchowi robotniczemu. Główny oskarżony Georgi Dymitrow wsławił się w całej ówczesnej Europie swą nieugiętą postawą wobec hitleryzmu i demaskowaniem kłamstw głównego świadka oskarżenia Hermana Góringa, ówczesnego premiera rządu pruskiego, ministra spraw wewnętrznych Rzeszy i przewodniczącego Reichstagu. Dymitrow wykorzystał rozprawę sądową do wykazania prawdziwego oblicza dyktatury faszystowskiej w Niemczech i propagowania idei komunizmu. Reakcja światowej opinii publicznej, oskarżającej hitlerowców, a zwłaszcza Góringa, o zainscenizowanie podpalenia Reichstagu przez komunistów, i nieugięta postawa Dymitrowa spowodowały uniewinnienie oskarżonych komunistów. Na procesie Dymitrow brał w obronę dobre imię Bułgarii i Bułgarów, którym prasa hitlerowska zarzucała dzikość obyczajów. Dymitrow dowodził, że jedynie faszyzm bułgarski jest dziki i barbarzyński. Po wydaniu wyroku uniewinniającego Dymitrow został na żądanie opinii publicznej wypuszczony z więzienia. Gdy rząd Bloku Narodowego odmówił wpuszczenia go do kraju, przyjął obywatelstwo radzieckie i udał się do ZSRR. W latach trzydziestych kierownictwo BPK znajdowało się w rękach 259 zwolenników lewackiej frakcji partyjnej, która przeciwna była podejmowaniu szerokich akcji protestacyjnych. Mimo negatywnego stanowiska BPK rozwinął się w Bułgarii masowy ruch w obronie komunistów oskarżonych w procesie lipskim. W czerwcu 1933 r. powstał w Sofii komitet obrony ofiar faszyzmu niemieckiego, który podjął wydawanie pisma „Antifaszistki front" i zorganizował wiele demonstracji protestacyjnych potępiających faszyzm. Rozwój ruchu antyfaszystowskiego osłabił pozycję rządu Nikoły Musza-nowa, którego istnienie zagrożone było przez rozkład rządowego Bloku Narodowego i konsolidację mieszczaństwa bułgarskiego wokół dwóch nowo powstałych ugrupowań —proniemieckiej partii Aleksandra Gankowa i profrancuskiej grupy „Zweno". XX. PRZEWRÓT 19 V 1934 ROKU I WOJSKOWA DYKTATURA MONARCHICZNA RZĄDY GRUPY „ZWENO" DWA NOWO powstałe ugrupowania opozycyjne dążyły do obalenia rządu siłą, bez oglądania się na większość parlamentarną. Cankow i jego partia, tzw. cankowiści, wzorowali się na ruchu narodowo-socjalistycznym i reprezentowali dążenia bułgarskiej rewizjonistycznej burżuazji związanej z Niemcami. Cankow pragnął odegrać w Bułgarii rolę Hitlera. Bardziej złożone było oblicze polityczne obozu „Zweno". Skupił on—jak wspomniano—burżuazję związaną z Francją, głosił hasła republikańskie i cieszył się dużymi wpływami wśród postępowej inteligencji i w korpusie oficerskim, wrogim dynastii Koburgów. Zwenarów nie zwalczała nawet Bułgarska Partia Komunistyczna, obawiająca się puczu faszystowskiego przygotowywanego przez Gankowa. Organizacja „Zweno" występowała przeciwko parlamentarnej formie rządów, która została skompromitowana przez korupcję rządu i działaczy starych partii burżuazyjnych wchodzących w skład parlamentu. Zwenari głosili, że jedynie nieliczne kompetentne jednostki, elita narodu, powołane są do sprawowania władzy i wprowadzenia surowej dyscypliny do życia politycznego narodu, zapewnienia pokoju między klasami i jedności narodowej. Propagowali utworzenie państwa korporacyjnego na wzór faszystowskich Włoch i uprawiali demagogię socjalną. Dnia 14 V 1934 r. podał się do dymisji gabinet Nikoły Muszano-wa. Nazajutrz Muszanow otrzymał misję utworzenia nowego rządu, lecz przed jego sformowaniem w nocy z 18 na 19 maja grupa „Zweno" wspólnie z Ligą Wojskową przemocą objęła władzę i utworzyła nowy rząd, na którego czele stanął pułkownik rezerwy, działacz Ligi Wojskowej, Kimon Georgiew. Zamachowcy, wydając manifest obwieszczający przewrót, zamiast zwykłego hasła „Niech żyje król Borys", zamieścili słowa „Niech żyje Bułgaria", dając tym wyraz swych tendencji republikańskich. 19 maja rząd miał poparcie jedynie części burżuazji i korpusu oficerskiego i dla utrzymania się przy władzy zmuszony był stosować represje. Po zamachu została faktycznie zmieniona konstytucja tyrnowska i rozwiązany parlament. Wszystkie rozporządzenia rządowe otrzymały moc prawną ustaw, nawet jeśli sprzeczne były z obowiązującymi dotychczas ustawami uchwalonymi przez parlament. Rząd wydał zakaz działania organizacji politycznych, skonfiskował ich mienie, zabronił prowa- 261 dzenia agitacji politycznej i zwoływania wieców. Wprowadził surowy reżim policyjny i ostrą cenzurę. Na miejsce 16 okręgów administracyjnych utworzono 7 prowincji (oblasti). Zlikwidowany został ustrój samorządowy. Na miejsce dawnych 2552 gmin utworzono 800, kierowanych przez urzędników mianowanych centralnie. Kontroli rządu poddane zostało szkolnictwo. Wiele gimnazjów przekształcono na trzyklasowe szkoły realne. Rząd rozwiązał związki zawodowe i zaczął tworzyć ponadklasowe stowarzyszenia zawodowe, po jednym dla każdego ministerstwa, poddane ścisłej kontroli ministrów. W manifeście wydanym po zamachu rząd Georgiewa zapowiedział przeprowadzenie reform socjalnych i likwidację przeciągającego się kryzysu oraz uzdrowienie budżetu państwowego. W celu realizacji tej ostatniej zapowiedzi zwolniono z pracy robotników dniówkowych i wielu funkcjonariuszy państwowych oraz obniżono płace o 3—5%, a pensje o 5— 10%. Pragnąc zdobyć wpływy wśród ludności, rząd zapowiedział przeprowadzenie szeregu reform. Robotnikom obiecano ustawodawstwo socjalne i likwidację bezrobocia. Rząd wywiązał się z tej obietnicy drogą tworzenia brygad pracy zatrudnionych przy robotach publicznych. Panował w nich ostry rygor wojskowy. Chłopom rząd obiecał udzielenie poważnych kredytów i zorganizowanie pomocy agrotechnicznej. Podwyższone zostały ceny zboża. W sierpniu 1934 r. wydano ustawę o ulżeniu sytuacji dłużników i uzdrowieniu kredytu. Objęła ona swym działaniem jednak tylko zamożne gospodarstwa chłopskie. Rząd utworzył bank — Byłgarski kredit, zorganizowany na zasadach towarzystwa akcyjnego. W końcu 1934 r. posiadał on 146810000 lewów kapitału, z tego 65% należało do państwa. Celem Banku było zapewnienie krajowi stabilizacji gospodarczej, udzielanie pomocy bankom prywatnym oraz finansowanie przemysłu i handlu krajowego. Stopniowo nowy Bank ograniczył swą działalność do kredytowania eksportu bułgarskiego. Aby zrealizować swój główny cel —zapewnienie współpracy między kapitałem i pracą, rząd Georgiewa zapowiedział objęcie monopolem państwowym wielu gałęzi wytwórczości przemysłowej; zdołano wszak wprowadzić w życie jedynie monopol wódczany. Przeciwko polityce upaństwowienia gospodarki kraju wypowiedziała się wielka burżuazja bułgarska, która zaczęła zwalczać rząd grupy „Zweno". W celu propagowania reform rządowych, zwłaszcza socjalnych, powołana została specjalna „Dyrekcja Odnowy", która posiadała rozbudowany aparat administracyjny i prowadziła agitację prorządową w całej Bułgarii. W polityce zewnętrznej „Zweno" dążyła do nawiązania ścisłej współpracy z Francją i jej sojusznikiem na Bałkanach— Jugosławią. Na życzenie Francji i jej ministra spraw zagranicznych Louis Barthou, który dążył do wciągnięcia ZSRR do bloku państw występujących przeciwko Niemcom, rząd Georgiewa 23 VI 1934 r. nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim. Odnowione zostały układy handlowe bułgarsko-radzieckie. W Bułgarii powstały towarzystwa bułgarsko-ra-dzieckie, które objęły w krótkim czasie 40—50000 członków. 262 WPROWADZENIE DYKTATURY MONARCHICZNO-WOJSKOWEJ Rząd Georgiewa utrzymał się przy władzy jedynie przez 8 miesięcy. Król Borys III zdołał zapewnić sobie poparcie części Ligi Wojskowej i jej przywódcy, generała Penczo Złatewa, ministra wojny w gabinecie Georgiewa. 22 I 1935 r. król obalił rząd Georgiewa, przeprowadził czystkę wśród działaczy Ligi Wojskowej i w korpusie oficerskim, usuwając z niego wrogów dynastii, i oddał tymczasowo władzę rządowi generała Penczo Złatewa. Po trzech miesiącach, 22 kwietnia, rząd Złatewa został zamieniony przez nowy rząd tymczasowy Andreja Toszewa, w którego skład weszli najwierniejsi stronnicy króla. Wczesną jesienią 1935 r. republikańskie elementy działające jeszcze w Lidze Wojskowej, próbowały zorganizować kontrprzewrót i przywrócić reżim zwenarów, lecz spisek wykryto. Jego uczestnicy zostali skazani na śmierć lub długoletnie więzienie. Król Borys III został w pełni panem sytuacji. 23 listopada powstał gabinet dworski, na którego czele stanął szef kancelarii królewskiej Georgi Kóseiwanow. Pełnił on funkcję premiera aż do jesieni 1940 r. Skład jego rządu był sześciokrotnie zmieniany na życzenie króla Borysa III, który sprawował wraz z ka-marylą dworską faktyczną władzę w kraju. Oba gabinety— tymczasowy Andreja Toszewa i stały Georgi Kósei-wanowa, kontynuowały politykę wewnętrzną Kimona Georgiewa. Zaostrzono postanowienia o zakazie działalności organizacji politycznych, wzmógł się terror wobec działaczy komunistycznych. Rada Ministrów otrzymała prawo internowania podejrzanych osób na okres 6 miesięcy i wydalania ich poza granice kraju na okres 5 lat oraz prawo zamykania czasopism i gazet. Rozbudowana została organizacja państwowych stowarzyszeń zawodowych; w październiku 1935 r. powstał rządowy Bułgarski Związek Robotniczy bojkotowany przez BPK. WALKA O UTWORZENIE FRONTU NARODOWEGO SIŁ ANTYFASZYSTOWSKICH W czasie przewrotu 19 maja komuniści nie wystąpili w obronie parlamentarnej formy rządów obalonej przez zwenarów i dyktaturę monarchiczną. Kierownictwo BPK—jak już wspomniano—opanowane zostało w latach kryzysu gospodarczego przez sekciarską frakcje o programie lewackim. „Lewicowi" członkowie tej frakcji uważali, dziedzicząc błędne stanowisko partii z 1923 r., że zamachy są rozgrywkami toczącymi się w łonie burżuazji, które należy pozostawić poza strefą zainteresowań partii. Idea Frontu Narodowego została przez nich zarzucona. „Lewicowe" kierownictwo partii dowodziło, że nie należy popierać opozycji burżuazyjnej walczącej o utrzymanie konstytucji tyrnow-skiej, i poświęciło swą główną uwagę zwalczaniu opozycji rządowej, do której należały różnorodne odłamy Związku Rolniczego i socjaldemokraci. Zemedelcy zwani byli przez lewy odłam w partii agro-faszystami, a socjaldemokraci ochrzczeni zostali mianem socjalfa-szytów. „Lewicowa" frakcja w BPK głosiła jednocześnie tezy o automatycznym krachu kapitalizmu. 263 Kierownictwo nielegalnej partii komunistycznej nie protestowało przeciwko decyzji rządu o rozwiązaniu w 1934 r. legalnej Bułgarskiej Partii Robotniczej. O zmianę kierownictwa partii zabiegali komuniści bułgarscy na emigracji, działacze III Międzynarodówki. Stanowisko Komitetu Centralnego BPK potępiło VII Kongres III Międzynarodówki, na którym sekretarzem generalnym obrany został Georgi Dymitrow. W początkach 1936 r. VI rozszerzone Plenum KC BPK usunęło od władzy „lewicowych" sekciarzy, nowo wybrany zaś KC BPK pokierował w 1936 r. wielkim strajkiem robotników tytoniowych w Płowdi-wie, który objął cały kraj i rozszerzył się na inne gałęzie przemysłu. Nowe kierownictwo partii podjęło popularny w kraju program przywrócenia swobód demokratycznych i utworzenia Frontu Narodowego sił antyfaszystowskich. Wskrzeszona została działająca w podziemiu Bułgarska Partia Robotnicza (BPK). Utworzone przez BPK narodowe komitety frontu antyfaszystowskiego organizowały wiele manifestacji i akcji protestacyjnych, w czasie których dochodziło do krwawych starć z policją. Jednocześnie wzrosła aktywność opozycji burżuazyjnej. W maju 1936 r. działacze byłych stronnictw opozycyjnych: Dymitr Giczew, działacz Związku Rolniczego, Grigor Wasilew, były członek Demokratycznego Porozumienia, profesor Georgi Genów, prawicowy radykał, Krystiu Pastuchów, socjaldemokrata, i Bojan Smiłow, były narodowy liberał, wystosowali memorandum „pięciu" do króla Borysa, w którym domagali się przywrócenia konstytucji tyrnowskiej i przeprowadzenia wolnych wyborów. Memorandum zostało poparte przez działaczy robotniczych, mimo zastrzeżeń wobec ugodowych tendencji „pięciu". Zabiegi BPK o utworzenie Frontu Narodowego wydały częściowo owoce już latem 1936 r. dzięki nawiązaniu porozumienia o wspólnym 264 działaniu z socjaldemokratami, działaczami Związku Rolniczego „Pładne" i nawet z antymonarchicznymi elementami w Lidze Wojskowej. Powstał również młodzieżowy front antyfaszystowski, obejmujący organizacje młodzieżowe i studenckie. We wrześniu 1936 r. KC BPK wydał deklarację, w której wystąpił w obronie ogólnonarodowych dążeń Bułgarów do rewizji postanowień traktatu w Neuilly. Komuniści rozpoczęli organizowanie w kraju akcji protestacyjnych przeciwko postanowieniom traktatu pokojowego. Dla uspokojenia wzburzonej opinii publicznej i pod naciskiem opozycji burżuazyjnej król Borys dokonał w 1936 r. kolejnej rekonstrukcji gabinetu Kóseiwano'.va i zamiast wyborów do parlamentu zapowiedział przeprowadzenie wyborów samorządowych. Rozczarowana manewrem króla grupa „pięciu" nawiązała porozumienie z komunistami i utworzyła wspólnie z nimi komitety walczące o przywrócenie konstytucji tyrnow-skiej. Przystąpili do nich również zemedelcy z grupy „Pładne" i działacze byłej partii demokratycznej. Rząd opracował reakcyjną ordynację wyborczą i w marcu 1937 r. przeprowadził wybory samorządowe, w których według danych oficjalnych wzięło udział jedynie 59% uprawnionych do głosowania. Prawie 20,78% głosujących wrzuciło kartki z hasłem: „przywrócenie konstytucji tyrnowskiej", postępując zgodnie z zaleceniami partii antyfaszytowskich. Od schyłku 1937 r. komuniści dla umocnienia organizacji partyjnych połączyli dwie nielegalne partie BPK i BPR. Połączenia dokonano w ten sposób, że do organizacji BPR wstępowali działacze BPK. Proces jednoczenia przeciągnął się jednak do 1940-r. Równocześnie Bułgarski Związek Młodzieży Komunistycznej połączył się ze Związkiem Młodzieży Robotniczej, a komunistyczna centrala związków zawodowych połączyła się już w 1937 r. z centralą związkową BPR. Walka przeciwko dyktaturze monarchicznej nasiliła się w 1937 r. W roku tym wytoczono wrogom dyktatury 4487 procesów politycznych. Jednocześnie w drugiej połowie 1937 r. Bułgarię ogarnął nowy kryzys gospodarczy. Rząd Kóseiwanowa zmuszony został do przeprowadzenia w marcu 1938 r. wyborów do Zgromadzenia Narodowego. W końcu 1937 r. ogłoszono nową reakcyjną ordynację wyborczą odbierającą prawo głosu młodzieży, robotnikom bez stałego miejsca zamieszkania, żołnierzom, strażakom, policjantom i kobietom niezamężnym. Sześć wrogich faszyzmowi partii utworzyło wspólnie z komunistami blok konstytucyjny, który zdobył 63 mandaty na ogólną liczbę 160. Rząd z trudem osiągnął większość w parlamencie składającą się z 93 posłów. 6 mandatów zdobytych przez komunistów zostało później skasowanych. Mimo przeprowadzonych wyborów sytuacja rządu była nadal zagrożona przez opozycję i nową falę strajków, która w 1938 r. ogarnęła dotknięty kryzysem kraj. PRZYSTĄPIENIE BUŁGARII DO OBOZU PAŃSTW FASZYSTOWSKICH Król Borys III, który objął w 1935 r. faktyczną władzę dyktatorską w kraju, należał do gorących zwolenników orientacji niemieckiej 265 i już latem 1936 r. złożył wizytę Hitlerowi. Bułgaria zawarła z Niemcami w sierpniu 1935 r. układ handlowy. Eksport towarów bułgarskich do Niemiec, wynoszący w 1929 r. 29,99% ogólnego eksportu, wzrósł do 48% w 1936 r. i 67,8% w 1939 r. Jednocześnie import towarów niemieckich do Bułgarii wynosił w 1929 r. 22,2% ogólnego importu, w 1936 r. 61%, a w 1939 r. 65,5%. Wzrosły również inwestycje kapitału niemieckiego. Stopniowo ekonomika kraju podporządkowana została niemieckim bankom i monopolom, wśród których najsilniejszą pozycję zdobył Bank Drezdeński, trust chemiczny I. G. Farben Industrie oraz trust H. Góringa Balkantabak. Bułgaria przekształciła się w rolnicze zaplecze przemysłu niemieckiego. Rząd bułgarski dążył również do nawiązania porozumienia z państwami prowadzącymi politykę zbliżenia z Niemcami hitlerowskimi. Należała do nich Polska i Węgry. W czerwcu 1935 r. podpisana została konwencja o współpracy kulturalnej między Bułgarią i Polską. Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wacław Jędrzejewicz odwiedził w sierpniu 1935 r. Bułgarię, składając rewizytę bułgarskiemu ministrowi oświaty generałowi Teodorowi Radewowi, który w kwietniu 1935 r. przebywał w Polsce. Jędrzejewicz wziął udział wraz z generałem Gustawem Orlicz Dreszerem, inspektorem armii, w uroczystości odsłonięcia symbolicznego grobowca-mauzoleum Władysława Warneńczyka, króla Polski i Węgier, poległego pod Warną w 1444 r. Z inicjatywy króla Borysa latem 1936 r. przejawiła się w polityce bułgarskiej tendencja do porozumienia z Jugosławią, w której władzę 266 objął proniemiecki gabinet drą Milana Stojadinovicia. Zbliżenie bułgar-sko-jugosłowiańskie było na rękę Niemcom hitlerowskim, które dążyły do rozbicia Małej Ententy i Paktu Bałkańskiego. 14 I 1937 r. podpisano porozumienie „o wieczystej przyjaźni między obu krajami". Bułgaria uzyskała gwarancje neutralności Jugosławii w wypadku jej konfliktu z innymi uczestnikami Paktu Bałkańskiego — Rumunią, Grecją i Turcją. Jugosławia zapewniła sobie neutralność Bułgarii w wypadku wojny z Włochami. Dzięki pośrednictwu Anglii, która pragnęła przyciągnąć Bułgarię do bloku państw alianckich, 31 VII 1938 r. zostało podpisane porozumienie między Bułgarią i państwami należącymi do Paktu Bałkańskiego. W zamian za obietnicę wyrzeczenia się używania siły w wypadku konfliktów między uczestnikami porozumienia rząd bułgarski uzyskał uchylenie ograniczeń zbrojeniowych nałożonych na pokonaną Bułgarię przez traktat w Neuilly i obalenie postanowień konferencji w Lozannie z 1923 r. zakazujących umacniania granicy trackiej. Anglii nie udało się jednak osłabić wpływów niemieckich w Bułgarii. Rząd bułgarski już 21 III 1938 r., w dzień po Anschlussie Austrii przez Hitlera, podpisał tajny protokół z Niemcami w sprawie dwuletnich dostaw broni niemieckiej na sumę 30 min marek, a następnie układ o dostawach taboru kolejowego. Opracowywano plany budowy strategicznych linii kolejowych, które miały prowadzić do budowanego przez Niemców kanału wodnego Ren —Men—Dunaj. Budżet ministerstwa wojny na rok 1939 zamknął się sumą 33 60 min lewów, które wydatkowano głównie na zakup w Niemczech broni i materiałów wojennych. Najazd Hitlera na Polskę 1 IX 1939 r. i wybuch drugiej wojny światowej powiększyły zależność gospodarczą i polityczną Bułgarii od Niemiec — mimo ogłoszonej przez rząd bułgarski neutralności. KULTURA W LATACH 1918-1944 Po zakończeniu pierwszej wojny światowej rozwijały się nadal dwa podstawowe nurty ideologiczne w Bułgarii — kierunki związane z myślą filozoficzną społeczeństw mieszczańskich Europy Zachodniej i filozofia marksistowska, której czołowym reprezentantem był nadal Błagojew. Wcześnie przeniknęły do Bułgarii idee faszystowskie idące z Włoch, a następnie z Niemiec, które wywarły poważny wpływ na światopogląd skądinąd demokratycznej inteligencji bułgarskiej skupionej w grupie „Zweno". Rozwijały się nadal nauki ścisłe. Wybitnymi matematykami byli akademicy: Nikoła Obreszkow, Kirił Atanasow Popów i Lubomir Czekałow. Petyr Penczow (ur. 1873) i akademik Georgi Stefanów Nadżakow (ur. 1896) stworzyli uniwersytecki Instytut Fizyki i laboratoria, w których prowadzili badania z zakresu radioaktywności minerałów (P. Penczow), elektrometrii i fotoeletryki (G. Nadżakow). W 1919 r. powstała również na Wydziale Fizyko-Matematycznym katedra fizyki teoretycznej. Biolog Metody Popów prowadził prace związane z pogłębieniem opracowanej w 1914 r. teorii o procesach stymulacyjnych 267 zachodzących w komórkach. Genetyką i cytogenetyką zajmował się Donczo Kostow. Chemię i biochemię rozwijał wybitny uczony i filozof Asen Złatarow. W 1923 r. powstał związek chemików wydający własny organ ..Chimija i Industria". Wśród przedstawicieli nauk humanistycznych i społecznych na czołowe miejsce wybijali się historycy Wasyl N. Złatarski, Petyr Nikow, autor prac o dziejach drugiego państwa bułgarskiego, i mediewista Petyr Mutafcziew. Zarys nowożytnych dziejów Bułgarii opracował Nikoła Stanew. Badania nad kulturą Traków, Ilirów i Macedończyków prowadził nadal Gawrił Kacarow. Przedstawicielem historycznej myśli marksistowskiej był Żak Natan, autor opublikowanej w latach 1938— 1939 dwutomowej syntezy dziejów gospodarczych Bułgarii. W dziedzinie filologii powstały dwa nowe zarysy dziejów języka bułgarskiego, wydane przez Benjo Conewa w 1919 r. i Stefana Mładenowa w 1929 r. w języku niemieckim. Mładenow opracował również słownik etymologiczny i ortograficzny bułgarskiego języka literackiego, wydany w 1941 r. Oświata w Bułgarii uczyniła wielki krok naprzód, zwłaszcza w okresie rządów Związku Rolniczego. Stambolijski, nauczyciel z zawodu, przeprowadził w Zgromadzeniu Narodowym ustawę o obowiązkowym nauczaniu dzieci do lat 14. Utworzone zostały dla nich średnie szkoły, tzw. progimnazja. Na Uniwersytecie Sofijskim otwarto w tym czasie trzy nowe wydziały: agronomiczny, weterynaryjny i medyczny; ten ostatni w 1918 r. dzięki przybyciu do Bułgarii lekarzy emigrantów rosyjskich. Szkoły malarska i muzyczna przekształcone zostały w akademie. Powstała również w 1920 r. wolna wszechnica nauk ekonomicznych i handlowych finansowana przez państwo. Wyższe uczelnie ekonomiczne otwarte zostały w Sliwenie i Warnie. Szybki rozwój szkolnictwa został zahamowany przez rząd Aleksandra Gankowa po przewrocie 9 VI 1923 r. Ganków i jego następcy zwalniali postępowych nauczycieli i ograniczali liczbę młodzieży szkolnej i studentów, zamykając uboższym dostęp do szkół. Do wrogów reżimu należała organizacja studencka na Uniwersytecie Sofijskim (skrót bułg. BONSS) i związek nauczycielski „Narodna Pros-weta", współdziałający z partią komunistyczną w walce o utworzenie Frontu Narodowego. Po przewrocie 19 V 1934 r. powstał rządowy związek nauczycielski „Prosweten Syjuz", którego zadaniem było podporządkowanie rządowi nauczycielstwa. Na łamach organu „Prosweta" ukazywały się artykuły głoszące ideologię rasistowską. Nie zamarł jednak postępowy ruch nauczycielski walczący na zwoływanych zjazdach nauczycielskich o utworzenie Frontu Narodowego. Rozwijała się nadal sieć czytelni ludowych. Wskutek zahamowania rozwoju szkolnictwa po 1923 r. nie została utworzona już żadna nowa wyższa uczelnia. Liczba studentów jedynego Uniwersytetu Sofijskiego nie przekraczała w 1939 r. 9850 osób. Wyższe wykształcenie przed 1944 r. posiadało jedynie 0,5% ludności. Rząd Gankowa zamknął również większość czasopism i gazet. Prasa komunistyczna mogła rozwijać się tylko w okresie rządów Bloku Narodowego w latach 1931 — 1934. Po przewrocie 1934 r. prasa robotnicza 268 zeszła znów do podziemi. Ogółem w latach 1923—1944 ukazywało się około 140 nielegalnych gazet i pism. Po pierwszej wojnie światowej część zwolenników modernizmu związała się z ruchem rewolucyjnym. Znani poeci symboliści, Christo Jasenow (1889- 1925), Emanuił Popdimitrow (1885- 1943), Geo Milew (1895— 1925) i Ludmił Stojanow, stali się realistami. Jasenow wstąpił do BPK i opiewał w swych poezjach Rewolucję Październikową oraz sukcesy wyborcze komunistów bułgarskich. Wielki wpływ miała na tę grupę poetów twórczość Majakowskiego. Rozwijała się także poezja symboliczna, skupiona wokół pisma „Hiperion" ukazującego się w latach 1922—1931. W beletrystyce bułgarskiej dominowały w latach międzywojennych kierunki modernistyczne, jakkolwiek zaznaczyły się w niej również wpływy realizmu krytycznego. Elementy realizmu występowały w twórczości pisarzy, którzy rozpoczęli swą działalność literacką przed pierwszą wojną światową — Georgi P. Stamatowa i Elina Pelina. Wpływy realizmu krytycznego widoczne były również w twórczości młodszego pokolenia powieściopisarzy modernistów, którego reprezentantami byli Georgi Rajczew i romantyk Jordan Jowkow (1880—1937), przedstawiający w swych powieściach okres wojen bałkańskich, dzieje wsi bułgarskiej i hajduckie tradycje narodu bułgarskiego. Najwybitniejszym teoretykiem i krytykiem literackim był Bojan Penew (1882— 1927), zwolennik modernizmu i autor obszernej historii nowożytnej literatury bułgarskiej. Nurt marksistowski w krytyce literackiej reprezentował Georgi Bakałow (1873—1939), redaktor pisma „Nów Pyt". Poezję rewolucyjną rozwijali nadal pisarze starszego pokolenia — Dymitr Polanow i przedwcześnie zmarły poeta, niezwykle zdolny Christo Smirnenski (1898—1923). Do pisarzy walczących o sztukę socjalistyczną należało wielu poetów i powieściopisarzy, którzy debiutowali już po pierwszej wojnie światowej. Uwagę ich pochłonęło powstanie wrześniowe 1923 r. Opiewali je poeci Nikoła Furnadżiew (ur. 1903 r.) i Asen Razcwetnikow (1887—1951), opisywał nowelista Angeł Karalijczew (ur. 1902 r.). Życie i walkę ludu bułgarskiego przedstawił w swych powieściach Georgi Karasławow (ur. 1904 r.). W latach trzydziestych XX w. postępowi literaci bułgarscy Ludmił Stojanow, Georgi Karasławow, Christo Radewski, dramaturg Orlin Wasilew (ur. 1904 r.), Nikołaj Chrełkow i inni utworzyli związek pisarzy proletariackich. Najwybitniejszym poetą proletariackim był Nikoła J. Wapcarow (1909— 1942). Główne jego utwory powstały już w dobie drugiej wojny światowej. Twórczość jego przecięła przedwczesna śmierć; Wapcarow został skazany i rozstrzelany 23 VI 1942 r. wraz z pięcioma działaczami KC BPR. Mimo trudnych warunków rozwijał działalność sofijski Teatr Narodowy, który w 1907 r. otrzymał nowy gmach. Na jego scenie wystawiano utwory dramatyczne wielu wybitnych dramaturgów: Iwana Wazowa, Georgi Rajczewa, Pejo Kraczołowa Jaworowa, Jordana Jowkowa i komediopisarza Stefana Kostowa. W otwartej w 1908 r. operze so-fijskiej rozwijała się narodowa pieśń chóralna. Najwybitniejszym kompozytorem i twórcą oper bułgarskich był Georgi Atanasow (Maestro), 269 który w latach trzydziestych XX w. uległ wpływowi symbolizmu. Rozwojowi muzyki sprzyjało założenie w 1922 r. konserwatorium, w 1929 r. akademickiej orkiestry symfonicznej i w 1936 r. Filharmonii Sofijskiej. Bułgarska sztuka w dwudziestoleciu międzywojennym rozwijała się pod przemożnym wpływem kierunków modernistycznych, wśród których najsilniej oddziaływającym był ekspresjonizm niemiecki. Przedstawicielem i teoretykiem modernizmu był Sirak Skitnik. Część malarzy i rzeźbiarzy modernistów ulegała jednak wpływom realizmu, który najsilniej uwidoczniał się w twórczości tych, którzy sięgali do tematyki ludowej. Do tej grupy twórców należeli malarze: Christo Stanczew (1870— 1950), twórca obrazów Sluga, Na niwie, Włodzimierz Dymitrow-Majstoryt, który namalował obrazy Matka i dziecko, Kopaczki, Swaty, graficy karykaturzyści: Ilija Beszkow (1901-1958) i Stojan Wenew (ur. 1904), rzeźbiarze: Iwan Łazarow (1889-1952), Wasil Zacharew (ur. 1895), Andrej Nikołow (1878-1959) i Iwan Funew (ur. 1900). Pod wpływem kierunków modernistycznych pozostawała również architektura bułgarska. Najwybitniejszym dziełem klasycyzującej architektury, oddanym do użytku w 1940 r., jest gmach sądów w Sofii, wzniesiony przez architekta Penczo Kojczewa, ozdobiony rzeźbami Lubomira Dałczewa i freskami malarza realisty Deczko Uzunowa. XXI. BUŁGARIA W LATACH DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ. POWSTANIE BUŁGARSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ PRZYSTĄPIENIE BUŁGARII DO PAKTU BERLIŃSKIEGO PO WYBUCHU drugiej wojny światowej rząd bułgarski ogłosił neutralność. Uwagę jego pochłaniał spór z Turcją o Trację. Alianci — Anglia i Francja, pragnęli za pośrednictwem Turcji wywrzeć nacisk na Bułgarię, aby skłonić ją do zerwania z Niemcami hitlerowskimi. W sierpniu 1938 r. Turcja zaczęła gromadzić swe siły zbrojne nad granicą bułgarską, Bułgaria ogłosiła częściową mobilizację. Mediatorem w sporze bułgarsko-tureckim został Związek Radziecki; pod jego naciskiem Turcja wyrzekła się swych pretensji do bułgarskiej Tracji. Po zażegnaniu kryzysu król Borys III podjął energiczne kroki w celu usunięcia od wpływu na politykę zagraniczną zwolenników orientacji proangielskiej, którzy cieszyli się dużymi wpływami w parlamencie i w armii. Przewodniczącym parlamentu był stronnik Anglii Stoiczo Moszanow. W październiku 1939 r. król dokonał nowej rekonstrukcji gabinetu Kóseiwanowa i rozwiązał parlament. W styczniu 1940 r. przeprowadzono wybory, w wyniku których zwolennicy Niemiec umocnili swe pozycje w Zgromadzeniu. Na czele nowego rządu stanął w lutym 1940 r. gorący zwolennik Niemiec, profesor archeologii Bogdan Fiłow. Nastąpiło również częściowe zbliżenie w stosunkach bułgarsko-ra-dzieckich. 11 XII 1939 r. podpisano układ o komunikacji lotniczej między obu krajami, a 5 I 1940 r. układ o handlu i żegludze czarnomorskiej. Wiosną 1940 r. Związek Radziecki wziął udział w międzynarodowych targach płowdiwskich. Rząd Piłowa pragnął zapewnić poparcie Związku Radzieckiego dla swych dążeń do odzyskania utraconej w 1913 r. Południowej Dobrudży. Pod naciskiem Związku Radzieckiego i za zgodą Niemiec podpisano w sierpniu 1940 r. porozumienie wiedeńskie, które zobowiązywało Rumunię do zwrócenia Bułgarii Południowej Dobrudży. Układem zawartym 7 IX 1940 r. Rumunia zrzekła się Południowej Dobrudży na rzecz Bułgarii i wyraziła zgodę na wymianę ludności. 67 000 Bułgarów z północnej Dobrudży osiedliło się w Południowej Dobrudży, którą opuściła ludność rumuńska. Po uzyskaniu Południowej Dobrudży Fiłow odrzucił propozycje przedstawione 25 XI 1940 r. przez zastępcę komisarza spraw zagranicznych Związku Radzieckiego Arkadiego Sobolewa, który przybył do Sofii w celu zawarcia układu o przyjaźni i wzajemnej pomocy. Jednocześnie rząd Fiłowa umacniał i rozwijał współpracę z Niemcami, 1 VI 1940 r. 271 powstała Dyrekcja Handlu Zagranicznego, której zadaniem było zabezpieczenie dostaw żywności i surowców dla Niemiec. W ogołoconym przez Niemców z żywności kraju wprowadzono w listopadzie 1940 r. system kartkowy, który obejmował podstawowe artykuły spożywcze. Latem 1940 r. podpisano układ o współpracy kulturalnej niemie-cko-bułgarskiej. W 1940 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło również ustawę o utworzeniu organizacji bułgarskiej młodzieży, na której mocy powstała faszystowska organizacja „Brannik", oraz rasistowską ustawę o ochronie narodu, wymierzoną przeciwko Żydom. Po utworzeniu 27 IX 1940 r. Paktu Berlińskiego, który objął Niemcy, Włochy i Japonie, wzmógł się nacisk Niemiec na Bułgarię. Hitler żądał od króla Borysa III i ministra spraw zagranicznych Popowa udziału Bułgarii w Pakcie Berlińskim. Borys III zwlekał jednak z podjęciem decyzji, która oznaczałaby faktyczne przystąpienie Bułgarii do wojny. Do osi Berlin—Rzym—Tokio przystąpiły 20 XI Węgry, a 23 listopada Rumunia. Wojska niemieckie już w październiku 1940 r. wkroczyły do Rumunii i znalazły się nad granicą bułgarską. Do Bułgarii przybyły grupy oficerów niemieckich wojsk lądowych i Luftwaffe w cywilu, aby przygotować najazd hitlerowski przez terytorium Bułgarii na walczącą z Włochami Grecję (tzw. plan „Marica"). Pod naciskiem Niemiec król Borys III zdecydował się na przystąpienie Bułgarii do Paktu Berlińskiego. Odpowiedni akt podpisał w Wiedniu 1 III 1941 r. premier bułgarski Fiłow. Nazajutrz wojska niemieckie wkroczyły do Bułgarii. Dnia 6 IV 1941 r. z terytorium Bułgarii armia niemiecka zaatakowała Jugosławię i Grecję. Armia bułgarska w ślad za Niemcami wkroczyła 19 kwietnia do Macedonii Wardarskiej i Zachodniej Tracji i anektowała te ziemie Bułgarii. Nieco później rząd bułgarski okupował i anektował również Wschodnią Serbię i grecką Macedonię Egejską. Po przyłączeniu Macedonii jugosłowiańskiej do Bułgarii rząd Piłowa utworzył w niej silny i liczny aparat administracyjny, propagandowy i oświatowy. Bułgarzy wskrzesili rozgromioną w 1934 r. przez Kimona Geor-giewa WMRO na czele z Iwanem Michajłowem. Pozycja ich w zdobytym kraju była początkowo silna, gdyż wcielenie Macedonii do Bułgarii uznał krajowy Komitet Macedoński Komunistycznej Partii Jugosławii, który podporządkował się KC Bułgarskiej Partii Robotniczej (komunistów). Dopiero po utworzeniu nowego projugosłowiańskiego komitetu krajowego partii komunistycznej wybuchło w Macedonii 11 X 1941 r. powstanie antyfaszytowskie, na którego czele stała Komunistyczna Partia Jugosławii. Dnia 22 VI 1941 r. Niemcy hitlerowskie najechały na Związek Radziecki. Bułgaria była jedną z baz wyjściowych armii niemieckiej, która okupowała na jej obszarze porty Warnę i Burgas oraz 16 lotnisk i główne linie kolejowe. Mimo żądań niemieckich rząd bułgarski zwlekał z wypowiedzeniem wojny Związkowi Radzieckiemu i usiłował raczej sprowokować wypowiedzenie wojny Bułgarii przez Związek Radziecki. Bułgaria weszła jedynie na żądanie Niemiec 25 XI 1941 r. do Paktu Antykominternowskiego, a 13 XII 1941 r. wypowiedziała wojnę Anglii 272 i Stanom Zjednoczonym. Była to nowa klęska zwolenników orientacji alianckiej. Wojna, początkowo przez prasę rządową nazywana wojną „symboliczną", dotknęła poważnie Bułgarię na przełomie 1943 i 1944 r. wskutek akcji lotnictwa alianckiego, które bombardowało wielokrotnie Sofię i ośrodki przemysłowe — miasta Wracę i Dupnicę. W dwa dni po najeździe Hitlera na Związek Radziecki, 24 VI 1941 r., Biuro Polityczne KC Bułgarskiej Partii Robotniczej podjęło decyzję o wszczęciu masowej walki zbrojnej z hitlerowskim najeźdźcą. Przy KC BPR powstała komisja wojny, która kierowała przygotowaniami do powstania. WYBUCH POWSTANIA ANTYFASZYSTOWSKIEGO 26 czerwca w okolicach miasta Razłog, w górach Riła w zachodniej Bułgarii, powstała pierwsza partyzancka czeta, na której czele stanął Nikoła Parapunow, sekretarz okręgowego komitetu gornodżumaj-skiego BPR. W sierpniu 1941 powstał w pobliżu Dupnicy (obecnie Stanke Dymitrow) oddział rilsko-piriński, a wkrótce potem czety partyzanckie podjęły działania w południowej Bułgarii w Rodopach w rejonie Bataku, na stokach Bałkanu pod Karłowem (Lewskigrad), Kało-ferem, Sewliewem i Gabrowem oraz we wschodniej Średniej Górze. Z czasem ruch rozszerzył się również na inne części kraju i przerodził się w ogólnonarodowe powstanie. 23 VII 1941 r. podjęła działalność na obszarze Związku Radzieckiego radiostacja „Christo Botew" kierowana przez Georgi i Stanke Dimitrowów, Wasyla Kołarowa i Wyłko Czerwenkowa. Jesienią 1941 r. powstała również, utworzona przez Stanke Dymitrowa, tajna radiostacja „Naroden Głas", demaskująca wypowiedzi radia sofijskiego i skopijskiego. W całym kraju podjęto' akcję sabotażową i dywersyjną. Grupy bojowe w Sofii przeprowadziły tylko w lipcu i sierpniu 1941 r. 30 akcji sabotażowych. Grupa Georgi Grigorowa spaliła 22 sierpnia w Warnie transport wagonów-cystern z benzyną. Robotnik Leon Tadżer spalił 29 X 1941 r. w Ruse cysternę z 1 200 000 litrów benzyny. Znaleziono przy nim kartkę ze słowami: „kocham Moskwę jak najlepszą matkę i nie mogę znieść gwałtu wobec niej. Postanowiłem zemścić się, choćby za cenę życia". Aby zdławić ruch partyzancki, rząd wzmógł terror. We wrześniu 1941 r. Zgromadzenie Narodowe zaostrzyło sankcje i rozszerzyło zakres przewinień podlegających karze śmierci na mocy ustawy o ochronie państwa. Za zabicie partyzanta rząd wypłacał nagrodę w wysokości do 50000 lewów. Wiosną 1942 r. policja wykryła lokal KC BPR i aresztowała część jego działaczy. 23 VII 1942 r. rozstrzelany został sekretarz KC BPR Anton Iwanów, młody poeta rewolucyjny Nikoła Wapcarow i czterech działaczy robotniczych. Po wprowadzeniu systemu kartkowego rozwinął się nielegalny „czarny rynek", na który trafiały ukrywane przez chłopów w obawie przed rekwizycją artykuły spożywcze. Nie mogły one jednak wobec wygórowanych cen zaspokoić potrzeb ludności, wśród której zapanował głód. 273 Eksport do Niemiec wynosił w 1942 r. 113% poziomu z 1939 r., a import towarów z Niemiec spadł do 43% poziomu z 1939 r. Wskutek braku surowców spadła produkcja przemysłowa kraju do 40— 50% poziomu przedwojennego. Brak było podstawowych artykułów przemysłowych. POWSTANIE FRONTU NARODOWEGO Z inicjatywy Georgi Dymitrowa BPR przystąpiła latem 1942 r. do tworzenia Frontu Narodowego. 17 czerwca radiostacja „Christo Botew" nadała opracowany przez Dymitrowa program Frontu Narodowego wzywający do zjednoczenia sił antyfaszystowskich. Program domagał się wystąpienia Bułgarii z Paktu Berlińskiego. Z propozycją utworzenia wspólnego frontu sił antyfaszystowskich BPR zwróciła się do ugrupowań politycznych reprezentujących orientację proaliancką: Związku Rolniczego, demokratów i socjaldemokratów oraz grupy „Zweno". Nikoła Muszanow, przywódca demokratów, zemedelca Dymitr Giczew, socjaldemokrata Pastuchów odrzucili propozycje BPR, gdyż mieli nadzieję, że król Borys III zmieni kurs polityki i widząc nieuchronną klęskę Niemiec zwiąże się z aliantami. Do Frontu Narodowego przystąpili natomiast Nikoła Petkow, Kosta Łułczew, socjaldemokrata Grigor Czeszmedżiew oraz członkowie grupy „Zweno" i Ligi Wojskowej. W sierpniu 1943 r. powstał Główny Komitet Narodowy Frontu z udziałem przedstawicieli BPR, Związku Rolniczego „Pładne", socjaldemokra- 274 tów, grupy „Zweno" i jednego bezpartyjnego. Działacze Frontu tworzyli od 1942 r. sieć nielegalnych komitetów Frontu Narodowego, która do dnia 9 IX 1944 r. objęła 670 komitetów i 3600 członków. Rozwijał się również nieustannie ruch partyzancki. W początkach 1943 r. KC BPR utworzył sztab główny sił powstańczych i podzielił kraj na 12 okręgów wojskowych. Powstała narodowowyzwoleńcza armia powstańcza (skrót bułgarski NOWA). W maju 1943 r. przystąpiono do tworzenia nowych oddziałów partyzanckich noszących imiona bojowników walk wyzwoleńczych. Łącznie we wrześniu—listopadzie 1943 r. przeprowadzono 768 akcji bojowych i sabotażowych. W wyniku coraz cięższych klęsk armii hitlerowskiej rozbitej zimą 1942/43 r. pod Stalingradem rozpadać się zaczął blok państw faszystowskich. Rząd węgierski prowadził tajne rokowania z aliantami, 3 IX 1943 r. kapitulowały Włochy. Opozycja burżuazyjna w Zgromadzeniu Narodowym podniosła znów głowę i zaczęła już w marcu 1943 r. występować przeciwko ustawom dyskryminującym ludność żydowską i faszyzacji kraju. Król Borys III i premier Fiłow rozważali możliwość wystąpienia z bloku państw faszystowskich. Rząd bułgarski wszczął nieoficjalne rozmowy z aliantami prowadzone za pośrednictwem Georgi Kisełowa, kupca bułgarskiego w Stambule. W sierpniu 1943 r. król wezwany został do Berlina. 14 sierpnia przyjął go na audiencji Hitler. W czasie pobytu w stolicy Niemiec zażądano od niego przekazania do dyspozycji Niemców dwóch dywizji armii bułgarskiej. Odmowa kosztowała Borysa III życie. Wyniesiono go nieprzytomnego z samolotu, który 28 sierpnia wylądował na lotnisku w Sofii. Według wersji oficjalnej król zmarł na nagły atak serca w wieku lat 49. W kraju ogłoszono żałobę narodową. Królem został syn Borysa III i Giovanny, córki króla włoskiego Wiktora Emanuela III, 6-letni następca tronu, książę tyrnowski Symeon. Premier Fiłow wbrew konstytucji tyrnowskiej, która przewidywała elekcję regenta przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe, przeprowadził 9 września wybór Rady Regencyjnej przez istniejące Zgromadzenie Narodowe. Regentami zostali Fiłow, generał Nikoła Michow, minister spraw wojskowych w rządzie Fiłowa, oraz brat zmarłego króla, książę presławski Cyryl. Na czele rządu stanął Dobri Bożiłow. Nowy rząd przystąpił na wniosek regenta Fiłowa do formowania specjalnego 12-tysięcznego korpusu żandarmerii do walki z partyzantką. Armia przestała być posłusznym narzędziem w ręku rządu. Prowadziły w niej działalność grupy komunistyczne, które przygotowywały powstanie w wypadku przystąpienia Bułgarii do wojny przeciwko ZSRR. 14 XII 1943 r. podporucznik Diczo Petrow Takow, dowódca 1/15 odcinka granicznego w Macedonii, przeszedł z 63 żołnierzami na stronę partyzantów. Oddział jego został przekształcony później w batalion imienia Christo Botewa, należący do II brygady sofijskiej. Po utworzeniu korpusu żandarmerii rząd podjął zimą 1943/44 r. wielką ofensywę przeciwko armii powstańczej. W operacjach wzięła udział 100-tysieczna armia rządowa. Osiem oddziałów partyzanckich zostało rozbitych, pozostałe jednak przetrwały ciężką zimę i wiosną 275 1944 r. podjęły działania zaczepne. 24 III 1944 r. partyzanci zdobyli i utrzymali przez kilka dni pierwsze miasto Kopriwszticę. Wkrótce potem, w kwietniu, powstała pierwsza brygada powstańcza złożona z trzech batalionów. Przerażony rozwojem ruchu powstańczego rząd przeprowadził 24 marca w parlamencie ustawę o pełnej konfiskacie mienia osób ukrywających się i osób współpracujących z nimi oraz konfiskacie 1/3 majątku ich rodziców. 14 IV 1944 r. rząd przystąpił do nowej ofensywy przeciwko siłom powstańczym. W maju 1944 r. zmobilizowano większość rezerwistów. Na stronę partyzantów przechodziły jednak całe kompanie armii rządowej. 1. batalion 123 pułku piechoty okupujący miasto Lebane we wschodniej Serbii przeszedł na stronę powstańców i w maju 1944 r. przekształcił się w brygadę imienia Georgi Dymitrowa. W kwietniu 1944 r. armia radziecka wyzwoliła Odessę i Krym, a 20 sierpnia podjęła ofensywę w rejonie Jass i Kiszyniowa, w wyniku której wojska radzieckie dotarły do granicy bułgarskiej. 23 sierpnia kapitulowała Rumunia. Rząd radziecki już od 17 kwietnia domagał się od Bułgarii zaprzestania współpracy z armią hitlerowską. Regenci postanowili dla ratowania monarchii i ustroju kapitalistycznego szukać zbliżenia z Anglią i Stanami Zjednoczonymi. 19 maja został dymisjonowany rząd Bożiłowa, 1 czerwca powstał nowy rząd Iwana Bogrianowa, który głosił hasła prowadzenia polityki neutralnej i toczył jednocześnie tajne rokowania z Turcją, która zerwała stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Rozmowy z przedstawicielami Anglii i Stanów Zjednoczonych prowadził w sierpniu 1944 r. oficjalny pełnomocnik Rady Regencyjnej Stojczo Moszanow. W tym samym czasie rząd Bagrinowa przeprowadził uchwalenie przez parlament nowej ustawy o przestępstwach wojennych i kontynuował operacje wojskowe przeciw partyzantom. Siły powstańcze obejmowały w końcu sierpnia 1944 r. I Dywizję Sofijską działającą w rejonie miasta Tryn, 9 brygad, 37 oddziałów i liczne czety oraz grupy bojowe, łącznie około 30 000 bojowników. Z partyzantami współpracowała ludność cywilna, tzw. jatacy, w liczbie około 200000 osób. Jatacy udzielali schronienia partyzantom w swych domach i zaopatrywali ich w żywność, odzież i sprzęt. Przeciwko powstańcom występowała armia rządowa licząca ponad 350 000 żołnierzy i 4 dywizje hitlerowskie. Mimo nierównych sił oddziały partyzanckie zajmowały latem 1944 r. coraz to nowe miasteczka, wsie i stacje kolejowe. Dnia 2 IX 1944 r. zemedelca Konstantyn Murawiew utworzył nowy koalicyjny rząd królewski, który ogłosił neutralność Bułgarii w wojnie z Niemcami i zapowiedział amnestię dla uwięzionych bojowników walki narodowowyzwoleńczej. Rząd pragnął zyskać na czasie i doczekać momentu wkroczenia do kraju wojsk tureckich i angielskich. Tymczasem KC BPR (komunistów) wydał 26 sierpnia słynne orędzie nr 4, w którym wezwał cały naród do walki o obalenie władzy monarchiczno-faszystowskiej i utworzenie rządu Frontu Narodowego. Sztab Główny NOWA wydał rozkaz przystąpienia do ofensywy i tworzenia miejscowych organów władzy Frontu Narodowego. 2 września zorganizowano w pięciu miastach jawne wiece Frontu Narodowego, 276 rozpędzone przez policje. W odpowiedzi na represje wybuchł strajk ogólny, rozpoczęły się masowe demonstracje i wiece. Z gór schodzili partyzanci r zajmowali miasta. Front Narodowy przejął władzę w Gabro-wie, Pazardżyku i Panagiuriszte. 5 września Związek Radziecki wypowiedział Bułgarii wojnę, a KC BPR i sztab główny armii wyzwoleńczej przystąpili do opracowania planu przejęcia władzy. 8 września Armia Radziecka przekroczyła granicę bułgarską w Dobrudży i wysadziła desant na wybrzeżu morskim, a w dniacn 8—10 września oswobodziła Sylistrię, Dobricz, Ruse, Warnę, Burgas i Szumen. W nocy z 8 na 9 września bateria przeciwlotnicza ochrony rządu, batalion pancerny i trzy inne oddziały wojsk rządowych oddały się do dyspozycji Sztabu Głównego NOWA. Oddziały te wspólnie z partyzantami obsadziły ministerstwa oraz węzłowe punkty w Sofii i uwięziły członków rządu i Radę Regencyjną. Rankiem 9 września powstał rząd Frontu Narodowego. Na jego czele stanął Kimon Georgiew, dawny przywódca grupy „Zweno", współpracujący jako premier z Francją. O godz. 6.30 wygłosił on przez radio przemówienie do narodu. WOJNA WYZWOLEŃCZA Do rządu Georgiewa weszło tylko czterech komunistów. Do byłych działaczy „Zweno" należał w nim pułkownik, a następnie generał Damian Wełczew (1883—1954), reprezentujący koła wojskowe. Decydującą role w nowym rządzie odgrywali jednak ministrowie komuni- Oddziały partyzanckie wkraczają do Płowdiwu we wrześniu 1944 r. 277 styczni walczący o utworzenie ludowej republiki Bułgarii. Nowy rząd wysłał do sztabu III Frontu Ukraińskiego delegację z prośbą o zawieszenie broni. Układ o zawieszeniu broni podpisany został 28 X 1944 r. między Bułgarią z jednej strony a Związkiem Radzieckim, Stanami Zjednoczonymi i Anglią z drugiej strony. Na mocy układu moskiewskiego radziecki sztab główny objął dowództwo nad armią bułgarską. Przeciwko armii hitlerowskiej prowadziły działania wojenne po 9 września armia bułgarska w Macedonii oraz oddziały regularne i partyzanckie w rejonie miasta Kuła w północno-zachodniej Bułgarii. W armii stworzono stanowisko zastępcy dowódcy do spraw politycznych i zo stała ogłoszona mobilizacja. W początku października 1944 r. trzy armie bułgarskie podjęły ofensywę w Macedonii i w dolinie rzeki Morawy. I armia bułgarska 13 listopada wyzwoliła Skopje, II armia opanowała Nisz i dotarła do Kosowego Pola, a IV armia 10 listopada opano- 278 wała Weles. Z Bułgarami współpracowały oddziały wyzwoleńczej armii jugosłowiańskiej. W pierwszej fazie walk armia bułgarska utraciła 16463 żołnierzy poległych i ranionych. W początkach grudnia 1944 r. rozpoczęła się druga faza wojny. Zreorganizowana I armia na czele z generałem Władimirem Stojczewem, włączona w skład sił zbrojnych III Frontu Ukraińskiego, zajęła linię frontu na rzece Sawie i Dunaju, a następnie między Drawą i jeziorem Balaton. 6— 12 III 1945 r. I armia odparła ofensywę wojsk hitlerowskich i przeszła do kontrofensywy. 9 maja podpisany został w Paryżu traktat pokojowy między Bułgarią i państwami zwycięskimi, który potwierdził granice Bułgarii według stanu z 1 I 1941 r. (łącznie z Południową Dobrudzą). 4 XII 1947 r. uchwalona została konstytucja. Uchwalenie przez Wielkie Zgromadzenie Narodowe 23 grudnia ustawy o nacjonalizacji przemysłu i górnictwa, a 26 XII 1947 r. Na czele rządu stanął 22 XI 1946 r. Georgi Dymitrow. 10 II 1947 .r. Bułgarzy wyzwolili Maribor i zetknęli się w Alpach Julijskich z oddziałami armii angielskiej. Był to zarazem dzień kapitulacji Niemiec hitlerowskich. POWSTANIE BUŁGARSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ W pierwszych trzech latach istnienia rządu ludowo-demokratycznego toczyła się w Bułgarii ostra walka klasowa o charakter nowego państwa, która nie przerodziła się jednak w wojnę domową. Pierwszymi aktami kształtującymi oblicze przyszłej Bułgarii było wznowienie 14 VIII 1945 r. stosunków dyplomatycznych ze Związkiem Radzieckim, przeprowadzenie 18 listopada wyborów do Zgromadzenia Narodowego, ustawa o reformie rolnej uchwalona 12 III 1946 r. i referendum ludowe, w trakcie którego 92,7% głosów padło za zniesieniem monarchii. 15 września powstała Bułgarska Republika Ludowa, a w dwa dni później odbyły się wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego. BPR (komunistów) otrzymała 2 260 000 głosów na ogólną liczbę 4 200 000. ustawy o nacjonalizacji banków zakończyło kilkuletni okres reform i budowy podstaw ekonomicznych, społecznych i prawnych ludowego państwa. Bułgaria wkroczyła w nowy, pokojowy okres swych dziejów. WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1944 ROK 1944 28 października. Układ o zawieszeniu broni zawarty ze Związkiem Radzieckim, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Październik— listopad. Ofensywa trzech armii bułgarskich przeciw Niemcom. ROK 1945 14 sierpnia. Wznowienie stosunków dyplomatycznych ze Związkiem Radzieckim. ROK 1946 12 marca. Ustawa o reformie rolnej. 8 września. Referendum ludowe, zniesienie monarchii i powstanie Bułgarskiej Republiki Ludowej. 22 listopada. Georgi Dymitrow premierem. ROK 1947 10 lutego. Podpisanie w Paryżu traktatu pokojowego z państwami zwycięskimi. I kwietnia. Ustawa o dwuletnim państwowym planie ludowo-gospo-darczym. 4 grudnia. Uchwalenie konstytucji Bułgarskiej Republiki Ludowej. 23 grudnia. Ustawa o nacjonalizacji przemysłu i górnictwa. 26 grudnia. Ustawa o nacjonalizacji banków. ROK 1948 18 marca. Podpisanie w Moskwie układu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy między Związkiem Radzieckim i BRL. 29 maja. Podpisanie analogicznego układu w Warszawie z Polską. II sierpnia. Zjednoczenie Bułgarskiej Partii Robotniczej (komunistów) z Bułgarską Parią Socjaldemokratyczną. 18—25 grudnia. V Kongres BPR (komunistów), zmiana nazwy partii na Bułgarską Partie Komunistyczną. 29 grudnia. Ustawa o państwowym planie ludowo-gospodarczym 280 na lata 1949—1953, budowa przemysłu ciężkiego i kombinatu chemicznego w Perniku. ROK 1949 19 lutego. Konferencja związku „Zweno" podjęła uchwałę o rozwiązaniu organizacji. 6 marca. Kongres Stronnictwa Radykalnego podjął uchwałę o rozwiązaniu stronnictwa. 2 czerwca. Śmierć Georgi Dymitrowa. 11—12 czerwca. Plenum KC BPK usunęło z partii sekretarza KC Trajczo Kostowa, początek okresu wypaczeń w partii związany z kultem jednostki. 16 grudnia. Stracenie w Sofii Trajczo Kostowa. ROK 1950 25 grudnia. Ustawa o obronie pokoju. ROK 1951 Oddanie do eksploatacji kombinatu chemicznego w Perniku. 28—30 grudnia. II Republikański Kongres Bułgarskiego Rolniczego Związku Ludowego. ROK 1952 Luty. Grecja i Turcja przystąpiły do paktu NATO. ROK 1954 25 lutego — 3 marca. VI Kongres BPK, uchwalenie dyrektyw dla drugiego planu pięcioletniego. ROK 1955 14 maja. BRL przystąpiła do Układu Warszawskiego. 14 grudnia. BRL została członkiem ONZ. ROK 1956 2—7 czerwca. VII Zjazd BPK, uchwalenie dyrektyw dla trzeciego planu pięcioletniego. Bułgaria wkroczyła w okres budowy socjalizmu. Kolektywizacja wsi objęła 92% obszaru użytków rolnych. ROK 1959 14 marca. Ustawa o przyśpieszeniu tempa rozwoju gospodarki narodowej. 281 ROK 1961 28 stycznia. Wykonanie planów trzeciej pięciolatki w trzy lata. Przystąpienie do realizacji czwartego planu pięcioletniego. LATA 1961-1965 Realizacja zadań czwartego planu pięcioletniego, budowa kombinatu metalurgicznego w Kremikowcach pod Sofią (od 1959 r.), zakładów petrochemii w Burgas (od 1964 r.). ROK 1962 5— 14 listopada. VIII Zjazd BPK, przezwyciężenie kultu jednostki i usunięcie z władz partyjnych ludzi odpowiedzialnych za wypaczenia. Przyjęcie planu perspektywicznego rozwoju Bułgarii wiatach 1961— 1980. Program uchwalony przewiduje ukończenie w tym okresie budowy socjalizmu i przejście do budowy komunizmu.. 19 listopada. Todor Żiwkow premierem rządu bułgarskiego. ROK 1963 Styczeń. Rehabilitacja Trajczo Kostowa. Kwiecień. Ogłoszenie amnestii dla uchodźców politycznych. 8—9 maja. Plenum Majowe KB BPK poświęcone zarządzaniu gospodarką narodową. Uchwała o utworzeniu wielkich zjednoczeń przemysłowych i zakładów eksperymentalnych; wprowadzenie rachunku ekonomicznego. ROK 1964 16—21 lutego. Pobyt z wizytą przyjaźni w Bułgarii radzieckiej delegacji partyjno-rządowej. Bułgaria uzyskała 300 min rubli kredytów. 23 kwietnia. Georgi Trajkow przewodniczącym Prezydium Zgromadzenia Narodowego po śmierci Dymitra Giczewa (zm. 20 IV 1964 r.). 10 lipca. Porozumienie bułgarsko-greckie o uregulowaniu spornych spraw finansowych i nawiązaniu współpracy gospodarczej. Wrzesień. Obchody XX-lecia ludowej Bułgarii, ogłoszenie amnestii. Prezydium Zgromadzenia Narodowego zatwierdziło tekst i muzykę nowego hymnu narodowego (7 IX), wybrano komisję do opracowania projektu nowej konstytucji. ROK 1966 l lutego. Podpisanie w Sofii 5-letniej polsko-bułgarskiej umowy handlowej przewidującej wzrost obrotów o 41%. 27 lutego. Wybory do Zgromadzenia Narodowego piątej kadencji. Na kandydatów Frontu Ludowego oddano 99,58% głosów. W skład 282 Zgromadzenia weszło 279 członków BPK, 100 członków BZNS i 36 bezpartyjnych. 14-19 listopada. IX Zjazd BPK z udziałem 1534 delegatów. Zatwierdzenie dyrektyw planu na lata 1966—1970. Zmiany w statucie. ROK 1967 6 kwietnia. Podpisanie w Sofii układu polsko-bułgarskiego o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy na dalsze 20 lat. 12 maja. Podpisanie w Sofii analogicznego układu bułgarsko-ra-dzieckiego na dalsze 20 lat. 18 — 23 lipca. Pobyt T. Żiwkowa i G. Trajkowa w Mongolii, podpisanie 21 VII 20-letniego układu o przyjaźni i współpracy. ROK 1968 20—26 marca. Oficjalna wizyta w Turcji premiera T. Żiwkowa. 24—26 lipca. Plenum Lipcowe KC BPK poświecone problemom rozwoju systemu zarządzania i stosowania zasady rachunku ekonomicznego. Zapowiedziano powstanie Rady Państwa i powołanie Komisji Koordynacji Gospodarczej. 28 lipca—6 sierpnia. IX Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów w Sofii z udziałem 15000 delegatów ze 142 krajów. Listopad. Opublikowanie założeń szóstego planu pięcioletniego na lata 1971 — 1975. Przewidywany wzrost produkcji przemysłowej o około 68%, energii elektrycznej o 79%, przemysłu maszynowego o 95%. ROK 1971 X Kongres Bułgarskiej Partii Komunistycznej uchwalił program budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego w Bułgarii. Maj. W wyniku referendum przyjęto nową konstytucję uwzględniającą zasadnicze przemiany społeczno-polityczne i gospodarcze. Lipiec. Powstała Rada Państwa jako najwyższy organ władzy. ROK 1976 XI Kongres Bułgarskiej Partii Komunistycznej podsumował przemiany zaszłe od X Kongresu i wytyczył podstawowe kierunki społecz-no-politycznego rozwoju kraju w siódmym pięcioleciu (1976—1980), kładąc nacisk na wydajność i jakość produkcji. WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE Do CHWILI obecnej nie ukazało się w Polsce, poza pierwszym wydaniem tej książki, żadne obszerniejsze opracowanie całości dziejów Bułgarii. W XIX w. B. Grabowski opracował szkic dziejów Bułgarii w książce Bułgaria i Bułgarowie. Warszawa 1889. N. Gąsiorowska napisała krótką Historię Bułgarii w zarysie, Warszawa 1923, a F. Sławski opracował szkic dziejów i kultury bułgarskiej wydany pt. Bułgaria, dzieje i piśmiennictwo, Kraków 1927. Pisarz i publicysta L. Bartelski jest autorem zbioru esejów historycznych przedstawiających niemal całe dzieje Bułgarii i szeroko opisał stosunki polsko-bułgarskie na przestrzeni wieków. Książka nosi tytuł Jeździec z Madary. Szkice o ziemi bułgarskiej, wyd. l. Warszawa 1963, wyd. 3, Warszawa 1977. Posiadamy także prace przedstawiające wybrane okresy dziejów ziem bułgarskich. M. Nowicka i L. Press zajęły się starożytną historią miast czarnomorskich, znaną głównie dzięki prowadzonym na ich obszarze badaniom archeologicznym. Książka nosi tytuł Od Fanagorii do Apollonii. Z dziejów antycznych miast nad Morzem Czarnym i ukazała się w Warszawie w 1962 r. M. Biernacka-Lubańska opracowała przewodnik archeologiczny po zabytkach epoki rzymskiej zatytułowany Śladami Rzymian po Bułgarii, Wrocław 1976. Wiele artykułów przedstawiających dzieje i kulturę Bułgarii od głębokiej starożytności do XII w. zawiera Słownik starożytności słowiańskich wydawany przez Zakład Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Ukazały się tomy I —VII obejmujące litery A— Ż, Warszawa 1961— 1982. Dzieje stosunków Bułgarii z Bizancjum oraz proces chrystianizacji Bułgarii i powstawania piśmiennictwa słowiańskiego przedstawił T. Wasilewski, Bizancjum i Słowianie w IX wieku. Studia z dziejów stosunków politycznych i kulturalnych. Warszawa 1972. Genezę państwa powstałego w Macedonii w X w. przedstawił S. Rek, Powstanie zachodniobułgarskiegopaństwa Komitopulów, „Przegląd Historyczny", t. 74, 1983, z. 3, s. 237-254. Ukazały się również przekłady książek: S. Waklinowa, Kultura starobułgarska (VI—Xl w.), Warszawa 1984, i D. M. Langa, Bułgarzy. Od czasów pogańskich do podboju przez Turcję Osmańską, Warszawa 1983. F. Korwin-Szymanowski wydał polski przekład najcenniejszego dzieła z okresu budzenia się bułgarskiej świadomości narodowej Pajsijego Chilendarskiego Słowianobułgarską historię, Warszawa 1981, a odrodzeniem narodowym Bułgarów w XIX w. zajął się uczeń biografa 284 Adama Czartoryskiego, Marcelego Handelsmana, L. Widerszal, autor książki wydanej w 1937 r. w Warszawie pt. Bułgarski ruch narodowy 1856—1878. Przedstawił on również główne zagadnienia dziejów bałkańskich w XIX w. w popularnonaukowej książce Ruchy wolnościowe na Bałkanach, Warszawa 1947. Badania L. Widerszala kontynuował J. Skowronek przedstawiając w książce Sprzymierzeńcy narodów bałkańskich, Warszawa 1983, wzajemne powiązania i kontakty, a także wspólną walkę o wyzwolenie narodowe Polski i narodów bałkańskich w latach 1795—1848. Historię dyplomatyczną XIX i częściowo XX w. opracował H. Batowski: Państwa bałkańskie 1800-1923, Kraków 1938. oraz Podstawy sojuszu bałkańskiego 1912 roku. Studium z historii dyplomatycznej 1806—1912, Kraków 1939. M. Tanty wydał zarys dziejów dyplomatycznych i wojen toczonych na Bałkanach pt. Konflikty bałkańskie w latach 1878—1918, Warszawa 1968. Pełną bibliografię polskich prac powojennych dotyczących Bułgarii opracowała W. Szolginiowa, Bułgaria w piśmiennictwie polskim 1944—1963, Warszawa 1965. Z prac przełożonych na język polski wymienić należy wydawnictwo zbiorowe opracowane przez N. H. Baynessa i H. S. Mossa pt. Bizancjum: Wstęp do cywilizacji wschodniorzymskiej, Warszawa 1964, syntezę dziejów Bizancjum uwzględniającą w szerokim zakresie problematykę słowiańską pióra G. Ostro-gorskiego. Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967, oraz Nowożytną historię Bułgarii D. Kosewa, wydaną w Warszawie w 1954 r. Jest to szczegółowa synteza dziejów Bułgarii w dobie jej odrodzenia narodowego opracowana przez wybitnego bułgarskiego historyka. Nowsze i najnowsze dzieje Bułgarii doczekały się ostatnio w Polsce kilku wydawnictw źródłowych i opracowań. Wspomnienia uczestnika ruchów wolnościowych, Zachari Stojanowa, Zapiski po balgarskite vastanija, Sofia 1976, zostały częściowo przełożone na język polski pt. Zapiski z powstań bułgarskich 1870—1876. Wybór, t. 1 — 2, Warszawa 1971. Wydano również Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-bulgarskich, pod redakcją naukową W. Balceraka, t. l, 1918—1944, Wrocław 1982, oraz Polska i Bułgaria w okresie budownictwa socjalizmu, pod red. W. Balceraka, Wrocław 1981. J. Jackowicz opracował Traktat pokojowy z Bułgarią 1947, Wrocław 1981, a A. Ko-seski jest autorem książek: Bułgaria w polityce europejskiej, 1944—1948, Warszawa 1975, i Bułgaria, 1944—1980. Główne problemy rozwoju społeczno-politycznego, Warszawa 1981. Stosunki bułgarsko-polskie przedstawiła E. Damjanova, Bdlgarija i Polśa, 1918-1941, Sofia 1982. Dzieje literatury bułgarskiej opracowała ostatnio T. Dąbek-Wirgowa, Historia literatury bułgarskiej. Zarys, Wrocław 1980. Polacy zajmowali się również dziejami kultury bułgarskiej. A Briickner i T. Lehr-Spławiń-ski wydali Zarys dziejów i języków literackich słowiańskich, Lwów 1929, a W. Mole wydał obszerne dzieło pt. Sztuka Słowian Południowych, Wrocław— Warszawa— Kraków 1962. Pierwszy zarys historii Bułgarii opracował w XIX w. uczony czeski K. Jirećek. Ukazał się on w języku czeskim: Dejiny narodu bulharskeho, Praha 1876, i jednocześnie w języku niemieckim: Geschichte der Bulgaren, Prag 1876. Przekłady rosyjskie tego dzieła wydano w 1877 r. w War- 285 szawie, a w 1878 w Odessie. Wielki wpływ na późniejszy rozwój bułgarskiej nauki historycznej miały prace najwybitniejszego do dziś bułgarskiego historyka mediewisty Wasyla Złatarskiego. a zwłaszcza jego monumentalna historia państwa bułgarskiego pt. Istorija na balgarskata darżawa, wydana w Sofii w trzech tomach w latach 1918—1940. a doprowadzona tylko do 1280 r. Na dziele tym zaciążyły jednak w poważnym stopniu nacjonalistyczne poglądy Złatarskiego, przedstawiciela mieszczaństwa bułgarskiego przełomu XIX i XX w. Obecnie ukazuje się 14-tomowe zbiorowe dzieło historyków bułgarskich: Istorija na Balgaria. Dotąd ukazały się cztery tomy, pierwszy obejmujący epokę wspólnoty pierwotnej i niewolniczą oraz dzieje Traków (Sofia 1979), drugi o dziejach pierwszego państwa bułgarskiego (Sofia 1981), trzeci o drugim państwie bułgarskim (Sofia 1982) i czwarty przedstawiający dzieje narodu bułgarskiego pod jarzmem tureckim do początków XVIII w. (Sofia 1983). Najwybitniejszym historykiem doby nowożytnej był w dwudziestoleciu międzywojennym N. Stanew. autor Istorija na nova Balgarija 1878— 1928. Sofia 1929, i dzieła o Bułgarach w niewoli i ich odrodzeniu i wyzwoleniu pt. Balgarite pod igo. Vazraidane i osvobożdene 1393— 1878, wyd. 3. Sofia 1947. Złatarski i Stanew wydali w języku niemieckim dwutomowy zarys dziejów Bułgarii do XX w.: W. N. Slatarski, Geschichte der Bulgaren, I: Von der Grundung des hulgarisches Reiches bis zum Turkenzeit (679—1396), Leipzig 1918: N. Staneff, Geschichte der Bulgaren, II: Von Beginn der Turkenzeit his żur Gegenwart, Leipzig 1917. Marksistowski kierunek historiografii bułgarskiej reprezentował w latach międzywojennych Żak Natan, autor monografii o odrodzeniu bułgarskim, Balgarskoto vazrażdane, wyd. 2, Sofia 1947, wydanie w przekładzie rosyjskim Bolgarskoje wozrożdenije. Moskwa 1949, i dwutomowego zarysu dziejów gospodarczych Bułgarii, Ikonomićeska istorija na Balgarija do osvobożdenijeto i sled osvobożdenijeto. Sofia 1938. Nową syntezę dziejów gospodarczych Bułgarii opracował Ż. Natan już w ludowej Bułgarii, Stopanskata istorija na Balgarija, Sofia 1957, wydanie rosyjskie, Istorija ekonomicieskogo razwitija Bolgarii, Moskwa 1961. Prace Nalana były pierwszą próbą rewizji syntezy dziejów gospodarczych Bułgarii I. Sakyzowa, Bulgarische Wirtschaftsgeschichte, Berlin—Leipzig 1929. Obecnie ukazała się nowa zbiorowa Stopanska istorija na Balgarija, 681-1981, Sofia 1983. Pierwszą obszerną syntezę dziejów Bułgarii wydał po jej wyzwoleniu Instytut Historii Bułgarskiej Akademii Nauk pt. Istorija na Balgarija v dva loma, pod red. D. Kosewa i innych. Sofia 1954—1955, drugie rozszerzone wydanie w trzech tomach, Sofia 1961— 1964, objęło historię Bułgarii aż do 1962 r. Uzupełnia je Atlas po balgarska istorija, Sofia 1963. Najpełniejsze przedstawienie dziejów sztuki bułgarskiej znajdzie czytelnik w pracy B. Filova, Geschichte der bulgarische Kunst bis żur Erherung des altbulgarischen Reiches dur c h die Turken. Berlin—Leipzig 1932, i w dziełach K. Krystewa i W. Zacharewa, Stara balgarska źivopis. 286 Sofia 1960, i w zbiorowej pracy Istorija na balgarskoto izobrazitelno iskustvo, t. l, Sofia 1976. Dzieje literatury najpełniej przedstawia zbiorowa Istorija na balgarskata literatura, Sofia, t. 1.: Istorija na starobalgarskata literatura, 1962, t. 3.: Literatura na vazrazdaneto, 1966, t. 3: Balgarska literatura ot osvoboźdenieto (1878) do krają na pdrvata svetovna vojna, 1970, t. 4: Balgarska literatura ot krają na parvata svetovna vojna do deveti septembri 1944 godina, 1976. Historię państwa i prawa przedstawia podręcznik M. Andreeva i D. Angelova, Istorija na balgarskata darżava i pravo. Sofia 1951, wyd. 2, Sofia 1959. Na podstawie tych podręczników ukazało się w Bułgarii kilka zwięzłych zarysów dziejów i historii kultury bułgarskiej w języku bułgarskim i przekładach na języki obce. Zwięzły zarys jej dziejów opracowali D. Kosew, Chr. Christow, D. Angełow, Kratka istorija na Balgarija. Sofia 1962 (przekłady w językach rosyjskim, angielskim, francuskim i niemieckim), a ostatnio ukazało się już drugie wydanie innego zarysu: Kratka istorija na Balgarija. Wtoro pererabatano izdanje, pod obśćata redakcija na Ilćo Dimitrov, Sofia 1983. A. Bożków wydał Bolgarskoje izobrazitelnoje iskustvo. Źivopis, grafika i skulptura, Sofia 1964, a M. Bićev zarys historii architektury. Architektura Bolgarii a samych drevnejśich wemen do końca XIX \eka. Sofia 1961 Ostatnio ukazały się pierwsze tomy wielkiej zbiorowej syntezy dziejów Bułgarii, obejmujące okres do połowy XIX w., Istorija na Balgarija, t. I-V, Sofia 1979-1985. Dziejami Bułgarii zajmowali się również uczeni rosyjscy i zachodnioeuropejscy. Do najważniejszych ujęć podręcznikowych należy synteza N. S. Dierżawina, Istorija Bolgarii, t. 1 — 4, Moskwa—Leningrad 1945— 1948, i dwutomowy podręcznik wydany przez Instytut Słowianoznaw-stwa Akademii Nauk ZSRR: Istorija Bolgarii, pod red. P. N. Tretja-kowa, S. A. Nikitina i L. B. Walewa, t. 1-2, Moskwa 1945-1955, zarys historii pierwszego państwa bułgarskiego opracowany przez wybitnego znawcę tej epoki S. Runcimana, A History of the First Bulgarian Empire, London 1930, oraz dzieje Bułgarii pod jarzmem tureckim Mercii Macdermott, History of Bulgaria, 1393—1885, London 1962. Historię Bułgarii uwzględnił szeroko G. Stadmiiller w swej historii Europy południowo-wschodniej, Geschichte Sudosteuropeas, Miinchen 1950. 19 TABLICE GENEALOGICZNE CHANOWIE PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO (DO 803 ROKU) I. RÓD DUŁO Asparuch (Isperych) 680-702 Terwel 702-718/719 N. 718/19-725 Sewar 725-740 2. RÓD WOKIL (UKIL) Kormisosz 740-756 Winech 756-762 3. RODY BOJARSKIE Telec z rodu Ugain 762-765 Sabin, zięć chana Kormisosza 765—767 Umar 767 (panował 40 dni) Tokut 767-772 Pagan i Bajan) 772 Tefeng 772/73-777 Kardam 777/78-803 TABLICA GENEALOGICZNA RODU KRUMA KRUM 803-814 OMURTAG 819-831 Nrawota (Woin) MAŁAMIR 831-836 PRESJAN ZWINICA 836-852 BORYS I MICHAŁ 852-889 zm. 2 V 907 jako mnich WŁADYMIR RASATE SYMEON I WIELKI 893-927 ANNA 889—893 pierwszy car Bułgarów x Symeon ogłuchan i sampis ok. 867 PIOTR 927-969 x Maria Lekapena, wnuczka cesarza Bizancjum Romana I BORYS II 969-971 ROMAN jako car Symeon II ok. 986 TABLICA GENEALOGICZNA RODU KOMITOPULOW Nikola (Mikołaj) komes l T | Dawid Mojżesz Aron SAMUEL panował z braćmi do 997, car 997- 1014 IWAN WŁADYSŁAW GABRIEL RADOMIR 1014-1015 Teodora Kosara 1015-1018 x córka Stefana I św., króla x Jan Władimir, x Maria Węgier książę serbski Presjan (Frużin), Katarzyna Ałusijan. patrycjusz Piotr Ldelian, car magister i strateg x Izaak I i strateg temu Teodo- Bułgarów w czasie temu Bukelarionu Komnen, cesarz siopola, car Bułgarów powstania w Mace- Bizancjum w czasie powstania donii 1040—1041 w Macedonii 1040- 1041 córka N. x Roman Diogen, późniejszy cesarz Bizancjum Roman IV TABLICA GENEALOGICZNA RODU ASENOWICZÓW N. bojar tyrnowski PIOTR ASEN I 1188-1196 córka 1186-1188, 1196-1197 zw. Bełgun N. (Teodor) KAŁOJAN córka 1197-1207 N. (Joannica) x Kumanka 1 IWAN ASEN II 1218- 1241 x 1. Anna Maria, córka Andrzeja II, króla Węgier x 2. Irena, córka Teodora Komnena Angela, cesarza Tessaloniki 1 sewastokrator despota BORIŁ sewastokra-Aleksander Aleksy 1207- 1218 tor Strez, x córka Stefana sław x Kumanka, władca ziem Nemanicza, wdowa po macedoń-króla Serbów carze Kałojanie skich 1(1) Helena (1) KOLO-x Teodor II MAŃ Laskarys, 1241-1246 cesarz Nicei (Kaliman) 1 (2) MICHAŁ ASEN > 1246- 1256 x x Maria, córka bana Maczwy Rościsława Maria sewastokrator c MICO Kałojan, (Dymitr?) władca ziemi sredeckiej x Desisława VIII Irena x KONSTANTYN ASEN TICH,car 1257- 1277 IWAN ASEN III 1279- 1280 x Irena, córka Michała Paleologa Kermaria x GEORGI ITERTER 1280- 1292 TABLICA GENEALOGICZNA RODU TICHA Tich, bojar ze Skopje l KONSTANTYN ASEN TICH 1257- 1277 x l. N. rozwiedziona x 2. Irena Laskarys, wnuczka Iwana Asena II x 3. Maria, siostrzenica Michała VIII Paleologa, cesarza Bizancjum (po śmierci cara Konstantyna poślubił ją IWAJŁO) i MICHAŁ 1277- 1278 TABLICA GENEALOGICZNA RODU TERTEROWICZOW N. bojar tyrnowski GEORGII TERTER 1280- 1292 x 1. N. Bułgarka x 2. Keramaria, siostra Iwana Asena III Eltimir, despota, władca Krynu x córka Smilca TEODOR SWETOSŁAW 1300- 1322 x 1 . Eufrozyna Tatarka x 2. Teodora, wnuczka cesarza Bizancjum Andronika II N. córka x Stefan Urosz II Milutin, król Serbów 1 N. córka xCZAKA, syn chana tatarskiego Nogaja, władca Bułgarii 1299 GEORGI II TERTER 1322- 1323 WŁADCY BUŁGARII NIE NALEŻĄCY DO RODU TERTEROWICZOW SMILEC 1292- 1298 i syn jego Iwan IV Smilec 1298- 1299 CZAKA, syn chana tatarskiego Nogaja 1299 TABLICA GENEALOGICZNA RODU SZYSZMANOWICZÓW Szyszman, despota władca ziemi widyńskiej x 1. N. Bułgarka z rodu Asenowiczów x 2. N. Serbka. córka żupana Dragasza Teodora Eudoksja (Deja) x sewastokrator Dejan (1) Keraca Petrica, potem mniszka Teodora (2) Belaur x despota Sracimir. władca ziemi kryńskiej i Zoweckiej (1) MICHAŁ III SZYSZMAN 1323-1330 x 1. Anna Neda. córka Stefana Urosza II r Helena x Stefan Duszan, car Serbów Milutina, króla Serbów x 2. od 1324 Teodora Paleologina, wnuczka cesarza Bizancjum Andronika II (1) IWAN STEFAN 1330-131 IWAN ALEKSANDER 1331-1371 x 1 . Teodora Wołoszka x 2. Teodora Żydówka 1 (1) Michał (l)IWAN l (1) Iwan (2) IWAN 1 (2) Keraca 1 (2) Desisława Asen SRACIMIR Asen SZYSZMAN x Andronik (2) Tamara 1371-1396, 1371-1393, Paleolog, (Mara) CAR WIDYNIA CAR TYRNOWA syn cesarza x sułtan x córka Lazara, JanaY Murad I księcia serbskiego Aleksander Frużin Władysław, wódz powstania 1402 r. Konstantyn, wódz powstania 1402 r. TABLICA GENEALOGICZNA BATTENBERGÓW Ludwik II, wielki książę Hesji 1830—1848 Aleksander von Hessen Darmstadt od 1858 r. nosił tytuł księcia Battenberg x Julia hr. Hauke, córka Maurycego Hauke wiceministra wojny Królestwa Kongresowego l ALEKSANDER I, KSIĄŻĘ BUŁGARII 1879—1886 Maria Aleksander II, car Rosji TABLICA GENEALOGICZNA KOBURGÓW August, książę Sachsen-Coburg-Gotha x Klementyna, córka Ludwika Filipa, króla Francji FERDYNAND I 1887—1918 książę Bułgarii 1887—1908 król (car) Bułgarii 1908—1918 x 1. Maria Luiza ks. Bourbon-Parma x 2. Eleonora, córka księcia niemieckiego Henryka IV Reuss zu Koestritz l BORYS III 'x Joann Wiktora Er króla Maria ! III 1918—1943 Cyryl Eudoksja Nadeżda a, córka książę presławski x Albrecht nanuela III, REGENT 1943—1944 ks. Wurttenberg Włoch Luiza SYMEON król (car) Bułgarii 1943—1944 PARTIE POLITYCZNE MIESZCZAŃSTWA PRAWICA „Starzy" l Konserwatyści Księstwa Gabinety: 1879—1880 Todor Burmow i metropolita KJiment 1881 gen. K. G. Erenrot 1882—1883 gen. L. N. Sobolew 1886 metropolita KJiment (wspólnie z cankowistami) 1887 dr Konstantyn Stoiłow (udział w gabinecie S. Stambołowa od 22 VIII (3 DC) 1887) Pseudozjednoczeniowcy Wschodniej Rumelii Narodniacy (od 1894) Udział w gabinecie S. Stambołowa Gabinety: 1894—1899 dwa gabinety drą Konstantyna Stoiłowa (z udziałem cankowistów i radosławistów) 1911—1913 Iwan Geszow (z udziałem postępowych liberałów) BUŁGARSKIEGO W LATACH 1878—1918 LEWICA „Młodzi" Stronnictwo Rządowe Wschodniej Rumelii Stronnictwo Narodowo-Liberalne Gabinety: 1880 Dragan Ganków 1881 Petko Karawełow 1 1 Postępowi libera- Narodowi libe- Liberałowie Lewica liberalna łowie tzw. canko- rałowie tzw. tzw. karaweliści wiści stambołowiści Gabinet: Gabinety: Gabinety: Gabir icty: 1883—1884 Dragan 1887—1894 Ste- 1886—1887 Wa- 1884—1886 Petko Cankow (wspól- fan Stambo- syl Rado- Karawełow nie z konserwa- łow sławów tystami) 1899 Dymitr 1899—1901 To- Stronnictwo Demo- Greków (z u- dor Iwanczow kratyczne (od 21 działem libe- (dwa gabinety) IX) 3 X 1899 Stronnictwo Po- rałów) 1913 i 1913— Gabinety: stępowo-Liberalne 1903—1906 gen. 1918 dwa ga- 1901 Petko Kara- (od 11/23 XI 1899) Rączo Petrow binety Wasyla wełow (z udzia- Gabinety: 1906—1907 Dy- Radosławowa łem postępowych udział w gabi- mitr Petkow (z udziałem liberałów) necie Petki Kara- stronnictw na- 1908—1911 Ale- wełowa 1901 rodowo- i mło- ksander Malinow 1901—1903 Stojan doliberalnego) 1918 Aleksander Danew Malinow (z u- 1903 Stojan Danew działem rady- kałów) Stronnictwo Młodoliberalne tzw. tonczewiści 1913—1918 udział w dwóch gabinetach W. Radosławowa Stronnictwo Radykalno-Demokratyczne (utworzone VHI 1906) 1918 udział w gabinecie Aleksandra Malinowa INDEKS NAZWISK Zestawili Stanisław Rek i Tadeusz Wasilewski W indeksie zastosowano następujące skróty: bp — biskup, biz. — bizantyński, BPK (t.s.) — Bułgarska Partia Komunistyczna (tesni socjalisti), bułg. — bułgarski, BZNS — Balgarski Zemedelski Naroden Sojuz (Bułgarski Rolniczy Związek Ludowy), c. — córka, ces. — cesarz, CKR — Centralny Komitet Rewolucyjny, cz. — członek, dr — doktor, gr. — grecki, hr. — hrabia, KC — Komitet Centralny, kr. — król, ks. — książę, mac. — macedoński, min. — minister, pół. — połowa, prof. — profesor, pseud. — pseudonim, roś. — rosyjski, r. — rok, s. — syn, słów. — słowiański, św. — święty, uniw. — uniwersytet, ur. — urodzony, tyt. — tytularny, w. — wiek (stulecie), WMRO — Wewnętrzna Macedońska Rewolucyjna Organizacja, zm. — zmarły, ż. — żona. Daty w nawiasach oznaczają okres życia, daty bez nawiasów czas sprawowania funkcji lub władzy Abbasydzi, dynastia kalifów arabskich 750— 1258 44 Abdul Hamid II, sułtan turecki 1876-1909 192, 209, 249 Ahmed-aga, oficer policji tureckiej w 1876 r. 169 Albrecht Eugen Wurtemberg (ur. 1895), ks. 292 Aleksander, ces. biz. 912-913 57 Aleksander I Battenberg (1857-1893), ks. bułg. 1879-1886 189-199, 201, 222, 292 Aleksander Jan Cuza (1820-1873), pierwszy ks. Zjednoczonej Rumunii 156 Aleksander II Romanów, car roś. 1855 — 1881 775, 790, 792, 207 Aleksander III Romanów, car roś. 1881 —1894 792, 793, 795, 799, 206 Aleksander, sewastokrator bułg., s. Asena I, cara bułg. 83, 84, 290 Aleksander (zm. 1418), najstarszy s. cara Iwana Szyszmana, poturczeniec 297 Aleksander Ekzarch (1810-1891), bułg. działacz kościelny 750, 757 Aleksander von Hessen Darmstadt (Heski, 1823-1888), tyt. ks. Battenberg od 1858 r. 789, 790, 292 Aleksander Wielki, kr. mac. 356 — 323 p.n.e. 75, 76, 114 Aleksandrów Todor, pseud. T. A. Poporu- szew (1881-1921), działacz WMORO i WMRO 247 Aleksy I Komnen, ces. biz. 1081-1118 75, 77 Aleksy II Komnen, ces. biz. 1180-1183 78 Aleksy III Angel, ces. biz. 1195-1203 80, 87 Aleksy Sław, despota bułg., władca państewka w Rodopach w XIII w. 84 Ałusijan, cz. dynastii Komitopulów, patry-cjusz biz., car bułg. 1040-1041 73, 74, 289 Amadeusz VI, kr. Sabaudii 1343-1383 776 Amalowie, ostrogocka dynastia królewska 20 Anastazjusz I, ces. biz. 491-518 33, 44 Andrassy Gyula (Juliusz, 1823-1890), polityk, min. spraw zagranicznych Austro-Węgier 779 Andreew Aleksander, pseud. I. A. Berzha-tliew (1879-1971), rzeźbiarz bułg. 223 Andreew Michaił (1911 -1978), bułg. historyk państwa i prawa 287 Andrej, pop bułg. uczestnik powstania wrześniowego 1923 r. 248, 249 Andronik I Komnen, ces. biz. 1183 — 1185 78 Andronik II Paleolog, ces. biz. 1282-1328 707-705 Andronik III Paleolog, ces. biz. 1328-1341 704-706 Andronik IV Paleolog, ces. biz. 1376-1379 707-297 Andrzej II, kr. Węgier 1204-1235 85-290 296 Angelowie, dynastia panująca w Bizancjum 185 — 1204, a następnie w Epirze i Tessa-lonice 78, 83 Angełow Dimityr Simeonow (ur. 1916), współczesny historyk bułg. 257 Angełow Iwan (1864-1928), bułg. malarz realista 223 Anna Maria (zm. 1237), c. króla Węgier Andrzeja II, pierwsza ż. Iwana Asena II, cara bułg. 85, 95, 290 Anna Neda Serbska (zm. 1346), c. Stefana Urosza II Milutina, kr. Serbów, od ok.1300 pierwsza ż. Michała III Szyszma-na, cara bułg. 102, 105, 106, 291 Antoninowie, dynastia ces. rzymskich panująca 96-192 19 Antym, dowódca oddziału powstańczego w 1041 r. 73 Antym I, właściwie Atanas Michajłow Czał-kow (1816—1888), egzarcha kościoła bułg. od 1872 r., następnie przewodniczący bułg. Zgromadzenia Narodowego 153, 174, 189, 190 Apokaukos Aleksy, ojczym Jana V Paleo-loga, wódz biz. w pół. XIV w. 107 Apriłow Wasyl Ewstatiew (1789-1847), bułg. kupiec i działacz oświatowy 148 Aprin, wódz biz. w XIII w. 101 Arnulf, kr. wschodniofrankijski (niemiecki) 887-899 56 Aron, cz. dynastii Komitopulów, s. komesa Mikołaja 62, 63, 69, 71, 73, 289 Asen I z kumańskiego rodu Bełgun, przywódca powstania w 1186 r., car bułg. 1188-1196 78-81, 83, 84, 89, 93, 185, 290 Asenow Dymitr Nikołow, hadżi ze Sliwna (1837—1868), wojewoda hajducki i powstaniec 756, 159 Asenow Todor Nikołow (1843-1868), hajduk, partyzant, brat Dymitra N. Asenowa 159 Asenowicze z kumańskiego rodu Bełgun, dynastia carów bułg. 1187-1280 84, 89, 93, 95, 96, 290, 291 Asparuch (Isperych), chan bułg. 680—702 33-36, 42, 43, 288 Aspietes Aleksy, wódz biz. w XII w. 80 Atanasow-Maestro Georgi (1882-1931), kompozytor 269 Atanasowicz Nediałko (1881-1960), bułg. działacz BZNS 259 Atanazy św. (ok. 295-373), doktor kościoła, bp Aleksandrii 328-373 66 Attyla, zm. 453, wódz Hunów 434-445 20, 32, 42 August, ks. Sachsen-Coburg-Gotha (1818--1881) 292 Aurelian, ces. rzymski 270—275 19 Bachczewanow, kapitan wojsk bułg. w 1885 r. 196 Bachmetiew Porfiri Iwanowicz (1860-1913), roś. biofizyk, prof. uniw. w Sofii 2, 19 Bahram, imię królów perskich, cz. dynastii Sasanidów 39 Bajan, kagan awarski w VI —VII w. 25, 26, 28 Bajazyd I Błyskawica (Yyłdyrym, zm. 1403), sułtan turecki 1389-1402 118, 119, 121 Bakałow Georgi (1875-1939), działacz socjalistyczny i krytyk literacki 227, 269 Bakuriani Grzegorz, wielki domestik wojsk biz., fundator monastyru w Baczkowie w XI w. 708 Balcerak Wiesław, współczesny historyk polski 285 Baldwin I. Flandryjski, ces. łaciński Konstantynopola 1204-1206 82, 83 Baldwin II de Courtenay, ces. łaciński Konstantynopola 1240-1261 85, 87, 98 Balik, bojar bułg. pochodzenia kumańskiego, władca późniejszej Dobrudży, XIV w. 708 Balsziciowie, dynastia władców Zety w XIV-XV w. 778 Bałan Aleksander Teodorów (1859-1959), wybitny językoznawca bułg., akademik, prof. uniw. w Sofii 220 Barbuse Henri (1873-1935), pisarz francuski, redaktor „L'Humanite" 254 Bartelski Lesław (ur. 1920), współczesny literat polski 284 Barthou Jean Louis (1862-1934), polityk i publicysta francuski, premier w 1913 r. 267 Basaraba Mateusz zob. Mateusz Basaraba Batbaj (Bajan), legendarny władca Proto-bułgarów, s. Kubrata 33 Batowski Henryk (ur. 1907), współczesny historyk polski, prof. Uniw. Jagiellońskiego 6, 285 Battenberg Aleksander, ks. zob. Aleksander I Battenberg Battenberg Henryk, brat ks. bułg. Aleksandra 790 Battenberg (Mountbatten) Ludwik, ks., najstarszy brat ks. bułg. Aleksandra 790 Battenbergowie, dynastia 292 Batu-chan (zm. ok. 1255), chan Złotej Ordy 95 Bayness Norman H. wybitny historyk brytyjski, bizantynista 285 Bazyli T. Macedończyk, ces. biz. 867-888 53, 56 Bazyli II Bułgarobójca, ces. biz. 976-1025 68-72, 99 Bazyli Wielki z Cezarei (ok. 330-379), ojciec kościoła wschodniego 65 297 Bela III, kr. Węgier 1172-1196 78 Bela IV, kr. Węgier 1235-1270 97 Belaur, s. Szyszmana, pan ziemi widyńskiej 291 Belizariusz (ok. 500-565), wódz biz. 33 Bełczew Christo (zm. 1891), min. finansów w rządzie S. Stambołowa 202 Bełgun zob. Asenowicze Bem Józef (1794-1850), generał, polski działacz polityczny 146 Benderew Anastas Georgiew (1859 — 1946), generał lejtnant, rusofil, po 1887 r. w armii carskiej 196, 198, 199 Benkowski Georgi, właściwie Gawrił Gniew Chłytew (ok. 1841-1878), jeden z przywódców powstania w 1876 r. 767, 170, 223 Berke-chan, wielki chan Złotej Ordy ok. 1255-1266 98 Beron Petyr, hadżi Berowicz (1797-1871), bułg. pisarz, pedagog 147, 149 Beszkow Ilija Dunow (1901 -1958), karykaturzysta 270 Biczew Miłko Petrow (1897-1972), bułg. historyk sztuki 287 Bieńkowski zob. Benkowski Bismark Otto (1815-1898), polityk pruski i kanclerz niemiecki 779, 198, 201 Błagojew Dymitr (1856-1924), twórca bułg. socjaldemokracji 183, 202, 205, 219, 232, 247, 252, 267 Błagojewa Weła (Wiktorija Atanasowa Żiwkowa, 1858-1921), od 1885 r. ż. Dymitra Błagojewa 204 Błysków Ilia Raszow (1839-1913), powie-ściopisarz bułg. 785 Bodin Konstantyn, car Bułgarów w 1072 r. pod imieniem Piotr, kr. Zety ok. 1081 — ok. 1101 74 Boemund (1065-1111), hr. Tarentu, jeden z wodzów pierwszej wyprawy krzyżowej, ks. Antiochii 1098-1104 75 Bogomił (X w.), pop bułg., przypuszczalny twórca sekty bogomiłów 60 Bogoridi Aleksander (Aleko) Stefanów (1822-1910), pasza, gubernator turecki Wschodniej Rumelii 1879-1884 194 Bogorow Iwan Andreew (1818-1892), publicysta bułg. 151 Bogrianow Iwan, polityk, premier rządu bułg. w 1944 r. 276 Bonifacy, hr. Montferratu, władca Tessalo-niki 1204-1207 82, 83 Borys Michał (zm. 2 V 907), chan, następnie ks., kr. bułg. 852-889 38, 57, 53, 55- 56. 60, 708, 207, 289 Borys II, car bułg. 969-971 62, 63, 289 Borys III (1894-1943), car bułg. 1918--1943 236, 247, 246, 254, 259, 267, 263-266, 277, 272, 274, 275, 292 Borił, car bułg. 1207-1218 83-85, 290 Botew Christo (1849-1876), działacz rewolucyjny i powstaniec bułg. 764 — 768, 777, 784, 785, 279, 275 Boz, władca Antów w IV w. 24 Bożadiew Iwan (XX w.), rysownik, karykaturzysta 255 Bożiłow Dobri Chadżijanakew (1884-1945), polityk prawicowy, premier rządu bułg. 1943-1944 275, 276 Bożków Atanas Dimitrow (ur. 1929), bułg. historyk sztuki 287 Brankowicz Jerzy zob. Jerzy Brankowić Brankowicz Vuk (zm. 1398), ks. serbski, władca Kosowego Pola, Skopje i Polimja 778 Bruckner Aleksander (1856-1939), polski filolog, slawista i historyk kultury 285 Brzozowski Karol (1821-1904), poeta, działacz emigracyjny 786, 787 Burebista, kr. Getów (Daków) ok. 60-40 p.n.e. 76 Burmow Todor Stojanow (1834-1906), polityk, premier bułg. 1879-1880 293 Cambłak Grzegorz (ok. 1364 - po 1418), bratanek Cypriana metropolity moskiewskiego, pisarz bułg., metropolita kijowski 1415 - po 1418 773 Cankow Aleksander (1879-1959), polityk, przywódca Narodowego Porozumienia, premier rządu bułg. 1923-1926 245, 247, 248, 257, 252, 254, 256, 259, 267, 268 Cankow Dragan (1828-1911), nauczyciel i dziennikarz, przywódca postępowych liberałów, premier bułg. 1883-1884 752, 789, 797-794, 797, 798, 207, 202, 294 Cankow Kiriak (1847-1903), nauczyciel, działacz rewolucyjny, członek Tymczasowego CKR w 1873 r. 764 Ceko Diado („Dziadek"), wojewoda hajducki, żołnierz I legii bułg. 1861, towarzysz walk G. Rakowskiego 754, 763 Cerkowski Canko Bakałow (1869-1926), działacz ludowy, założyciel BZNS, poeta 208, 227 Cezarini Julian (Cesarini, 1398-1444), kardynał tyt. św. Anioła od 1426 r. 722, 723 Chadżidimow Dimo (1878-1924), lewicowy działacz WMRO 252 Chałaczew Asen, działacz robotniczy, powstaniec w 1923 r. 247 Charłakow Iwan, kapitan, czetnik, czł. WMRO, zabójca A. Stombolijskiego 246 Chilendarski-Bozweli Neofit z Kotela (1783-1848), mnich z Chilendaru, nauczyciel 298 i pedagog, działacz oświatowy i kościelny 144, 149, 151 Chitow Panajot (1830-1918), hajduk, dowódca czety i powstaniec w XIX w. 155, 158, 159, 163, 164, 172 Chitrowo M. A., poseł roś. w Sofii w 1881 r. 792 Chłytew Gawrił zob. Benkowski Georgi Chmielnicki Bohdan (ok. 1595-1657), wódz powstania ukraińskiego 131 Chomatian Demetrios, arcybiskup gr. Ochry-dy ok. 1216-1234 67 Christow Aleksander, fizyk, prof. uniw. w Sofii, XX w. 219 Christow Christo, współczesny historyk bułg. 287 Chrabr (Hrabr) Czernorizec (Mnich), pisarz bułg. w X w. 65, 66 Chrełkow Nikołaj, literat, czł. Związku Proletariackich Pisarzy w Bułgarii w XX w. 269 Chryz zob. Dobromir Chryz Clari Robert de (zm. po 1216), kronikarz IV krucjaty 83 Cokew Christo (1847-1883), artysta malarz 186 Conew Benjo (1863 — 1926), językoznawca, dialektolog, prof. uniw. w Sofii 219, 268 Cyprian (Kiprian), pisarz bułg. XIV w., metropolita moskiewski 113 Conko, wojewoda hajducki, XIX w. 158 Cyryl zob. Konstantyn-Cyryl Filozof Cyryl (ur. 1895), tyt. ks. presławski, s. cara Ferdynanda I Koburga, regent bułg. 1943-1944 275, 292 Czajkowski Michał (Sadyk Pasza, 1804-1886), działacz polityczny i powieściopi-sarz 145, 150, 151, 158 Czaka, s. władcy tatarskiego Nogaja, władca bułg. w 1299 r. 702, 297 Czakarar, ród protobułgarski 36 Czandarli Ałi-pasza, wezyr tur., XIV w. 778 Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861), ks., polski mąż stanu 745, 285 Czekałow Lubomir, matematyk bułg. 267 Czerkaski Władymir Aleksandrowkz (1824— 1878), ks., roś. działacz liberalny i sło-wianofil, kierownik tymczasowej administracji w Bułgarii 1877-1878 776, 779, 787 Czelebi Czandarli-Mahmed, wódz turecki w 1444 r. 722 Czerniajew M. G., generał roś., dowódca sił serbskich w wojnie z Turcją w 1876 r. 772 Czernorizec Chrabr zob. Chrabr Czernorizec Czernyszewski Nikołaj Gawriłowicz (1828 — 1889), roś. działacz polityczny, filozof, ekonomista i pisarz 764 Czerwenkow Wyłko (ur. 1900), działacz robotniczy, I sekretarz KC BPK 1950- 1954 273 Czeszmedżiew Grigor, socjaldemokrata, bułg. działacz Frontu Narodowego w II wojnie światowej 274 Czintułow Dobri (1822-1886), poeta bułg. 785 Dałczew Lubomir Christow (ur. 1902), rzeźbiarz, prof. Bułg. Akademii Nauk w Sofii 270 Damian, patriarcha bułg., X w. 68 Damian, wojewoda Iwajły w 1278 r. 700 Damianów Georgi Jotow (1886-1923), działacz BZNS, powstaniec w 1918 i 1923 r. 249 Damianowa Eczka, współczesny historyk bułg. 285 Danew Christo G., nauczyciel i wydawca w XIX w. 784 Danew Stojan Petrow (1858-1949), prof. prawa międzynarodowego, przywódca stronnictwa postępowo-liberalnego, premier 1901 -1903 i 1913 209, 230, 245, 294 Dariusz I, kr. perski 522 — 486 p.n.e. 75 Daskałow Rajko Iwanów (1886-1923), cz. BZNS, powstaniec w 1918 r., bułg. minister pełnomocny w Pradze w 1923 r. 236 Dauritas zob. Dobręta Dawid, patriarcha kościoła bułg. pocz. XI w. do 1018 r. 77 Dawid, cz. dynastii Komitopulów, s. kome-sa Mikołaja, ok. 976 r. 62, 63, 69, 289 Dazjusz św., III w.n.e. 27 Dąbek-Wirgowa Teresa, współczesna sla-wistka polska 285 Debelianow Dimczo (Dinczo Weljow, 1887 — 1916), poeta, zwolennik symbolizmu 227 Debralijata Krystiu, snycerz w XIX w. 785 Decjusz (ok. 200-251), ces. rzymski 249-250 79 Declosiere F., kapitalista francuski, XX w. 232 Dejan, sewastokrator, następnie despota, XIV w. 297 Dełczew Goce (Georgi) Nikołow (1872-1903), pseud. Achił (Achilles), mac. rewolucyjny demokrata, współzałożyciel WMRO 207, 270 Demetrios św. zob. Dymitr Sołuński Desisława, ż. sewastokratora Kałojana, współfundatorka Bojany, XIII w. 98, 770, 772, 290 Dębski Jan, polski działacz ludowy 245 Dębicki Henryk (1830-1906), powstaniec w 1863 — 1864 r., emigrant w Rumunii, malarz i ilustrator 222 Dicewg, chan bułg. ok. 815 r. 49 299 Dierżawin Nikołaj Sewastijanowicz (1877 — 1953), roś. historyk, slawista, rektor uniw. w Leningradzie 1922—1925, akademik od 1931 r. 287 Dimitriew Radko, właściwie Rusko Dimi-trow Ruskow (1859-1919), bułg. generał, dowódca 3 Armii w 1913 r. 798, 227 Dimitrow zob. Dymitrow Dioklecjan, ces. rzymski 284-305 19, 20, 41 Disraeli Beniamin earl of Beaconsfield (1804-1881), angielski polityk konserwatywny, premier 1874-1880 174, 177 Dobreta, inaczej Dauritas, wódz słowiański w VI w. 25 Dobrolubow Nikołaj Aleksandrowicz (1836— 1861), roś. publicysta i krytyk literacki, czołowy ideolog roś. rewolucyjnych demokratów 164 Dobromir, bojar bułg., przywódca antybiz. powstania w 1078 r. 76 Dobromir Chryz, władca mac. na przełomie XII i XIII w. 79, 81, 82 Dobropłodni Sawa Chadżilijew (1820-1894), nauczyciel i komediopisarz 185 Dobrotica, bojar bułg., władca Dobrudży w XIV w. 108, 119 Dołgorukow Władimir A., ks., roś. dyplomata w XIX w. 201 Dondukow-Korsakow Aleksander Michaj-łowicz (1820-1893), ks., roś. działacz państwowy 181, 182, 188 Dorosiew Jako Todorow (1890-1925), sekretarz organizacyjny BPK (t.s.) 1923 — 1925 254 Dospewski Stanisław, właściwie Zafir Dymitrow (1823-1878), s. Dymitra Zografa, przedstawiciel samokowskiej szkoły malarskiej 186 Dostojewski Fiodor Michajłowicz (1821 -1881), pisarz roś. 174 Dragasz, żupan serbski, XIV w. 291 Dragiszewić, kapitan, dowódca II legii bułg. w 1867 r. 159 Dragomir, poseł chana Kruma do Bizancjum 47, 49 Dragostinow Iłarion Iwanów (ok. 1852 — 1876), telegrafista, przedstawiciel komitetu powstańczego w Ruse w Bułg. CKR 1872-1875 cz. Giurgiewskiego KC w 1876 r. 168 Dreszer Gustaw Konstanty, pseud. Orlicz (1889-1936), generał, polski działacz polityczny 266 Drinow Marin Stojanow (1838-1906), historyk, slawista i działacz oświatowy, prof. uniw. w Charkowie od 1875 r., kierownik Wydziału Oświaty i Kultury w roś. administracji tymczasowej 1878 — 1879 181, 184, 220 Drumew Wasyl Nikołow (ok. 1844-1901), następnie Kliment, metropolita tyrnow-ski 1884 — 1901, powieściopisarz, dramaturg i polityk 185, 190, 198, 206, 293 Dukas-Komnen Angel zob. Angelowie Dukum, chan bułg. ok. 814 r. 49 Duło, dynastia chanów bułg. panująca 681-740 33, 36, 288 Dunin Władysław, polski emigrant polityczny 169 Dybicz Iwan L, (1785-1831), ks. zabał-kański, feldmarszałek roś. 140 Dymitr Sołuński św., Demetrios, patron Tessaloniki 31, 32, 78, 79, 88, 93, 108 Dymitr Nikołow Asenow zob. Asenow Dymitrow Christo Dospeec (zm. 1819), twórca samokowskiej szkoły malarskiej, ojciec Zachariasza i Dymitra Zografów 786 Dymitrow Georgi (1882-1949), działacz bułg. i międzynarodowego ruchu robotniczego 273, 274, 235, 239, 248-250, 252, 253, 259, 260, 264, 273, 274, 276, 279, 281 Dymitrow Iłczo Iwanów (ur. 1931), historyk bnłg. 287 Dymitrow Majstorat Władimir (W. D. Pop-petrow, 1882-1960), bułg. malarz ekspresjonista 223, 270 Dymitrow Stanke, pseud. Marek, właściwie Stefan Dymitrow Todorow (1889-1944), sekretarz organizacyjny KC BPK (t.s.) 1923, 1925, działacz Kominternu, sekretarz KC BPK w 1936 r. 254, 273 Dyrman, bojar, władca ziemi braniczewskiej u schyłku XIII w. 707 Dżamdżijata Wełczo Atanasow (1778-1835), kupiec z Tyrnowa osiadły w Rumunii, organizator spisku „wełczowa zawera" 743 Eleonora (1860- 1917), carowa Bułgarii 292 Elin Pelin zob. Pelin Elin Eltimir, despota bułg., brat cara Jerzego Testesa I, władca ziemi krymskiej u schyłku XIII w. 702, 703, 297 Emanuel III zob. Wiktor Emanuel III Emeryk, kr. Węgier 1196-1204 82 Enew Petko, właściwie Petko Enew Petkow (1889-1925), cz. Bułg. Partii Socjaldemokratycznej (t.s.) od 1912 r., przywódca powstania wrześniowego w Nowej Zagórze 249 Engels Fryderyk (1820-1895), teoretyk socjalizmu naukowego, działacz międzynarodowego ruchu robotniczego 204 Enrawota zob. Woin Nrawota. 300 Erenrot Kazimierz Gustaw, generał roś. doradca wojskowy ks. Aleksandra I Battenberga 192, 293 Ermiar, ród protobułgarski 36 Ertogrul, emir turecki, ojciec emira Osmana 115 Ese-bej, wódz turecki w XV w. 122 Eudoksja (ur. 1898), c. Ferdynanda I, cara Bułgarii 292 Eufrozyna, nieślubna c. ces. biz. Michała VIII, ż. Nogaja, władcy Tatarów 99, 101 Eufrozyna Tatarka, c. Mankusa, ż. Teodora Swetosława 291 Eugeniusz IV (Gabriel Condulmer, 1383- 1447), papież 1431-1437 722 Eutymiusz (ok. 1327 - ok. 1401/1402), patriarcha tyrnowski i pisarz 113, 119 Ewrenos-bej zob. Halil-pasza Ferdynand I Sachsen Koburg Gotha (1861 — 1948), ks. Bułgarii 1887-1908, a następnie car Bułgarii 1908-1918 197, 199, 201, 205-209, 211, 215, 225, 226, 230, 231, 233, 235, 292 Ficzew Nikoła, pseud. Kolio Ficzeto (ok. 1800-1880), wybitny architekt, samouk J 85 Filip II Macedoński (383-336 p.n.e.), kr. Macedonii 359 — 336 p.n.e., ojciec Aleksandra Wielkiego 15, 16 Filip, bojar bułg., logoteta cara Michała III Szyszmana 106 Filipowski Nikoła, zwany Diado („Dziadek") Nikoła (ok. 1800-1856), powstaniec bułg. w 1855 r. 146 Fiłow Bogdan (1883-1945), bułg. polityk, archeolog i historyk sztuki, premier 1940-1943, regent 1943-1944 271, 272, 275, 286 Focjusz (ok. 820-891), patriarcha Konstantynopola 858-867 i 877-886 53 Fokas, oficer, a następnie ces. Bizancjum 602-610 26 Fotinow Konstantyn, działacz oświatowy i wydawca w XIX w. 749 Fourier Charles (1772-1837), myśliciel francuski, twórca jednej z głównych odmian socjalizmu utopijnego 166 Fridman Marko (1892-1925), działacz ruchu robotniczego, zwolennik metod terrorystycznych 254 Fruźin Władysław (zm. 1460), s. cara Iwana Szyszmana, pretendent do tronu bułg. 121, 291 Fryderyk I Barbarossa (ok. 1125-1190), kr. Niemiec 1152-1190, cesarz od 1135 r. 80 Funew Iwan (ur. 1900), artysta rzeźbiarz 270 Furnadżiew Nikoła (1903-1968), poeta bułg. 269 Gabriel Radomir, cz. dynastii Komitopu-lów, car zachodniobułg. 1014-1015 71, 73, 289 Gambetta Leon (1838-1882), polityk francuski, przywódca partii republikańskiej 108 Ganew Mitjo Atanasow (Ormanow, 1900— 1925), powstaniec i partyzant bułg. w 1922-1924 252 Garaśanin Ilja (1812-1874), serbski mąż stanu 758 Garibaldi Giuseppe (1807-1882), generał włoski, bojownik o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch 154 Gasiorowska-Grabowska Natalia (1881 -1964), historyk, polska działaczka społeczno--oświatowa 284 Genów Gawrił Dymitrow, pseud. w ZSRR Conew (1892-1934), cz. Komitetu Wo-jenno-Rewolucyjnego BPK (t.s.) w 1923 r. 249 Genów Georgi Petrow (1885-1967), polityk, działacz stronnictwa radykalnego, prof. prawa międzynarodowego uniw. w Sofii 264 Georgi (zm. 1515), złotnik, mieszkaniec Sofii 725 Georgii Wojciech, bojar ze Skopje, przywódca powstania mac. w 1072 r. 74 Georgiew Dymitr, działacz bułg. stronnictwa „młodych", jeden z organizatorów powstania w Macedonii w 1878 r. 782 Georgiew Gawrił Bożiłow (1870-1917), działacz socjaldemokratyczny 279 Georgiew Iwan (1862-1936), filozof, prof. uniw. w Sofii 279 Georgiew Kimon (1882-1969), oficer i polityk, premier 1934-1935 i 1944-1946 267-263 Georgiew Konstantyn G. (1873-1925), generał, zginął w cerkwi Św. Niedzieli 254, 272, 277 Georgios Hamartolos Monachos, kronikarz biz. żyjący u schyłku IX w. 65, 774 German (Gawrił), patriarcha zachodniobuł-garski, druga pół. X w. 68 Gerow Najden (1823-1900), nauczyciel, działacz oświatowy i leksykograf 748, 749, 774, 784 Geszow Iwan Ewstatiew (1849-1924), polityk, pisarz i kapitalista, przywódca stronnictwa narodniaków, premier 1911 — 1912 275, 245, 293 Ghika Aleksander Dymitr (1795-1862), hospodar wołoski 1834—1842, regent 301 1856-1858 143 Giczew Dymitr Lubomirów (1893-1964), redaktor gazety „Zemedelsko Zname", min. rolnictwa w 1931 r. 258, 264, 274, 282 Giovanna zob. Joanna, c. Wiktora Emanuela III Gjuzelew Iwan Nedew (1844-1916), fizyk i matematyk, min. oświaty w rządzie Dragana Cankowa 220 Gladstone William Ewart (1809-1898), angielski mąż stanu, działacz konserwatywny, a następnie liberalny 175, 190 Glawas Tarchaniotes Michał (ok. 1240 — ok. 1300), protostrator biz. 97, 100 Gogol Mikołaj (1809-1852), pisarz roś. 184 Goleniszczew-Kutuzow zob. Kutuzow Go-leniszczew Gorazd, następca Metodego, arcybiskup Moraw w 886 r. 52 Goring Herman Wilhelm (1893-1946), współpracownik Hitlera, organizator Gestapo, od 1932 r. przewodniczący Reichs-tagu 259, 266 Górki Maksym (1868-1936), pisarz roś., inicjator literatury realizmu socjalistycznego 22/ Grabowski Bronisław, pisarz polski, XIX w. 284 Granczarow Dymitr, działacz ludowy 252 Greków Dymitr Panajotow (1847-1901), polityk, działacz konserwatywny, następnie przywódca stambołowistów 189, 294 Gregoras Nikefor (ok. 1290-1360), kronikarz, dyplomata biz. 92 Grigorow Georgi Andonow (1919—1942), partyzant w okresie II wojny światowej 273 Grudow Todor Dimitrow (1896-1935), powstaniec 1923—1924, następnie emigrant 798, 252 Gruew Damę (Damian) Jowanow (1870— 1906), jeden z twórców WMRO 207, 210 Gruew Petyr Dimitrow (1857-1942), major, spiskowiec 198 Grzegorzewski Jan (ok. 1850-1922), polski korespondent prasowy 187 Hadrian (76-138), ces. rzymski 117-138 17 Hadżi Dymitr Asenow Nikołow zob. Dymitr Nikołow Asenow Hafiz-pasza, dowódca turecki w 1876 r. 770 Halil-pasza, wódz turecki, od 1371 r. zwany Ewrenos-bej 777, 722 Hamartolos zob. Georgios Hamartolos Monachos Handelsman Marceli (1882-1945), wybitny historyk polski, prof. Uniw. Warszawskiego 285 Hauke Julia (zm. 1892), c. hr. Maurycego Hauke, ż. ks. Aleksandra heskiego, hr. Battenberg /90, 292 Hauke Maurycy hr. (1773-1830), generał wojsk polskich, wicemin. wojny 1815—1830 292 Helena c. cara Iwana Asena II, ż. ces. nicejskiego Teodora II Laskarysa 85, 87, 96, 290 Helena, siostra cara Iwana Aleksandra, kr. Serbów 706, 297 Henryk IV, Reuss zu Koestritz 292 Henryk Flandryjski (ur. ok. 1176 — zm. 1216), ces. łaciński Konstantynopola 83, 84 Herakliusz, ces. Bizancjum 610—641 26, 28, 33 Hercen Aleksander (1812-1870), roś. pisarz i rewolucjonista 164 Herodot (ok. 485 - ok. 425 p.n.e.), historyk gr. 73, 23 Hippodamos z Miletu, gr. sofista, matematyk i architekt w V w. p.n.e. 75 Hitler Adolf (1889-1945), przywódca i ideolog faszyzmu niemieckiego 267, 267, 272, 273 Homer (VIII w. p.n.e.), wielki epik gr. uważany za twórcę Iliady i Odysei 11, 140 Hoover Herbert Clark (1874-1964), polityk amerykański, prezydent USA 1929— 1933 238 Hrelja (Chrelia, zm. 1343), cezar, władca ziem między Strumą i Wardarem, fundator Riły 770, 773 Hugo Victor Marie (1802-1885), pisarz i polityk francuski 774, 784 Hunyadi Janosz (ok. 1385 — 1456), wojewoda siedmiogrodzki 1439 — 1456, regent 1444-1453 722, 723 Hurko (Gurko) Józef W. (1828-1901), generał roś., generał-gubernator warszawski 1883-1894 776, 790 Husejn-pasza-kapudan, wódz turecki w 1797 r. 735 Idrisi al-Abu Abd Allah Muhammad (1100-1166), geograf i kartograf arabski 92 Ignatiew Nikołaj Pawłowicz (1828-1908), hr., rosyjski dyplomata, ambasador w Stambule 1864—1877, zwolennik panslawizmu 753, 767, 774 Ikonomow Todor Petrow (1838-1892), nauczyciel, polityk konserwatywny i działacz kościelny 789 Ilchanowie, dynastia zachodniomongolska panująca w Iranie 775 302 Iliński Aleksander (Skander-pasza, 1814— 1861), oficer polski 146 l(iu Diado, „Dziadek Eliasz", (ok. 1805-1898), wojewoda hajducki, bohater pieśni hajduckich 154, 159, 163 Iłarion Makariopolski, właściwie Stojanow Michałowski Makariopolski (1812-1875), bp bułg. gminy kościelnej w Stambule, .działacz kościelny 144, 150, 152 Innocenty III (Lotario hr. Segni, ok. 1160-1216), papież 1198-1216 82 Ipsilanti Aleksander (1792-1828), gr. działacz powstańczy, s. hospodara mołdawskiego i wołoskiego J 36, 140 Irena, ż. ces. Leona IV, cesarzowa Bizancjum 797-802 46 Irena c. Teodora II Laskarysa i Heleny bułg., ż. Konstantyna Asena Ticha, cara bułg. 96-98, 112, 290 Irena Komnena, c. Teodora Komnena, ces. Tessaloniki, ż. Iwana Asena II, cara bułg. 95, 290 Irena Paleologina, c. ces. biz. Michała VIII, ż. pretendenta do tronu biz. Iwana Asena III 290 Isak, bej, wódz turecki w XV w. 722 Isperych zob. Asparuch Iwajło, przydomek Ziele (zm. 1280), wódz powstania chłopskiego 1277-1280 99-101, 290 Iwan Stefan, s. cara Michała III Szyszmana i Anny Nedy, car bułg. 1330-1331 106, 291 Iwan Władysław, cz. dynastii Komitopulów, s. Arona, car zachodniobułg. 1015—1018 71, 73, 289 Iwan Asen II, car bułg. 1218-1241 83-89, 93, 94, 96, 110, 290 Iwan Asen III, s. bojara Mico, wnuk Iwana Asena II, car bułg. 1279-1280 100-102, 290 Iwan Aleksander, s. despoty Sracimira, car bułg. 1331 -1371 106-108,112,113,116, 117, 291 Iwan Mico zob. Iwan Asen III Iwan Asen, s. Iwana Aleksandra, cara bułg. 29/ Iwan Mircza Stary (zm. 1418), hospodar wołoski 1386-1418 119 Iwan Rilski św. (ok. 876—946), mnich pustelnik, założył monastyr Rilski 93 Iwan IV Smilec, s. cara Smilca, car bułg. 1298-1299 102, 291 Iwan Sracimir (Stracimir), cz. dyn. Szysz-manowiczów, car Bułgarii Widyńskiej ok. 1360-1396 108. 116. 119, 131, 291 Iwan Szyszman, car Bułgarii Tyrnowskiej 1371-1393 108, 117, 118, 291 Iwan z Debaru, arcybiskup ochrydzki 1019-1036 37, 72 Iwanczew Todor (1858-1905), polityk, premier bułg. 1889-1901 294 Iwanko, bojar bułg. krewny Asena I 81 Iwanko, s. Dobroticy, władca Dobrudży ok. 1387 r. 108, 118, 119, 185 Iwanów Anton (1884-1942), sekretarz KC BPK 1935-1938 273 Iwanów Stefan Georgiew (1875-1951), malarz modernista, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Sofii 223 Iwanów Wyłczo (1880-1925), cz. KC BPK (t.s.) 254 Izaak II Angel, ces. Bizancjum 1185-1195 i 1203-1204 78-80 Izaak I Komnen, ces. Bizancjum 1057 —1058 72, 289 Izaak, sewastokrator, wódz. biz. 87 Izajasz, mnich atoński w XIV w. 777 Jackowicz J., współczesny historyk polski 285 Jagiełło zob. Władysław Jagiełło Jakub Swetosław, despota bułg., władca Bułgarii Zachodniej w XIII w. 97 Jan I Tzimiskes, ces. Bizancjum 969—976 62, 63, 67, 68, 72 Jan II Komnen, ces. Bizancjum 1118 — 1143 78 Jan III Vatatzes, ces. nicejski 1222—1254 86, 87, 95 Jan IV Laskarys, s. Teodora II Laskarysa, ces. Nicei 1258-1261 97 Jan V Paleolog, ces. Bizancjum 1341 —1391 706, 775, 777, 297 Jan VI Kantakuzen, ces. Bizancjum 1347 — 1354 707, 775 Jan de Brienne, tyt. hr. Jerozolimy 1231 — 1237, regent Cesarstwa Łacińskiego 85 Jan Egzarcha, tłumacz i pisarz bułg. w IX i początkach X w., dostojnik kościoła bułg. 65 Jan Malałaś, retor z Antiochii, kronikarz biz. VI w. 65 Jan z Damaszku (Damasceński, ok. 675 — ok. 749), teolog i filozof, ostatni z ojców kościoła wschodniego 65 Jan Władimir zob. Jovan Vladimir Jan Złotousty (św. Jan Chryzostom, ok. 354—407), ojciec kościoła wschodniego, patriarcha Konstantynopola 398—407 65, 66 Janków Kosta Anastasow (1888-1925), cz. KC BPK, zwolennik stosowania terroru 254 Jasenow Christo, właściwie Christo Pawłów Tudżarow (1889-1925), poeta, zwolen- 303 nik symbolizmu, a następnie realizmu 221, 254, 269 Jaworów Pejo Kraczołow (1877—1914), poeta symbolista 221, 269 Jerzy I (1845-1913), kr. Grecji 1863-1913, s. Chrystiana IX, kr, Danii 199 Jerzy (Diordje) Brankowić, despota, władca Serbii 1429-1456 122 Jerzy (Georgi) Terier I, car bułg. 1280-1292 101-103, 290, 291 Jerzy (Georgi) Terter II, car bułg. 1321 -1323 104, 291 Jędrzejewicz Wacław (ur. 1893), polski min. oświaty 1934-1935 266 Jirećek Konstantin Josef (1854-1918), czeski historyk, slawista, prof. uniw. w Pradze i Wiedniu 220, 285 Joachim, patriarcha moskiewski w XVII w. 131 Joanna (Giovanna, ur. 1907), c. Wiktora Emanuela III, kr. Włoch, od 1930 r. ż. Borysa III, cara bułg. 275, 292 Jonin Włodzimierz Siemionowicz, roś. działacz ruchu stowianofilskiego 772 Jordanów Georgi Ilczew (1878-1950), działacz BZNS, zwolennik D. Giczewa 258 Jordanów Petko, poeta, modernista na przełomie XIX i XX w. 221 Jovan Dragaś, serbski władca płn.-wsch. Macedonii w XIV w. 117 Jovan Ugljeśa (zm. 1371), despota, serbski władca płd.-wsch. Macedonii i zach. Tra-cji 116, 117 Jovan Vladimir (zm. 1016), serbski ks. Zety, zięć cara Samuela, czczony jako święty 289 Jowkow Jordan Stefanów (1880-1937), dramaturg i powieściopisarz 269 Justyn I, ces. Bizancjum 518 — 527 24 Justynian I Wielki (483-565), ces. Bizancjum 527-565 24, 33 Justynian II Rinotmetos (Obciętonosy), ces. Bizancjum 685-695 705-711 42, 43 Kabakczyew Christo Stefanów (1878-1940), sekretarz polityczny KC BPK (t.s.) w 1923 r., publicysta 249 Kableszkow Todor Ł. z Kopriwszticy (1853-1876), powstaniec w 1876 r. 769, 185, 186 Kacarow Gawrił Iljew (1874-1958), trako- log, prof. uniw. w Sofii 220, 268 Kalnoky Gustaw (1832-1898), hr., austro- -węgierski min. spraw zagranicznych 1881-1885 795 Kałmykow Adam Iwanowicz (zm. 1885), dowódca czet macedońskich w powstaniu kresneńskim 1878 r. 182 Kałojan (joannica, Iwan) z kumańskiego rodu Bełgun, car bułg. 1197-1207 80-84, 290 Kałojan, sewastokrator, wnuk cara Asena I, fundator cerkwi w Bojanie zob. też Kolo-man II 98, 110, 112, 290 Kamitzes Manuel, protostrator biz, XJJ/XIII w. 82 Kant Immanuel (1724-1804), filozof niemiecki 2/9 Karadża Stefan Todorow, zwany Kiuczuk (Mały) z Tulczy (1840-1869), wojewoda hajducki i powstaniec 754, 759 Karalijczew Angeł Iwanów (1902-1972), pisarz nowelista bułg. 269 Karamzin Mikołaj (1766 — 1826), pisarz i historyk roś. 784 Karasławow Georgi Sławow (1904-1980), pisarz bułg. 269 Karawełow Luben Stojczew (1834 lub 1837-1879), liberalny działacz polityczny i pisarz, przewodniczący CKR 1874-1877 760, 767, 763-766, 783, 785, 789 Karawełow Petko Stojczew (1843-1903), liberalny działacz polityczny, premier 1880-1881, 1884-1886, 1901-1902 789, 797, 792, 794, 798, 799, 207, 202, 209, 294 Kardam, chan bułg. 777-802/803 46, 288 Karew Nikoła Janakiew (1877-1905), socjalista i powstaniec mac. w 1903 r., przywódca Republiki Kruszewskiej 277 Karloman, s. kr. Ludwika Niemca 57 Karol I Andegaweński (1226-1285), kr. Neapolu 1225-1285, Sycylii 1226-1282, tyt. kr. Albanii od 1272 r., Jerozolimy od 1277 r. 98, 99, 707 Karol Wielki (742-814), kr. Franków od 768 r., Longobardów od 774 r., ces. 800-814 46 Karol I (1839-1914), ks. Rumunii od 1866 r., kr. od 1881 r. 230 Kasabow Iwan Christow (1837-1911), prawnik, współtwórca Bułg. Centr. Tajnego Komitetu w 1866 r. 754, 756, 759, 767, 783 Kasim, wódz turecki w 1443 r., bejlerbej Rumelii 722 Kasimbeg, wódz Tatarów w 1278 r. 700 Katarzyna II (1729-1796), carowa Rosji 1762-1796 734 Katarzyna, c. cara Iwana Władysława, ż. Izaaka I Komnena, ces. Bizancjum 72, 289 Kaułbars Aleksiej Wasiliewicz (1844-1922), baron, roś. generał, bułg. min. wojny 1882-1883 792, 799 Kera Maria zob. Maria Keraca Maria (ur. 1348, zm. jako mniszka 304 Makaria 1402?), c. cara Iwana Aleksandra, ż. ces. Andronika IV Paleologa od 1356 r. 707, 291 Keraca Petrica, później mniszka Teofana (zm. po 1337), c. Szyszmana, ż. despoty Sracimira 291 KhevenhuHer, hr., austro-wegierski agent dyplomatyczny 1886 192, 196 Kirkow Georgi Jordanów (1868-1919), działacz robotniczy, publicysta i poeta, sekretarz KC BPK (t.s.) 1905-1919 219, 221, 239 Kisełow Georgi Iwanów (1836-1905), kupiec bułg. 275 Kisimow Pandeli, kupiec i działacz polityczny, cz. Bułg. Centralnego Tajnego Komitetu 1866-1867 756, 757, 784 Kiskinow Jordan Stojanow (1896-1941), powstaniec w 1923-1924 i 1941 r. 252 Kisow Stefan Iwanów (1850-1915), kapitan wojsk bułg. w 1885 r., pisarz, publicysta 796 Kioseiwanow zob. Kóseiwanow Klaudiusz (10 r. p.n.e. — 54 r. n.e.), ces. rzymski 41 — 54 n.e. 77 Klaudiusz II Gocki, ces. rzymski 268-270 n.e. 79 Klemens św. zwany Ochrydzkim (zm. 916), uczeń Metodego, arcybiskupa Moraw 55, 66, 67, 96 Klemens I św., papież 88 — 97 52 Klemens IV, Guido Grossus, papież 1265 — 1268 98 Klementyna Orleańska (1817-1907), ż. Augusta Koburga 292 Kliment, metropolita tyrnowski zob. Dru-mew Wasil Nikołow Koburgowie (Sachsen Coburg Gotha), dynastia książęca w Turyngii, panująca w XIX w. także w Belgii, Anglii (Wind-sorowie), Portugalii i Bułgarii 259, 267, 292 Kóseiwanow Georgi Iwanów (1884—1960), prawicowy polityk, premier bułg. 1935 — 1940 263, 265, 277 Kojczew Penczo (1870-1957), architekt bułg. 222, 270 Koloman (Kaliman) I Asen (ok. 1234-VIII 1246), s. cara Iwana Asena II, car bułg. 1241-1246 95, 290 Koloman (Kaliman) II, pretendent do tronu carskiego w Bułgarii w 1256 r., identyfikowany z Kałojanem sewastokratorem 96 Kołarow Wasyl (1877-1950), działacz bułg. i międzynarodowego ruchu robotniczego, premier 1949-1950 279, 239, 247, 249, 252, 253, 273 Komitopulowie, dynastia carów zachodniej Bułgarii (Macedonii), potomkowie kome-sa Mikołaja 62, 63, 68, 69, 77, 284, 289 Komnenowie. biz. dynastia cesarska 1057 — 1059, 1081-1185 76, 78 Konstans II, ces. biz. 641-668 32, 33 Konstantinow Aleko (1863-1897), pisarz realista i satyryk 208, 227 Konstantyn I Wielki, ces. biz. 324 — 357, ces. rzymski od 306 r. 79 Konstantyn IV, ces. biz. 668-685 34, 35, 42 Konstantyn V Kopronim, ces. biz. 741 — 775 44-46 Konstantyn VI, ces. biz. 780-797 46 Konstantyn VII Porfirogeneta, ces. biz. 913-959 37, 57-59 Konstantyn IX Monomach, ces. biz. 1042— 1055 73 Konstantyn Asen Tich, car bułg. 1257-1277 93, 96-700, 703, 772, 290 Konstantyn (zm. 1422), s. cara Iwana Sracimira, pretendent do tronu bułg. 727, 297 Konstantyn Dejanowicz, serbski władca płn.-wsch. Macedonii w XIV w. 777, 779 Konstantyn Filozof-Cyryl św. (827-869), twórca pisma głagolickiego, apostoł Słowian 57, 52, 55, 748, 749, 786 Konstantyn Kostenecki zwany Filozofem, pisarz XIV/XV w. 773 Konstantyn Presławski zwany Prezbiterem, a następnie Episkopem, uczeń arcybiskupa Metodego, bp Presławia w IX/X w., tłumacz i pisarz 65 Kopernicki Izydor (1825-1891), antropolog polski, lekarz, uczestnik powstania styczniowego, emigrant w Rumunii 1864-1871 757 Kormisosz, chan bułg. 740-756 44, 45, 288 Korwin-Szymanowski Franciszek, współczesny bułgarysta polski 284 Kosecki Adam, współczesny historyk polski 285 Kosew Dimityr Konstantinow (ur. 1903), historyk bułg., akademik 285 — 287 Kostow Stefan Łazarow (1879-1939), komediopisarz i etnograf 269 Kostow Trajczo Dżunew (1897-1949), działacz ruchu robotniczego, cz. KC BPK 1944-1949 287, 282 Kosturkow Stojan Penczow (1866-1949), polityk, przywódca partii radykalno-de-mokratycznej 235, 238, 247, 257 Kotrag, legendarny s. Kubrata, chana Wielkiej Bułgarii 33 Kotys II, kr. Odryzów ok. 168 p.n.e. 16 Kowalczuk Józef (ur. 1885), działacz PSL „Piast" i poseł na sejm 245 Kożucharow Nikoła Atanasow (1892-1971), 305 20 — Historia Bułgarii artysta malarz scen fantastycznych 223 Krakra, wojewoda perniszki cara Samuela 71 Krum, chan bułg. 803-814 46-49, 289 Krystew Krystio Kotew dr (1866-1919), teoretyk i krytyk literacki 219, 221 Krystew K., współczesny historyk bułg. 286 Krystewicz Gawrił Baew, właściwie Gandjo Kytiow Baew (1817 lub 1820-1898), polityk konserwatywny, gubernator Wschodniej Rumelii 1884-1885 150, 152, 194 Krystiu, pop, przewodniczący łoweckiego komitetu rewolucyjnego w 1873 r. 162 Kubrat (Kurt), chan Wielkiej Bułgarii ok. 630-660 33, 34, 36, 41 Kudelin, bojar, władca ziemi braniczewskiej u schyłku XIII w. 101 Kulin Iwan Angełow (ok. 1810-1873), jeden z przywódców powstania widyńskie-go w 1850 r., uczestnik I legii bułg. w 1861 r., wojewoda hajducki i powstaniec 1867-1869 r. 754 Kuman, wojewoda Iwajły 1277-1280 700 Kurigir, ród protobułgarski 36 Kurt zob. Kubrat Kutuzow-Goleniszczew (XIX—XX w.), generał roś. 207 Kutuzow Michał (1745-1813), roś. generał, feldmarszałek, wybitny wódz 740 Kuwer (Kuber), chan protobułgarski, osiedlił się w VII w. w Macedonii 32 Kuwiar, ród protobułgarski 36 Kynczew Angeł, właściwie A. K. Angełow (1850-1872), działacz bułg. CKR 762 Kynczo, wojewoda Iwajły 1277-1280 700 Lalaszachin, pierwszy bejlerbej Rumelii, XIV w. 776 Lang David Marshall (ur. 1924), kauka-zolog brytyjski 284 Lasalle Ferdynand (1825-1864), niemiecki teoretyk i działacz socjalistyczny 204 Lehr-Spławiński Tadeusz (1891-1965), językoznawca, slawista, prof. Uniw. Jagiellońskiego 1929-1962 285 Lęka, paulicjanin, przywódca powstania bogomiłów w 1078 r. 76 Lenin Włodzimierz I. (W. I. Uljanow, 1870—1924), przywódca roś. i międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca państwa radzieckiego 790, 236 Leon I, ces. biz. 457-474 27 Leon IV, ces. biz. 775-780 46 Leon V Armeńczyk, ces. biz. 813-820 49 Leon VI Mądry, ces. biz. 886-912 56, 57, 65 Leon, kardynał, legat papieski do Bułgarii w 1204 r. 82 Leon z Paflagoni, arcybiskup Ochrydy 72 Lessing Gotthold Ephraim (1729-1781), najwybitniejszy przedstawiciel literatury niemieckiego oświecenia 784 Lewski Wasyl, właściwie W. Iwanów Kun-czew, pseud. Djakona, Apostoła (1837 — 1873), wybitny rewolucjonista bułg., twórca Bułg. CKR 754, 760-765, 279 Lilew Nikołaj, właściwie Michajłow Popi-wanow (1885 — 1960), poeta liryczny, zwolennik symbolizmu 227 Liprandi I. P., roś. oficer, dowódca oddziału powstańczego 740 Lizymach (ok. 355—281 p.n.e.), wódz Aleksandra Wielkiego, władca ziem trackich i macedońskich 76 Ljapczew Andrej Tasew (1866—1933), polityk, działacz stronnictwa demokratycznego, premier 1926-1930 236,257,254-256, 258 Lubbe van der Marinus, Holender oskarżony w procesie lipskim w 1933 r. o podpalenie Reichstagu 259 Ludwik XIV Burbon (1638-1715), kr. Francji 1643-1717 737 Ludwik I Wielki Andegaweński (1326-1382), kr. Węgier 1342-1382, Polski 1370-1382, 776 Ludwik Battenberg (1777-1848), w. ks. Hesji 1830-1848 292 Ludwik Filip I (1773 -1850), kr. Francuzów 1830-1848 799, 292 Ludwik II, s. Władysława Jagiellończyka, kr. Czech i Węgier 1516-1526 724 Ludwik Niemiec, wnuk Karola Wielkiego, kr. wschodniofrankijski 843 — 876 57 Ludwik I Pobożny, s. Karola Wielkiego, ces. rzymski i kr. Franków 814—840 50 Lukullus Marek, wódz rzymski w 73 r. p.n.e. 76 Lutwi-pasza Omer (1806—1871), z pochodzenia Chorwat, turecki wódz naczelny w 1854-1855 745 Ławrow Piotr Ławrowicz (pseud. Mitrow, 1823-1900), roś. publicysta, ideolog na-rodnictwa 204 Łazarew Iwan (ur. 1884), rzeźbiarz 223 Łazarow Iwan Stefanów (1890-1952), rzeźbiarz, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Sofii 270 Łazarow Welizar Manołow (1868-1941), działacz Ligi Wojskowej 246 Łazan (Lazar) Hrebelianowić, ks. Serbii ok. 1370-1389 778, 297 Łukanow Todor Stanczew (1874-1946), sekretarz organizacyjny KC BPK (t.s.) w 1923 r. 247, 249 306 Łukjanow Siergiej Iwanowicz (1834—1905), kierownik wydziału sprawiedliwości w roś. tymczasowej administracji księstwa bułg. 1877-1879 188 Łuków Iwan Conew (1871 —1926), generał, naczelnik sztabu bułg. w I wojnie światowej, następnie dowódca 2 armii bułg. 236 Łułczew Kosta Andreew (1882- 1965), polityk 274 Macdermott Mercia (ur. 1927), Angielka, historyk i publicysta 257 Machiavelli Niccolo (1469—1527), humanista i dyplomata włoski 200 Maestro zob. Atanasow-Maestro Georgi Mackensen August von (1849 — 1945), niem. feldmarszałek 233 Mahmud II, sułtan turecki 1808-1830 136, 141 Majakowski Władimir W. (1893-1930), poeta roś. 269 Majstorat zob. Dymitrow Władimir Makariopolski Iłarion zob. Iłarion Maka-riopolski Makedonski Christo Nikołow (1835-1916), wojewoda hajducki, żołnierz I legii bułg. w 1861 r., pamiętnikarz 154, 156 Maksimów Christo Dymitrow (1867-1902), pedagog i pisarz bułg. 227 Malinow Aleksander Pawłów (1867-1938), adwokat i polityk, przywódca stronnictwa demokratycznego, premier 1908—1911, 1918-1919 i 1931 275, 235, 238, 239, 245, 247, 251, 258, 294 Małamir, s. chana bułg. Omurtaga, chan bułg. ok. 831 - ok. 836 50, 5/, 289 Małgorzata (ur. 1175), jako cesarzowa biz. Maria 1185-1195 i 1203-1204, c. kr. węgierskiego Beli III, żona ces. Izaaka II 78 Mamarczow zw. Bujukli Georgi (1786—1846), oficer roś., dowódca oddziału bułg. 1828-1829, spiskowiec 140, 143, 144 Manasses Konstantyn (zm. 1187), kronikarz biz., metropolita Neupaktu 112, 114 Manastyr, bojar pochodzenia kumańskiego, pocz. XIII w. 83 Manes (Mani, ok. 216 — ok. 276), twórca menicheizmu 260 Manuel I Komnen, ces. biz. 1143-1180 75, 76 Maria Aleksandrowna, c. Ludwika II Wielkiego, ks. heskiego, ż. cara roś. Aleksandra II 790, 292 Maria Lekapena, wnuczka ces. biz. Romana I, ż. Piotra, cara bułg. 60, 289 Maria, ż. Iwana Władysława 71, 289 Maria, c. cara Boriła, ż. Henryka, ces. łacińskiego Konstantynopola 84 Maria, c. bana Maczwy Rościsława, ż. cara Michała Asena 95, 290 Maria, c. cara Iwana Asena II 290 Maria, siostrzenica ces. Michała VIII Pale-ologa, ż. cara Konstantyna Asena Ticha 98-100, 103, 290 Maria, c. ces. Andronika III 706 Maria (Kera Maria), siostra Iwana Asena III, ż. cara Jerzego I Teriera 702, 290, 297 Maria Luiza, ks. Bourbon-Parma (1870-1899), carowa Bułgarii 292 Maria Luiza (ur. 1933), c. cara Borysa III 292 Maria, ż. Michała Pokłonika, fundatorka monasteru Rilskiego, XIX w. 749 Marinow Bogdan, przywódca powstania w Cziprowcu w 1688 r. 737 Marinow Nikoła Abadżiew (1879-1948), malarz akwarel, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Sofii 223 Marko (ok. 1335-1394), s. Yukaśina 777, 779 Marks Karol (1818-1883), twórca socjalizmu naukowego 204 Mateusz Basaraba, hospodar wołoski 1632— 1654 737 Maurycjusz, ces. biz. 582 — 602 26 Metody św. z Tessaloniki (Sołunia) (zm. 885), arcybiskup Moraw, apostoł Słowian 57, 52, 55, 64, 65, 67, 148, 149, 186 Michajłow Christo, właściwie Christo Mi-chajłow Nenow (1876 — 1960), artysta malarz, portrecista osiadły w Berlinie 223, 249 Michajłow Iwan (Wanczo Gawriłow, ur. 1896), prawicowy przywódca WMRO 254, 272 Michał I Rangabe, ces. biz. 811-813 49 Michał II, ces. biz. 820-829 49 Michał III, ces. biz. 842-867 57-53 Michał IV, ces. biz. 1034-1041 72, 73 Michał VIII Paleolog, ces. biz. 1258-1282 97-707, 290 Michał IX Paleolog (1277-1320), współce-sarz Bizancjum, panował razem z ojcem Andronikiem II 703 Michał Asen, s. cara Iwana Asena II, car bułg. 1246-1256 89, 95, 96, 290 Michał, carewicz, s. Konstantyna Asena Ticha i Marii Greczynki 49, 700, 703, 290 Michał Asen, carewicz, s. Iwana Aleksandra, cara bułg. 706, 297 Michał, ks. Zety ok. 1052-1077, kr. Zety 1077-1081 74 Michał Obrenowić, ks. Serbii 1839-1844 i 1860-1868 758 307 Michał Waleczny (1557-1601), hospodar wołoski 1593-1600, mołdawski 1600, wojewoda siedmiogrodzki 1599—1600 730 Michał, s. cara Symeona Wielkiego 59 Michał (zm. 1078), gr. bp Serdyki-Sofii 76 Michał Pokłonik, fundator monasteru Ril-skiego, XIX w. 149 Michałczew Dymitr Georgiew (ur. 1880), filozof, akademik od 1932 r., prof. uniw. w Sofii i dyplomata 219 Michow Nikoła Michajłow (1891-1945), generał, regent bułg. 1943-1944 275 Michow Atanas właściwie A. M. Marków (1879-1975), malarz pejzażysta 223 Mickiewicz Adam (1798-1855), wybitny poeta polski 145 Mico (Dymitr?), bojar, ojciec cara Iwana Asena III, władca płd-wsch. Bułgarii 96, 100, 290 Mieszko I, ks. polski ok. 960-992 68 Mikołaj I Wielki św., papież 858-867 53 Mikołaj (Nikoła), komes, założyciel dynastii Komitopulów, X w. 62, 68, 289 Mikołaj I, car roś. 1825-1855 144 Mikołaj II, car roś. 1894-1917 190, 206, 207 Mikołaj Mikołajewicz Romanów, wielki ks. (1831 — 1891), głównodowodzący armii roś. 1877-1878 776 Mikołaj Mistyk, patriarcha Konstantynopola 901-907, 912-925 58 Mikułowski Jan (XIX w.), polski agent dyplomatyczny 745 Milan I Obrenowić, ks. Serbii 1868-1882, kr. Serbii 1882-1889 795, 796 Milenko z Radomira, architekt bułg., XIX w. 185 Mileticz Lubomir Georgiew (1863-1937), językoznawca i etnograf, prof. uniw. w Sofii 279, 220 Milew Geo (1884-1925), poeta liryczny, krytyk i teoretyk modernizmu 254, 269 Milew Iwan (1897—1927), malarz modernista 223 Miładinow Dymitr (1810-1862), mac. działacz oświatowy i kościelny, wydawca zbioru Byłgarski narodni pesni w 1861 r. 752 Miłkowski Zygmunt, pseud. Teodor Tomasz Jeż (1824-1915), polski działacz polityczny i pisarz 745, 746 Minczew Władimir Petkow (1896-1923), dowódca czety powstańczej w 1923 r. 249 Mircza zob. Iwan Mircza Mitew Kirił, dowódca czety powstańczej w 1923 r. 249 Mitów Anton Stefanów (1862-1930), malarz realista, prof. szkoły malarskiej w Sofii 223 Mładenow Stefan (1880-1963), językoznawca, tyt. prof. uniw. w Sofii 268 Mojżesz (X w.), s. komesa Mikołaja, brat cara Samuela 62, 63, 69, 289 Mole Wojsław (1886-1960), słowiański historyk sztuki, poeta i krytyk, prof. Uniw. Jagiellońskiego 1925-1960 285 Molier (Moliere) Jean Baptiste (1622—1673), największy komediopisarz Francji 784 Momczył, wojewoda Iwajły w 1276 r. 700 Momczył (zm. 1345), wojewoda bułg. oddziałów rozbójniczych, władca płd. Rodo-pów 706 Moss H. St. L. B., współczesny historyk brytyjski, bizantynista 285 Mosticz, czyrgubilija carów Symeona I i Piotra I 64 Moszanow Stojczo Stefanów (1892-1975), przewodniczący parlamentu w 1939 r., zwolennik aliantów 277, 276 Mountbatten zob. Battenberg Mrkvićka Ivan (1856-1938), artysta malarz czeski osiadły w Bułgarii 223 Murad I, sułtan turecki 1362-1389 776, 778, 720, 297 Murad II (Amurat), sułtan turecki 1421 -1451 722, 723 Murawiew Konstantyn, działacz ludowy, premier w 1944 r. 276 Murin Demetriusz, wódz biz. w 1280 r. 700 Mustafa IV, sułtan turecki 1807-1828 736 Mustafa Bajraktar, wielki wezyr w początku XIX w. 736 Mustafa-pasza, namiestnik Rumelii XVIII/ /XIX w. 735 Muszanow Nikoła Stojczew (1872-1951), prawnik, przywódca demokratów-kara-welistów i premier 1931-1934 258, 260, 267, 274 Mutafcziew Petyr Stojanow (1883-1943), prof. historii Bizancjum i Europy Wschodniej na uniw. w Sofii 268 Mutkurow Sawa Atanasow (1852-1891), oficer armii Rumelii Wschodniej 1878 — 1885, cz. jej rządu tymczasowego w 1885 r., regent w 1886 r., generał i minister wojny 798, 799 Naczowicz Grigor (1845-1920), polityk konserwatywny, długoletni minister 789, 793, 207 Nadeżda (ur. 1899), c. Ferdynanda I, cara Bułgarii 292 Nadźakow Georgi Stefanów (1896-1981), akademik, fizyk, prof. uniw. w Sofii 267 Nakowicz Aleksander, kupiec, działacz niepodległościowy w pocz. XIX w. 740 Nataił Stojanowicz Ochrydzki (1820-1906), bułg. działacz narodowy, bp Ochrydy 308 1874-1906, metropolita Płowdiwu 1891- 1906 182 Natan Żak (Ż. N. Primo, 1902-1974), bułg. ekonomista i historyk gospodarczy 286 Naum św. (zm. 910), uczeń Metodego, arcybiskupa Moraw 55, 67 Nedżib-aga, oficer policji tureckiej w 1876 r. 169 Neofit Bozweli zob. Chilendarski-Bozweli Neofit Rilski (ok. 1793-1881), mnich z monastyru Riła, pisarz, nauczyciel w Gabrowie od 1835 r. 148, 186 Nestor, biz. katepan Bułgarii Naddunaj- skiej, przywódca powstania w 1094 r. 76 Nikefor I, ces. biz. 802-811 48, 49 Nikefor II Fokas, ces. biz. 963-969 61, 62 Nikefor Wryennios (Bryennios) zob. Wryen- nios Nikefor Nikitin Siergiej Aleksandrowicz (1902-1979), historyk radziecki 287 Nikoła Iwanów z Samokowa (1821-1915), s. Iwana Obrazopisca, malarz ikon 186 Nikoła (zm. 1555), szewc sofijski 126 Nikołow Staroselski Andrej (1878-1959), rzeźbiarz, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Sofii 223, 270 Nikow Petyr (1884-1938), historyk, prof. uniw. w Sofii, akademik 268 Nogaj (zm. 1299), wódz tatarski, władca Ordy Nogajskiej 98, 101, 102, 291 Nowicka Maria, współczesny archeolog polski 284 Nrawota zob. Woin Obów Aleksander, bułg. działacz ludowy, emigrant 1923-1933 259 Obrazopisec Iwan, bułg. malarz ikon z Samokowa, XVIII/XIX w., ojciec malarza Nikoły 186 Obrenovici, dynastia serbska panująca 1815 — 1842 i 1848-1903 757 Obreszkow Nikoła Dimitrow (1896-1963), akademik, matematyk, prof. uniw. w Sofii 267 Obszti (Obszczi) Dymitr (ok. 1835-1873), cz. bułg. CKR, współpracownik Wasyla Lewskiego 762, 163 Omurtag, s. Kruma, chan bułg. ok. 816 — 831 40, 48-50, 52, 289 Orchan, chan Bułgarów-Onogurów, VII w. 33 Orchan (Urchan) -gazi, s. Osmana, sułtan turecki 1326-1362 775, 776, 720 Orzechowski Oksza Tadeusz (1837-1902), agent polskiego Rządu Narodowego w Stambule 1863 —1864, działacz emigracyjny 757 Osman, emir 1281 — 1326, twórca państwa osmańskiego 775 Osman-pasza (1837-1900), wódz turecki 1877-1878, min. wojny 1878-1885 776, 777 Osmani lub Osmanli. dynastia sułtanów tureckich 115 Ostrogorski Georgi (1902-1976), wybitny historyk bizantynista pochodzenia rosyjskiego, od 1935 r. w Jugosławii 285 Otton I Wielki, kr. niemiecki 936-973, ces. rzymski od 962 r. 68 Pagan (Bagan), chan bułg. w 772 r. 45,46, 288 Pajsi Chilendarski (1772-1798), mnich mo-nasteru Hilandar, prekursor odrodzenia narodowego Bułgarów 137 — 139, 147 Paleologowie, dyn. biz. panująca 1258 —1453 772 Panaret zw. Dęli (Szalony), Grek, metropolita Tyrnowa w XIX w. 750 Panów Olimpi (ok. 1850-1887), sekretarz Bułg. CKR, następnie oficer wojsk bułg. od 1877 r., spiskowiec 764, 796, 799 Parapunow Nikoła Kostadinow (1909 — 1943), dowódca czety partyzanckiej od 1941 r. 273 Parczewicz Piotr (1612—1674), bp, działacz na rzecz unii kościelnej i wyzwolenia Bułgarii 730, 737 Paskin (Pascin), właściwie Juliusz Pinkas (1885-1930), malarz modernista i ekspresjonista pochodzenia żydowskiego, obywatel USA 223 Pastuchów Krystiu (ur. 1874 — zm. po 1944), prawnik, przywódca partii socjaldemokratycznej 239, 264, 274 Paullus Lucjusz Emiliusz Macedonicus (230—160 p.n.e.), konsul rzymski w 181 i 168 r. p.n.e. 76 Paweł (Branowić), s. Brana, ks. Serbii 917-920 59 Paweł, budowniczy monastyru Rilskiego 1834-1847 785 Pawłowicz Nikołaj Christakiew (1835-1894), malarz i litograf scen historycznych i patriotycznych 786 Pazwand-ogłu Osman (1758-1807), potur-czony Bośniak, samozwańczy ajan Widy-nia 1794-1807 734, 735, 739 Peew Todor (1838-1904), nauczyciel, cz. Tymczasowego Bułg. Komitetu Rewolucyjnego 1873-1875 764 Pejaczewicz Georgi, bułg. wojewoda powstańczy w 1688 r., następnie baron austriacki 737 Pekarow Jordan, pionier bułg. ruchu ludowego 208 Pelin Elin, właściwie Dymitr Iwanów (1878-1949), powieściopisarz bułg. 227, 269 309 Penczew Petyr Benew (1873-1956), matematyk, akademik, prof. uniw. w Sofii 267 Penew Bojan (1882-1927), pisarz modernista, historyk literatury, prof. uniw. w Sofii 269 Perebundos zob. Prebąd Perdykkas II, kr. mac. 450-413 p.n.e. 15 Perseusz (zm. 166 p.n.e.), s. Filipa V, ostatni król. mac. 179-168 p.n.e. 16 Persjan zob. Presjan Petkow Botju (1815-1869), nauczyciel w Kałoferze, działacz oświatowy, ojciec Christo Botewa 164 Petkow Dymitr (1858-1907), działacz partii narodowo-liberalnej, publicysta 294 Petkow Nikoła Dimitrow (1889-1947), polityk, cz. Narodowego Komitetu Frontu Ojczyźnianego, minister w rządzie K. Ge-orgiewa 274 Petkow Petko Dimitrow (1891-1924), lewicowy działacz ludowy, cz. BZNS 252 Petriło, wódz serbski, uczestnik powstania 1072 r. 74 Petrini Nikołaj Aleksandrów, lewicowy działacz ludowy, cz. BZNS 252 Petrow Nikoła Petrow (1881-1916), malarz pejzażysta 223 Petrow Rączo Petrow (1861-1942), generał, szef sztabu 1885 — 1894, min. wojny 1894-1896, premier 1900-1901 i 1903-1906 209, 212, 294 Petrowicz Dymitraki, spiskowiec w 1856 r. 146 Piotr III Aragoński, kr. Aragonu 1236-1285 i Sycylii od 1282 r. 101 Piotr, dedec „dziad" gminy bogomiłów w Sredcu (Sofii) w XIII w. 84 Piotr Gojniković, ks. Serbii 892-917 59 Piotr, s. cara Symeona I, car bułg. 927—969 59-64, 68, 79, 108, 289 Piotr (uprzednio do r. 1186 Teodor) z ku-mańskiego rodu Bełgun, przywódca powstania w 1186 r., car bułg. 1186-1188 i 1196-1197 78-87, 290 Piotr Odelian, mylnie zwany Delianem, s. cara Gabriela Radomira, przywódca powstania mac. 1040-1041 73, 74, 289 Piotrowski Antoni (1853-1924), polski malarz i rysownik 222 Polanow Dymitr, właściwie Dymitr Iwanów Popów (1876—1953), poeta rewolucyjny 227, 269 Pomeriancew Aleksander Nikanorowicz (1848-1918), architekt roś. 222 Popdimitrow Emanuił (Emanui Popdimi-trow Zachariew, 1885 — 1943), poeta sym-bolista, następnie realista 227, 269 Popów Błagoj, bułg. działacz rewolucyjny oskarżony o podpalenie Reichstagu w 1933 r. 259 Popów Kirił Atanasow (1880-1966), akademik, matematyk i astronom, prof. uniw. w Sofii 267 Popów Metody Atanasow (1881-1954), biolog, prof. uniw. w Sofii, pełnomocny min. w Berlinie 1923-1930 267, 272 Popów Stefan, kapitan wojsk bułg. w 1885 r. 796 Poptomow Władimir Tomew (1890-1952), dowódca oddziału powstańczego w 1923 r., bułg. min. spraw zagranicznych 1949 — 1950 250 Prebąd, gr. Perbundos (zm. 674), ks. Rinhi-nów, wódz Słowian mac. 31 Presjan (Persjan), chan bułg. ok. 836-852 50, 57, 289 Presjan (Frużin), najstarszy s. cara Iwana Władysława, magister i strateg Bukela-rionu, XI w. 289 Press Ludwika, współczesny polski archeolog śródziemnomorski 284 Prokopios z Cezarei (zm. ok. 562), historyk biz., sekretarz Belizariusza, wodza biz. 29, 31 Protogerow Aleksander Nikołow (1867 — 1928), prawicowy działacz KC WMRO, generał bułg. 24 J Proudhon Pierre Joseph (1809-1865), francuski przedstawiciel socjalizmu drobno-mieszczańskiego 766 Punin Manczo, chłop, przywódca powstania w 1836 r. 143 Puszkin Aleksander Siergiejewicz (1799-1837), wybitny poeta roś. 774, 784 Radccki Fedor Fedorowicz (1820—1890), generał roś., saper, obrońca wąwozu Szypka 777 Radew Teodor, generał, bułg. min. oświaty w 1935 r. 266 Radewski Christo Wasiliew (ur. 1903), literat, cz. Związku Pisarzy Proletariackich, sekretarz bułg. związku pisarzy 1949-1958 269 Radosław, bojar, brat Smileca i Wojsiła, władca Średniogórza 702, 703 Radosław Wasyl Christow (1854-1929), polityk, przywódca stronnictwa liberalnego, premier 1886-1887, 1913-1918 798, 799, 207, 209, 237, 232, 234, 235, 240, 247, 245, 294 Raić Jovan (1726-1801), archimandryta serbski i historyk 738 Rajczew Georgi Michalew (1882-1947), powie-ściopisarz i dramaturg 263 Rajkow Penczo Nikołow (1864-1940), chemik, rektor uniw. w Sofii 279 Rajmund FV de Saint Gilles, hr. Tuluzy (1042—1105), jeden z wodzów pierwszej wyprawy krzyżowej 75 310 Rakowski Georgi, właściwie Sawa Stojkow (1821 - 1867), wybitny działacz, ideolog i organizator walki rewolucyjnej, poeta 143. 144, 146, 150, 152, 154-159, 183, 184 Raksin, bojar bułg, protowestiarit w 1331 r. / 06 Rali (Raiłeś) Dionizy, bp tyrnowski, schyłek XVI w. 130 Razcwetnikow Asen, właściwie Asen Petrow Kolarow (1887-1951), poeta bułg. 269 Rek Stanisław (ur. 1956), historyk polski 284 Remetalk, kr. Odryzów zależny od Rzymu, I w. p.ae. 17 Res, kr. tracki występujący w Iliadzie Homera 77 Rigas Konstandinos, właściwie Andonios Kiria-ris (ok. 1757-1798), poeta gr., twórca pierwszej heterii 136 Ripsimija (armeń. Hripsime), Armenka, matka Komitopulów, ż. komesa Nikoli 62 Rodin Auguste (1840—1917), wybitny rzeźbiarz francuski 223 Rolland Romain (1866-1944), pisarz francuski 254 Roman I Lekapen, ces. biz. 920-944 59, 60, 289 Roman IV Diogen, ces. biz. 1068-1071 73, 289 Roman zob. Roman Symeon n Roman-Symeon n (zra 997), s. cara Piotra, car państwa zachodnio-bułg. (mac.) 986—991 63, 68, 69, 289 Rościsław, ks. wielkomorawski 846—870 57 Rościsław Michajłowicz (zm. ok. 1261), s. wielkiego ks. czernihowskiego Michała Wsiewo-łodoicza, k. halicki, bań Maczwy od 1254 r. 95, 97, 290 Rościsław Sracimirowicz, ks., spiskowiec w 1686 r., pretendent do tronu carskiego 131 Rumiancew Sergej, właściwie Dymitr Di-łowski Mitów (1896-1925), poeta bułg. 254 Runciman Steven sir (ur. 1903), historyk bizantynista, prof. uniw. w Cambridge 287 Sabin, chan bułg. 763-765 45, 288 Sadyk Pasza zob. Czajkowski Michał Saint Paul de hr. Hugo (zm. 1205), wasal ces. Baldwina I 83 Sakarow Nikoła, cz. BPK (t.s.) 252 Sakyzow Iwan, bułg. historyk gospodarki 286 Samo (Samon, zm. ok. 658), kupiec fran- kijski, władca państwa słowiańskiego 28 Samuel, cz. dynastii Komitopulów, car bułg. 997—1014, współtwórca państwa zacho- dniobułg. (mac.) 62, 63, 68-71, 73, 75, 289 Sandał, chan Bułgarów-Utigurów, VI w. 33 Sandanski Jane Iwanów (1872—1915), mac. wojewoda hajducki, działacz WMRO, uczestnik ruchu młodotureckiego 2/0 Sermon (zm. 1019), wojewoda cara Samuela 71 Selim I Surowy, sułtan turecki 1512-1520 124 Selim III, sułtan turecki 1789-1807 134-136 Seuthes I (zm. 410 p.n.e.), kr. Odryzów 424-410 p.n.e. 15 Seuthes III, kr. Odryzów 338-313 p.n.e. 16 Sewar z rodu Duło, chan bułg. 44, 288 Sirak Skitnik, właściwie Banajot Todorow Christow (1883-1943), malarz, teoretyk modernizmu 270 Siwin, żupan, IX w. 57 Skowronek Jerzy (ur. 1937), współczesny historyk polski 285 Skylitzes Jan, kronikarz biz., XI-XII w. 47, 52, 74, 75 Sław zob. Aleksy Sław Sławejkow Penczo Petkow (1866-1912), s. Petki Sławejkowa, poeta modernista 221 Sławejkow Petko Raczow (1827-1912), nauczyciel, poeta, etnograf, działacz oświatowy i kościelny, min. kultury 1880-1881 151, 152, 183, 184, 189-191, 194, 223 Sławski Franciszek (ur. 1916), slawista, prof. filologii słowiańskiej Uniw. Jagiellońskiego 284 Sławun, ks. Sewerców, VIII w. 45 Smilec, car bułg. 1292-1298 702, 704, 297 Smiłow Bojan, polityk, narodowy liberał 256, 264 Smirnenski Christo, właściwie Ch. Izmirliew (1898-1923), poeta proletariacki, cz. BPK (t.s.) 269 Smirnow A., architekt roś. XX w. 222 Sobolew Arkadij, zastępca komisarza spraw zagranicznych ZSRR 277 Sobolew Leonid Nikołajewicz (ur. 1844), generał roś., premier bułg. 1881 — 1883 792, 793, 293 Sofroniusz Wraczański, właściwie Stójko Władisławow (1739- po 1813), bp Wrat- cy, pisarz i działacz polityczny 737 — 740, 747, 749 Sokulski Franciszek, oficer, polski agent dyplomatyczny 746 Spiridon, kapłan i mnich (hieromonach), uczeń Paisijego Chilendarskiego, pisarz, historyk, ok. 1792 738 Spiridonakis Joan, biz. namiestnik ziemi Smolan, XII/XIII w. 82 Spiridonow Zeko Chadżiwiczew (1867-1945), rzeźbiarz, prof. Akademii Sztuk Pięknych w Sofii 223 Sracimir, despota, władca ziemi kryńskiej, ojciec cara Iwana Aleksandra 703, 706, 297 311 Stadtmiiller Georg (ur. 1909) historyk niemiecki 287 Stamatow Georgi Porfiriew (1869-1942), po-wieściopisarz bułg. 221, 269 Stambolijski Aleksander Stoimenow (1879— 1923), działacz i ideolog BZNS, bułg. premier 1919-1923 220, 226, 232, 234, 236, 238, 240-246, 259, 268 Stambołow Stefan Mikołów (1854-1895), przywódca stronnictwa narodowo-liberalne-go, premier 1887-1894,164,166-168,171, 182, 191, 195, 198, 199, 201, 202, 204-209, 216, 293, 294 Stanczew Christo (1870-1950), bułg. artysta malarz 270 Stanew Nikoła Botew (1862-1949), historyk bułg. 268, 286 Stawri-hadżi, oficer wojsk roś. 155 Stawri-hadżi, czorbadżi bułg., zdrajca, ok. 1873 163 Stefan I Święty (997-1038), kr. Węgier, teść cara Gabriela Radomira 28 Stefan Dragutin, kr. Serbii 1276-1282 /02 Stefan Duszan, kr. Serbii 1331-1355, car Serbów i Greków od 1355 r. 105-107,115, 118, 291 Stefan Lazarević, ks. serbski 1389-1427, despota od 1402 r. 113, 121 Stefan Nemania, św. Symeon (1114-1200), wielki żupan Raszki ok. 1167-1196 96 Stefan Nemanicz, s. Stefana Nemanii, wielki żupan Raszki 1196-1217, kr. Serbii 1217-ok. 1228 82-84, 290 Stefan Urosz I, kr. Serbii 1243-1276 98 Stefan Urosz H Milutin, kr. Serbii 1282-1321 102, 291 Stefan Urosz III Deczański, kr. Serbii 1321--1351 102, 105, 106 Stoił (zm. 1876), wojewoda, hajduk w górach sliweńskich i powstaniec 171 Stoiłow Konstantyn dr (1853-1901), przywódca narodniaków i premier w 1887 r. i 1894-1899 189, 201, 205, 207, 293 Stojadinović Milan (1888-1961), serbski polityk, premier 267 Stojan Karastoiłow (zm. 1878X wojewoda hajducki i powstaniec w 1864 r., przywódca powstania kresneńskiego /56 Stojan Petyr, wojewoda hajducki XIX w. 156 Stojan, wojewoda Iwojły 1277-1280 100 Stojanow Charłampi (1889-1925), cz. BPK (ts.), poseł do Sobrania 254 Stojanow Ludmił, właściwie Georgi Stojanow Zacharow (ur. 1886), poeta i pisarz, cz. Związku Pisarzy Proletariackich 221, 269 Stojanow Zachari (1850-1889), pisarz i historyk, członek Bułg. CKR, przewodniczący Bułg. Tajnego Centralnego Komitetu Rewo- lucyjnego w Płowdiwie w 1884-1885 194, 285 Stójko Władisławow zob. Sofroniusz Wra- czański Stojczew Władimir Dimitrow (ur. 1893), generał, dowódca I Armii bułg. w 1944—1945, jeździec i sportowiec 279 Stoletow Mikołaj Grigorowicz (1834-1912), generał roś., dowódca oddziałów bułg. w czasie wojny ros.-tureckiej 1877 — 1878 777 Stołypin Arkadiusz Dimitriewicz (1822-1899), generał roś., pierwszy generał-gubernator Wschodniej Rumelii 181 Stracimir zob. Sracimir Stranski Georgi dr, polityk konserwatywny, XIX w. 207 Straszimirow Anton Todorow (1872—1937), powieściopisarz i dramaturg, zwolennik modernizmu 22.7 Straszimirow Todor Todorow (1880-1925), poseł do Sobrania cz. BPK (t.s.) 254 Strategopulos Aleksy, wódz biz., zdobywca Konstantynopola w 1261 r. 97 Strez, sewastokrator, brat cara Boriła, władca mac. 83, 84, 290 Sulejman (zm. ok. 1360), s. sułtana Orchana, emir turecki 707, 115, 116 Sulejman I zwany Czelebi (zm. 1410), s. Baja-zyda I, władca części państwa tureckiego 121 Sulejman Prawodawca (Wspaniały), sułtan turecki 1520-1566 724 Sulejman-pasza (1838-1883), głównodowodzący wojsk tureckich w 1877-1883 /76, 177 Sursuwuł Georgi, bojar bułg., wuj cara Piotra 59 Symeon I Wielki, car bułg. 893-927 55-60, 63-67, 108, 289 Symeon II (ur. 1937), s. Borysa III, car bułg. 1943-1944 275, 292 Symeon Logotheta, kronikarz biz., X w. 114 Symeon zob. Roman-Symeon 289 Staurakios, s. Nikefora I, ces. biz. w 811 r. 48, 49 Sytalkes, s. Teresa, kr. Odryzów ok. 450—424 p.n.e. /5 Szato Boris (1869-1932), artysta rzeźbiarz, współtwórca szkoły malarskiej w Sofii 223 Szkorpil (Śkorpil) Hermenegjld (1858-1923), archeolog czeski osiadły w Bułgarii 220 Szkorpil (Śkorpil) Kareł (ur. 1859), archeolog czeski osiadły w Bułgarii 220 Szolginowa Wanda, współczesny polski bibliograf 285 Szyszman, despota, władca Widynia, ojciec cara Michała Szyszmana 101, 103, 291 312 Szyszman, carski namiestnik Proseku w 1205 r. 83 Szyszman III, pretendent do tronu carów bułg. w 1598 r. 130 Szyszmanow Iwan D. (1862-1928), etnograf, historyk, prof. uniw. w Sofii, min. oświaty 1903-1907 220 Szyszmanowicze, dynastia bułg. panująca 1323-1396 105, 750, 291 Światosław Igorewicz (ok. 940-971), wielki ks. kijowski 945-971 62, 63, 67, 68 Światosław Jarosławowicz (1027 — 1076), ks. czernihowski 1054—1076, wielki ks. kijowski 1073-1076 67 Świętopełk (zm. 894), ks. wielkomorawski 870-894 52, 56 Tadżer Leon (zm. 1941), robotnik, komunista i partyzant 273 Takew Michaił (1864—1920), działacz partii demokratycznej 208 Tamara (Mara), c. cara Iwana Aleksandra, ż. sułtana Murada I od 1371 r. 118, 291 Takow Diczo Petrow (ur. 1909), podporucznik wojska bułg., od 1943 r. partyzant 275 Tanew Wasyl, komunista bułg. oskarżony o podpalenie Reichstagu w 1933 r. 259 Tanty Mieczysław, współczesny historyk polski 285 Tarachan, wódz turecki w 1443 r. 722 Tarchaniotes Michał zob. Glawas Tarcha-niotes Tatarczew Christo dr (1869-1952), działacz mac. 207 Tatić Władysław, Serb, działacz powstańczy 143 Telec, z rodu Ugain, chan bułg. 762 — 765 45, 288 Telerig, chan bułg. 772/3-777 46, 288 Teodor Komnen Angel, despota, władca Epiru 1215 — 1224, ces. Tessaloniki 1224-1230 84, 85, 95, 290 Teodor I Laskarys, ces. nicejski 1205—1222 83 Teodor II Laskarys, ces. nicejski 1254—1258 86, 87, 95, 97, 290 Teodor zob. Piotr car Teodor Swetosław, car bułg. 1300—1321 102-105, 291 Teodora, następnie mniszka Teodozja, c. Michała IX Paleologa, ż. cara Teodora Swetosława i cara Michała Szyszmana /05, 706, 297 Teodora Kosara (koniec X — pocz. XI w.), c. cara Samuela, ż. Jana Władimira, ks. serbskiego 289 Teodora Wołoszka, pierwsza ż. cara Iwana Aleksandra 708, 297 Teodora, c. ces. Jana Kantakuzena, ż. sułtana Orchana 775 Teodora, c. cesarza Teodora II Laskarysa, ż. despoty Jakuba Swetosława 97 Teodora Eudoksja, siostra cara Iwana Aleksandra, ż. sewestokratora Dejana 297 Teodora Żydówka, druga ż. cara Iwana Aleksandra 297 Teodorów Bałan Aleksander zob. Bałan Aleksander Teodorów Teodor lub Todorow Todor (1858-1924), polityk bułg., przywódca narodniaków, premier 1918-1919 238, 239 Teodoryk Strabo (zm. 484), s. Triarii, kr. Ostrogotów 473-484 32 Teodoryk Wielki, kr. Ostrogotów 471-526 20 Teodozjusz I Wielki, ces. rzymski 379 — 395 79, 20 Teodozjusz III, ces. biz. 715-717 43-49 Teodozy Tyrnowski, mnich, zwolennik herezji isichazmu, twórca szkoły literackiej w monastyrze Kilifarskim pod Tyrno-wem, XIV w. 773 Teofilakt, arcybiskup Ochrydy 1090-1109 67 Teres, kr. Odryzów ok. 480-450 p.n.e. 75 Terterowie, dynastia bułg. panująca 1280 — 1323 95, 297 Terwel z rodu Duło, chan bułg. 702-718 79, 40, 43, 44, 49, 288 Tich, bojar skopijski, XIII w. 290 Tich, ród bojarski, następnie carski w Bułgarii pochodzący ze Skopje 290 Tihomir, przywódca powstania mac. w 1040 r. 73 Timur (Tamerlan), chan tatarski 1370—1405 727 Timurtasz, wódz sułtana Murada I 777 Tiszkow Prodan, zwany Czardafonem Wielkim, dowódca czety powstańczej w 1885 r. 795 Todorow Ceno (ur. 1877), malarz portrecista 223 Todorow Petko Ju. (1879-1916), poeta i dramaturg, zwolennik modernizmu 227 Toktaj (Tochta), chan Złotej Ordy 1290-1312 702 Toktu, chan bułg. 767-772 45, 288 Tołbuchin Fiodor J. (1894-1949), marszałek Związku Radzieckiego 279 Tomasz Słowianin (zm. 823), wódz powstania chłopskiego w Bizancjum 49 Torgler E., komunista niemiecki oskarżony 313 o podpalenie Reichstagu w 1933 r. 259 Toszew Andrej (ur. 1867), dyplomata, polityk i publicysta, premier w 1935 r. 265 Totiu Filip (zm. 1907), wojewoda hajducki i powstaniec w latach 1867-1876 158 Totleben (Tottleben) Franc Eduard Iwano- wicz (1818 — 1884), generał roś., inżynier wojskowy 177, 182 Trajan, ces. rzymski 98-117 17, 19 Trajkow Georgi (zm. 1949), przewodniczący Zgromadzenia Narodowego 282, 283 Trestenik-oghi, ajan Ruszczuku, buntownik, XVIII-XIX w. 134 Tretjakow Piotr N., akademik, współczesny archeolog radziecki 287 Tri Renier de, ks. Filipopola, wasal ces. Baldwina I 83 Triaria, kr. Ostrogotów, V w. 32 Trojanow Teodor (ur. 1882), poeta symbo- lista 227 Trpimir I, ks. Chorwacji Dalmatyńskiej ok. 845 - ok. 864 57 Tukidydes (ok. 460 - ok. 404-393 p.n.e.), historyk gr. 13 Turgieniew Iwan Siergiejewicz (1818—1883), pisarz roś. 174 Turłakow Marko, prawicowy działacz BZNS, min. finansów w rządzie A. Stambolij- skiego 245 Tvrtko I Wielki, bań Bośni 1353-1391, kr. od 1377 r. 118 Tyberiusz, ces. biz. 578-582 26 Tzimiskes zob. Jan I Tzimiskes Ugain, ród protobułgarski 45, 288 Ugljeśa zob. Jovan Ugljesa Ukil zob. Wokil Umar, chan bułg. w 767 r. 45, 288 Umur-pasza, emir seldżucki Aydinu, sojusznik Jana VI Kantakuzena 107 Uranos Nikefor, domestyk (wódz) biz. ok. 1000 r. 69 Urchan zob. Orchan Urosz I, kr. Serbii zob. Stefan Urosz I Uzunow Atanas (1852-1907), nauczyciel sliweński, organizator powstania w 1873 r., następnie oficer wojsk bułg., spiskowiec 163, 196, 199 Uzunow Deczko (ur. 1899), malarz portrecista, zwolennik realizmu 270 Verne Juliusz (1828—1905), powieściopisarz francuski 784 Veśin Jarosław (1859-1915), artysta malarz i ilustrator czeski osiadły w Bułgarii 223 Villehardouin Geoffroy de (ok. 1150-1213), marszałek Szampanii, jeden z przywódców IV krucjaty, kronikarz 92 Villehardouin Wilhelm (Guillaume) II de, ks. Achai na Peloponezie 1246-1278 98 Vlastimir, s. Presigoja, ks. Raszki (Serbii) w połowie IX w. 50 Vukan Nemanicz (zm. ok. 1208), tyt kr. Zety, wielki żupan serbski 1202-1203 82 Vuk Brankowić zob- Brankowić Vuk Vukaśin (zm. 1371), władca Macedonii Wardarskiej, tyt. kr. Serbii 1365-1371 116, 117 Waklinow (wcześniej Stanczew) Stanczo Rangełow (1921 -1978), wybitny archeolog bułg., prof. uniw. w Tyrnowie Wielkim 284 Waldemar Holstein-Gluksburg (1858-1939), s. Chrystiana, kr. duńskiego, brat carowej Marii, ż. Aleksandra III 799 Walens, ces. wschodniorzymski 364—378 20 Walew Lubomir Borysowicz, współczesny historyk radziecki 287 Wapcarow Nikoła Jonkow (1909-1942), poeta rewolucyjny 269, 273, 274 Wasilew Grigor Gjorow (1883-1942), adwokat i dziennikarz, cz. partii demokratycznej, Demokratycznego Porozumienia 264 Wasilew Orlin, właściwie Christo Petkow Wasilew (1904-1977), dramaturg i powieściopisarz 269 Wasilewski Tadeusz (ur. 1933), historyk polski, bizantynolog i slawista 284 Wasilij (zm. po 1220), arcybiskup tyr-nowski, prymas Bułgarii ok. 1186—1204 82 Wasilij (zm. 1118), przywódca ruchu bogo-milskiego 76, 77 Watikioti, kapitan, dowódca oddziału bułg. w 1810 r. 740 Wawrzyniec, brat Paisijego Chilendarskie-go, ihumen Chilendaru 738 Wazów Iwan Minczew (1850-1921), wybitny pisarz, poeta i działacz społeczny 227, 269 Wazów Stefan (ur. 1875), artysta malarz 223 Wełczo Atanasow Dżamdżijata zob. Dżam-dżijata Wełczew Damian (1883-1954), pułkownik, następnie generał, działacz „Zweno", min. rządu frontu narodowego w 1944 r. 277 Wenizelos Eleutherios (1864-1936), polityk gr., przywódca stronnictwa liberalnego, wielokrotny premier 1910—1933 233 Widerszal Ludwik (1909-1944), historyk polski 285 Wiktor Emanuel III (1869-1947), kr. Włoch 1900-1946 275, 292 Wiktoria (1819-1901), królowa Wielkiej 314 Brytanii 1837-1876 205 Wilde Oskar (1854-1900), poeta, dramaturg, powieściopisarz angielski 174 Winech z rodu Wokil, chan bułg. 756-762 44, 45, 288 Winitar, kr. Ostrogotów, IV w. 24 Wilanów Toma, artysta malarz, XIX w. 186 Witold, s. Kiejstuta, wielki ks. Litwy 1392-1430 113 Witos Wincenty (1874-1945), prawicowy działacz ludowy, założyciel i prezes PSL „Piast", premier rządu polskiego 1920, 1923 i 1926, 245 Wład I, hospodar (wojewoda) 1394-1395 119 Władysław I (Vladislav, Ylaial), hospodar wołoski 1364- ok. 1377 117 Władysław II Jagiełło, kr. Polski 1386-1434 121 Władysław III zwany później Warneńczykiem, kr. Polski 1434-1444, kr. Węgier 1440-1444 122, 123, 187, 266 Władysław IV Waza, s. Zygmunta III, kr. Polski 1632-1648 131 Włajkow Todor Genczow, pseud. Weselin (1865 — 1943), powieściopisarz i działacz społeczny 221 Włastimir zob. Wlastimir Włodzimierz (Władymir), s. Borysa I, chan bułg. 889-893 55, 56, 289 Woin (Bojan?)-Nrawota (Enrawota) (zm. ok. 830), najstarszy s. chana Omurtaga, chrześcijanin 51, 289 Wojnikow Dobri Popów (1833-1878), nauczyciel, działacz patriotyczny, dramaturg i dyrektor teatru 185 Wojsił, bojar, brat cara Smilca i Radosława, władca Średniogórza bułg. 102 — 105 Wojtkiewicz Ludwik, emigrant polski, XIX w J 82 Wokil lub Ukil, ród protobułgarski panujący w Bułgarii 740-762 36, 44, 288 Wołów Panajot Biczew (ok. 1850 lub 1851 — 1876), nauczyciel, emisariusz Bułg. CKR, powstaniec 168, 169 Wranas (lub Branas) Aleksy (zm. 1187), wódz biz. 78 Wrangel Piotr N., baron (1878-1928), generał roś., dowódca armii białogwardyj-skiej 243, 245 Wryennios (Bryennios) Nikefor, biz. duks Skopja ok. 1073-1075 74 Wukan zob. Vukan Wulgaris Eugeniusz (1716-1806), Grek pochodzenia bułg., nauczyciel w szkole klasztornej w Watopedi na Atosie 138 Wundt Wilhelm (1832-1920), niemiecki psycholog i filozof 219 Wyłkow Iwan Wyłkow (1875-1962), generał, działacz Ligi Wojskowej, spiskowiec 246 Wyłkowicz Georgi dr (G. W. Czałykow, 1833-1892), lekarz i polityk konserwatywny, agent dyplomatyczny w Stambule 202 Wysocki Józef (1809-1873), generał, polski działacz polityczny 145, 146 Zabergan, chan Bułgarów-Kutigurów ok. 550-558 33 Zabunow Janko Stankow (1868-1909), działacz BZNS 208 Zachariasz Zograf (1810-1853), s. Christo Dymitrowa z Samokowa, artysta malarz cerkiewny J 86 Zachariew Wasyl (1895-1871), rzeźbiarz, grafik i historyk 270, 286 Zafirow Atila, oficer wojsk bułg. w 1885 r. 196 Zaimow Stojan Petrow (1853-1932), działacz powstańczy, emisariusz Komitetu Giurgiewskiego, literat i historyk 767 Zamoyski Władysław hr. (1803 -1868), polski działacz polityczny 145 Złatarow Asen Christow (1885-1936), biochemik bułg. 268 Złatarski Georgi Nikołow (1854-1909), geolog, prof. uniw. w Sofii 219 Złatarski Wasyl Nikołow (1866-1935), wybitny historyk, prof. uniw. w Sofii 220, 268, 286 Złatew Penczo (Petko) Iwanów (1881 -1948), generał, inspektor kawalerii, premier w 1935 r. 263 Zoe Karbonopsina, czwarta ż. cesarza biz. Leona VI, regentka 913-918 58 Zoiianas Jan (pierwsza pół. XII w.), kronikarz biz. 114 Zwinica zob. Presjan Zograf Zachariasz zob. Zachariasz Zograf Zygmunt Luksemburczyk, kr. Węgier 1387— 1437, kr. Niemiec i Czech, cesarz od 1433 r. 119 Żelia Czernew, wojewoda hajducki, XIX w. 159 Żeliazkow Dobri (1800-1865), fabrykant 141 Żiwkowa Weła zob. Błagojewa Weła Żiwkow Todor Christow (ur. 1911) 282, 283 INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I NARODOWOŚCI Zestawili Stanisław Rek i Tadeusz Wasilewski W indeksie zastosowano następujące skróty: alb. — albański, biz. — bizantyjski, g. — góra, góry, gr. — grecki, jeż. — jezioro, łac. — łaciński, m. — miasto, prz. — przełęcz, rz. — rzeka, tur. — turecki, w. — wieś. Pominięte zostały nazwy Bułgaria i Bułgarzy Abdera 12, 107 Abrittos 19 Achajowie 10 Achelo, rz. 58, 59 Achtopol 103, 212 Adrianopol, niegdyś tracka Uskudama, tur. Edirne, bułg. Odrin 13, 17, 20, 24, 46, 48, 49, 58, 59, 71, 83, 116, 117, 130, 140, 169, 177, 182, 227-230, 232, 233 Adriatyk 21, 26, 177, 226, 229, 230, 233 Afryka 124 Agatopol zob. Achtopol Ajtos 79, 106, 135 Akerman (Białogród) zob. Monokastro Alanowie 36 Albania 13, 21, 55, 57, 58, 69, 72, 73, 85, 106, 124, 178, 207, 227, 229, 230 Albańczycy (Albani) 13, 21, 27, 120, 179, 210, 229 Algier 724 Alpy Julijskie 279 Ałtaj, g. 39 Amfipolis 12 Amurski Kraj 207 Anatolia 8, 126 Anatolijski Półwysep zob. Azja Mniejsza Anchialo zob. Pomorie Anglia 119, 130, 144, 145, 147,151, 174, 175, 177, 179, 181, 188, 190, 191, 195, 197-199, 201, 216, 224, 226, 232, 240, 245, 255, 259, 267, 271, 272, 276, 278, 280 Ankara 121 Antiochia 61 Antowie 24, 26 Apolonia zob. Sozopol Apri 17 Arabakonak, wąwóz 162, 177, 254 Arabia 124 Arabowie 32, 43, 44, 50, 59, 68 Arabanasi, w. 728, 729 Arczer, w. 17 Arda, rz. 8/, 707, 770, 232 Arkadiopol zob. Luleburgas Armenia 70 Armeni lub Armeńczycy 70, 44, 62, 93 Artana, rz. 45 Asenowa Machała, dzielnica Tyrnowa 93 Asenowgrad, dawniej Stanimachos, bułg. Stanimaka 85, 95, 704, 107, 110, 117, 126 Ateny 13, 15, 71, 121, 144, 155 Ateńczycy 77 Atos, g. 28, 63, 82, 138, 150 Attyka 69 Augusta 26 Austro-Węgry 757, 774, 775, 792, 793, 795-799, 207, 207, 209, 276, 278, 224-226, 230, 232, 234, 235 Austria 737, 734, 754, 757, 759, 776, 777, 779, 787, 788, 797, 792, 267 Awarowie 24-26, 28, 32-33, 47, 48 Azerbejdżan 724 Azja 70, 77, 39, 44, 48, 67, 62, 724, 725, 776, 227 Azja Mniejsza 8, 76, 28, 32, 33, 43, 69, 77, 80, 707, 703, 775, 776, 779, 727, 743, 758, 763 Azja Środkowa 23 Azowskie Morze 32, 36 Baczkowo, monastyr 708, 770, 772, 785, 786 Baczo Kiro, jaskinia 7 Balaton, jeż. 279 Baładża, w. 208 Bałczik, dawniej Dionizopolis i Karwuna 73, 60, 88, 208 Bałkański Półwysep 8-77, 79-27, 24, 26-32, 35, 36, 39, 44, 52, 55, 59, 62, 74, 316 80,105-107. 116,120,150,158, 159, 174, 176, 177,179, 185, 187,195, 218, 226, 229, 233, 236, 258, 262, 285 Bałkany, zob. Bałkański Półwysep Banat rumuński 85, 124 Banica, w. 211 Bari, twierdza biz. 74 Batak 171, 223, 273 Bawaria 239 Belasica, g. 72 Belgia 142 Belgrad, dawniej Sigidunum i Belgrad Bułgarski 8, 17, 26, 50, 71, 78, 82, 84, 95, 124, 154, 158-160, 163, 172, 196, 233, 252 Belgradzka prowincja (chora) 94 Berkowica 249 Bełogradczik 143, 196 Bełowo 170, 193 Beocja 69 Beregawa zob. Czałkawaszka, prz. Berkowica 249 Berkowo 143 Berkowska ziemia 131, 143 Berlin 775, 179, 182, 259, 272, 286 Berowo 235 Berzitia, ziemia Brsjaków 46 Besarabia 34, 42, 56, 103, 140, 144, 183 Bessapara, gród 13 Bessowie lub Satrowie, plemię trackie 13, 15, 16, 21, 23 Biała 785 Biała Czerkwa, w. 208 Biała Słatina 205, 249 Białe Morze zob. Egejskie Morze Białogród zob. Monokastro Bitola (Monastyr) 32, 229, 234 Bitolski okręg 211 Bitynia 45, 115 Bizancjum zob. Cesarstwo Bizantyńskie Bizantyńczycy 34, 48, 49, 58, 62, 64, 71, 73, 80, 100 Bliski Wschód 177, 182 Błagojewgrad, dawniej Górna Dżumaja 231, 235, 252 Bobowodoł 217 Bojana, gród i cerkiew 97, 108, 236 Bojczinowci 249 Boruj zob. Stara Zagora Borujska prowincja (chora), obecnie okręg Starej Żagory 94 Bosfor, cieśnina morska 13, 19, 226 Bosylewgradzki okręg 240 Bośnia 61, 69, 124, 130, 167, 174-176, 179, 225 Botewgrad, dawniej Orchanie 247 Bowan, miejscowość /22 Bracigowo 171, 250 Braiła 143, 144, 164, 171, 184, 220 Brama Trajana zob. Trajana Brama Braniczewcy, plemię słowiańskie 50 Braniczewo 72, 78, 82, 84, 95, 118 Braniczewska ziemia 81, 85, 95, 101, 192 Braniczewska prowincja (chora) 94 Braszowo 147 Bregalnica, rz. i gród 53, 230 Breznik 196 Brusa, dawniej Prusa 106, 115 Bruśarci, stacja kolejowa 248 Brześć Litewski 235 Buda 122, 124 Budyni, lud prasłowiański 23 Bukareszt J 40, 756, 159, 160, 164, 166, 172, 183, 234, 239 Bukelarion, tem (prowincja) biz. 289 Bulgarofigon, obecnie Babaeski, m. 56 Bułgar, m. 33 Bułgaria, tem. biz. 72 Bułgaria Naddunajska 67-70, 72 Bułgaria Pomocna 13, 28, 32, 36, 47, 56, 61-63, 76, 77, 79, 99, 100, 108, 118, 221, zob. także Mezja Bułgaria Zadunajska 56 Bułgarzy kamscy 33 Bułgarzy — Kutigurowie, lud protobułgar- ski 32-34 Bułgarzy — Onogurowie, lud protobułgar- ski 33 Bułgarzy — Utigurowie, lud protobułgarski 33 Bunar-Hisar 227 Burgas 106, 145, 217, 258, 272, 277, 282 Burgaska ziemia 252 Burgaska Zatoka 58 Buzłudża (obecnie Hadżi Dymitr), szczyt górski, J 59, 204 Byzantion zob. Konstantynopol Carevec, dzielnica Tyrnowa 92, 206 Caribrod 793 Caribrodzki okręg 240 Carska Bistrica 206 Celtowie 16 Cepina (Czepino), twierdza 107, 117 Cera, g. 95 Cesarstwo Bizantyńskie 19, 20, 24-26, 28, 31-33, 35, 40-45, 47, 49-51, 53, 63, 67-71, 73-82, 92, 96-98, 101-108, 113,115,116,119,121,122,136, 284, 285, 289, 291 Cesarstwo Łacińskie 82, 85, 87, 95 Cesarstwo Nicejskie 83, 86, 87, 95, 96 Cesarstwo Rzymskie 14, 18, 20 Cesarstwo Tessalonicko-Epirskie 85, 95 Cesarstwo Wschodniorzymskie zob. Cesarstwo Bizantyńskie 317 Cesarstwo Zachodniorzymskie 19 Cetinje 155 Chainbaaz 158 Chalkidyka, półwysep 28, 69 Chazarowie, lud staroturecki 33, 52 Chersoń (Korsuń), m. na Krymie 43 Chios 134 Chorwaci 28, 59, 159, 240, 244 Chorwacja 51, 59 Cimpe, twierdza 707, 115 Cisa, rz. 16, 46 Craiovo zob. Krajowa Cyganie 218 Cylicja 61 Cypr 61, 179 Cypryjczycy 43 Cyrenajka 226 Czałkawaszka, prz. (dawniej Beregawa) 35, 44, 45 Czarne Morze 11, 13, 17, 21, 26, 32, 42, 47, 60, 76, 79-81, 98, 107, 108,122, 144, 178, 212, 231, 284 Czarnogóra 124, 155, 166, 172, 175, 178, 179, 227, 230, 231 Czarnogórcy 759, 776, 777, 779, 227 Czarnomen, w. i pole bitwy 777 Czataldża 228, 229 Czepina, dolina 726 Czerkiesi 759, 767, 777, 772, 797 Czerwen 700, 770 Czesi 220, 223 Czeszme 134 Cziprowec (Cziprowci) 729 — 737 Czirmen 778 Czirpan 249 Czorlu, dawniej Tzurullon 87, 776 Dacja 79, 20, 24, 26, 28 Dacja Aureliańska 79 Dako-Mezowie 70 Dakowie (Getowie) 73-76, 78, 79, 24 Daleki Wschód 207 Dalmacja 67, 69, 709 Dantaleci, plemię trackie 73 Dardanele (Hellespont), cieśnina morska 77, 75, 226, 229 Dardanowie mezyjscy 77 Dardanowie, plemię tracko-iliryjskie 11,13 Dessareci, plemię iliryjskie 73 Debar 72 Debeltos zob. Dewelt Dedegeacz, obecnie Aleksandrupolis 237, 232 Delfy 76 Deultum zob. Dewelt Dewelt, dawniej Deultum, Debeltos 77, 48, 49, 57 Dewetaszkata Peczera, jaskinia 7 Dewina, twierdza 707 Dewnia, w. 77, 37 Dewol 55, 74 Dewolska prowincja (chora) 94 Diampol zob. Jamboł Diar-Bekir, twierdza 758 Didimoteichos, obecnie Dimotika 83, 775, 776 Dionizopolis zob. Bałczik Dniepr, rz. 23, 24, 26, 33, 62 Dniestr, rz. 76, 24, 26, 46 Dobricz, obecnie Tołbuchin 277 Dobro Pole, równina 235, 277 Dobrudza, dawniej Scytia Mniejsza 76, 77, 79, 20, 34, 35, 38, 94, 703, 778, 779, 779, 234, 235 Dobrudza Południowa zob. też Karwuńska prowincja 73, 278, 230, 237, 238, 240, 277, 279 Dolna Bania 250 Dolna Machała zob. Asenowa Machała Dolonkowie, plemię trackie 73 Don, rz. 32, 33, 39 Doniec, rz. 39 Dorowie, plemię gr. 77, 72 Dragowitia, ziemia Draguwitów 67, 84 Draguwici, plemię słowiańskie 28, 32 Drania 777, 229-237 Dregowicze, plemię słowiańskie 28 Drin, rz. 73, 24 Drina, rz. 95, 778 Drystra (greckie Dorostolon) zob. Sylistria Dubrowniczanie 88 Dubrownik 88, 89 Dukla, obecnie Czarnogóra 69 Dunaj, rz. 77, 73, 75, 77, 79, 20, 24-26, 32-34, 42, 44, 56, 60, 62, 70-72, 79, 80, 96, 99-707, 707, 778, 779, 722, 737, 743, 745, 755, 758, 759, 777, 776, 779, 792, 277, 237, 234, 250, 267, 279 Dupnica zob. Stanke Dymitrow Durostorum zob. Sylistria Diirres, biz. Dyrrachion, słów. Dracz 58, 69, 77-73 Dżunis 772 Egejskie Morze 77-73, 20, 26, 87, 227, 229, 232, 244 Egipt 724 Eledżik, g. 770 Elena 743, 768, 785 Ełchowo, dawniej Kazałagacz 777 Ełchowo, w., starozagórski okręg 768 Emine, przylądek 708 Emona, twierdza 708, 776 Enos (Aenos) 72, 229, 232 Eolowie, lud gr. 70, 72 Epir 28, 69, 84, 85, 227 Epiroci 77, 72 Erkene, biz. Regina 95 318 Etropole 129 Eumolpia, osada tracka zob. Płowdiw Europa, kontynent 23, 39, 43, 53, 61, 82, 107, 115, 121,122,157, 162, 198, 229, 254, 259, 287 Europa, prowincja późnorzymska 19 Europa Północna 23 Europa Środkowa 6 Europa Wschodnia 6, 23, 39 Europa Zachodnia 23, 93, 175, 219, 267 Ewksinowgrad 206 Fanagoria, m. 284 Fanar, dzielnica Konstantynopola 136, 151, 202 Ferdynand, zob. Michajłowgrad Filipol zob. Płowdiw Filipopol, księstwo 82 Florina zob. Lerin Francja 61,119,130,144,145, 146,151,152, 175, 191, 206, 216, 226, 232, 245, 255, 258, 259, 262, 271, 277, 292 Frankowie 46, 50 Frankowie Wschodni (Niemcy) 57, 56 Frenkhisar, dzielnica miejska w Tyrnowie 93 Frygia 115 Frygia Wielka 10 Frygo wie 10, 11 Gabriel św. Lesnowski, monastyr 76 Gabrowo 142, 148, 168, 177, 183, 185, 213, 216, 273, 277 Gagauzi 187 Galicja 232 Gallipoli (Gelibolu), m. 86, 115, 116 Gallipoli (Gelibolu), półwysep 13, 19, 107 Gałacz 161 Genua, m. i republika 103 Genueńczycy 103 Gepidzi 20, 24, 25 Germanowie 23 Geto-Dakowie zob. Dakowie Getowie zob. Dakowie Gigen, vi. 17 Galhane, pałac sułtański 14 Giumurdżina zob. Komotini Giurgiu (bułg. Giurgew) ł68, 171 Goci, lud germański 19 Golemi Wyrh, szczyt górski 226 Gołak, w. 246 Gołamo Konare, w. 195 Górna Bania 236 Górna Dżumaja zob. Błagojewgrad Górna Oriachowica 768 Góra Św. Mikołaja zob. Stoletowa szczyt Grecja 5, 8, 10, 11, 16, 26, 33, 59, 73, 117, 121, 140, 166, 227, 230, 231, 233, 236, 240, 244, 251, 258, 267, 272, 281 Grecy 8, 10, 11, 13-15, 28, 31, 32, 55, 59, 62, 68, 73, 75, 80, 83, 85, 93, 97, 101, 103-107, 114, 116, 117, 126, 130, 133, 136, 138,140,143,150, 152, 179, 185,194, 210, 218, 227, 229, 230, 237 Grudowo, osada 250 Gruzini 108 Gurgulat, w. 196 Hadżi Dymitr zob. Buzłudża, szczyt górski Haemimontus, prowincja późnorzymska 19 Haemus zob. Stara Pianina (Bałkan) Harmanli 249 Haskowo 85, 129, 256 Haskowska ziemia 252 Hebras zob. Marica Hedżas 124 Hellada, tem biz. 72 Hellenowie zob. Grecy Hellespont zob. Dardanele Heraklea Pontyjska 13 Heraklidzi zob. Dorowie Hercegowina 767, 172, 174-176, 179, 225 Hilendar, monastyr na Atosie 138, 150 Hisar 25 Holandia 130 Huno-Gundurowie zob. Bułgarzy-Onogu- rowie Hunowie 20, 32, 42 Ichtiman 117, 135, 169, 250 Ichtimańska ziemia 252 Ilirowie 10, 11, 14, 21, 23, 27, 268 Iliryk (Illiryk) 19, 33 Indoeuropejczycy 10, 23, 29 Ipsala, dawniej Kipsela 78 Iran zob. Persja Iskyr, rz. 7, 42, 80, 708 Istria zob. Istros Istros (Istria), m. 13 Italia 20, 74 zob. Włochy Jakim Osogowski Św., monastyr 76 Jamboł, dawniej Diampol 706, 117, 168, 216, 249 Jantra, rz. 785 Janina 229 Japonia 272 Jassy 734, 738, 276 Jemen 724 Jerozolima 67 Jeziercy (Ezercy), plemię słowiańskie 28 Joannopolis zob. Presław Wielki Jonowie 10 Jońskie Morze 26 Jugosławia 5, 240, 245, 247, 250, 257, 258, 259, 262, 266, 267, 272 Jurukowie, azjatycka ludność pasterska 725 319 Kaja, plemię Turków-Oguzów /I5 Kajmakćalan, szczyt górski 234 Kalchedon, m. 13 Kalemegdan, turecki zamek w Belgradzie 155 Kallatis zob. Mongolia Kalofer 273 Karna, rz. 33 Kamara, g. 171 Kamczija, rz. 145 Kapena, g. 171 Karaagacz, rz. 227 Karanowo, stanowisko archeologiczne 8,10 Karłowo (Lewskigrad) 143, 160, 169, 216, 273 Karnobat 44, 80, 117, 135 Karpaty 16, 46 Karwuna zob. Bałczik Karwuńska prowincja (chora) 94 Kaspijskie Morze 36 Katalonia 703 Katalończycy 103 Katasyrta, pole bitwy pod Konstantynopolem 59 Kaukaz, g. 36, 144 Kawala 230, 231 Kazałagacz zob. Ełchowo Kazanłyk 15, 16, 94, 135, 216, 249 Keszan 116 Kiczewsko, okręg 211 Kienthal 234 Kijów 62, 63, 113 Kikoni, plemię trackie 11 Kilifarewski Monastyr 113 Kilkis (Kukusz) 230 Kimmerowie 10 Kipsela zob. Ipsala Kiriłowo, stanowisko archeologiczne 10 Kiszyniów 147, 276 Kiustendił, dawniej Welbużd 13, 105, 106, 108, 117, 131, 135, 192, 235, 244, 245 Klisura 169, 170 Kłokotnica, w. i pole bitwy 85, 86 Kneża 249 Kniażewo 236 Kocani 131 Kojłałeci, plemię trackie 13 Kolubara, rz. 50 Kołusza, w. i cerkiew 108 Komotini, bułg. Giumurdżina, dawniej Mo-sinopol 73, J07, 229 Komszczica 196 Konstanca, dawniej Tomis 13, 18, 19 Konstancja 113 Konstancja, twierdza w Tracji 81 Konstantynopol, dawniej Byzantion, tur. Stambuł 13, 17,19, 26, 28, 31, 33, 42-45, 49, 53, 56-63, 76, 78, 80-83, 85, 87, 93, 95, 100, 102, 103, 108, 112, 114, 116, 119, 122, 123, 126, 136, 137, 140, 142. 144-146, 149-153, 161, 164, 167, 169, 174,175,177,178,183,184,187,193, 195, 197, 199, 202, 225, 226, 228, 229, 231, 275 Kopriwsztica 148, 160, 169, 170, 185 Kopsis, twierdza J 03, 104 Korcza 178 Korfu (Kerkyra), wyspa 234 Koryncka Zatoka 59 Kosowe Pole, równina 13, 74, 82, 118, 119, 177, 279 Kosowski wilajet 207 Kostenec 81, 126, 214 Kostobocy 19 Kumanowo 229 Kunowica, g. J 22 Kusznica, g. w Rodopach 81 Kutłowica zob. Michajłowgrad Kutmiczewica, prowincja bułg. 55 Kwedlinburg 68 Kyrdżali, okręg 227 Kyrkklise 227 Kyrkłareli zob. Kyrkklise Lakonia 28 Lampsak 86 Lareda, twierdza 80 Larisa 68, 69 Lebane 276 Leningrad, dawniej Petersburg i Piotrogród 139, 151, 172, 175, 177, 186, 187, 202, 206, 221, 223, 287 Lena, następnie Florina 178, 229 Lerinsko, okręg 211 Lesnowo 76 Lim, rz. 118 Lipsk 151, 259, 286 Londyn 775, 229, 287 Longobardowie 20, 24, 25 Lozanna 240, 267 Liileburgas, dawniej Arkadiopol 80, 227 Lwów 198, 285 Lyon 99 Łaba, rz. 24, 28 Łacinnicy 83, 84 Łom 783, 249, 250 Łopuszna, w. 249 Łowecz, stanowisko archeologiczne i miasto 7, 80, 100, 135, 160-163, 168, 185 Łozengradzka ziemia 2/2 Łukowit, okręg 162 Macedonia 5, 11, 13, 16, 21, 32, 53, 55, 61, 63, 67, 69, 71-76, 80, 82, 84, 85, 95, 96, 100, 105, 106, 116-119, 121, 125, 129, 131,153,178, 179, 182, 194, 206, 207, 209, 210-212, 214, 224-227, 229-235, 244, 320 251, 252, 256, 272, 275, 278, 284, 289 Macedonia Egejska (Białomorska) 5, 71, 72, 85, 231, 233, 272 Macedonia Pirińska (Strumska) 81 Macedonia Wardarska 5, 10, 28, 61,71, 74, 81, 85, 211, 231, 233, 234, 240, 272 Macedończycy (antyczni) 10, 11, 13, 268 Macedończycy, naród słowiański 5, 69, 74, 202, 210-212, 214 Maczwa (Maćva), banat 95, 118, 290 Madara, gród i stanowisko archeologiczne 90, 127, 313 Makroliwada, obecnie Uzundżowo 49 Małkotyrnowsko, okręg 212 Mały k Samokow 129 Mandżuria 207 Mangalia, dawniej Kallatis 11 Mantzikiert, twierdza i pole bitwy 74 Marcianopolis 17, 131 Mardaici, plemię azjatyckie 43 Maribor 279 Marica, dawniej Hebros, rz. 12, 78, 95, 102, 117,118,120,122,169,170,178, 231, 232 Markellai, twierdza 44, 46, 48 Marmara morze, dawniej Propontyda 12, 13, 17, 19, 177, 228 Maronia 12 Megara 13 Męka Cyrw, wyżyna 796 Melitena 44 Melnik 80, 84 Mełsztica, miejscowość 122 Men, TZ. 167 Meropa, kraina w Rodopach 107 Messembria zob. Nesebyr Mesta (Nestos), rz. 12, 81, 231 Mezja 13, 17-20, 35, 38 Mezja Dolna (Moesia Inferior), prowincja rzymska 17, 19, 34, 35 Mezja Górna (Moesia Superior), prowincja rzymska 13, 17, 19 Mezja małoazjatycka 11 Mezopotamia 124 Mężowie (Myzowie), lud turecki 11, 13 Michajłowgrad, dawniej Kutłowica i Ferdynand, m. 131, 249 Miczurin, dawniej Wasiliko 206 Midia (Midye) 178, 229, 232 Midy zob. Midia Milet 13 Milingowie, plemię słowiańskie 28 Moglen 83 Mohacz 124 Mołdawia 10, 113, 124, 140, 144, 145 Mongolia 39, 283 Monokastro (Białogród, Akerman) 103 Montferrat 82, 83 Morawa, rz. 11, 50, 232, 278 Morawa Południowa, rz. 13, 17, 28, 53 Morawianie (Obodryci), plemię południo- wosłowiańskie 28 Morawianie, plemię zachodniosłowiańskie 52 Morawica, jaskinia 7 Morawska Brama 24 Morawy lub Wielkie Morawy 24, 51-53, 55, 56, 64, 65, 67 Mosinopol zob. Komotini (Giumurdżina) Moskwa 121, 141, 158, 189, 202, 245, 281, 286, 308, 315 Muchowo, w. 250 Mundraga, twierdza 42 Mygliż, w. 249 Nagay-Szent-Miklos, stanowisko archeologiczne 39 Naddunajskie Księstwo zob. Rumunia Naissus zob. Nisz Narisz-Kaj, stanowisko archeologiczne 57 Neapol, m. i królestwo 98 Nesebyr, dawniej Messembria, m. 13,14, 27, 28, 45, 47, 49, 58, 76, 88, 92, 97, 98, 103, 104, 106, 108, 110, 116, 117 Nestos zob. Mesta Neuilly 240, 265, 267 Neurowie, lud prasłowiański 23 Nicea, m. w Azji Mniejszej, obecnie Iznik 87, 97, 115, 290 Nicejskie Cesarstwo zob. Cesarstwo Nicejskie Nikopolis ad Istrum 17 Nicopolis ad Nestum zob. Nikiup Niemcy 51, 68, 119, 175, 179, 192, 198, 199, 205, 209, 218, 230, 232, 234, 235, 258, 259, 261, 262, 266, 267, 271, 272, 274-276, 278, 280 Nikiup, dawniej Nicopolis ad Nestum, w. 17 Nikomedia, obecnie Izmit 106, 115 Nikopol, tem biz. 72 Nikopol, dawniej Nicopolis ad Istrum, m. i twierdza 118, 119 Nisz, dawniej Naissus 17, 19, 21, 60, 68, 72-74, 78, 82, 84,105,118,122,130,131, 143, 177, 193, 196, 244, 277 Niszawa, rz. 121, 196 Nonnanowie włoscy 74, 75, 78 Novae 17, 20 Novo Brdo 118 Nowa Zagora 249 Nowogródek 113 Nowozagorsko, okręg 8 Nowy Sad 154, 184 Obodryci naddunajscy, plemię słowiańskie zob. też Morawianie 50 Oboriszte 169 321 21 — Historia Bułgarii Ochryda, dawniej Lichnidos 55, 68, 69, 71, 74, 83, 96, 102 Ochrydzkie Jezioro 13, 28, 55, 226 Odessa 137, 154, 157, 164, 183, 184, 188, 276, 286 Odessos lub Odessus zob. Warna Odra, rz. 23 Odryzowie, plemię trackie 13, 15, 16 Oescus 17 Ogurowie, lud protobułgarski 32 Ohridsko, ochrydzka ziemia 211 Okołczyca, g. 171 Olimp, g. 85 Onogurowie, zob. Bułgarzy — Onogurowie Opsikion, tem biz. 45 Orchanie, zob. Botewgrad Orchon, rz. 39 Orfano, zatoka 233 Oriachowo, m. 119, 249 Osetyńscy, lud kaukaski 105 Osogowo, g. i monastyr 13, 186 Ostrogoci (Goci wschodni) 20, 24, 32 Ostrowo, miejscowość 73 Osyn, rz. 7 Owecz, zob. Prowadija Paflagonia, tem. biz. 72 Palestyna 144 Panonia 20, 24-26, 33, 34, 52 Panońska Nizina (Kotlina) 8, 25, 56 Pantalejmona Św. monastyr, obecnie Pa- tlejna, w. 55 Paristrion lub Paradunavon, tem naddunaj- ski 72/76 Paryż 150, 151, 175, 240, 252, 278, 280 Paun, osada na Kosowym Polu 74 Pazardżyk, dawniej Tatar-Pazardżyk 129, 135, 169, 185, 186, 246, 250, 277 Pazardżycka ziemia 252 Pelazgowie, lud przedgrecki 8 Peliczewo 235 Peloponez 11, 26, 28, 69, 121 Peoni, plemię iliryjskie 10, 13 Peoni, plemię trackie 11 Perint 12 Peristica zob. Perusztica Periteorion, twierdza 107 Pernik 71, 213, 214, 216, 217, 236, 237, 239, 281 Persja 36, 39, 115 Persowie 75, 26, 28 Perusztica (Peristica) 95, 107, 117, 171 Peszcz, jaskinia 7 Peszkopija (alb. Peshkopija), okręg 778 Petersburg zob. Leningrad Petricz 170, 231 Philippopolis zob. Płowdiw Pieczyngowie, lud staroturecki 56, 62, 63, 75, 76 Pindos, g. 85 Pirin, g. 7 Pirot 121, 143, 177, 196 Pirotska ziemia 131, 143 Plateje 14 Plewen (Plewna) /29, 735, 776, 777, 207, 208, 222, 247 Pliska 34, 35, 38-42, 45, 48, 49, 55, 56 Plocnik 778 Ploeszti 756 Plowdiw, dawniej Filipopol (Philippopolis) lub Pulpudewa, lać. Trimontium 73, 14, 16-19,28, 60, 69, 83, 84, 88, 92, 95, 97, 704, 705, 707, 708, 770, 776, 779, 722, 735, 142, 148, 149, 160, 168, 169, 177, 181-183, 185, 192, 193, 195, 197, 202, 204, 213, 218, 221, 258, 269, 278 Płowdiwska prowincja (tem biz.) 87, 704 Pobiti Kamni, stanowisko" archeologiczne 7 Polacy 722, 757, 787, 223, 285 Polesie, kraina 24 Polimje, kraj nad Limem 778 Polska 5, 722, 737, 787, 220, 266, 267, 280, 285 Połowcy zob. Kumani Pomorawie, kraj 778 Pomorie, dawniej Anchialo 73, 45, 58, 79, 80, 88, 97, 98, 703, 706, 776, 777 Popowo 250 Porto Lagos 73, 237 Porto Lagos, zatoka 777 Powołże 244 Praga 220, 252, 285 Praslowianie 23 Pratracy 8, 70 Prawenedzi zob. Staroeuropejczycy Preslaw Wielki (w 971 r. Joannupolis), gród 38, 55-58, 62-65, 67, 69, 70, 80, 220 Presławiec lub Mały Presław 60, 62, 70 Prespa, m. 68, 77 Prespańskie Jezioro 73, 28, 55 Prilep 77, 776, 777, 235 Prilepska prowincja (chora) 94 Prisztina 778 Prizren 82 Prochor Pczinski Św., monastyr 76 Prosek, twierdza 80-84 Protobułgarzy (Bułgarzy) 5, 32, 35-38, 40, 41, 45, 47, 56 Protoindoeuropejczycy 8, 70 zob. też Staroeuropejczycy Prowadija (Owecz), m. 778 Prypeć, rz. 23 Pulpudewa zob. Płowdiw Pydna, m. 76 Radomir 235, 236, 247 Radomirsko, okręg 274 Rakowica, zamek 777 322 Raszka, księstwo serbskie 69, 118 Raliaria, m. rzymskie 17 Rawenna 33 Razłog 250, 273 Razmetanica, miejscowość 69 Regina zob. Erkene Ren, rz. 267 Rhodopa, prowincja późnorzymska 19 Rilski monastyr 110,146, 148,185, 186,188 Riła, g. 7, 273 Rinhini, plemię słowiańskie 28, 31 Kiszka, przełęcz zob. Czałkawaszka przełęcz Rodopy, g. 13, 15, 28, 80, 81, 84, 92, 95,104, 107, 110, 117, 126,169, 182,197, 273, 287 Romania, nazwa Bizancjum 82, 116 Romejowie zob. też Bizantyńczycy, Grecy 42, 59, 85, 107 Rosja 131, 134-136, 139, 140, 143-146, 151, 152, 154, 157, 159, 166, 167, 172, 174-179, 186, 189, 191, 192, 197-200, 201, 202, 205-207, 220, 222, 224-227, 230-232, 234, 236, 237, 292 Rosjanie 144, 148, 157, 176, 177, 181-183, 192, 193, 195 Rosokastro 103, 106, 116 Rowine, pole bitwy 119 Rudnik 118 Rumelia, dawniej biz. Romania 116, 120, 126, 127, 135 Rumelia Wschodnia, prowincja autonomiczna 779, 181-183, 192, 194-198, 201, 206, 218, 292, 294 Rumuni 79, 156, 218, 230 Rumunia 11,18, 24,143,144,146,154-157, 161-164, 166, 168, 171, 176, 178, 179, 185, 229, 231, 234, 238, 251, 258, 267, 271, 272, 276, 277 Ruse, dawniej Ruszczuk 110, 129, 134, 135, 146, 162, 164, 176, 183, 199, 208, 258, 273 Ruse, okręg 208 Rusenski Łom, dolina rzeczna 111 Rusowie 62, 63 Ruszczuk zob. Ruse Ruś Halicka 83 Ruś Kijowska 63, 67, 113 Ruś Moskiewska 113 Ruś Zakarpacka 147 Rymnik 739 Rzesza Niemiecka zob. Niemcy Rzym 16,17,19, 52, 82,87, 99,116,152,175, 186, 272 Rzymianie 16, 17, 23, 284 Rzymskie Cesarstwo zob. Cesarstwo Rzymskie Sabaudia J25 Sadowec, w. w okręgu Łukowitu 162 Sagudaci, plemię słowiańskie 28, 31 Sakarija, rz. 115 Saloniki (Tessalonika, bułg. Sołuń) 26, 31, 32, 42, 43, 51, 56-58, 69, 73, 75, 78, 83, 85, 95, 117, 122, 207, 211, 229, 230, 233, 236, 290 Samokow 117, 129, 135, 138, 141, 216 Samuilica, stanowisko archeologiczne 7 San Remo 240, 244 San Stefano, obecnie Yesilkóy 177, 178, 181 Sandżak Nowopazarski 207, 226, 227 Sapejowie, plemię trackie 13 Saragiold, rezydencja carska 206 Saranbej zob. Septemwri Sardynia, królestwo /44 Sarmaci 36 Sasi /30 Satrowie zob. Bessi Sawa, rz. 25, 71, 72, 95, 118, 279 Scytia Mniejsza (Scytia Minor) zob. Dobrudza Scytowie, lud irański 11, 15 Scytowie, biz. nazwa Słowian 24 Seldżucy zob. Turcy Seldżucy Septemwri, dawniej Saranbej 250 Serbia 13, 50, 59, 61,101,105,106,109,113, 114, 118, 119, 121-123, 140, 144-146, 154-160, 163, 165, 166, 172, 176, 178, 179, 195-197, 226, 229-232, 234, 236 Serbia, tem biz. 72, 73 Serbia Pomocna zob. Mezja Górna Serbia Wschodnia 272, 275 Serbowie 28, 51, 75, 78, 84, 85, 102, 105-107, 115-119, 122, 137, 138, 143, 155, 157-159, 177, 179, 196, 197, 210, 227, 229, 230, 232, 240, 244, 290, 291 Serdica zob. Sofia Serdowie, plemię trackie 13 Sere (Siar) 69, 80, 83, 117, 229, 231 Seres zob. Sere Seret, rz. 234 Serres zob. Sere Serwia, twierdza 69, 70 Seuthopolis 15 Sevres 240 Sewastopol, twierdza 144, 177 Sewerin 85 Sewliewo 735, 768, 273 Sidhirokastron (Waławiszta, Demirhisar) 229, 231 Siedem Rodów, plemię słowiańskie 28, 34, 35 Siedmiogród 46, /24 Siewiercy, plemię słowiańskie 28, 34, 35, 45 Siewierzanie, plemię ruskie 28 Silistra zob. Sylistria Singidunum zob. Belgrad Sirmium (Śrem), kraina 69, 71 Sirmium zob. Sremska Mitrowica Skafida, obecnie Fakijska Ręka /03 Skadarskie Jezioro 85 323 Sklawinia 31-33, 44, 47, 48 Sklawinowie daccy (rumuńscy) 24—26, 31 Skopje, dawniej Scupi 17, 21, 68, 71-75, 82, 89, 95, 96, 106, 116, 118, 131, 192, 235, 236, 278, 290 Skopijska prowincja (dukat, chora) 94 Skordyskowie, plemię celtycko-iliryjskie 16 Slavonia zob. Sławonia Sliwen 102-105, 135, 141, 159, 168, 213, 216, 243, 249, 268 Sliwnica 196 Sławonia 124 Sławowica, w. 246 Słowacja 24 Słowianie 5, 16, 21, 23, 24, 26-32, 38, 40-43, 45, 52, 73, 79 Słowianie bałkańscy 174 Słowianie bułgarscy 45 Słowianie daccy zob. Sklawinowie daccy Słowianie greccy 31, 50 Słowianie macedońscy 31, 44, 51 Słowianie południowi 36, 37 Słowianie wschodni 22, 24, 36, 37 Słowianie zachodni 24 Słowiańszczyzna wschodnia 28 Słynczewo, stanowisko archeologiczne 7 Smolanie, plemię słowiańskie 28, 82 Smyrna, obecnie Izmir 137, 142, 149 Sofia, dawniej Serdica 13,17-19, 21, 27, 28, 48, 60, 68, 70, 72, 76, 78, 80, 84, 88, 108, 118,122,123,126,130,131,142,163,175, 177, 181, 187, 192, 193, 196, 198, 200, 204-207, 213, 215-219, 221, 222, 226, 230, 235, 236, 244, 245, 250, 252, 254, 256, 258, 260, 270, 273, 275, 279, 281-283, 285-287 Sołuń zob. Saloniki Sozopol, dawniej Apollonia 12,13,103,116, 117, 284 Sperchios, rz. 69 Split 41 Sredec zob. Sofia Sredecka ziemia 80, 97, 290 Średnia Góra bałkańska zob. Średniogórze Sremska Mitrowica, dawniej Sirmium, twierdza 25, 26, 32, 52, 71, 72 Stalingrad, obecnie Wołgograd 275 Stambuł zob. Konstantynopol Stanimachos, Stanimaka zob. Asenowgrad Stanke Dymitrow, dawniej Dupnica 137 Stany Zjednoczone Ameryki Północnej 273, 276, 278, 280 Stara Pianina (Bałkan), dawniej Haemus 7, 13, 16, 20, 21, 32, 34, 42, 44, 48, 49, 76, 79-81, 92, 97, 108, 118, 131, 135, 146, 155, 158, 159, 170, 171, 179, 217, 249, 279 Stara Serbia, dawniej Raszka 118, 226 Stara Zagora, dawniej Werroia (Beroe) i Boruj 68, 79, 80, 94, 116, 167, 168, 176, 181, 192, 249 Starcevo, stanowisko archeologiczne 8 Starozagorska ziemia 249 Staroeuropejczycy (Prawenedzi) 23 Stobi 21 Stoletowa Szczyt, dawniej Św. Mikołaja 177 Strandża, rz. 57, 129 Strełcza, osada 169, 170 Striema, rz. 103 Strimon zob. Struma Struma, gr. Strymon, rz. 11, 28, 80,178,182, 211, 227, 231 Strumianie (Strymońcy), plemię słowiańskie 28, 31, 32, 46 Strumica, m. 80, 229, 231 Strumica, rz. 231, 240 Strymon zob. Struma Swilengrad 232 Swisztow 17, 129, 134, 150, 158, 159, 176, 183, 192, 193 Sycylia, wyspa i królestwo 98, 101 Sylistria lub Sylistra, łac. Durostorum, gr. Dorostolon, w 971 r. Teodoropolis 17, 20, 28, 56, 62, 63, 72, 88, 100, 118, 119, 140, 141, 143, 144, 176, 199, 229, 277 Syria 39, 44, 61, 124 Syryjczycy 44 Szar Pianina 226 Szegedyn (Szeged) 122 Szejnowo 177 Szkodra (Szkutari) 85, 229 Sztip 229 Sztokholm 234 Szumen 118, 129, 145, 146, 176, 183, 185, 245, 247 Szumią zob. Szumen Szypka, przełęcz 177, 207 Średniogórze, g. 13, 102, 103, 122, 169, 273 Święta Góra, dzielnica Tyrnowa 93 Tajget, g. 28 Tatar-Pazardżyk zob. Pazardżyk Tatarzy 94, 95, 98-102, 105, 167 Teby 73 Tekija, w. 103 Temska, rz. 121 Teodoropolis zob. Sylistria Teodoziopol, m. i tem biz. 44, 289 Termopile 33, 69 Tesalia 28, 68-70, 72, 85, 143, 227 Tessalonicka Równina 28, 70 Tessalonicka Zatoka 178 Tessalonika zob. Saloniki Tessalonika, tem biz. 72 Ticza, rz. 65 Timoczanie, plemię słowiańskie 28, 50 324 Timok, rz. 28, 42, 50, 101, 196 Titov Yeles 131, 277 Tokio 272 Tolbuchin zob. Dobricz Tomis zob. Konstanca Tonzos zob. Tundża Toplica, rz. i kraj 118 Tracja 10, 13, 15, 16-20, 28, 33-35, 42-45, 49, 53, 56, 59, 60, 76, 79-81, 83-85, 87, 95, 98, 101, 103-107, 115, 117,122,125,153,176, 210, 212, 227, 230, 271 Tracja Adnanopolska 85, 211, 212,214, 224, 231, 232 Tracja Białomorska (Egejska) lub Zachodnia 103,106,116, 207, 211, 212, 214, 224, 229, 231, 232, 244 Tracka Zatoka, Białe Morze 227 Trajana Brama, przełęcz 69, 70, 122 Trakowie (Trący) 10, 11, 13, 14, 16, 21, 23, 27, 268, 286 Trapezica, wzgórze, dzielnica Tyrnowa 13, 108, 110, 111 Trewneńska Przełęcz 80 Tri Uszi, wyżyna 196 Triawna 146, 168, 216 Triballowie, plemię mezyjskie 13, 16 Trimontium zob. Płowdiw Troada 10, 11 Troesmis, m. rzymskie 17 Troja 8, 11 Trojan 168, 247 Trojańczycy 11 Tryn 276 Trypolis 124, 226 Trystenik, w. 208 Tułcza 159 Tułowo, w. 16 Tundża, dawniej Tonzos, rz. 15, 102 Turcja 5, 116, 121-123, 130, 131, 134, 136, 137, 139, 140, 144-147, 152, 154-157, 165-167, 172, 174, 175, 177-179, 182, 184, 187,189,195, 197, 202, 212, 224, 232, 251, 258, 267, 271, 276, 281, 283 Turcy Oguzowie 94, 115 Turcy Osmańscy 67, 101, 103, 107-109, 113-126, 129, 131, 132, 135, 137, 140, 143,146,150,154,155,158,159,161,162, 167, 169-172, 174, 176, 177, 179, 182, 184, 191, 194, 207, 210-212, 225, 226, 229 Turcy Seldżucy 74, 115 Turkiestan 172 Turtukai 158, 171 Tutrakan 231 Turkuci 33 Tylis, m. i państwo Celtów 16 Tyrnowo Wielkie 17, 78-81, 83-88, 92, 93, 96, 97, 100, 101, 103, 107-111, 113, 119,130,131,134,145,146,150,163,168, 175,179,185,188,189,192,193,198, 204, 206, 225, 245, 291 Tzurullon zob. Czorlu Ukraina 10 Uskudama zob. Adrianopol Ustra, miejscowość 110 Utigurowie zob. Bułgarzy-Utigurowie Yeles zob. Titov Yeles Yiminacium, m. 17, 26 Yinća, stanowisko archeologiczne 8 Wajunici, plemię słowiańskie 28 Waławiszta zob. Sidhirokastron Wardar, rz. 11, 13, 46, 57, 71 Warna, dawniej Odessos 7, 13, 17, 21, 34, 46, 60, 79-81, 88,116,118,122,123,135, 140,176, 213, 216, 217, 231, 237, 266, 268, 272, 273, 277 Warszawa 280, 284-286 Wasiliko, obecnie Miczurin 212 Welbużd zob. Kiustendił Welegezyci, plemię słowiańskie 32 Weles zob. Titov Yeles Welika (Debrica?), biskupstwo bułgarskie 55 Wenecja 82, 122, 131 Wenecjanie 103 Wenedowie 23 Werreia (Ber) 69, 70, 83 Werroia zob. Stara Zagora Wersal 240 Wersinikia, pole bitwy 49 Węgry, kraj i państwo 73, 81, 82, 85, 95, 97, 116,119,121,123, 124, 239, 266, 272, 289, 290 " Węgrzy 56, 78, 82, 84, 85, 95, 97, 98, 101, 119, 122 Wiczyna 60 Widyń, twierdza 17, 71, 84, 96, 97, 102-104, 110, 116, 117, 119, 134, 135, 139, 145, 196, 291 Widyńska ziemia 81,101,102,116,121,131, 291 Wiedeń 174, 175, 186, 220, 225, 252, 272 Wielka Brytania zob. Anglia Wielka Bułgaria 33, 36, 41 Wielka Grecja 136, 137 Wielka Serbia 229 Wielkie Księstwo Litewskie 113 Wielkie Morawy zob. Morawy Wirgino, wzgórze i monastyr Św. Jerzego pod Skopje 89 Wisła, rz. 23 Witosza, g. 13, 252 325 Wizygoci (Goci zachodni) 20 Włachowie, pasterska ludność romańska 22, 27, 69, 120, 210 Władaja 236 Włochy 34, 61, 175, 199, 201, 217, 229, 240, 245, 258, 261, 267, 272, 275, 292 Wojwodina 32, 124 Wołga, rz. 33, 98 Wołosi zob. też Włachowie 22, 105, 122 Wołoszczyzna (Multany) 123, 124, 130, 131, 139, 140, 144, 154, 234 Wołyń 24 Wraca (Wratca) 738, 139, 168,171, 249, 273 Wraczański okręg 249 Wrana, rezydencja carska 206 Wrocław 284, 285 Wschodnia Rumelia zob. Rumelia Wschodnia Wyrbiszka Przełęcz 35 Wyrbowka, okręg Sewliewa, w. 758 Zagora, terytorium w północnej Tracji 44, 76 Zagoriczene, w. w okolicach Kastorii 202 Zahumlje, księstwo serbskie 69 Zeta, księstwo, następnie królestwo serbskie 74, 75, 118 Zimmerwald 234 Złatica 758, 769 Złatiszka (Złaticka), prz. 722 Złatni Mostowe 252 Złota Orda 95, 98, 702, 703 ZSRR zob. Związek Radziecki Zweczan 706 Związek Radziecki (ZSRR) 252, 258, 259, 262, 263, 277-273, 275, 277-280 Żydzi 93, 730, 278, 272 SPIS ILUSTRACJI 1. Stela Anaksandrosa z Apollonii, VI—V w. p.n.e. (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej) ....................... 12 2. Tracka srebrna falera. Muzeum w Starej Zagórze (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) .................. 14 3. Płyta nagrobna z wizerunkiem Jeźdźca Trackiego, II—III w. n.e. Muzeum Archeologiczne w Sofii (fot. tamże) ............... 18 4. Bazylika Św. Zofii w Sofii. VI w. (fot. tamże) .......... 21 5. Ruiny twierdzy wczesnobizantyńskiej w Tracji, VI w., obecnie Hisar (fot. CAF) 25 6. Stara metropolia w Nesebyr, VI w. (CAF, fot. K. Seko) ....... 27 7. Ruiny Pliski, VII-IX w. (fot. J. Tyszkiewicz) ........... 34 8. Model jurty protobułgarskiej zrobiony ze skały wapiennej, znaleziony w Dewni. Wyobrażenia wyryte na jej powierzchni mają charakter symboliczny (S. Vakli-nov, Formirane na slarobalgarskata kultura. Sofija 1977, ryć. po s. 91, fot. W. Jerke) ...................... 37 9. Wyobrażenie szamana (kapłana protobułgarskiego) na płytce ceramicznej odkrytej w Madarze (tamże, ryć. na s. 91, fot. W. Jerke) ..... 38 10. Plan protobułgarskiej świątyni pogańskiej, której szczątki odkryto w Madarze (tamże. ryć. na s. 99, fot. W. Jerke) .............. 39 11. Rysunki odkryte na wapiennym bloku w dolnej części murów obronnych protobułgarskiej Pliski (tamże, ryć. na s. 103, fot. W. Jerke) ....... 40 12. Porażka Bułgarów pod Messembrią w 813 r. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa, XIV w. ............ 47 13. Złoty medalion chana Omurtaga (Muzeum Narodowe w Sofii) ...... 48 14. Prześladowanie chrześcijan przez chana Omurtaga. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa, XIV w. .......... 52 15. Srebrna czasza żupana Siwina, Presław, IX w. (Muzeum Narodowe w Sofii) 57 16. Ruiny Złotej Cerkwi cara Symeona I \\ Presławiu, IX—X w. (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ............... 58 17. Cyrylicki napis nagrobny czyrgubilja Mosticza, bojara carów Symeona i Piotra (tamże) ...................... 64 18. Św. Klemens Ochrydzki. starobułgarska rzeźba w drewnie (tamże) .... 66 19. Napis nagrobny rodziców cara Samuela wyryty w 992/993 r. (tamże) ... 70 20. Ałusijan przybywa do obozu Piotra Odeliana. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa, XIV w. ............. 74 21. Kieska Alusijana pod murami Tessaloniki. Miniatura z Kodeksu madryckiego Kroniki Jana Skylitzesa. XIV w. ................ 75 22. Napis cara Iwana Asena II w cerkwi Czterdziestu Męczenników w Tyrnowie. wyryty dla upamiętnienia zwycięstwa pod Kłokotnicą w 1230 r. (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ............... 86 23. Złota moneta cara Iwana Asena II (Muzeum Narodowe w Sofii) ... 88 24. Cerkiew Sw. Klemensa w Ochrydzie. XIII w. (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) .................... % 25. Cerkiew w Bojanie. XIII w. (fot. CAF) ............. 97 26. Fundatorzy cerkwi bojańskiej. sewastokrator Kałojan z żoną Desislawą. Fresk z XIII w. (tamże) .................. 98 327 27. Moneta cara Iwana Aleksandra (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ......................... 106 28. Monaster w Baczkowie (ze zbiorów autora) ........... 109 29. Wieża obronna w monasterze Rilskim wzniesiona przez Hrelje, XIV w. (fot. CAF). ....................... 111 30. Meczet Czernata Dżamija w Sofii, XVI w. (CAF, fot. M. Szyperko) ... 123 31. Bułgarski dom „baby Kali" we wsi Arbanasi, XVII w. (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ............... 128 32. Wnętrze domu Ilji-hadżiego we wsi Arbanasi, XVII w. (tamże) ..... 129 33. Sofroni Wraczański (tamże) . ................. 139 34. Monaster w Rile, XIX w. (CAF, fot. H. Grzęda) ......... 148 35. Współfundatorzy monasteru Rilskiego, Michał Pokłonik z żoną Marią. Mai. Zachariasz Zograf (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) . . . 150 36. Luben Karawełow (tamże) .................. 165 37. Uczestnicy powstania kwietniowego 1876 r., w środku Georgi Benkowski (tamże)......................... 170 38. Podpisanie traktatu pokojowego w San Stefano, 3 III 1978 r. Rycina współczesna (tamże) .................... 178 39. Winieta strony tytułowej czasopisma „Budilnik" (tamże) ....... 184 40. Dymitr Błagojew i prasa socjaldemokratyczna (tamże) ........ 203 41. Goce Dełczew (tamże) ................... 210 42. X Zjazd Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej w 1903 r. (tamże) ......................... 213 43. Sobór Aleksandra Newskiego w Sofii (fot. CAF) .......... 222 44. Ferdynand i feldmarszałek A. Mackensen (D. Jotzoff, Żar Ferdinand von Bulgarien, Berlin 1927, po s. 272) .............. 233 45. Aleksander Stambolijski (La Bulgarie sous le regne de 1'assassinat, Paris 1925, po s. 168) ........................ 242 46. Zemedelska karykatura cara Borysa III (tamże, po s. 256) ...... 246 47. Oddział popa Andreja w drodze na stacje kolejową Brusarci w czasie powstania wrześniowego. Mai. Stojan Wenev (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) .................... 248 48. Strona tytułowa gazety „Rabotniczeski westnik" (tamże) ....... 253 49. Zemedelska karykatura Aleksandra Gankowa. Rys. Iwan Bożadiew (La Bulgarie..., po s. 360) ................... 255 50. Georgi Dymitrow z matką w Moskwie po procesie lipskim (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ................ 260 51. Święto narodowe w Bułgarii w 1936 r. Car Borys i generalicja (tamże) . . . 264 52. Powitanie Hermana Góringa w Sofii w czerwcu 1936 r. przez cara Borysa (fot. CAF). ........................ 266 53. Nikoła Wapcarow, bułgarski poeta rewolucyjny (fot. Ośrodek Kultury Bułgarskiej w Warszawie) ................... 274 54. Oddziały partyzanckie wkraczają do Płowdiwu we wrześniu 1944 r. (tamże) 277 55. Georgi Dymitrow wita w Sofii T. J. Tołbuchina, marszałka Związku Radzieckiego, 22 II 1946 r. (tamże) ............... 278 SPIS MAP 1. Ziemie trackie pod koniec II w. n.e. .............. 9 2. Pierwsze państwo bułgarskie .................. 54 3. Drugie carstwo bułgarskie .................. 90 4. Bułgaria po kongresie berlińskim 1878 r. ............. 180 5. Wojny bałkańskie 1912-1913 ................. 228 6. Bułgaria w latach 1914-1944 ................. 257 SPIS TREŚCI OD AUTORA ................................. 1j I. ZIEMIE BUŁGARSKIE PRZED OSIEDLENIEM SIĘ SŁOWIAN Pradzieje Bułgarii ..................... 7 Trakowie ........................ 11 Ziemie trackie pod panowaniem Rzymian ............ 16 Gotowie i Hunowie na ziemiach bałkańskich ............ 20 Chrystianizacja, romanizacja i hellenizacja Tracji i Mezji ....... 20 II. WIELKIE WĘDRÓWKI SŁOWIAŃSKO-BUŁGARSKIE. POWSTANIE PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Praojczyzna Słowian .................... 23 Antowie i Sklawinowie ................... 24 Państwo awarskie ..................... 25 Osiedlenie się Słowian na Bałkanach .............. 26 Gospodarka, religia i ustrój społeczny Słowian ........... 28 Walki Słowian z Bizancjum . ................. 31 Protobułgarzy ...................... 32 Powstanie pierwszego państwa bułgarskiego ............ 34 III. KSZTAŁTOWANIE SIĘ PAŃSTWA BUŁGARSKO-SŁOWIAŃSK1EGO Gospodarka i ustrój społeczny Protobułgarów ........... 36 Kultura Protobułgarów ................... 37 Organizacja państwowa ................... 41 Wojny z Bizancjum w VII i VIII wieku ............ 42 Chan Krum ....................... 46 IV. ROZKWIT I UPADEK PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Slawizacja i chrystianizacja Bułgarii .............. 51 Car Symeon I Wielki .................... 55 Kryzys państwa w dobie cara Piotra i początki ruchu bogomilskiego ... 59 Podbój Bułgarii Naddunajskiej przez Bizancjum .......... 61 Piśmiennictwo i sztuka w dobie pierwszego państwa bułgarskiego ... 63 V. WIELKIE WOJNY Z BIZANCJUM. ZIEMIE BUŁGARSKIE W NIEWOLI BIZANTYŃSKIEJ Powstanie Komitopulów i utworzenie carstwa zachodniobułgarskiego ... 68 Wyprawy zdobywcze Bazylego II Bułgarobójcy .......... 70 Ziemie macedońskie i bułgarskie pod panowaniem Bizancjum ..... 71 Wielkie powstanie macedońskie przeciwko Bizancjum ........ 73 Rozwój herezji bogomiłów .................. 76 331 VI. POWSTANIE I ROZKWIT DRUGIEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Wybuch powstania w Tyrnowie. Teodor i Asen .......... 78 Wojny cara Asena I z Bizancjum ............... 80 Podboje cara Kałojana ................... 81 Rządy wielkich bojarów :.................. 83 Zdobycie pozycji mocarstwowej. Iwan Asen II ........... 85 Stosunki gospodarcze i społeczne w XIII i XIV wieku ........ 87 Organizacja państwowa ................... 93 VII. ZMIERZCH ASENOWICZÓW I DYNASTIA TERTERÓW Ostatni Asenowicze .................... 95 Konstantyn Asen Tich ................... 96 Powstanie Iwajły ..................... 99 Rozbicie feudalne, dominacja tatarska i walki o tron ....... 101 Teodor Swetosław i walki z Bizancjum ............ 103 VIII. BUŁGARIA POD PANOWANIEM SZYSZMANOWICZÓW Wojny z Bizancjum i Serbią ................. 105 Bezsilność Bułgarii wobec ekspansji Turków ........... 107 Sztuka w XIII i XIV wieku ................. 108 Literatura w XIII i XIV wieku ............... 113 IX PODBOJE TURECKIE I PIERWSZE PRÓBY WYZWOLENIA ZIEM BUŁGARSKICH Powstanie państwa Turków Osmańskich ............. 115 Pierwsze podboje w Europie ................. 115 Bitwa nad Maricą ..................... 117 Podbój Bułgarii przez Turków ................ 117 Organizacja sułtanatu tureckiego ................ 120 Bitwa pod Ankarą i próba powstania w Bułgarii ........ 121 Wyprawy węgierskie przeciwko Turcji i klęska pod Warną ...... 122 Turcja u szczytu potęgi ................... 123 X. ZIEMIE BUŁGARSKIE POD JARZMEM TURECKIM Położenie ziem bułgarskich w monarchii osmańskiej ........ 125 Turecki system lenny ................... 127 Walka ludności z dominacją turecką ............. 130 XI. KRYZYS WEWNĘTRZNY IMPERIUM OSMAŃSKIEGO Rozkład tureckiego systemu feudalnego i rozwój stosunków towarowych . .133 Reformy sułtana Selima III .................. 134 Grecki ruch narodowy ................... 136 XII. ODRODZENIE NARODOWE BUŁGARÓW Pajsi Chilendarski i Sofroni Wraczański ............ 138 Pierwsze walki o wyzwolenie ................. 140 Epoka Tanzimatu w Turcji ................. 141 Ziemie bułgarskie w drugiej ćwierci XIX wieku .......... 141 Ruch narodowowyzwoleńczy w latach Ig30—1853 ......... 143 Wojna krymska 1853-1856 ................. 144 Początki ruchu oświatowego ................. 147 Walka o kościół narodowy ................. 149 332 XIII. ROZWÓJ RUCHU NARODOWOWYZWOLEŃCZEGO 1856- 1876 Okres czetnicki ruchu narodowego ............... 154 Bułgarski Centralny Komitet Rewolucyjny (BCKR) i Krajowa Organizacja Rewolucyjna .,......... 160 Christo Botew i Tymczasowy Centralny Komitet Rewolucyjny ..... 164 Powstanie kwietniowe. ................... 168 XIV. WOJNA ROSYJSKO-TURECKA I WYZWOLENIE BUŁGARII Wybuch wojny ...................... 174 Działania wojenne ..................... 175 Traktat w San Stefano i kongres berliński ........... 177 Tymczasowa administracja rosyjska ............... 179 Walka o obalenie postanowień kongresu berlińskiego ........ 181 Utworzenie autonomicznej Wschodniej Rumelii .......... 182 Kultura w schyłkowej epoce odrodzenia bułgarskiego ....... 183 XV. PIERWSZE LATA WYZWOLONEJ BUŁGARII Nadanie Księstwu Bułgarskiemu konstytucji ........... 188 Objęcie tronu przez Aleksandra Battenberga ........... 189 Rządy liberałów i reforma agrarna .............. 190 Obalenie rządu liberalnego i objęcie władzy przez księcia ....... 192 Zjednoczenie Bułgarii i wojna serbsko-bułgarska ......... 194 Obalenie księcia Aleksandra. Książę Ferdynand .......... 197 XVI. ROZWÓJ KAPITALIZMU W BUŁGARII Reżim Stambołowa .................... 201 Ruch robotniczy i powstanie Bułgarskiej Partii Socjaldemokratycznej . . . 202 Upadek Stambołowa .................... 205 Sytuacja polityczna po upadku Stambołowa. Partie polityczne ..... 206 Rządy stambołowistów i powstanie ilindeńskie w Macedonii ..... 209 Ruch robotniczy w początkach XX wieku ........... 212 Obalenie rządu stambołowistów ................ 215 Rozwój gospodarczy w latach 1878-1912 ............ 215 Kultura w latach 1878-1918 ................ 219 XVII. WOJNY BAŁKAŃSKIE I PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA Rewolucja młodoturecka .................. 224 Powstanie trzeciego carstwa bułgarskiego ............ 225 Utworzenie sojuszu bałkańskiego ............... 225 Dwie wojny bałkańskie ................... 227 Przystąpienie Bułgarii do pierwszej wojny światowej ........ 231 Pierwsza wojna światowa .................. 232 Powstanie żołnierskie .................... 235 Układ o zawieszeniu broni ................. 236 XVIII. PIERWSZE LATA POWOJENNE I POWSTANIE WRZEŚNIOWE 1923 ROKU Sytuacja rewolucyjna w Bułgarii ............... 238 Koalicyjny rząd Aleksandra Stamboiijskiego ........... 240 Samodzielne rządy zemedelców ................ 241 Przewrót 9 VI 1923 roku .................. 244 Powstanie wrześniowe 1923 roku ............... 247 333 XIX. WALKA O UTRZYMANIE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH I KONSTYTUCJI Polityka rządu Gankowa .................. 251 Działalność Bułgarskiej Partii Komunistycznej (t.s.) ........ 252 Stabilizacja polityczna i gospodarcza .............. 254 Kryzys gospodarczy .................... 256 Rządy Bloku Narodowego .................. 256 Proces lipski ....................... 259 XX. PRZEWRÓT 19 V 1934 ROKU I WOJSKOWA DYKTATURA MONARCHICZNA Rządy grupy „Zweno" ................... 261 Wprowadzenie dyktatury monarchiczno-wojskowej .......... 263 Walka o utworzenie frontu narodowego sił antyfaszystowskich ..... 263 Przystąpienie Bułgarii do obozu państw faszystowskich ....... 265 Kultura w latach 1918-1944. ................ 267 XXI. BUŁGARIA W LATACH DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ. POWSTANIE BUŁGARSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ Przystąpienie Bułgarii do Paktu Berlińskiego ........... 271 Wybuch powstania antyfaszystowskiego ............. 273 Powstanie Frontu Narodowego ................ 274 Wojna wyzwoleńcza .................... 277 Powstanie Bułgarskiej Republiki Ludowej ............. 279 280 284 289 294 296 316 327 329 WAŻNIEJSZE WYDARZENIA PO ROKU 1944 ................ WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE .................... TABLICE GENEALOGICZNE ...................... PARTIE POLITYCZNE MIESZCZAŃSTWA BUŁGARSKIEGO W LATACH 1878-1918 INDEKS NAZWISK .......................... INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I NARODOWOŚCI ........... SPIS ILUSTRACJI ........................... SPIS MAP .............................. Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1988. Nakład 20000 egz. Objętość ark. wyd. 23,30; ark. druk. 21,00; ark. Al 27,93. Papier offset., kl. III, 66x98. Skład wykonali Wroclawtka Drukarnia Naukowa. Podpisano do druku w maju 1988. Druk ukończono we wrześniu 1988. Druk i oprawę wykonała Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zam. 251/88 J-9