ADAM KERSTEN HISTORIA SZWECJI WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1973 Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa ANNA LERGETPORER-JAKIMOW Redaktor techniczny MICHA� �YSSOWSKI Printed in Poland Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo. Wroc�aw 1973. Nak�ad: 5500+230 egz. Obj�to��: ark. wyd. 32,40, ark. druk. 29,25. Papier ilustr. kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do sk�adania 17 X 1972. Podpisano do druku 6 vni 1973. Druk uko�czono w sierpniu 1973. Wroc�awska Drukarnia Naukowa Nr zam. 352/72 - N-7. Cena z� 85. - OD AUTORA �REDNIOWIECZNA Szwecja by�a bied- nym, ch�opskim krajem na peryferiach �wczesnej kultury europejskiej � dzi� jako jedna z pierwszych na naszym kontynencie poczyna wchodzi� w faz� cywilizacji postindustrialnej, kt�r� wedle przewidywa� Anglia i Fran- cja osi�gn� dopiero w ko�cu XX w. W wiekach �rednich kr�lob�jstwo w Szwecji by�o cz�stym zjawiskiem, a w ci�gu ponad dw�ch stuleci, od ko�ca XIII do pocz�tk�w XVI w., �aden w�adca nie panowa� do ko�ca swego �ycia � wsp�czesna Szwecja od kilkudziesi�ciu lat posiada usta- bilizowane rz�dy parlamentarne. Wojowniczo�� i d��enie do ekspansji, kt�re od czas�w wiking�w po wiek XIX charakteryzowa�y polityk� Szwecji, ust�pi�y tendencjom pokojowym � Szwecja nale�y do tych nielicznych pa�stw europejskich, kt�re nie bra�y udzia�u w dw�ch wielkich wojnach naszego wieku, a i dzi� zajmuje konsekwentnie neutralne stanowisko. Stwierdzenia te wystarcz�, by obudzi� g��bokie zainteresowanie prze- sz�o�ci� kraju oddzielonego od Polski niewielk� przestrzeni� morza. Pozna- nie dziej�w innych narod�w wzbogaca i rozszerza pojmowanie w�asnej historii, pozwala lepiej rozumie� procesy, kt�re z�o�y�y si� na dzie� dzi- siejszy. Dostrzega� to ju� osiemnastowieczny cenzor, gdy daj�c sw� apro- bat� Historii Kr�lestwa Szwedzkiego spisanej przez ks. Wincentego Skrze- tuskiego w 1771 r. wskazywa�, i� znalaz� w niej wiele, co mo�e �narodu naszego dzieje obja�ni�, u�atwi�, wesprze� i ugruntowa�". Doczeka�a si� te� owa Historia dw�ch kolejnych wyda� ... i pozosta�a do dzi� jedynym polskim opracowaniem ca�o�ci dziej�w naszego s�siada. Kiedy podejmowa�em opracowanie historii Szwecji, te w�a�nie wzgl�dy mia�em przede wszystkim na uwadze. Refleksja nad rozwojem spo�ecze�stwa szwedzkiego od jego zarania mo�e by� u�yteczna, tym bardziej �e w prze- sz�o�ci dzieje Polski i Szwecji wielokrotnie blisko si� splata�y. Dwa kraje po�o�one w strefie ba�tyckiej wiele ze sob� ��czy�o i nie mniej wiele dzieli�o. Nast�pstwem tego by�y z jednej strony sojusze i zwi�zki dynastyczne, z dru- giej za� wojny. Wi�zy przyja�ni okaza�y si� jednak historycznie trwalsze ni� konflikty, mimo �e walka ze szwedzkim �potopem" stanowi integralny sk�adnik polskiej tradycji narodowej, a Szwedzi dumni s� ze swego stor- maktstiden � wieku mocarstwowo�ci. Opracowuj�c t� ksi��k� by�em skr�powany wymogami, jakie narzuci�y ju� inne pozycje cyklu, w kt�rym ukazuje si� Historia Szwecji. W my�l tych za�o�e� ksi��ka ma przekaza� Czytelnikowi mo�liwie wszechstronny, niemal podr�cznikowy zas�b wiedzy w oparciu o najnowsze wyniki bada� historyk�w skandynawskich. Esej o historii Szwecji, jaki chcia�em pisa�, pr�ba bardziej wszechstronnego ukazania tego niezwykle pasjonuj�cego procesu historycznego na por�wnawczym tle dziej�w innych kraj�w, a w�r�d nich i Polski, ksi��ka, w kt�rej refleksja dominowa� b�dzie nad faktami, czeka nadal na swego autora. To ujecie bynajmniej nie nosi takiego charakteru, nawet sprawy polskie potraktowane s� jedynie z punktu widzenia historii Szwecji. Jest to tylko pr�ba przekazania czytelnikowi odpowiednio du�ej ilo�ci materia�u, kt�ry mo�e przys�u�y� si� do poznania i stworzenia rzetelnych podstaw do rozwa�a� historycznych. WST�P WSPӣCZESNY historyk nie mo�e przedstawia� dziej�w �wed�ug lat porz�dku", jak to czyni� ks. Skrzetuski, musi wskaza� zwrotne momenty procesu historycznego, wyr�ni� epoki i mniejsze okresy, opieraj�c si� na og�lnym podziale dziej�w naszej cywili- zacji, a zarazem w pe�ni uwzgl�dniaj�c specyfik� kraju, kt�rego histori� bada i wyk�ada. Nie jest to �atwe zadanie, �wiadcz� o tym dyskusje nad periodyzacj� historii tocz�ce si� od dziesi�tk�w lat. Prezentowana tu kon- strukcja dziej�w Szwecji jest oparta na periodyzacji przyj�tej w najnowszej historiografii szwedzkiej. Zgodnie z ni� granica mi�dzy staro�ytno�ci� czy m�wi�c inaczej czasami przedhistorycznymi a wczesnym �redniowieczem zosta�a przeprowadzona w ko�cu X w.; okres wypraw wiking�w szwedzcy historycy zasadniczo w��czaj� jeszcze do �prehistorii" � forntiden. �red- niowiecze dzieli si� na dwa okresy. Wczesne �redniowiecze � do 1319 r. � to okres �cierania si� starych instytucji spo�ecze�stwa rodowo-plemiennego z nowym porz�dkiem, jaki nios�y ze sob� chrze�cija�stwo i feudalizm. Kszta�towa�y si� w tym czasie podstawy spo�ecze�stwa stanowego, a lu- �na �federacja dzielnic", jak pisz� historycy szwedzcy o jedenastowie- cznym kr�lestwie, przeobrazi�a si� w zwarty organizm pa�stwowy. Na- le�y przy tym podkre�li�, �e w przeciwie�stwie do Polski w Szwecji nie dosz�o nigdy do rozbicia dzielnicowego mimo istniej�cych w tym kie- runku tendencji. Ko�cow� dat� tego okresu wyznacza zaprzysi�enie przez kr�la Magnusa Erikssona szwedzkiej �wielkiej karty wolno- �ci" (1319). Okres rozkwitu i zmierzchu �redniowiecza (1319 � 1520) charakteryzuje si� przewag� mo�now�adztwa, kt�re w XV w. sta�o si� powa�nym czynni- kiem destruktywnym. Tre�ci� �ycia politycznego Szwecji by�a w tym czasie bezustanna walka miedzy kolejnymi w�adcami, reprezentuj�cymi tendencje do wzmocnienia w�adzy kr�lewskiej, a �wieckim i duchownym mo�no- w�adztwem. Zn�w odmiennie ni� w wi�kszo�ci pa�stw europejskich nie wykszta�ci�a si� w Szwecji monarchia typu stanowego. Wi�za�o si� to z uk�adem si� spo�ecznych. Rola rycerstwa, a potem szlachty, by�a zna- cznie mniejsza ni� np. w Polsce, mieszcza�stwo � poza sztokholm- skim � nie mia�o znaczenia; istotn� si�� stanowi�o natomiast wolne ch�opstwo. Wa�nym wydarzeniem tego okresu jest unia kalmarska (1397), kt�ra nominalnie istnia�a do pocz�tk�w XVI w. W walce przeciw unii, oznacza- j�cej preponderancj� Danii, wzrasta�a aktywno�� szerokich warstw ludno�ci Szwecji, a w kolejnych zrywach powsta� ch�opskich kszta�towa�a si� �wia- domo�� narodowa. Nast�pny okres obejmuje panowanie Gustawa Wazy i jego syn�w (1520�1611). Przyni�s� on rozkwit gospodarczy, ci�gle jeszcze w ramach form gospodarki �redniowiecznej, wzmocnienie w�adzy kr�lewskiej, zwyci�stwo reformacji. Mo�now�adztwo upad�o, zast�pione przez nowo- �ytn� magnateri�, kt�ra pozostawa�a w orbicie dworu nawet w�wczas, gdy reprezentowa�a tendencje opozycyjne. Monarchia elekcyjna prze- kszta�ci�a si� w dziedziczn�. Stworzone zosta�y w�wczas podstawy pot�gi Szwecji. Wiek XVII jest nazywany okresem mocarstwowym � stormaktstiden. Szwecja podj�a walk� o panowanie na Morzu Ba�tyckim, sta�a si� wa�nym partnerem w wielkich koalicjach europejskich. W stosunkach wewn�trznych nast�pi� proces ograniczania stanu posiadania ziemi i praw wolnych ch�o- p�w. Wzros�o znaczenie szlachty i magnaterii, zagra�aj�c w�adzy kr�- lewskiej. Dopiero �wielka redukcja" w latach osiemdziesi�tych utorowa�a drog� rz�dom absolutnym. Okres ten ko�czy uchwalenie konstytucji, kt�ra ograniczy�a ponownie w�adz� kr�lewsk�, oraz pok�j w Nystadzie (1721) pozbawiaj�cy Szwecj� cz�ci jej posiad�o�ci w Finlandii i na po�udniowym wybrze�u Ba�tyku. Zaczynaj�cy si� na pocz�tku XVIII w. okres wielkich zmian trwa� oko�o stulecia; ko�cow� dat� wyznacza powstanie przeciw Gustawowi III i usta- nowienie nowej konstytucji oraz definitywna utrata Finlandii wraz z Wys- pami Alandzkimi (1809). W Szwecji dokona�a si� w tym czasie rewolucja przemys�owa i ukszta�towa�y si� podstawy spo�ecze�stwa kapitalistycznego. Dalej wydzieli� wypada p�wiecze 1809�1865 � czasy utrwalenia si� stosunk�w kapitalistycznych we wszystkich dziedzinach �ycia spo�ecznego, rosn�cego znaczenia bur�uazji, liberalizmu mieszcza�skiego. W nast�p- nym p�wieczu (1866�1920) na czo�o wysun�y si� dwa problemy: rozw�j kapitalizmu monopolistycznego oraz walki klasowe. 8 Po 1920 r. rozpoczyna si� � jak pisz� szwedzcy historycy � �nasz w�asny czas". Otwiera go szereg demokratycznych reform, a stworzony w�wczas system ustrojowy przetrwa�, z bardzo niewielkimi zmianami, do dzi�. Stara�em si�, w miar� mo�liwo�ci, potraktowa� okres najnowszych dziej�w Szwecji r�wnie szeroko jak poprzednie, zamykaj�c ten zarys na ostatnim dziesi�cioleciu historii naszego �wiata. GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNE PODSTAWY SZWECJI WSPӣCZESNA Szwecja rozci�ga si� na wschodniej cz�ci P�wyspu Skandynawskiego na przestrzeni 449,7 tys. km2, granicz�c z Norwegi� wzd�u� wododzia�u G�r Skandynawskich i z Fin- landi� rzekami Muonio oraz Torne. Terytorium to kszta�towa�o si� stop- niowo, poprzez podboje i kolonizacj�. U zarania �redniowiecza, w X w. kr�lestwo szwedzkie nie obejmowa�o jeszcze na po�udniu Skanii, Hallandu i Blekinge, nale��cych w�wczas do Danii, a na polnocy osadnictwo si�ga�o tylko do Angermanlandu; Wyspy Alandzkie, Olandia i Gotlandia by�y tak�e szwedzkie. W XII w. Szwecja utraci�a na rzecz Norwegii Jamtland, kt�ry odzyska�a cz�ciowo w XIII i XIV w., a w ca�o�ci w XVI stuleciu. Ekspansja szwedzka kierowa�a si� na po�udnie i na wsch�d, kolonizacja na p�noc i na wsch�d. W XII w. rozpocz�� si� podb�j wybrze�a fi�skiego, kt�ry trwa� przez nast�pne dwa wieki. W 1323 r. traktat w N�teborgu (p�niej Orieszek) mi�dzy Szwecj� a ksi�stwem nowogrodzkim ustali� granic� posiad�o�ci szwedzkich na wschodnim wybrze�u Zatoki Botnickiej; bieg�a ona od Zatoki Fi�skiej (na p�d. od Wyborga) do uj�cia rzeki Oulu na p�nocy. Granica ta z niewielkimi zmianami, cho� ci�gle naruszana, przetrwa�a do ko�ca XVI w., kiedy w rezultacie wojny szwedzko-rosyj- skiej zosta�a przesuni�ta na korzy�� Szwecji. Na po�udniu Skania, Halland i Blekinge by�y przedmiotem sta�ych konflikt�w szwedzko-du�skich, podobnie jak wyspy Gotlandia i Olandia. W 1332 r. kr�l szwedzki Magnus Eriksson odkupi� Skani� od Danii, atoli po niespe�na 30 latach Szwecja ju� j� utraci�a. Jednocze�nie Gotlandia przesz�a pod panowanie du�skie, w XV w. za� los jej podzieli�a tak�e Olandia. Dopiero w XVII w. Szwecji uda�o si� przy��czy� obie wyspy oraz po�udniowe dzielnice P�wyspu Skandynawskiego. Kolonizacja na p�nocy post�powa�a z wolna, dochodz�c w XV w. do rzeki Torne, a wi�c obejmuj�c ca�e dzisiejsze terytorium Szwecji. 10 Wojny XVII w. przynios�y nowe, wa�ne nabytki terytorialne wzd�u� po�udniowo-wschodniego wybrze�a Ba�tyku, nad Zatok� Fi�sk� i Zatok� Rysk�. Ju� w XVI w. Szwecja zdoby�a cz�� Estonii. Pok�j w Sto�bowie (1617) przyzna� jej Ingermanlandi�, a rozejm w Starym Targu (Altmarku, 1629) � Inflanty. Nie by�y to jednak nabytki trwa�e. Cz�� Inflant utraci�a Szwecja ju� w 1660 r. po pokoju oliwskim; pozosta�e w 1721 r. po pokoju w Nystadzie przesz�y do Rosji. W tym samym czasie tak�e na rzecz Rosji odpad�a od Szwecji po�udniowo-wschodnia cz�� Finlandii. W dwadzie�cia dwa lata p�niej, w 1743 r., w wyniku nowej wojny Rosja zaj�a dalsze terytoria fi�skie. Szwedzkie panowanie w Finlandii sko�czy�o si� osta- tecznie w 1809 r. Wiele element�w historii Szwecji zosta�o zdeterminowanych przez �ro- dowisko naturalne, w jakim kszta�towa� si� i rozwija� nar�d szwedzki. Morze, las, bogactwa ukryte w ziemi wyznacza�y kierunki dzia�ania. Przodkowie wsp�czesnych Szwed�w ukazali si� na scenie historycznej jako �eglarze, kt�rzy � jak pisa� Tacyt w swej Germanii (ok. 98 r. n. e.) � maj� �silne floty". Morze � to rybo��wstwo, kt�re w przesz�o�ci znacze- niem nie ust�powa�o rolnictwu, morze � to handel, przedmiot zaintereso- wania Szwed�w od czas�w wiking�w. Lasy dzi� jeszcze pokrywaj� po�ow� powierzchni kraju, zajmuj�c obszar 22,3 mln hektar�w. S� one jedynym z najwi�kszych bogactw Szwecji, kt�ra w produkcji celulozy zajmuje trzecie miejsce w �wiecie. W przesz�o- �ci lasy � na pomocy �wierkowe i sosnowe, na po�udniu mieszane, li�cias- to-iglaste � odgrywa�y wielk� rol� w �yciu mieszka�c�w Szwecji. Grunty orne powstawa�y kosztem wypalanego i karczowanego lasu; byd�o i trzoda sp�dza�y lato na pastwiskach le�nych, a zim� �ywiono je li�ciami, �ci�k� le�n�, nawet igliwiem. Wreszcie lasy dostarcza�y drewna do budowy okr�t�w oraz na budownictwo mieszkalne. Ziemi ornej Szwecja posiada�a ma�o; obecnie grunty orne zajmuj� 8% powierzchni, w przesz�o�ci jeszcze mniej. Najlepsze gleby znajduj� si� w Skanii oraz na nizinach �rodkowej Szwecji, gdzie te� najintensywniej rozwija�o si� rolnictwo. W Norrlandzie uprawa roli skupia�a si� i skupia nadal tylko na wybrze�u i w okolicach Wielkiego Jeziora (Storsj�n). Warunki naturalne w du�ym stopniu zdecydowa�y o tym, �e pasterstwo i hodowla byd�a mia�y wi�ksze znaczenie ni� uprawa zb�. Produkty ho- dowlane by�y jedn� z wa�niejszych pozycji szwedzkiego eksportu, dopiero w XX w. udzia� ich w eksporcie powa�nie si� skurczy�. Nadal jednak Szwecja intensywnie rozwija hodowl�. W �redniowiecznej rymowanej kronice tak pisano o najwi�kszym bogac- twie kr�lestwa: 11 Silv, bly, jarn och koppar som fors utrikes i stora kopar (srebro, o��w, �elazo i mied�, kt�re wywozi si� za granice w wielkich ilo�ciach). Podstawowym skarbem, ukrytym w ziemi szwedzkiej, jest ruda �elaza; najwi�ksze jej z�o�a znajduj� si� na p�nocy (Kiruna, Malmberget) oraz w Szwecji �rodkowej, w Bergslagen. Zasoby rud innych metali s� bez por�wnania mniejsze. Z�o�a miedzi ko�o Falun, w Szwecji �rodkowej, zosta�y ju� wyczerpane, a odkryte w dwudziestych latach naszego wieku pok�ady na pomocy nie s� szczeg�l- nie obfite. Podobnie i srebro, kt�re w przesz�o�ci w niewielkich ilo�ciach wydobywano w kopalniach w Sala, a obecnie na pomocy w Boliden. Tam te� znajduj� si� niewielkie z�o�a arsenu, z�ota i piryt�w. Poza tym Szwecja posiada pewne zasoby o�owiu, cynku i uranu. Z surowc�w energetycznych zupe�nie brak nafty, a jedyne zag��bie w�glowe w Skanii dostarcza w�giel niskiej jako�ci. Wi�ksze znaczenie ma torf. Przede wszystkim jednak szwedzki system energetyczny oparty jest na sile wody. Niegdy� te� rozwini�ta sie� wodna s�u�y�a wewn�trznej komunikacji. Charakteryzuj�c �rodowisko naturalne trudno pomin�� klimat, kt�ry mia� du�y wp�yw na kszta�towanie si� kultury i obyczaj�w, jak te� na gospodark� szwedzk�. W po�owie XVI w. Olaus Magnus w swym dziele Historia de gentibus septentrionalibus, po�wi�conym ludom Skandynawii, pisa�: �ludy p�nocne od pocz�tku pa�dziernika do ko�ca kwietnia wsp�l- nie znosz� ci�k� zim�, z jej d�ugimi nocami, przenikliwymi wichurami, mrozem, �niegiem, mg��, sztormami i niezmiernym zimnem". W Norrlan- dzie zima rzeczywi�cie trwa 6�7 miesi�cy, a �rednia roczna temperatura wynosi �2,7�C. Nie wsz�dzie jednak warunki klimatyczne s� r�wnie suro- we. Szwecja jest niezmiernie zr�nicowana pod wzgl�dem klimatycznym. Na przyk�ad w okolicach jeziora Malar pokrywa �nie�na utrzymuje si� tylko 3�4 miesi�ce, a na po�udniu jeszcze kr�cej. Podobnie przedstawia si� czas lata: w najdalej wysuni�tych na pomoc rejonach trwa ono zaledwie 58 dni, w �rodkowym Norrlandzie ju� 91 dni, w Upplandzie � 118, a na po�udniu blisko 5 miesi�cy. Dzi�ki wp�ywowi morza po�udniowe dzielnice ze swym d�ugim, ciep�ym latem i �agodnymi zimami posiadaj� warunki sprzyjaj�ce rozwojowi rolnictwa i hodowli, umo�liwiaj�ce upraw� kultur, kt�re normalnie nie wyst�puj� w tej szeroko�ci geograficznej. 12 I. POCZ�TKI DZIEJ�W CZ�OWIEKA NA PӣWYSPIE SKANDYNAWSKIM EPOKA KAMIENIA (do 1500 r. p. n. e.) W KA�DYM kraju byli tak nie- bacznie do Ojczyzny swojej przywi�zani dziejopisowie, �e jego pocz�tki od czas�w najdawniejszych z ma�� lub �adn� do wiary podobno�ci� wy- prowadzali ... Atoli mi�dzy temi to nierozs�dnymi s�awy krajowej mi�o�- niczkami celuj� dziejopisowie szwedzcy. Twierdz� oni, �e Szwecja naj- dawniejszym jest nie tylko na p�nocy, ale w ca�ej Europie kr�lestwem" � tymi s�owami ks. Wincenty Skrzetuski rozpocz�� swoj� Historyj� Kr�- lestwa Szwedzkiego. Uwa�a� on zreszt�, i� �darowa� trzeba szwedzkiej historii pisarzom, �e umy�liwszy staro�ytno�� narodu swego a� od potopu wywodzi� ... rz�d d�ugi monarch�w z�o�yli, inaczej bowiem tak strasznego chronologii swojej przeci�gu nigdyby byli nie zapchali". Zdaniem ks. Skrzetuskiego �prawdziwsza" i �u�yteczniejsza" historia Szwecji zaczyna si� dopiero w 1250 r. Po ponad dwustu latach, jakie up�yn�y od ukazania si� pierwszego polskiego zarysu dziej�w Szwecji, nie legendarne, ale zbadane naukowo pocz�tki bytowania cz�owieka w po�udniowo-wschodniej Skandynawii trzeba cofn�� do 10000 lub 8000 lat przed nasz� er�, do okresu p�nego paleolitu (starszej epoki kamienia). Jest to zas�uga kilku pokole� archeolo- g�w. Krok po kroku, od pierwszych zbior�w archeologicznych B. E. Hil- debranda, poprzez klasyczne studia Oscara Monteliusa, wielkiego badacza epoki br�zu i tw�rcy metody typologicznej, kt�ra pozwoli�a na ustalenie wzgl�dnej chronologii warstw kulturowych, a� po wsp�czesne badania, stwierdzaj�ce bezwzgl�dny wiek znalezisk przy u�yciu w�gla radioaktyw- nego (C 14), coraz pe�niej odtwarzane s� dzieje cz�owieka na pomocy Europy. Najdawniejsze �lady ludzi w Skandynawii zosta�y odkryte w zachodniej Jutlandii w osadach mi�dzylodowcowych czwartorz�du. Dalej, na pomocny 13 ����� zasi�g lodowca ����� obecna linia brzegowa NORWE Ber Wewn�trzne Jezioro Ba�tyckie (ok. 8000 lat p. n. e) Morze Yoldiowe (ok. 7700 lat p. n. e.) wsch�d, gruba pokrywa lodowa uniemo�liwia�a rozw�j flory i fauny, a tym samym i bytowanie cz�owieka. Dopiero w VIII tysi�cleciu p. n. e. lodowiec stopniowo pocz�� si� cofa� na p�nocny wsch�d. Topniej�ce lody utworzy�y w miejscu po�udniowego Ba�tyku jezioro lodowcowe, kt�re nast�pnie, na skutek nier�wnomiernego podnoszenia si� l�du Fennoskandii, uzyska�o po��czenie z Morzem P�nocnym. Pokryte jeszcze lodem pomocne rejony Szwecji zosta�y od- dzielone od po�udnia szerok� cie�nin�, po�udnie natomiast: Skania, Smalandi cz�� G�talandu, by�o po��czone z g��wnym l�dem europej- skim. To morze, kt�re nazwano Yoldiowym, (Joldowym), powsta�o oko�o 7700 lat p. n. e. Mimo surowego, subarktycznego klimatu w czasach Morza Yoldiowego na po�udniu Szwecji pojawili si� pierwsi my�liwi-koczownicy. By� mo�e przyw�drowali w �lad za stadami renifer�w, kt�re nadal �y�y w tej strefie, cho� tundr� zast�pi�y lasy topolowe i brzozowe. Rogi renifer�w, obok krzemieni, stanowi�y cenny surowiec, s�u��cy do wyrobu narz�dzi. �lady cz�owieka z okresu Morza Yoldiowego odkryto w Segebro ko�o Malm� w Skanii. Koczownicy przybyli z po�udniowego zachodu; �lady pobytu ludzi w okolicach Hamburga si�gaj� XII�X tysi�clecia p. n. e. Z up�ywem lat warunki klimatyczne ulega�y zmianie. Nast�pi�o znaczne ocieplenie. Wolne od lodu obszary Skandynawii pokry�y lasy sosnowe ob- fituj�ce w zwierzyn�: �ubry, �osie, jelenie. Wypi�trzenie si� l�du w miar� topnienia lodu oko�o 7400 lat p. n. e. spowodowa�o ponowne przerwanie po��czenia mi�dzy Morzem Yoldiowym a Morzem Pomocnym. Powsta�o s�odkowodne jezioro, zwane Ancylusowym, bogate w ma��e i ryby. Wody jego zajmowa�y znaczn� cz�� obszaru Szwecji, oddzielaj�c nadal na du�ej przestrzeni po�udnie od pomocy. Znaleziska pochodz�ce z tego czasu m�wi� o przybyszach, kt�rzy re- prezentowali prymitywne kultury my�liwskie. Nie posiadali sta�ych siedzib, ale przenosili si� z miejsca na miejsce w poszukiwaniu po�ywienia. �ywili si� mi�sem zwierzyny, na kt�r� polowali przy u�yciu �uku, rybami z�o- wionymi na harpun, ptactwem �apanym w sid�a, a tak�e owocami le�nymi i ro�linami wodnymi. Na wybrze�u Skanii i G�talandu odkryto �lady sezonowych osad ludzkich z VI�V tysi�clecia p. n. e. Znaleziono te� w nich r�ne narz�dzia: ostrza strza�, �widry, zgrzeb�a. Na tej podstawie archeolo- dzy stwierdzili, i� ko�o miejscowo�ci Sandarna, w obr�bie dzisiejszego G�teborga, 6600�5000 lat p. n. e. mieszka� lud, kt�ry prawdopodobnie przyw�drowa� z po�udnia i koczowa� wzd�u� zachodnich wybrze�y. Kul- tura ta nosi nazw� kultury Sandarna, od miejsca najwi�kszego znaleziska. Do innej kultury zaliczyli badacze lud, po kt�rym pozosta�y �lady osad 15 . zasi�g lodowca . obecna linia brzegowa Morze Ancylusowe (ok. 6500 la-t p. n. e.) Morze Litorynowe (ok. 4500 lat p. n. e.) odkryte na torfowiskach w Ager�d w Skanii. Nale�a� on do tak zwanej kultury maglemoskiej � najwi�ksza osada bowiem odnaleziona zosta�a na torfowisku Maglemose (Zelandia). Kultura ta rozwin�a si� na obszarze Danii i p�nocnych Niemiec, dok�d zapewne dotar�a z Anglii, by nast�pnie rozprzestrzeni� si� na zachodnim wybrze�u Szwecji. Znaleziska w Skanii s� datowane na oko�o 6000 lat p. n. e. Dla kultury maglemoskiej charak- terystyczne by�y narz�dzia wyrabiane z rogu i ko�ci, st�d u�ywana jest niekiedy nazwa kultury ko�cianej. Starsza ni� kultura Sandarna i kultura maglemoska by�a kultura my�li- wska, kt�rej pozosta�o�ci odnaleziono ko�o miejscowo�ci Hensbacka w p�nocnym Bohuslanie. Rozwin�a si� ona oko�o lat 7300�6600 p. n. e. Por�wnuj�c jej szcz�tki ze szcz�tkami kultury Sandarna oraz z pozosta- �o�ciami norweskiej kultury zwanej Fosna zwr�cono uwag� na istniej�ce mi�dzy nimi zale�no�ci. Oko�o 5000 lat p. n. e. warunki fizyczne i klimat Skandynawii uleg�y dalszym powa�nym przeobra�eniom. Przez ca�y okres Morza Yoldiowego, a potem Jeziora Ancylusowego trwa� proces podnoszenia si� l�du. Top- nienie lod�w poci�ga�o za sob� r�wnie� podniesienie poziomu w�d, przede wszystkim na po�udniu. Nast�pi�o znowu po��czenie Jeziora Ancylusowego z Morzem P�nocnym, a Cie�nina Sundzka oddzieli�a obszary przysz�ej Szwecji od Danii i Europy �rodkowej. Morze to, zwane Litorynowym, nieco wi�ksze od Ba�tyku, by�o kszta�tem bardzo ju� do niego zbli�one. �agodny, wilgotny klimat, jaki w�wczas panowa� w Skandynawii, sprzy- ja� bujnej wegetacji. Lasy sosnowe stopniowo ust�pi�y miejsca d�browom, gajom leszczynowym i bukowym. Jelenie i sarny z wolna wypiera�y �osie. W tak dogodnych warunkach rozwija�y si� nowe kultury pierwotne. Okres od utworzenia Morza Litorynowego do 2500 lat p. n. e. uczeni szwedzcy zaliczaj� do mezolitu � �rodkowej epoki kamienia. Charak- teryzowa� si� on znacznym rozprzestrzenianiem si� cz�owieka na obszarach Szwecji. W�wczas to od pomocnego wschodu przyw�drowa� wzd�u� wy- brze�y azjatycki lud Komsa. Przewa�a� wszak�e nadal po�udniowy kie- runek imigracji; procesu tego nie przerwa�o powstanie Cie�niny Sundzkiej. Z po�udnia w�a�nie przyby�y ludy znaj�ce sztuk� obr�bki krzemienia. Narz�dzia stawa�y si� coraz doskonalsze. Z owego czasu pochodz� te� pierwsze �lady ceramiki. Podstaw� bytu pozostawa�y nadal: my�listwo, rybo��wstwo i zbieractwo. Na po�udniowych wybrze�ach po�ywienia dostarcza�y tak�e wielkie kolo- nie ma���w jadalnych. Od kopc�w muszli znalezionych w pobli�u osad ludzkich kultur� rozwijaj�c� si� w tej cz�ci Szwecji oraz w Danii nazwano kultur� odpadk�w kuchennych. Do wa�nych zdobyczy tej 17 gotowanie strawy, mo�liwe dzi�ki znajomo�ci ognia i wytwarzaniu naczy�. Oswojono te� pierwsze zwierz� domowe � psa. Interesuj�ce �wiat�o na ludy owego okresu rzucaj� zachowane rysunki ryte na ska�ach. Przedstawiaj� one jelenie, �osie oraz figury geometryczne. Na p�nocy, w Jamtlandzie, w miejscowo�ci Ofierdal znaleziono p�yty kamienne, na kt�rych cz�owiek sprzed kilku tysi�cy lat wyry� postacie trzech �osi, jednego nawet naturalnej wielko�ci. Na rysunku, obok �osi, mo�na si� domy�la� zarysu postaci ludzkiej. Datowanie tych zabytk�w jest na razie niepewne, pochodz� prawdopodobnie z oko�o 4500 lat p. n. e. Przypuszcza si�, i� powsta�y one w zwi�zku z rytua�ami magicznymi, mia�y mo�e za- pewnia� powodzenie podczas �ow�w. Okres neolitu � m�odszej epoki kamienia zacz�� si� w Szwecji oko�o 2500 lat p. n. e. i trwa� tysi�clecie. Opieraj�c si� na kolejno po sobie nast�puj�cych zmianach wielkich grobowc�w megalitycznych, charaktery- stycznych dla Szwecji, starsi badacze dzielili neolit na trzy podokresy: czasy dolmen�w (d�stideri) � 2500�2300; czasy grob�w korytarzowych (gdnggriftstideri) � 2300�1800; czasy grob�w skrzynkowych (hallkistti- deri) � 1800�1500. Obecnie odst�puje si� ju� od tej periodyzacji, wskazuj�c, �e dwa starsze typy grob�w wyst�puj� tylko w regionach po�udniowych i zachodnich, nie s� wi�c w pe�ni reprezentatywne dla kultur rozwijaj�cych si� w innych cz�ciach Szwecji. Neolityczne tysi�clecie dziel� zatem Szwedzi na neolit wczesny, �rodkowy i p�ny. Najwa�niejsz� zmian�, jaka nast�pi�a w tym okresie, by�o przej�cie od bytowania koczowniczego do osiad�ego, mo�liwe dzi�ki poznaniu rolnictwa i hodowli, kt�re dotar�y do Szwecji z Zelandii i Jutlandii. By� to powolny proces, trwaj�cy setki lat. Badania archeologiczne nie potwierdzaj� hipo- tezy, wed�ug kt�rej rozw�j rolnictwa i hodowli by� nast�pstwem przy- bycia jakiego� nowego ludu z po�udnia, z obszar�w dzisiejszej Danii. Jednak za prawdopodobie�stwem tej teorii wypowiada si� miedzy in- nymi Ingvar Andersson, autor Historii Szwecji, t�umaczonej niedawno na j�zyk polski. Ziarna zbo�a odnalezione w szcz�tkach glinianych naczy� wskazuj� na to, �e ju� we wczesnym neolicie uprawiano pszenic� i j�czmie�. �agodny klimat umo�liwia� nawet upraw� winoro�li. U�atwia� te� hodowl�; byd�o mog�o przebywa� na pastwiskach przez ca�y rok. Ko�ci owiec, k�z, kr�w i nierogacizny licznie odnajdywane w neolitycznych osiedlach dowodz�, �e hodowla by�a bardzo rozwini�ta. Nie znaczy to, �e my�listwo i rybo��w- stwo przesta�y odgrywa� istotn� rol�. Przeciwnie, mi�so dzikich zwierz�t, ryby, owoce le�ne stanowi�y nadal wa�ny sk�adnik po�ywienia. Na skutek lepszych warunk�w �ycia szybko wzrasta�a liczba ludno�ci. Udoskonalone 18 narz�dzia, wyrabiane w wi�kszo�ci z g�adzonego krzemienia, znajduje si� w wykopaliskach neolitycznych niemal na ca�ym obszarze Szwecji, podob- nie jak szcz�tki bogato zdobionej ceramiki. Wyrazem post�pu technicznego i spo�ecznego w okresie neolitu by�y wielkie grobowce megalityczne, usytuowane pojedynczo lub rz�dami na wzniesieniach nad brzegiem morza lub wzd�u� dawnych trakt�w. Budo- wano je z blok�w kamiennych o wadze dochodz�cej do 10 ton, co dowodzi Grobowiec z m�odszej epoki kamiennej w Hoftrup (zach. Skania) istnienia zorganizowanej, zespo�owej pracy, prawdopodobnie niewolniczej. Grobowce megalityczne nie s� specyfik� Szwecji, spotyka si� je tak�e na obszarze Danii i w Europie zachodniej. By�y to grobowce rodzinne dla kilku generacji; mog�y one pomie�ci� nawet i sto os�b. Archeolodzy, badaj�c rozmieszczenie grobowc�w z okresu wczesnego neolitu, stwierdzili, �e na po�udniu Szwecji rozpo�ciera�a si�, si�gaj�c a� po okr�g Malar na wschodnim wybrze�u, rolniczo-pasterska kultura, zwana od typu ceramiki kultur� puchar�w lejkowatych. Tereny wscho- dnie s� s�abiej zbadane ni� Skania i wybrze�e zachodnie. W Soderman- landzie odnaleziono wszak�e szcz�tki czworok�tnych chat, zbudowanych z chrustu i pokrytych z zewn�trz glin�, kt�re s� podobne do chat na- potykanych w neolitycznych wykopaliskach w niekt�rych okolicach Danii. Dowodzi to, �e istnia�y w�wczas zwi�zki mi�dzy po�udniem a krain� je- zior. Pe�ny jednak rozkwit kultury rolniczej na wschodnim wybrze�u na- st�pi� zapewne dopiero w drugim okresie neolitu, na prze�omie III i II tysi�clecia p. n. e. 19 Na nieustanny post�p kultury materialnej wskazuj� osada z tego okresu odnaleziona w bagnisku Dags ko�o Alvastra, niedaleko jeziora Yattern w G�talandzie. Niewielkie chaty z chrustu sta�y na obszernej, wzniesionej na bagnisku platformie, zbudowanej z k��d i otoczonej palisad�. Resztki jedzenia �wiadcz� o sk�adzie po�ywienia, ko�ci zwierz�t domowych � o ho- dowli, ko�ci jelenia, nied�wiedzia i �osia � o my�listwie, o�ci za� ryb o rybo��wstwie. Oko�o 2000 lat p. n. e., w �rodkowym okresie neolitu, w r�nych cz�- ciach Szwecji osiedli� si� indoeuropejski lud, nale��cy do odr�bnej kultury, zwanej kultur� ceramiki sznurowej lub kultur� topor�w bojowych. W Szwe- cji przyj�to okre�la� j� jako kultur� topor�w ��dkowatych � bdtyxor- kultur*, od kszta�tu u�ywanej broni. Kr�g kultur ceramiki sznurowej obejmowa� rozleg�e obszary wzd�u� rzek: Renu, �aby, Wis�y, Dniepru, Wo�gi. Obecnie w nauce �wiatowej przewa�a pogl�d, �e kolebk� lud�w, kt�re by�y nosicielami tej kultury, by�y czarnomorskie stepy. Po osiedleniu si� na obszarze Szwecji przybysze odegrali istotn� rol� w o�ywieniu kontakt�w handlowych tak z Europ� �rodkow�, jak i pomi�dzy r�nymi rejonami Skandynawii. O wymianie z Europ� �rodkow� �wiadcz� przede wszystkim znaleziska siekier wykona- nych z czystej miedzi, kt�r� od oko�o 2000 lat p. n. e. wydobywano na W�grzech. Handel w obr�bie Skandynawii obejmowa� przede wszystkim krzemie� i wyroby z tego surowca. Centrum wydobycia i obr�bki krze- mienia znajdowa�o si� na po�udniu, w Skanii. Lud kultury topor�w bojowych przyczyni� si� r�wnie� do dalszego post�pu w rolnictwie oraz do rozprzestrzenienia uprawy roli i hodowli w kierunku p�nocy. Wsp�czesna nauka szwedzka odrzuca natomiast hipotez�, i� z przybyciem tego ludu wi�za�o si� przej�cie do nowej, wy�szej kultury epoki br�zu. Nie potwierdzaj� si� te� przypuszczenia, �e w przy- sz�o�ci utworzy�y one g�rn� warstw� spo�eczn�, ujarzmiaj�c skandynaw- skie ludy rolniczs. Badania szkielet�w, nazw miejscowych oraz materia�u archeologicznego dowodz�, �e owi imigranci stopili si� z przedindoeuro- pejsk� ludno�ci� Skandynawii. Proces ten, kt�ry zako�czy� si� ok. r. 1200 p. n. e., le�a� u podstaw ukszta�towania si� lud�w germa�skich. Powsta� w�wczas j�zyk pragerma�ski, w kt�rym zmiesza�y si� elementy indoeuro- pejskie i skandynawskie. Praojczyzna German�w obejmowa�a po�udniow� cz�� Szwecji, Jutlandi� i obszary u uj�cia �aby; st�d rozesz�y si� p�niej pot�ne fale migracji na zach�d, po�udnie i po�udniowy wsch�d, si�gaj�c po Azj�. * T�umacz Dziej�w Szwecji. I. Anderssona niezbyt trafnie oddaje bdtyxor jako �no�e w kszta�cie �odzi", zob. rys. 20 EPOKA BR�ZU (1500-500 r. p. n. e.) Oko�o 1500 lat p. n. e. ludy na obszarze Szwecji wkroczy�y w now� faz� rozwoju. Niekiedy okre�la si� j� jako czasy wielko�ci germa�skich lud�w p�nocy, dokona�y one bowiem w�wczas niezwyk�ego kroku naprz�d tak w zakresie kultury materialnej, jak i duchowej. W wykopaliskach z tej epoki obok narz�dzi i broni z g�adzonego krze- mienia pojawi�y si� w wielkiej ilo�ci przedmioty wykonane z nie znanego dotychczas surowca � br�zu, b�d�cego stopem miedzi i cyny. Ma�a do- mieszka cyny (10%) czyni�a metal twardszym, a zarazem bardziej topliwym od czystej miedzi, kt�r� u�ywano ju� do wyrabiania broni. Upowszechnie- nie si� br�zu umo�liwi�o znaczny post�p techniczny i wywar�o pi�tno na kulturze materialnej epoki poprzedzaj�cej wprowadzenie �elaza jako pod- stawowego surowca. Warunkiem rozpowszechnienia si� br�zu i wyrob�w z tego metalu na obszarze Szwecji by� znaczny rozw�j kontakt�w handlowych. Br�z spro- wadzano z odleg�ych stron, przede wszystkim z okolic naddunajskich i z Wysp Brytyjskich. W Skanii np. zosta� odnaleziony b�ben do obrz�d�w kultowych, analogiczny do tych, jakie spotyka si� w tej epoce na Ba�kanach. Wykopaliska dowodz� tak�e, �e istnia�y w�wczas bezpo�rednie zwi�zki mi�dzy po�udniem Szwecji a Wyspami Brytyjskimi. Mo�na to stwierdzi� na podstawie siekier o kszta�tach typowych dla kultur brytyjskich. Wzrost wymiany wp�yn�� na udoskonalenie �rodk�w transportu. Nauczono si� budowa� statki poruszane wios�ami, zdolne do pokonywania znacznych odleg�o�ci. Na l�dzie u�ywano woz�w na ko�ach, ci�gnionych przez konie, nie znane dawniej w Skandynawii. W zamian za br�z i przed- mioty wykonane z tego metalu dostarczano na po�udnie futra, paciorki z bursztynu oraz niewolnik�w. Nie oznacza to wcale, �e na miejscu nie rozwija�a si� wytw�rczo�� narz�dzi, broni i ozd�b z br�zu. Badanie materia�u archeologicznego z wczesnego okresu epoki br�zu nasun�o wniosek, i� niezale�nie od im- portu surowca oraz wyrob�w z br�zu istnia� r�wnie� nap�yw majstr�w odlewnik�w z Wysp Brytyjskich do po�udniowej Szwecji. Przypuszcza si�, i� to oni w�a�nie rozpowszechnili umiej�tno�� obr�bki br�zu w�r�d lud�w Skandynawii. Br�z w znacznie wi�kszym stopniu ni� ko��, r�g czy krzemie� pozwala� na ujawnienie zami�owania do zdobienia przedmiot�w u�ytkowych, w�a�- ciwego cz�owiekowi od zarania dziej�w. Prosta zrazu, geometryczna orna- mentyka oko�o 1000 lat p. n. e. ust�pi�a bardziej wyszukanej ornamentyce spiralnej, kt�ra w dalszej ewolucji przybra�a zawi�e i skomplikowane formy. 21 Najbardziej rozwini�te o�rodki wytw�rczo�ci na terenie Skandynawii znajdowa�y si� w Skanii, Jutlandii oraz na wyspach du�skich. Poniewa� na miejscu nie znajdowano odpowiednich kamieni, nadaj�cych si� na formy odlewnicze, sprowadzano je z po�udniowo-wschodniej Norwegii i s�sia- duj�cych z ni� rejon�w Szwecji, Z kolei wyroby z br�zu: miecze, sztylety i ozdoby, drog� wymiany dostawa�y si� do �rodkowej Szwecji. W okoli- cach jeziora Malar odnajduje si� w grobowcach z epoki br�zu bogato zdobion� z�otem bro�, ozdoby i przedmioty codziennego u�ytku, kt�re na pewno pochodzi�y z po�udnia. Pohidniowoskandynawska kultura br�zu dociera�a tak�e do Norrlandu, gdzie �y�y ludy my�liwskie, pozostaj�ce na ni�szym szczeblu rozwoju. Mi�dzy po�udniem a pomoc� Szwecji istnia�y �ywe kontakty handlowe, a futra, kt�rymi p�nocni my�liwi p�acili za wyroby z br�zu, stanowi�y jeden z podstawowych artyku��w eksportu skandynawskiego. Wyrazem post�pu, jaki dokona� si� w zakresie kultury materialnej, by�y ubiory wyrabiane z we�ny. Ze szcz�tk�w odnalezionych w grobach na terenie Danii zrekonstruowano ubi�r m�czyzny i kobiety z epoki br�zu. By� on dostosowany do stosunkowo �agodnego klimatu. Z terenu Szwecji zna- na jest dotychczas tylko gunia, zachowana w torfowisku Gerum w Yaster- g�tlandzie, wykonana z we�ny w dw�ch kolorach. Umiano ju� zatem prz���, tka� i farbowa� we�n�. Integraln� cz�� ubioru stanowi�y ozdoby. W rolnictwie najwi�kszym osi�gni�ciem by�o wprowadzenie uprawy owsa oraz ulepszenie narz�dzi, zw�aszcza upowszechnienie sierpa z br�zu i rad�a, ci�gnionego przez wo�y. W uzbrojeniu miecze i oszczepy zaj�y miejsce krzemiennych topor�w. Wesz�y te� w u�ycie tarcze. Istotne zmiany nast�pi�y w zakresie stosunk�w spo�ecznych, o wiele mniej znanych ni� kultura materialna. Mo�na je dostrzec w przekszta�ceniu obyczaj�w grzebalnych. Zamiast wsp�lnych rodzinnych grobowc�w poja- wia�y si� indywidualne kurhany, sypane z ziemi lub kamieni. Kurhany z ziemi sta�y si� nieod��cznym elementem krajobrazu Skanii i po�udnio- wego Hallandu. Dalej na p�noc dominuj� ju� usypiska z kamieni. Nie- kt�rzy badacze wi�zali ten nowy obyczaj z najazdem ludu kultury topor�w bojowych, obecnie wszak�e odrzuca si� t� teori�. Zast�pienie zbiorowych grob�w megalitycznych przez indywidualne kurhany by�o niew�tpliwie konsekwencj� s�abni�cia wsp�lnot rodowych i wzrostu znaczenia naczel- nik�w lub wodz�w; przyczyn tego procesu nie trzeba jednak szuka� w pod- boju. Oko�o 1000 lat p. n. e. kurhany pocz�y znika� w zwi�zku z upowszech- nieniem si� nowego obyczaju palenia zmar�ych. Pocz�tkowo urny z po- pio�ami grzebano w odr�bnych grobowcach poka�nych rozmiar�w, z cza- sem ust�pi�y one miejsca cmentarzyskom. 22 Obok zr�nicowania spo�ecznego, jeszcze zapewne niezbyt daleko posuni�tego, pog��bi� si� podzia� pracy. Wyodr�bni�y si� specjalno�ci zwi�- zane z obr�bk� br�zu, kamienia oraz gliny. �eglarz i kupiec, posta�, kt�ra si� w�wczas pojawia, w przysz�o�ci mia� sta� si� tw�rc� pot�gi lud�w Skandynawii � Norman�w. Zacie�nianie si� kontakt�w mi�dzy r�nymi cz�ciami Skandynawii wp�yn�o na utrwalenie wi�zi j�zykowej i kulturowej, na kszta�towanie si� wsp�lnoty etnicznej. U schy�ku epoki br�zu plemiona germa�skie ze Skan- dynawii rozpocz�y siln� ekspansj� na po�udnie. Fale migracji trwa�y do VI w. p. n. e. Skandynawscy Goci, Gepidzi i inne ludy dotarli w IV w. p. n. e. do �r�de� Odry i zatrzymali si� na granicy osadnictwa celtyckiego, kt�ra bieg�a w�wczas �ab�. Dzi�ki rytom naskalnym (hdllristningar) zachowanym niemal na ca�ym obszarze Szwecji, ��cznie z Norrlandem, stosunkowo wiele wiadomo o wie- rzeniach religijnych owych lud�w. Ryty te od dawna budzi�y zainteresowanie badaczy. W XIX w. uwa�ano je za rodzaj opowie�ci historycznych, obecnie wszak�e przewa�a pogl�d, i� by�y one bezpo�rednio zwi�zane z obrz�dami kultowymi, zapewne na cze�� p�odno�ci. Ludy my�liwskie ry�y postacie Ryty w kamieniu z grobowc�w w Kivik (wsch. Skania) z okresu br�zu, najwi�ksze znalezisko w p�nocnej Europie 23 ren�w, natomiast na wybrze�u odnale�� mo�na na rysunkach du�e i liczne okr�ty. Z kultem p�odno�ci by�y tak�e przypuszczalnie zwi�zane wyobra�enia postaci m�czyzn z wielkimi fallusami. Natomiast na kamieniu z Yitlyckeri w Tanum przedstawione s� pary mi�osne. Nierzadko na rysunkach poja- wia� si� w�� � w prymitywnych wierzeniach wyst�puj�cy jednocze�nie jako symbol p�odno�ci i �mierci. Spotyka si� tak�e ga��zie � obraz si�y odra- dzania si�. Wa�n� rol� w �wczesnych obrz�dach kultowych odgrywa�y topory, kt�re bardzo cz�sto odnajduje si� na rysunkach. Ryty naskalne wskazuj�, �e w�r�d lud�w zamieszkuj�cych Szwecj� w epoce br�zu �ywy by� kult s�o�ca, uprawiany w ca�ej Skandynawii. Mo�na ogl�da� na nich piszcza�ki w kszta�cie rog�w, cz�sto wyst�puj�ce parami, w kt�re d�to prawdopodobnie podczas obrz�d�w na cze�� s�o�ca. Kilkakrotnie rogi takie znajduj� si� obok symboli s�o�ca � dysk�w z r�wno- ramiennym krzy�em w �rodku. Ludzi trzymaj�cych owe instrumenty obda- rzano zazwyczaj wyolbrzymionymi fallusami. Inny element, zwi�zany z kultem s�o�ca, stanowi�y rydwany s�oneczne, ci�gnione przez jelenie lub konie. Na terenie Szwecji znane s� one tylko z ryt�w naskalnych, natomiast w Danii wydobyto szcz�tki podobnego wozu s�onecznego, zachowanego w bagnie w Trundholm. Dalszym, niezwykle ciekawym szczeg�em ryt�w naskalnych s� postacie olbrzym�w, przerastaj�cych zwyk�ych ludzi, na og� z wielkimi fallusami. Badacze s�dz�, i� mog�y one wyobra�a� bog�w. W tym duchu t�umaczy si� te� rysunek ma�ego cz�owieka, nios�cego wielki oszczep � by� mo�e w �wczesnych wierzeniach zmarli m�czy�ni stawali si� boskimi oszczep- nikami. Niezale�nie od informacji o religii epoki br�zu ryty naskalne przekazuj� bardzo wiele wiadomo�ci o �yciu codziennym, uprawie roli, �eglarstwie i my�listwie. ��cznie z materia�em archeologicznym, pochodz�cym przede wszystkim z kurhan�w, stanowi� one podstaw� bada� nad kultur� tego tysi�clecia (1500-500 p. n. e.). II. PIERWSZE PA�STWA PLEMIENNE PRZEDRZYMSKI OKRES EPOKI �ELAZA (V w. p. n. e. - POCZ�TEK n. e.) w w , � i j - WSPANIA�Y rozkwit lud�w zamiesz- kuj�cych Szwecj� zosta� nagle zahamowany oko�o 500 r. p. n. e. Mo�na to stwierdzi� przede wszystkim na podstawie materia�u archeologicznego. Poczynaj�c od V w. przez nast�pne kilka stuleci wykopaliska staj� si� ubogie, pr�zy czym zjawisko to obserwuje si� na obszarze nie tylko Szwecji, ale i innych kraj�w Europy p�nocnej. Stulecia te archeologowie szwedzcy nazywaj� fyndlosatiden � czasy bez znalezisk. Tak radykalne zmiany wi�zano przede wszystkim z dwoma procesami. Oko�o V w. p. n. e. nast�pi�o silne ozi�bienie w strefie ba�tyckiej, po��czone ze wzrostem wilgotno�ci. Warunki �ycia sta�y si� niepomiernie trudniejsze, ludzie musieli zacz�� wytwarza� cieplejsze ubiory, budowa� domy, kt�re by chroni�y przed zimnem i opadami, wznosi� pomieszczenia do przecho- wywania zbior�w oraz dla zwierz�t domowych. W ostrzejszym klimacie ziemia, uprawiana starymi metodami, pocz�a przynosi� gorsze plony, a nim dosz�o do intensyfikacji rolnictwa, min�y dziesi�tki, a nawet i setki lat. Drugi moment, bardzo istotny dla dziej�w lud�w skandynawskich, to wzrost pot�gi Celt�w, kt�rzy oko�o III�II w. p. n. e. osi�gn�li dominuj�ce znaczenie w �rodkowo-zachodniej Europie, doprowadzaj�c do zerwania handlowych i kulturowych wi�zi mi�dzy P�wyspem Skandynawskim a kon- tynentem. Plemiona germa�skie zamieszkuj�ce p�wysep zosta�y izolowane. Kontakty z ludami celtyckimi, znajduj�cymi si� w�wczas na wy�szym szcze- blu rozwoju, by�y nik�e i nie mia�y powa�niejszego wp�ywu czy to w zakresie kultury materialnej, czy w innych dziedzinach �ycia zbiorowego. Najbardziej dotkliwym nast�pstwem owej izolacji by�o zahamowanie importu br�zu. Przes�dzi�o to o upadku miejscowej wytw�rczo�ci, przy- najmniej do czasu upowszechnienia si� nowego surowca � �elaza. �elazo, znane ludziom od po�owy II tysi�clecia p. n. e., dotar�o na p�noc dopiero w po�owie I tysi�clecia, przede wszystkim w postaci goto- 25 wych produkt�w: sierp�w, kot��w, ostrzy do oszczep�w, mieczy itp. W prze- ciwie�stwie do miedzi i br�zu �elazo nie by�o importowane do Szwecji. Wykorzystywano zrazu do produkcji miejscow� rud� wydobywan� z dna jezior lub z trz�sawisk. Umiej�tno�� eksploatowania z�� powierzchnio- wych i obr�bki �elaza plemiona zamieszkuj�ce Szwecj� przej�y dopiero w przededniu naszej ery z Jutlandii. W�DR�WKI PLEMION. KONTAKTY Z KULTUR� STARO�YTNEGO RZYMU Pocz�tek naszej ery przyni�s� bardzo wa�ne zmiany w po�o�eniu lud�w skandynawskich. Z nie wyja�nionych jeszcze w pe�ni przyczyn od I w. p. n. e. przez kilka nast�pnych stuleci, a� do VIII w., prze�ywa�y one okres niezwyk�ego pobudzenia, kt�re z jednej strony przejawi�o si� w kolejno po sobie nast�puj�cych falach emigracji, z drugiej za� spowodowa�o nie- ustanne walki mi�dzyplemienne; �lady ich archeologowie odnajduj� w po- staci grodzisk i obronnych osad, kt�re pad�y ofiar� najazdu. Jako pierwsi � na prze�omie II i I w. p. n. e. � ruszyli na po�udnie Cymbrowie i Teutoni, zamieszkuj�cy wyspy du�skie. W kilka wiek�w p�niej w ich �lady poszli Anglowie z Po�udniowej Jutlandii, Goci, Heru- lowie, Wandalowie, Burgundowie � plemiona germa�skie ze Skandy- nawii. Fala migracji z ziem szwedzkich kierowa�a si� na po�udnie i po�ud- niowy wsch�d, na ziemie s�owia�skie. Plemiona Got�w posuwa�y si� szla- kiem wytyczonym przez wcze�niejsze w�dr�wki, wzd�u� wybrze�y Ba�tyku i z biegiem wi�kszych rzek, tak�e Wis�y. Przez d�ugi okres, obejmuj�cy wiele generacji, plemiona, kt�re zmienia�y swe siedziby, nie zrywa�y wi�zi z terenami macierzystymi i bezustannie by�y zasilane przez nowe zast�py wojownik�w. Warunkiem, a zarazem tak�e i nast�pstwem przerwania izolacji lud�w zamieszkuj�cych obszar P�wyspu Skandynawskiego by� dalszy rozw�j �eglarstwa. Okr�ty budowane w�wczas przez ludy skandynawskie wzbu- dza�y podziw Rzymian. Tacyt pisz�c w swej Germanii (98 r. n. e.) o ple- mionach Svion�w (Swaew�w), kt�re rzeczywi�cie zamieszkiwa�y �rodkow� Szwecj�, wok� jeziora Malar, wiele uwagi po�wi�ci� ich okr�tom: �Kszta�t okr�t�w tym si� wyr�nia, �e obustronna ich sztaba tworzy front zawsze do l�dowania gotowy. Nadto nie obs�uguj� ich �aglami ani wiose� rz�dami po bokach nie umocowuj�: wios�a s� lu�ne, jak na niekt�rych rzekach, i przeno�ne na jedn� i drug� stron�, w miar� jak tego potrzeba wymaga". Statek (prawdopodobnie z III w.), odpowiadaj�cy temu opisowi, zosta� niedawno odnaleziony na du�skiej wyspie Als. W Nydam (Szlezwik) od- 26 kopano szcz�tki okr�tu z IV w., kt�ry by� zbudowany z desek d�bowych i wyposa�ony w 18 par wiose�. W p�niejszym okresie ilo�� wiose� dosz�a nawet do 50 par. �agli pocz�to u�ywa� dopiero w VI w. W�dr�wkom plemion skandynawskich na kontynent sprzyja�o za�amanie si� pot�gi Celt�w, mi�dzy innymi pod naporem legion�w rzymskich. W po- �owie I w. przesta�a istnie� bariera, jak� Celtowie stworzyli mi�dzy Ger- manami a Rzymem. Ludy germa�skie znalaz�y si� bezpo�rednio w orbicie pokojowej i wojennej ekspansji cesarstwa. Mia�o to tak istotne znaczenie dla rozwoju Szwecji, i� okres od oko�o 50 r. do pocz�tk�w V w. otrzyma� miano rzymskiej epoki �elaza.. R�nymi drogami wp�ywy rzymskie dociera�y na ziemie szwedzkie, w r�nych te� dziedzinach znajdowa�y sw�j wyraz. Najstarsze by�y kontakty z koloniami rzymskimi nad Renem. P�niej na czo�o wysun�y si� zwi�zki z wybrze�em Morza Czarnego, utrzymywane za po�rednictwem Got�w. Dobitnym �wiadectwem owych wi�zi s� monety i przedmioty pochodzenia rzymskiego, licznie reprezentowane w wykopaliskach na terenie Szwecji. Nap�ywa�y one jako �upy czy trybut pobierany przez zwyci�skich wodz�w, a tak�e w wyniku wymiany handlowej. Obie te profesje: wojna i handel, nie by�y w�wczas od siebie odleg�e. W zamian za futra, s�ynne w ca�ej Europie, konie, a mo�e tak�e i byd�o, oferowano Skandynawom z�oto, o��w, srebro, bro�, przedmioty codziennego u�ytku, ozdoby i artyku�y zbytku. W grobach z tych czas�w odnajduje si� rzymskie miecze, rz�dy na konie, naczynia szklane, konwie, pos�gi, puchary, zamki z kluczykami � pozosta�o�� po szkatu�kach drewnianych, no�yczki, ko�ci i tabliczki do gry. Kontakt z wysoko rozwini�t� cywilizacj� rzymsk� wywar� pi�tno tak�e i na miejscowej wytw�rczo�ci, kt�ra pocz�tkowo na�ladowa�a rzymskie wzory. Wp�ywy kontynentalne mo�na obserwowa� r�wnie� w obyczajach grzebalnych. J�ZYK. PISMO RUNICZNE Ze strefy �r�dziemnomorskiej ludy germa�skie zaczerpn�y te� znajo- mo�� pisma. Alfabet grecki i �aci�ski, a wed�ug innych badaczy alfabety p�nocnoitalskie zosta�y przekszta�cone w znaki pi�mienne, zwane runami. Pierwsze �lady pisma runicznego pochodz� z III w.; w Norwegii, na wys- pach du�skich i na Gotlandii odnajduje si� przedmioty u�ytkowe, monety i ozdoby pokryte znakami runicznymi. W V stuleciu � najwcze�niej w Nor- wegii � upowszechni� si� obyczaj pokrywania pismem runicznym blok�w kamiennych. Wi�za�o si� to zapewne z rytua�em grzebalnym, napisy bowiem zawiera�y imiona i formu�y magiczne. Na kamieniach pochodz�cych z nieco 27 p�niejszego okresu mo�na odnale�� opis czyn�w zmar�ego; wraz z rozwo- jem w�asno�ci prywatnej kamienie runiczne nabra�y charakteru znak�w w�asno�ciowych, cz�sto wi�za�y si� z post�powaniem spadkowym. Obyczaj ten utrzyma� si� do wczesnego �redniowiecza, a liczba znanych dotychczas Kamie� runiczny w ko�ciele Ardre na wsch. wybrze�u Gotlandii kamieni pokrytych inskrypcjami runicznymi dochodzi w Szwecji do 3 ty- si�cy. Stanowi� one niezwykle wa�ne �wiadectwo kultury skandynawskiej. Na podstawie napis�w runicznych stwierdzono, i� miedzy VI a IX stuleciem nast�pi� istotny rozw�j j�zyka lud�w p�nocy. Ju� wcze�niej, bezpo�rednio przed nasz� er�, j�zyk pragerma�ski, wsp�lny wszystkim 28 ludom tej grupy etnicznej, pocz�� si� r�nicowa�. Plemiona zamieszkuj�ce Szwecj� i Norwegi� pos�ugiwa�y si� nieco odmiennym j�zykiem ni� ple- miona na terenach Szlezwiku, Holsztynu, Jutlandii i na wyspach du�skich. W epoce w�dr�wek lud�w j�zyk plemion p�nocnych uleg� dalszym prze- kszta�ceniom i znacznie si� wzbogaci�. OSADNICTWO Osadnictwo rolnicze, kt�rego pocz�tki si�gaj� neolitu, poczyni�o w pier- wszych wiekach n. e. istotne post�py. Wsp�czesne badania zdaj� si� wska- zywa�, �e zahamowanie � czy wr�cz, jak s�dzono, regres � w przed- rzymskim okresie epoki �elaza by�o raczej pozorne. Prawdopodobnie po dok�adniejszej analizie materia�u wykopaliskowego i datowaniu znalezisk uda si� ostatecznie wyja�ni� ten problem. Tymczasem przyjmuje si�, �e wraz ze zmian� warunk�w klimatycznych ju� w ostatnich wiekach p. n. e. w wi�kszo�ci rejon�w po�udniowej i �rodkowej Szwecji rozwija�o si� osad- nictwo po��czone z zak�adaniem trwa�ych, zwartych osiedli. Cmentarzyska z ostatnich stuleci p. n. e. zawieraj� nieraz setki grob�w kilku generacji, dowodz�c tym samym znacznej stabilizacji osadnictwa. O tym samym �wiad- czy utrzymuj�cy si� przez stulecia obyczaj palenia zw�ok i sk�adania po- pio��w do urny, kt�r� zakopywano w ziemi. Sierpy znajdowane w grobach i ziarna tkwi�ce w glinie, z kt�rej ulepione by�y urny, wskazuj�, i� cmen- tarzyska te pozostawi�y po sobie ludy rolnicze, a brak r�nic mi�dzy po- szczeg�lnymi grobami stanowi odbicie panuj�cych stosunk�w spo�ecznych. Oko�o VI w., na skutek podniesienia si� l�du, znaczne obszary na wschodzie krainy jezior, wok� jeziora Malar, kt�re dawniej nie nadawa�y si� do eksploatacji, zmieni�y si� w urodzajne pola i ��ki, staj�c si� atrak- cyjnym terenem osadniczym. Z materia�u archeologicznego wynika, �e w owym okresie osadnictwo rolnicze rozprzestrzeni�o si� r�wnomiernie w ca�ej �rodkowej Szwecji. Obszary po�o�one dalej na p�noc, a wi�c cz�� Yarmlandu, Dalarna i ca�y Norrland, by�y jeszcze nadal w wi�kszo�ci za- mieszkane przez ludy my�liwskie. Kolonizacja rolnicza post�powa�a z wolna, wzd�u� wybrze�a i z biegiem rzek. Najznaczniejsze osady powsta�y na wy- brze�u Halsinglandu i u uj�cia rzeki Indal. Rozkwit sw�j zawdzi�cza�y przede wszystkim roli po�rednika w handlu mi�dzy pomocn� i �rodkow� Szwecj�, a tak�e Gotlandi�. Ludzie ci�gn�li tu w poszukiwaniu atrakcyjnych futer, wabi�y ich tak�e �yzne okolice wok� jeziora Stor w Jamtlandzie. Obfity materia� archeologiczny, pochodz�cy z wysp Gotlandii i Olandii, pozwala pozna� bli�ej charakter osad w ko�cu rzymskiego okresu �elaza i w nast�pnych trzech stuleciach, rzuca tak�e wiele �wiat�a na �yj�ce w nich 29 spo�eczno�ci. Na wyspach odkryto tysi�ce pali po dworzyszczach, opusz- czonych prawdopodobnie na skutek najazdu nieprzyjaci�. Badania pro- wadzone by�y wsp�lnie przez archeolog�w trzech pa�stw skandynawskich. Zrekonstruowano plan �wczesnej zagrody rolniczej, czy raczej dworzyszcza z�o�onego z 3�5 obszernych domostw, studzien, sadzawki, otoczonych palisad�. Mieszka�cy owych dworzyszcz obok uprawy ziemi i hodowli zajmowali si� handlem, a tak�e uczestniczyli zapewne w wyprawach na kontynent, z kt�rych przywozili �upy � skarby monet odnajdywane po up�ywie stuleci w ziemi. Na sta�ym l�dzie Szwecji nie odnaleziono dot�d wielu pozosta�o�ci zwartych osiedli z tego