UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 123 CZES�AW �UCZAK DZIEJE GOSPODARCZE NIEMIEC 1871-1945 Pozna� : UAM, 1984. ABSTRACT. �uczak Czes�aw, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871 -1945 (Economic history of Germany 1871 -1945). Pozna� 1984. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Seria Historia nr 123. pp. 276. PL ISSN 0554-8217. This book discusses a widely understood economic history of Germany si�ce the moment of foundation of the Second Reich in 1871 until the fali of the Nazi dictatorship in 1945. The author presented in this book all the main quantitative and qualitative-structural transformations occurring in German economy; a lot of attention was paid also to the development of particular branches of economy, to economie growth against the background of other countries, Europ� and the world; the role of Germany in world economy, the influence of transformations in economy on social relations, and partly also on political relations. In additiwn, the a rthor discussed relatively thoroughly the results of both world wars for the economic life of Germany and took into consideration the economic and social si�uation of PoMsii miinority in Germany and Polisih-German eronomic relations. The economic history of Germany is the first book in Polish historical writing on these problems for the years 1871 - 1945. Czes�aw �uczak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii (Adam Mickiewicz Uniyersity, Institute ol History) ul. Marehlewsikieigo 124/126, 61-874 Pozna�, Polska-Poland. WMTIU mim Redaktor: Danuta Kawczy�ska �Redaktor techniczny: Micha� �yssowski Korektor: Ewa Bosacfca do inwentarza Dziel. Jlllft. PL ISSN 0554-8217 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU "Wydanie I. Nak�ad 2800+200 egz. Ark. wyd. 20,00. Ark. druk. 17,25. Papier druk. Bat. kl. III, 80 g, 70X100. Oddano do sk�adania 13 II 1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1984 r. Druk uko�czono w grudniu 1984 r. Zam. nr 159/36. A-I2/TOO. Cena z� 200,� DRUKAtRNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA UL. FREDRY 10 � POZNA�, S�OWO WST�PNE Postulat napisania dziej�w gospodarczych Niemiec w XIX i XX wieku wykuwa�a ju� od kilkunastu lat na seminariach i wyk�adach m�odzie� akademicka, kt�ra odczuwa�a potrzeb� szerszego i g��bszego poznania tej problematyki, traktowanej nieraz z konieczno�ci w dost�pnych jej podr�cznikach historii politycznej bardzo skr�towo, a niekiedy nawet marginesowo. �yczenie wydania publikacji po�wi�conej ca�o�ciowo uj�tej pod wzgl�dem merytorycznym przesz�o�ci gospodarczej Niemiec wyra�ano r�wnie� na niekt�rych publicznych zebraniach organizowanych dla spopularyzowania najnowszych osi�gni�� w dziedzinie nauk historycznych. W wypowiedziach tych kierowano si� ch�ci� zdobycia bardziej wszechstronnej wiedzy o dziejach Niemiec, przez dziesi�� wiek�w zachodniego s�siada Polski. Te nawo�ywania sta�y si� dla autora niniejszej publikacji bod�cem do przyst�pienia do opracowania dziej�w gospodarczych Niemiec w ramach chronologicznych od momentu utworzenia w 1871 r. Drugiej Rzeszy a� do upadku dyktatury hitlerowskiej w 1945 r. Jest to wprawdzie okres stosunkowo kr�tki w dziejach Niemiec, ale obfituj�cy w bardzo wa�ne wydarzenia gospodarcze, polityczne, spo�eczne i kulturalne, wywieraj�ce cz�sto wp�yw na kszta�towanie si� los�w pa�stw s�siednich i ca�ej Europy oraz niekiedy tak�e i �wiata. Jest to zarazem okres tworz�cy w dziejach Niemiec ju� zamkni�t� ca�o��, zako�czon� kl�sk� i rozpadem hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy. W tym to czasie, charakteryzuj�cym si� du�� intensywno�ci� i r�norodno�ci� dokonuj�cych si� proces�w spo�ecznych, nast�pi�y powa�ne przeobra�enia w ekonomice wewn�trznej Niemiec oraz wzros�a ekspansja i rola gospodarcza tego pa�stwa w �wiecie. Ca�okszta�t tych podstawowych zagadnie� b�dzie przedmiotem zwartego om�wienia w niniejszej publikacji. ROZW�J GOSPODARCZY RZESZY DO WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY �WIATOWEJ 1. Podstawowe przekszta�cenia ilo�ciowe i jako�ciowo-strukturalne w niemieckiej gospodarce Proklamowanie w dniu 18 stycznia 1871 r. w Wersalu kr�la pruskiego Wilhelma I �niemieckim cesarzem" (Deutscher Kaiser) zako�czy�o proces tworzenia si� Drugiej Rzeszy. Powsta�o w ten spos�b w �rodku Europy du�e pa�stwo o liczbie ludno�ci si�gaj�cej 41 min i o terytorium wynosz�cym 540,6 ty�. km2. Przed tym pa�stwem, zrodzonym z po��czenia kraj�w o r�nych systemach celnych, monetarnych, skarbowych, metrycznych i o r�nych organach zarz�dzania gospodark� stan�o pilne zadanie jak najwcze�niejszej jego integracji ekonomicznej. Rozpocz�to j� w 1871 r. od ujednolicenia ca�ego systemu ��czno�ci, kt�r� od tego czasu administrowa�o nowo utworzone w tym celu przedsi�biorstwo pa�stwowe �poczta Rzeszy" (Reichsposi), oraz niekt�rych organ�w zarz�dzania i form dzia�ania w kolejnictwie. W 1872 r. wprowadzono w ca�ej Rzeszy jednolity system metryczny i celny, a od l stycznia 1876 r. tak�e i monetarny. W pierwszym roku istnienia Rzeszy przyst�piono r�wnie� do reformy systemu podatkowego, kt�ra polega�a na ustanowieniu liczby, rodzaj�w i wysoko�ci �wiadcze� uiszczanych na rzecz niemieckich w�adz centralnych oraz na okre�leniu podatk�w i innych op�at pozostaj�cych w gestii rz�d�w poszczeg�lnych kraj�w oraz gmin miejskich i wiejskich. W ci�gu zatem pi�ciu lat od utworzenia Rzeszy dokonano ekonomicznego zintegrowania w kilku wa�nych ga��ziach jej gospodarki oraz nast�pi�o w tym czasie �ci�lejsze powi�zanie ze sob� rynk�w krajowych, stanowi�ce decyduj�cy krok na drodze do wykszta�cenia si� rynku og�lnonie-mieckiego. Druga Rzesza dysponowa�a ju� w chwili powstania du�ym potencja�em gospodarczym, znacznie jednak s�abszym od Wielkiej Brytanii i USA. Dowodzi tego przede wszystkim �wczesny udzia� tych trzech pa�stw w �wiatowej produkcji przemys�owej, w kt�rej Niemcy partycypowa�y w 13,2%, USA w 23,3% i Wielka Brytania w 31,8%. Niemcy posiada�y wi�c korzystne warunki startu do rozpocz�tego tu� po ich zjednoczeniu dynamicznego rozwoju gospodarczego, kt�remu sprzyja�y jeszcze dodatkowo otrzymana od Francji po przegranej przez ni� wojnie kontrybucja w wysoko�ci 5 mld z�otych frank�w oraz w��czenie do Rzeszy na podstawie podpisanego w dniu 26 lutego 1871 r. w Wersalu francuJco-niemiec-kiego uk�adu Alzacji i du�ej cz�ci Lotaryngii. Powi�kszenie terytorium Rzeszy o te odebrane Francji ziemie spowodowa�o przyrost obszar�w le�nych i rolniczych oraz powa�ny wzrost niemieckich zasob�w rudy �elaza i urz�dze� technicznych w przemy�le w��kienniczym, w tym o 56% wrzecion, 88% warsztat�w tkackich i prawie o 100% maszyn drukarskich dla materia��w bawe�nianych. Wyst�puj�cy od pocz�tku istnienia Drugiej Rzeszy gwa�towny rozw�j gospodarczy, kt�ry znamionowa�o w latach 1871 - 1872 powstawanie du�ej liczby nowych przedsi�biorstw i zak�adanie licznych sp�ek akcyjnych (st�d nazywany nieraz okresem grynderki, Griinderjahre), ulega� w okresie do wybuchu pierwszej wojny �wiatowej kilka razy wahaniom koniunkturalnym, wynikaj�cym w miar� rozwoju kapitalizmu coraz cz�ciej z mi�dzynarodowych powi�za� ekonomicznych. Takie kryzysy pojawi�y si� w gospodarce Niemiec w latach 1873 -1874, 1883 -1886, 1891 - 1894, 1900 - 1902, 1907 - 1908 i w 1914, przy czym ten ostatni przerwa�o rozpocz�cie pierwszej wojny �wiatowej. Nie wszystkie z nich by�y jednakowo g��bokie i nie zawsze obejmowa�y ka�d� ga��� gospodarki. Do najwa�niejszych ich symptom�w nale�a�y spadek produkcji i inwestycji, wzrost bezrobocia i zmniejszenie si� popytu na r�ne artyku�y, bankructwo cz�ci przedsi�biorstw gospodarczych i w dalszej konsekwencji pogorszenie si� warunk�w materialno-bytowych ludno�ci, w tym przede wszystkim pracownik�w najemnych. Mimo prze�ywania tych kryzys�w gospodarka Niemiec charakteryzowa�a si� w latach 1871-1913 du�� dynamik� rozwoju, wyra�aj�c� si� przede wszystkim w rozbudowie bazy materialnej, zwi�kszeniu si� zatrudnienia, wzro�cie produkcji przemys�owej i rozmiar�w �wiadczenia us�ug oraz w coraz wi�kszej r�norodno�ci i wy�szej jako�ci wytwarzanych d�br produkcyjnych i konsumpcyjnych. Rozw�j bazy materialnej odzwierciedla� si� najwierniej w przyro�cie inwestycji netto, kt�rych przeci�tna roczna warto�� obliczona w cenach z 1913 r. zwi�kszy�a si� z 408 min mk w latach 1870 - 1874 do 1950 min mk w okresie 1910-1913. Jej przej�ciowy spadek zanotowano jedynie w latach kryzysu 1883-1886 i 1900-1902 (tab. 1). Wydatki na inwestycje poch�ania�y w okresie 1871 - 1913 od 10,3% (lata 1880 - 1884) do 15,5% (lata 1910 - 1913) wysoko�ci produkcji czystej. Ten ostatni wska�nik by� najwy�szy w dziejach Niemiec a� do 1945 r. Temu ilo�ciowemu wzrostowi inwestycji towarzyszy�o sta�e podnoszenie ich jako�ci. Uzyskiwano to zar�wno w drodze ulepszonych zastosowa� osi�gni�� zagranicznej 8 my�li technicznej, jak i wdra�ania w�asnych wynalazk�w, kt�rych liczba by�a od pocz�tku ostatniego dziesi�ciolecia XIX w. z ka�dym rokiem coraz wi�ksza (tab. 2). Znajdowa�y si� w�r�d nich odkrycia niemieckich Tabela l Rozw�j inwestycji netto w Rzeszy w lata ch 1870 - 1913 Lata Nowe inwestycje netto w min mk Przeci�tny roczny przyrost inwestycji netto w min mk Odsetek produkcji czystej przeznaczonej na inwestycje netto w cenach z 1913 r. w cenach z 1913 r. (wed�ug cen z 1913 r.)> 1 1870 - 1874 2040 408,0 10,9 1875 - 1879 2338 467,6 11,1 1880 - 1884 2264 452,8 10,3 1885 - 1889 3032 612,4 11,8 1890-1894 3744 748,8 12,7 1895- 1899 5378 1075,6 15,0 1900 - 1904 5276 1055,2 13,5 1905 - 1909 6842 1368,4 15,0 1910- 1913 7800 1950,0 15,5 �r�d�o: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum der deutschen Wirtschaft seit Mitte des 19. Jahrhunderts. Berlin�Heidel-berg-New York 1965 (cyt.: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum...,), s. 105-143. uczonych i in�ynier�w praktyk�w, rewolucjonizuj�ce pod wzgl�dem technicznym niekt�re ga��zie przemys�u -(przede wszystkim chemiczny,, energetyczny, precyzyjny, optyczny i elektrotechniczny) i transportu. Tabela 2: Liczba opatentowanych wynalazk�w w Rzeszy w latach 1878 - 1913 Lata Og�sm W % przemys� i rzemios�o g�rnictwo transport rolnictwo inne 1878-1879 4416 85,6 1,6 4,2 3,2 5,4 1880 - 1884 4299 85,3 0,8 4,4 3,5 6,0 1885 - 1889 4047 86,6 1,2 4,2 3,6 4,4 1890 - 1894 5768 86,9 0,9 5,0 3,6 3,6 1895 - 1899 5914 88,1 0,8 5,3 3,4 2,4 1900 - 1904 9811 84,8 0,9 6,1 2,7 5,5 1905 - 1909 11977 85,6 1,1 5,7 3,0 4,6 1910- 1913 12835 85,3 1,3 5,1 3,7 4,6 �r�d�o: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 41. Tak du�e powi�kszenie ilo�ci urz�dze� inwestycyjnych w gospodarce poci�gn�o za sob� wzrost liczby os�b w niej pracuj�cych. Przeci�tne roczne zatrudnienie osi�gn�o bowiem w latach 1878 - 1879 19 416 ty�. i w m L "o X) ot inne us�ugi ��cznie z pracownikami cywil n> mi wojska v? *n *n *e *& ^> *4& t*~ u .^-^^OOVOM s 3 O 13 t*.r^t^vo^o�rT"n>n i o Q. li 2 -2 g 60 | S S ra �" M so" so" (C t^1 oo" oC o" �i �-< �-N .2 "H I i 0--vooo-�vo B '5 CJ � C (H M rfcsrff-Tm c^m o rt L-JB I >> N S te S �3 S N RaSS!RS5 S � .S J "c �0 DC 1 a p" o" | � O 0 S 'S 'E 2 PIS .g """ �- 3333�.�SS "O <n U9 �8 i 1 �� 1S 1 u �O & 3 _, �& c^ n" j irT wT wi irT so" ! s ~ "S � "�, c 1 1 U l � fSl* o c c *� Illlllll O. Hoffmann, J ca OOOOOOOOOOOSONCN �� es 1 1 1 1 1 1 OOOOOOOOOOCNC^OS 1 o l I a N .s o s s s l "S l o l a �N * g. u o 5> S B S 3 -l c s N III a^ E 1 S | u [e o 5 ^ o1* ^ � l N S S -y �� c ^i ^co U c lii* es �*�<L�*�'*'��#'�*�*�*�* OOOOOOOOOCOO oooooooooooo pi�cioleciu 1909 - 1913 30 243 ty�. os�b. W pierwszym przypadku obj�o ono 43,7% i w drugim 46,0% og�u ludno�ci (tab. 3). W rezultacie ilo�ciowych i jako�ciowych przemian zachodz�cych w inwestycjach wzrasta�a warto�� maj�tku trwa�ego w gospodarce Rzeszy. Podnios�a si� ona z przeci�tnej rocznej 75,36 mld mk (w cenach z 1913 r.) w latach 1870 -1874 do 243,55 mld mk w okresie 1910 -1913 (tab. 4). Konsekwencj� om�wionych proces�w inwestycyjnych by� r�wnie� wzrost produkcji czystej z 18 676 min mk w cenach z 1913 r. w pi�cioleciu 1870 - 1874 do 50 215 min mk w latach 1910 - 1913 (tab. 5). Ten z ko- Tabela 5 Rozw�j produkcji czystej w Rzeszy w latach 1870 -1913 Lata Produkcja czysta w cenach bie��cych min mk w cenach z 1913 r. min mk 1870 - 1874 16203 18676 1875 - 1879 17635 21 132 1880-1884 17659 21958 1885-1889 19982 25661 1890 - 1894 23758 29596 1895 - 1899 28747 35895 1900 - 1904 33336 39070 1905 - 1909 41859 45495 1910-1913 49471 50215 �r�d�o: W. O. Hoffmann, Dos Wachstum..., 3. 104-105. lei prowadzi� do zwi�kszenia si� nominalnego i realnego dochodu narodowego zar�wno globalnego, jak i na g�ow� ludno�ci. Przeci�tny roczny globalny doch�d nominalny wynosi� w latach 1871 -1875 15171 i w okresie 1911 - 1913 47 374 min mk, a realny odpowiednio 14 672 i 48 193 min mk. Na jednego mieszka�ca przypada�o zatem przeci�tnie rocznie nominalnego dochodu narodowego 364 mk w latach 1871 - 1875 i 716 mk w trzyleciu 1911-1913 oraz przeci�tnego rocznego dochodu realnego w tych samych okresach 352 i 728 mk (tab. 6). W tych przemianach ekonomicznych najwi�ksz� dynamik� rozwojow� wykazywa� przemys�, kt�ry od ostatniego dziesi�ciolecia XIX w. partycypowa� w najwy�szym odsetku w krajowym produkcie spo�ecznym netto (bez uwzgl�dnienia dochod�w osi�ganych za granic�). Zwi�kszy�o si� o 1% w ostatnich latach przed pierwsz� wojn� �wiatow� partycypowanie w produkcie spo�ecznym netto r�wnie� us�ug, zmniejsza� si� natomiast stale od po�owy lat dziewi��dziesi�tych XIX wieku udzia� w nim rolnictwa, le�nictwa i rybo��wstwa. Dowodz� tego dane liczbowe zawarte w tabeli 7. Przemys� ponadto dysponowa� po 1900 r. w�r�d wszystkich ga��zi gospodarki najwy�sz� co do warto�ci cz�ci� maj�tku trwa�ego oraz zatrudnia� po 1905 r. najwi�ksz� liczb� pracownik�w najemnych. Jako jedyny dzia� wytwarzaj�cy �rodki pracy decydowa� on o poziomie i tem- Tabela 6- Nominalny i realny doch�d narodowy w Rzeszy w latach 1871 -1913 Nominalny doch�d narodowy Realny doch�d narodowy przeci�tny przeci�tny f .51 ta Lxi Id przeci�tny roczny doch�d przeci�tny roczny doch�d roczny doch�d na jednego roczny doch�d na jednego w min mk mieszka�ca w min mk mieszka�ca w mk w mk 1871 - 1875 15171 364 14672 352 1876-1880 16280 369 17676 401 1881 -1885 17557 381 21411 465 1886-1890 20104 417 24728 513 1891 - 1895 22638 445 28227 555 1896 - 1900 27028 497 34040 626 1901 - 1905 31 548 538 35368 603 1906-1910 39919 635 43156 686 1911 -1913 47 374 716 48 193 728 �r�d�o: W. O. Hoffmann, J. H. Muller. Dos deutsche Volkseinkommen 1851 - 1957. TObingen 1959, t. 14. Tabela 7 Udzia� poszczeg�lnych dzia��w gospodarki w krajowym produkcie spo�ecznym netto (w %) Lata Rolnictwo, le�nictwo i rybo��wstwo G�rnictwo, przemys� przetw�rczy i rzemios�o Us�ugi 1870 - 1879 37 32 31 1880 - 1889 36 33 31 1890 - 1899 31 38 31 1900 - 1904 29 40 31 1905 - 1909 26 42 32 1910- 1913 23 45 32 �r�d�o: Handbuch der deutschen Wirtschafts- wid Sozialgeschickte. T. 2. Herausgegeben von H. Aubin und W. Zorn. Stuttgart 1976 (cyt. HWS), s. 528. pie rozwoju ekonomicznego kraju. St�d te� od pierwszych lat XX wieku sta� si� ga��zi� odgrywaj�c� dominuj�c� rol� w gospodarce Rzeszy i dzi�ki jego dynamicznemu rozwojowi Niemcy awansowa�y przed pierwsz� wojn� �wiatow� do drugiej po USA pot�gi przemys�owej �wiata. Dokona�o si� zatem na prze�omie XIX i XX wieku przekszta�cenie Niemiec z pa�stwa ro�niczo-przemys�owego w przemys�owe. 12 Tak dynamiczny rozw�j gospodarki wymaga� coraz wi�kszej centralizacji kapita�u, kt�rej podstawow� form� stanowi sp�ka akcyjna. Proces szybkiego powstawania sp�ek akcyjnych rozpocz�� si� w Niemczech ju� w 1871 r., czemu sprzyja�o zniesienie w tym�e roku wymogu posiadania koncesji na ich zak�adanie oraz nap�yw do 1873 r. du�ej ilo�ci �rodk�w finansowych z tytu�u ju� wspomnianych, na�o�onych na pokonan� Francj�, wysokich odszkodowa�. Og�em w latach 1871 - 1873 zawi�zano w Rzeszy 928 sp�ek akcyjnych z ��cznym kapita�em 2779 min mk (dla por�wnania w Prusach w okresie 1851 - 1870 powita�o 336 tego rodzaju sp�ek). W nast�pnych latach kryzysowych cz�� z nich upad�a, ale natychmiast po wyj�ciu z depresji gospodarczej liczba sp�ek akcyjnych zacz�a ponownie gwa�townie wzrasta�. W tym wzro�cie, trwaj�cym a� do 1913 r., nast�powa�y przej�ciowe za�amania podczas nast�pnych kolejnych kryzys�w, w ostatecznym rezultacie jednak�e nie wp�yn�y one na zahamowanie og�lnego trendu rozwojowego. Liczba sp�ek akcyjnych zwi�kszy�a si� bowiem z 2143 w r. 1886/87 do 5222 w r. 1909, a ich ��czny kapita� wzr�s� w tym okresie z 4876 do 14 700 min mk. R�wnocze�nie pojawia�o si� coraz wi�cej sp�ek z kapita�em przekraczaj�cym 10 min mk. Ich liczba wynosi�a w 1886/87 r. 74, w 1896 r. 108, 1906 r. 208 i w 1909 r. 229. Cz�� istniej�cych w Rzeszy sp�ek stanowi�a ju� w�wczas jedno z ogniw kapita�u finansowego, gdy� w�r�d ich udzia�owc�w znajdowali si� zar�wno przemys�owcy jak i banki. Zgromadzone przez sp�ki akcyjne kapita�y sta�y si� g��wnym �r�d�em fiansowania dzia�alno�ci gospodarczej przede wszystkim w przemy�le, transporcie, handlu, bankowo�ci i ubezpieczeniach. W miar� up�ywu lat zwi�ksza�a si� tak�e rola pa�stwa jako podmiotu gospodarowania, kt�re by�o w�a�cicielem sporej liczby kopal�, kilkudziesi�ciu innych przedsi�biorstw przemys�owych, wielu gospodarstw le�nych i rolnych (m.in. tzw. domen), Banku Rzeszy, wszystkich przedsi�biorstw ��czno�ciowych (z wyj�tkiem kabli zamorskich) i coraz wi�kszej ilo�ci linii kolejowych. Z tych ostatnich na 27 956 km ich d�ugo�ci w pojadaniu pa�stwa w 1875 r. znajdowa�o si� tylko 12 062 km (43,15%). W 1912 r., je�li chodzi o ca�� sie� kolejow� licz�c� 60 893 km, pa�stwo by�o ju� w�a�cicielem 56 890 km (94%). Wspomniany silny rozw�j w latach 1871 -1913 przemys�u wywo�a� zmiany w strukturze spo�ecznej ludno�ci oraz powstawanie zwi�zk�w monopolistycznych. Wraz z rozbudow� przemys�u zwi�ksza�a si� liczebnie z jednej strony klasa robotnicza, a z drugiej bur�uazja, kt�ra w Niemczech nie zdo�a�a a� do wybuchu pierwszej wojny �wiatowej zapewni� sobie wy��cznego wp'ywu na bieg spraw pa�stwowych. W pierwszym okresie po jej wykszta�ceniu si� jako klasy spo�ecznej wola�a ona, jak to okre�li� W. Som-bart, �bogaci� si�, ni� rz�dzi�" i st�d te� dzieli�a w�adz� polityczn� w 13 Rzeszy z w�a�cicielami wielkich maj�tk�w ziemskich, przede wszystkim z junkrami pruskimi, kt�rzy przejawiali du�� aktywno�� znacznie cz�ciej w wielu dziedzinach �ycia spo�ecznego ani�eli przemys�owcy. S�uszny zatem je^t pogl�d reprezentowany przez niekt�rych historyk�w, �e w�adza w Rzeszy spoczywa�a w omawianym okresie w r�kach dw�ch po��czonych ze sob� sojuszem klas, tj. junkierstwa i bur�uazji. Dokonywaj�ce si� d�ugotrwa�e procesy koncentracji i centralizacji produkcji i kapita�u w przemy�le doprowadzi�y do powstawania w Rzeszy monopoli kapitalistycznych. Pierwsze z nich zawi�zano ju� w latach siedemdziesi�tych XIX wieku i posiada�y one w�wczas charakter zwi�zku obronnego przed konkurencj� gro��c� im ze strony innych przedsi�biorstw. Monopole za� d���ce konsekwentnie do opanowania rynku i znacznie pot�niejsze zacz�to tworzy� dopiero od pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych XIX wieku. Najpowszechniej wyst�powa�y one w Niemczech w formie organizacyjnej karteli, kt�rych liczba o zasi�gu pozalo-kalnym przedstawia�a si� nast�puj�co: w 1885 r. 90, 1890 r. 210, w 1896 r. 260 i w 1905 r. 366. W 1907 r. koncentrowa�y one 25% globalnej produkcji przemys�owej brutto, a z poszczeg�lnych za� ga��zi przemys�u 90% w papierniczym, 74% w wydobywczym, 50% w stalowym i 48% w szklarskim. Wzrost niemieckiej pot�gi ekonomicznej i zwi�kszaj�ca si� w niej rola zwi�zk�w monopolistycznych stworzy�y podatny grunt do wytworzenia si� w Rzeszy imperializmu gospodarczego, kt�ry uzewn�trznia� si� przede wszystkim w d��eniu do zdobycia w�asnych kolonii, opanowania przez niemiecki kapita� gospodarki niekt�rych kraj�w oraz utworzenia wsp�lnoty gospodarczej pa�stw pod przewodnictwem Niemiec. My�l o posiadaniu w�asnych kolonii kie�kowa�a w sferach rz�dowych i gospodarczych ju� od pierwszych lat istnienia Drugiej Rzeszy. Znalaz�a ona sw�j wyraz m.in. w tworzeniu r�nych stowarzysze� maj�cych na celu propagowanie idei kolonialnej w niemieckim spo�ecze�stwie oraz w podejmowaniu konkretnych krok�w zmierzaj�cych do stopniowego opanowywania pod wzgl�dem gospodarczym przewidywanych do przej�cia we w�adanie Rzeszy niekt�rych pozaeuropejskich terytori�w. Do takich organizacji nale�a�y m.in. powsta�y w 1878 r. Centralny Zwi�zek Geografii Handlu i Popierania Niemieckich Interes�w za Granic� (Zentral-verein jur Handelsgeographie und Forderung deutscher Interessen im Ausland), utworzony w 1881 r. Zachodnioniemiecki Zwi�zek dla Spraw Kolonizacji i Eksportu (Westdeutscher Verein fur Kolonisation und Ex-port) oraz za�o�ony w 1882 r. Niemiecki Zwi�zek Kolonialny (Deutscher Kolonialverein). Te trzy zwi�zki traktowane s� s�usznie przez niekt�rych badaczy jako zal��ek spo�ecznego ruchu kolonialnego w Niemczech, popieranego przez w�adze rz�dowe. Propagowana przez ten ruch 14 idea konieczno�ci posiadania przez Niemcy kolonii zi�ci�a si� dopiero w 1884 r. W tym�e i nast�pnym roku w�adze Rzeszy obj�y w posiadanie Togo, Kamerun, cz�ci obszar�w po�udniowo-zachodniej i wschodniej Afryki (nazywanych odt�d oficjalnie Niemieck� Afryk� Po�u-dniowo-Zachodni� i Niemieck� Afryk� Wschodni�) oraz w latach 1885 -- 1900 nast�puj�ce terytoria w Oceanii: Kraj Cesarza Wilhelma, Archipelag Bismarcka, Wyspy Salomona, Karoliny, Mariany, Wyspy Marshal-la i Samoa. W 1897 r. do��czono do tego wydzier�awiony na 99 lat na podstawie zawartego z Chinami uk�adu obszar Kiauczou. W ten spos�b Niemcy wesz�y w 1884 r. do grupy pa�stw kolonialnych. Posiadane przez nie przed pierwsz� wojn� �wiataw� kolonie obejmowa�y ��cznie obszar oko�o 3 min km2, zamieszkiwany przez przesz�o 13 min os�b. By�o to wi�c terytorium mniejsze od obszaru kolonii brytyjskich (3,7 min km2 i 57 min ludno�ci) i francuskich (3,5 min km2 z 36 min mieszka�c�w), co sta�o si� dla cz�ci historyk�w podstaw� do wysuni�cia tezy o niskich, czerpanych z niego przez Rzesz� korzy�ciach. Jest prawd�, �e wymiana towarowa Niemiec z ich koloniami stanowi�a w poszczeg�lnych latach od 0,5 do niespe�na 2% obrot�w handlu zagranicznego i osi�gn�a w 1913 r. najwy�sz� do tego czasu warto�� zar�wno po strony importu, jak eksportu, wynosz�c� w pierwszym przypadku zaledwie 52,8 i w drugim 54,6 min mk. Wska�niki te nie obrazuj� jednak�e ca�ego przywozu z kolonii, gdy� cz�� r�nego rodzaju artyku��w dociera�a do Niemiec innymi jeszcze kana�ami (paczkami, w baga�ach podr�nych itp.). Nie nale�y tak�e zapomina�, �e kolonie sta�y si� przede wszystkim obiektem eksploatacji ekonomicznej przez zaanga�owane w ich gospodarce sp�ki kapitalistyczne, kt�re czerpa�y z tej dzia�alno�ci du�e zyski, o czym �wiadcz� m.in. uchwalone przez nie wysokie dywidendy. Na przyk�ad Niemieckie Towarzystwo Kolonialne dla Po�udniowo-Za-chodniej Afryki (Die Deutsche Kolonialgesellschaft fur Sudwestafrika) wyp�aci�o w 1909 r. dywidend� w wysoko�ci 64%, a kilka innych sp�ek w granicach od 24 do 46%. Z kolei tak wysoka dywidenda wywo�a�a popyt na akcje i gwa�towny wzrost ich kursu, kt�ry wynosi� niekiedy 2000% ich nominalnej warto�ci. Przedsi�biorstwa niemieckie wydoby�y m.in. w latach 1908-1913 w Afryce Po�udniowo-Zachodniej diamenty za 152 min mk, wysy�a�y do macierzystego kraju z kolonii po��dane przez przemys� surowce (kauczuk, mied�), byd�o, sk�ry, produkty spo�ywcze i tak rzadkie, poszukiwane artyku�y, jak strusie pi�ra, co przyczyni�o si� do wzbogacenia poda�y ilo�ci i asortymentu towar�w na rynku niemieckim. By�y to jednak�e w sumie korzy�ci mniejsze od odnoszonych przez Wielk� Brytani� i Francj� z tytu�u eksploatowania przez te pa�stwa kolonii, co wynika�o g��wnie z r�nic wyst�puj�cych w wielko�ci posiadanego terytorium i jego zasobno�ci w kopaliny 15 �oraz wysoko�ci poczynionych przez te kraje kolonialne nak�ad�w inwestycyjnych. Drugie ogniwo imperializmu gospodarczego Rzeszy stanowi� eksport niemieckiego kapita�u, kt�ry wyst�powa� w dw�ch podstawowych formach: budowy za granic� niemieckich obiekt�w gospodarczych eksploatowanych na rachunek inwestor�w oraz udzia��w b�d� to w ju� istniej�cych, b�d� te� dopiero zak�adanych w niekt�rych pa�stwach sp�kach kapita�owych. Wyw�z kapita�u z Niemiec rozpocz�� si� w ko�cu lat siedemdziesi�tych XIX w., ale wi�ksze rozmiary zacz�� przybiera� dopiero po 1893 r. Wzr�s� on z 7172 min mk w 1882 r. do 11 044 min mk w 1890 r. i oko�o 20 mld mk w 1913 r. (tab. 8). Kierowa� si� g��wnie Tabela 8 Eksport niemieckiego kapita�u w latach 1882 - 1913 Rok Rozmiary wywozu w min mk Wska�nik 1882 7172 100,0 1885 8512 118,7 1890 11044 154,0 1895 12 505 174,4 1900 14925 208,1 1905 17171 239,4 1910 18666 260,3 1913 20000 278,9 �r�d�o: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 262. do Europy Wschodniej i Po�udniowo-Wschodniej, na Bliski Wsch�d, do Afryki, Chin i niekt�rych kraj�w Ameryki Po�udniowej (Brazylia, Chile). Dominuj�c� rol� odgrywa�y w nim najwi�ksze niemieckie banki, kt�re wyspecjalizowa�y si� nawet w penetracji kapita�owej poszczeg�lnych region�w �wiata. Ameryka Po�udniowa znajdowa�a si� w orbicie dzia�alno�ci za�o�onego w latach osiemdziesi�tych XIX w. Niemieckiego Banku Zamorskiego (Deutsche Uberseebank, przekszta�conego w 1893 r. w Deutsche Uberseeische Bank), Azja za� Niemiecko-Azjatyckiego Banku (Deutsch-Asiatische Bank), natomiast Europa Po�udniowo-Wschodnia i Bliski Wsch�d Banku Niemieckiego (Deutsche Bank) i Banku Drezde�-skiego (Dresdner Bank). G��wnym celem eksporter�w kapita�u by�o opanowanie w poszczeg�lnych krajach eksploatacji surowc�w i zapewnienie ich do.taw do Rzeszy, st�d te� lokowano kapita�y przede wszystkim w kopalniach i innych przedsi�biorstwach przemys�owych oraz w plantacjach ro�lin. Do najwi�kszych przedsi�wzi�� niemieckiego kapita�u przed pierwsz� wojn� �wiatow� nale�a� wsp�udzia� finansowy w budowie 16 w latach 1888 -1913 niekt�rych bu�garskich, greckich i tureckich linii kolejowych (m.in. Istanbul � Ankara; Konija � Bagdad � Zatoka Perska). Przy finansowaniu tego przedsi�wzi�cia przy�wieca�o Niemcom nie tylko osi�ganie z niego wysokich zy.k�w, wynosz�cych w niekt�rych zaanga�owanych w nim sp�kach kilka milion�w funt�w rocznie, ale r�wnie� d��enie do uzyskania po��czenia kolejowego Rzeszy z Bliskim Wschodem w celu u�atwienia na tej linii przewozu towar�w. Odnoszone sukcesy w opanowywaniu przez niemiecki kapita� gospodarki niekt�rych kraj�w przyczyni�y si� do powstawania w ostatnim �wier�wieczu XIX w. pogl�d�w dotycz�cych utworzenia w Europie zwi�zku gospodarczego pa�stw z przoduj�c� w nim rol� Rzeszy. Zwolennicy tej idei skupiali si� organizacyjnie od pocz�tku XX w. w za�o�onym w dniu 21 stycznia 1904 r. w Berlinie przez profesora Juliusza Wolfa �rodkowoeuropejskim Zwi�zku Gospodarczym (Der Mitteleuro-paische Wirtschaftsverein), kt�ry propagowa�, jak wskazuje jego nazwa, zorganizowanie wsp�lnoty ekonomicznej pa�stw po�o�onych w Europie �rodkowej. Mia�y do niej nale�e� w pierwszej kolejno�ci Niemcy, Au-stro-W�gry, Szwajcaria, Belgia i Holandia. Maksymali�ci chcieli w niej widzie� jeszcze Francj�, a niekt�rzy nawet i Wielk� Brytani�. Zdecydowana jednak�e wi�kszo�� dyskutan�w wyklucza�a udzia� we wsp�lnocie Wielkiej Brytanii, gdy� obawiano si�, �e ze wzgl�du na du�� jej pot�g� gospodarcz� mo�e ona, zamiast Niemiec, zaj�� pozycj� hegemona w tej przewidywanej do utworzenia organizacji gospodarczej pa�stw europejskich. Dominowa� raczej pogl�d, i� �rodkowoeuropejska wsp�lnota gospodarcza powinna sta� si� skutecznym konkurentem Wielkiej Brytanii w rywalizacji ekonomicznej, a nie jej sojusznikiem. Upatrywano we wsp�lnocie r�wnie� przeciwwag� w mi�dzynarodowym �yciu gospodarczym dla USA i Rosji. Jej powstawanie planowano etapami, z kt�rych najwcze�niej zamierzano zrealizowa� uni� celn�. Niemieckie ko�a gospodarcze i polityczne spodziewa�y si� od ukszta�towanej pod przewodnictwem i kontrol� Rzeszy wsp�lnoty gospodarczej dostaw potrzebnych ich krajowi surowc�w i �ywno�ci oraz zbytu wyprodukowanych przez jego przemys� artyku��w. Nie tajono tak�e i innych jeszcze cel�w le��cych u podstaw postulowanej wsp�lnoty gospodarczej. Najdobitniej sformu�owano je na �amach Berliner Borsen-Courier z dnia 12 stycznia 1912 r. Napisano tam, �e wsp�lnota gospodarcza �wzmocni niemczyzn� w Austro-W�grzech i na ca�ym po�udniowym wschodzie Europy oraz zapewni jej tam bezpiecze�stwo. Przy spodziewanym ogromnym przyro�cie ludno�ci na tych jeszcze rzadko zamieszka�ych obszarach mog�oby uda� si� aktualnie wepchn�� tam bez trudno�ci kilka milion�w Niemc�w jako nosicieli i mecenas�w wy�szej kultury; nie nale�y umieszcza� ich tam jednak�e razem na jednym zwartym terytorium, ale w z Cz. �uczak: Dzieje gospodarcze ... 17 rozproszonych osiedlach, tak jak np. uczyniono to w niekt�rych regionach Rosji. Niemieccy kupcy, rzemie�lnicy, przemys�owcy, in�ynierowie, robotnicy i uczeni nap�yn� szerokim strumieniem na to terytorium. J�zyk niemiecki b�dzie dominowa� w handlu, komunikacji i w kulturze ca�ej tej wsp�lnoty kraj�w". Z planami powstania wsp�lnoty gospodarczej ��czono zatem nie tylko cele ekonomiczne, ale r�wnie� i polityczne zmierzaj�ce do zgermanizowania maj�cych wej�� w jej sk�ad etnicznie obcych terytori�w. Uwa�ano j� przewa�nie za podstawowe ogniwo realizacji niemieckiego �parcia na Wsch�d" (Drang nach Osten). Ekonomiczny Drang nach Osten wyprzedzi�by w przekonaniu wielu dzia�aczy gospodarczych i politycznych ca�kowite podporz�dkowanie sobie przez Rzesz� s�abych pa�stw, w tym r�wnie� w drodze ewentualnego ich podboju. 2. Ludno�� siada�a w�wczas 140 min mieszka�c�w. Ten du�y wzrost liczebny ludno�ci Niemiec poci�ga� za sob�, przy niezmieniaj�cej si� wielko�ci terytorium pa�stwowego, coraz wi�ksze jej zag�szczenie na km2, kt�re podnios�o si� z 76 os�b w 1871 r. do 120 w 1910 r. G��wne �r�d�o tego rozwoju liczebnego ludno�ci stanowi� przyrost naturalny, kt�rego wska�nik na tysi�c os�b kszta�towa� si� przeci�tnie rocznie w poszczeg�lnych pi�cioleciach od 11,3 (lata 1881-1885) do 14,7 (okres 1896-19JO). Po niewielkich, przej�ciowych obni�eniach, spowodowanych epidemiami i nasileniem si� emigracji m�odszych rocznik�w os�b, ustabilizowa� si� on w pi�cioleciach okresu 1896 -1910 powy�ej 14%o. Wynika�o to w pierwszej kolejno�ci ze spadku �miertelno�ci w�r�d niemowl�t wywo- Liczba ludno�ci Niemiec zwi�kszy�a si� w latach 1871 - 1910 z 1 41 059 ty�. do 64 926 ty�., czyli o 58,1% (tab. 9). W rezultacie tak wysokiego skoku ilo�ciowego Rzesza zajmowa�a w 1910 r. pod wzgl�dem stanu liczebnego ludno�ci drugie miejsce w Europie po Rosji, kt�ra po- Tabela 9 Stan liczebny ludno�ci w Rzeszy w niekt�rych latach okresu 1871 - 1910 Rok Liczba ludno�ci Rok Liczba ludno�ci 1871 1875 1880 1885 41 058 792 42 727 360 45234061 46 855 704 . 1890 1895 1900 1905 1910 49428470 52 279 901 56367178 60 641 489 64 925 993 �r�d�o: StaOstisches Jahrbuch fur das Deutsche Relch (cyt. SJDR), t. 39, s. 3. Berlin 1918. lanego coraz wy�szym poziomem nauk medycznych i przestrzeganiem w szerszych kr�gach spo�ecze�stwa podstawowych zasad higieny. W liczbach bezwzgl�dnych przeci�tny roczny przyrost naturalny zwi�kszy� si� z 497080 w latach 1872-1875 do 888882 w okresie 1906-1910 (tab. 10). Odwrotn� natomiast rol� w kszta�towaniu si� stanu liczebnego ludno�ci w Niemczech odgrywa�o saldo ruch�w migracyjnych, kt�re by�o dodatnie tylko w latach 1896 - 1905. W pozosta�ych za� okresach prze- Tabeia 10 Przyrost naturalny i migracyjny ludno�ci w Niemczech w latach 1872 - 1910 Przeci�tny Przeci�tne Przeci�tny Lata roczny przyrost naturalny �/oo roczne saldo migracji �/oo roczny rzeczywisty przyrost �/oo ludno�ci zagranicznych ludno�ci 1872-1875 497 080 11,87 -79938 -1,91 417142 9,96 1876- 1880 577 576 13,13 -76236 -1,73 501 340 11,40 1881 - 1885 520 372 11,30 -196043 -4,26 324 329 7,04 1886 - 1890 580 375 12,06 -65822 -1,37 514553 10,69 1891 - 1895 660 048 12,98 -89762 -1,77 570 286 11,21 1896 - 1990 798 630 14,70 + 18825 + 0,35 817455 15,05 1901 - 1905 844 358 14,43 + 10504 + 0,18 854 862 14,61 1906 - 1910 888 882 14,16 -31 981 -0,51 856 901 13,65 �r�d�o: F. Burgdorfer, Die Wanderungen Oberdie deutschen Reldugrenzen im letzten Jahrhundert. W: Bev�lkerungs-geschichte, s. 281-289. Koln 1972, s. 282-283. wa�a�a emigracja nad imigracj� (tab. 10). Og�em w latach 1871 - 1910 terytorium Rzeszy opu�ci�o oko�o 3472 ty�. o^�b, z tego 2778 ty�. wynosi�a tzw. emigracja zamorska, kieruj�ca si� g��wnie do USA, do kt�rego to pa�stwa przyby�o w latach 1820 - 1910 oko�o 5,1 min mieszka�c�w z terytori�w kraj�w niemieckich. W konsekwencji tej emigracji utworzy�y si� w �wiecie r�nej wielko�ci skupLka mniejszo�ci niemieckiej. Najliczniejsze z nich, kilkumilionowe, istnia�o przed 1914 r. w USA. Liczba Niemc�w zamieszka�ych w niekt�rych innych pa�itwach przedstawia�a si� w 1900 r. nast�puj�co w ty�.: Szwajcaria 168, Rosja 152, Au-stro-W�gry 106, Francja 87. Og�ln� liczb� Niemc�w przebywaj�cych w Europie poza granicami ich ojczystego kraju szacowano w 1910 r. na oko�o 850 ty�. W przynale��cych do Rzeszy koloniach przebywa�o w 1914 r. 24,1 ty�. Niemc�w. Spo�r�d emigruj�cej z Rzeszy ludno�ci ponad 80% przypada�o na osoby wyje�d�aj�ce w celu znalezienia pracy na obczy�nie, pozosta�� za� cz�� stanowili ch�opi osiedlaj�cy si� w Europie Wschodniej i Po�udniowo-Wschodniej oraz Niemcy pod��aj�cy za granic� na sta�y pobyt z innych powod�w. Du�y procentowy udzia� w tej 18 19 emigracji z Rzeszy, obliczany na 25,6%, mia�a ludno�� z �wczesnych wschodnich prowincji pruskich, tj. Pozna�skiego, Pomorza Zachodniego, �l�ska, Prus Zachodnich i Prus Wschodnich, dysponuj�cych ��cznie spor� liczb� zb�dnej si�y roboczej na wsi. W�r�d 889,4 ty�. pochodz�cych w latach 1871-1919 z tych obszar�w �emigrant�w zamorskich" wi�kszo�� legitymowa�a si� narodowo�ci� polsk�. O wiele ni�sza z kolei imigracja sta�a, oscyluj�ca w latach 1871 -- 1913 w granicach oko�o 200 ty�. os�b, obejmowa�a g��wnie robotnik�w pochodz�cych z Czech, S�owenii i W�och oraz rzadziej tak�e z Kr�lestwa Polskiego i Ma�opolski. R�wnocze�nie z zagranicznym ruchem w�dr�wkowym odbywa�y si� masowe migracje wewn�trzne. Wi�kszo�� z nich kierowa�a si� ze wschodniej cz�ci terytorium Rzeszy do wy�ej uprzemys�owionych jej region�w po�o�onych na zachodzie kraju i st�d te� jest okre�lana w historiografii jako �ucieczka ze wschodu" (Ostflucht). O du�ej ruchliwo�ci terytorialnej ludno�ci w Niemczech �wiadczy fakt, �e w 1907 r. spo�r�d 60,4 min os�b a� 29 min (48%) przebywa�o poza swoim miejscem urodzenia. Z kolei z tych 29 min 9 min �y�o poza granicami swojej rodzimej prowincji b�d� te� ojczystego kraju niemieckiego. W ramach tych przemieszcze� ludno�ci wy w�drowa�o do 1914 r. z �wczesnych wschodnich prowincji pruskich tak�e ponad 400 ty�. Polak�w do Nadrenii i Westfalii. W rezultacie opuszczania wschodnich obszar�w Rzeszy r�wnie� i przez Niemc�w, g��wnie m�odzie�, zmniejsza� si� na nich w�r�d og�u ludno�ci odsetek m�czyzn w wieku od 16 do 30 lat. W 1907 r. wynosi� on przeci�tnie dla ca�ej Rzeszy 24,8 i dla Nadrenii�Westfalii 26,3, natomiast dla Prus Zachodnich, Prus Wschodnich i Pozna�skiego 21,7. W ramach tych wewn�trznych w�dr�wek coraz wi�cej ludno�ci przenosi�o si� do miast, w kt�rych otwiera�y si� wi�ksze mo�liwo�ci uzyskania sta�ego zatrudnienia, zdobycia wy�szych od posiadanych kwalifikacji zawodowych i najcz�ciej podniesienia tak�e dotychczasowej stopy �yciowej. Gdy powsta�a Druga Rzesza, w miastach �y�o 36%, w 1890 r. za� 47% i w 1910 r. ju� 60% jej ludno�ci. Wzrasta�a r�wnocze�nie w wyniku rozwoju pozarolniczych ga��zi gospodarki liczba du�ych o�rodk�w miejskich licz�cych ponad 100 ty�. mieszka�c�w. Miast tej wielko�ci istnia�o 9 w 1871 r., 28 w 1895 r. i 48 w 1913 r. Najwi�kszym z nich by� Berlin, w kt�rym zamieszkiwa�o w 1910 r. 2,071 min i w 1913 r. wraz z przedmie�ciami 3,5 min os�b, tj. w tym drugim przypadku 1/19 ca�ej ludno�ci Rzeszy. Kolejne miejsca co do liczby ludno�ci zajmowa�y w 1910 r. nast�puj�ce miasta: Hamburg � 931 035 mieszka�c�w, Monachium � 596 467, Lipsk � 589 850, Kolonia � 548 308 i Wroc�aw 516 527. Gda�sk z liczb� 170 337 znajdowa� si� w�w- 20 czas w�r�d miast Rzeszy na 29 i Pozna� licz�cy 156 691 mieszka�c�w na 33 miejscu. W konsekwencji tak szybkiego rozwoju du�ych miast przypada� na nie coraz wy�szy odsetek og�u ludno�ci. W miastach o ponad 100 ty�. os�b zamieszkiwa�o bowiem spo�r�d ca�ej ludno�ci Niemiec w 1871 r. 4,8%, w 1880 r. 8,8%, w 1890 r. 12,1%, w 1900 r. 17,1% i w 1910 r. 21,3%. Uformowa�o si� r�wnocze�nie kilka du�ych aglome^ racji przemys�owo-miejskich, w�r�d nich najwi�ksz� tworzy�o Zag��bie Ruhry. Jego ludno�� wzros�a w latach 1850 -1914 z 360 ty�. do 3,5 min os�b, z kt�rej oko�o 75% posiada�o sta�e miejsce zamieszkania w miastach. W usytuowanej w�wczas w granicach Rzeszy ukszta�towanej w drugiej po�owie XIX w. g�rno�l�skiej aglomeracji przemys�owo-miej-skiej ludno�� zwi�kszy�a si� w latach 1849 - 1910 z 966 ty�. do 2208 ty�., przy czym z tej ostatniej liczby 57,5% przypada�o na mieszka�c�w miast. Proces urbanizacji nie przebiega� jednak�e na ca�ym terytorium Niemiec z jednakow� intensywno�ci�. Najs�abiej by� on zaawansowany do 1914 r. na obszarach po�o�onych na wsch�d od �aby (z wyj�tkiem G�rnego �l�ska), sk�adaj�cych si� z region�w ekonomicznych o dominacji rolnictwa. Nale�a�y do nich tak�e zagrabione ziemie poLkie: Wielkopolska, Pomorze Zachodnie i Nadwi�la�skie (Prusy Zachodnie) oraz Warmia i Mazury (Prusy Wschodnie). Nieznaczne zmiany zasz�y w latach 1871 -1914 w strukturze p�ci i wieku ludno�ci. Przez ca�y ten okres przewa�a�y o ponad jeden procent w�r�d mieszka�c�w Rzeszy kobiety, kt�rych odsetek wynosi� w 1871 r. 50,92 i w 1910 r. 50,65. W grupach ludno�ci za� uszeregowanych wed�ug wieku zwi�ksza� si� jedynie w spo�ecze�stwie procentowy udzia� os�b powy�ej 65 roku �ycia, kt�ry osi�gn�� w 1871 r. 4,7%, w 1880 r. 4,8%, w 1890 r. 4,9% i w 1911 r. 5,0%. Wzrost ten wynika� ze wspomnianego ju� post�pu w naukach medycznych, bardziej konsekwentnego przestrzegania w �yciu codziennym podstawowych zasad higieny, lepszego od�ywiania si� oraz rozbudowy ubezpiecze� spo�ecznych. Intensywny rozw�j gospodarczy Rzeszy doprowadzi� do przeobra�e� tak�e w strukturze spo�eczno-zawodowej ludno�ci w Niemczech. W latach 1882 - 19U7 zmniejszy� si� udzia� os�b czerpi�cych �rodki do �ycia z rolnictwa, le�nictwa i rybo��wstwa z 42,5% do 28,7%, natomiast zwi�kszy� si� �yj�cych z dochod�w i wynagrodze� osi�ganych w przemy�le i rzemio�le z 35,5% do 42,8% oraz z us�ug z 22 do 28,5%. Spo�r�d og�u sta�ych mieszka�c�w Rzeszy kilka procent przypada�o w latach 1871-1914 na mniejszo�ci narodowo�ciowe. W 1890 r., dla kt�rego dysponujemy najbardziej godnymi zaufania danymi statystycznymi, liczy�y one ��cznie 4264 ty�. os�b, w tym 3000 ty�. Polak�w, 220 ty�. Francuz�w, 139 ty�. Du�czyk�w, 122 ty�. Litwin�w, 120 ty�. kerbo�u�yczan, 82 ty�. Czech�w i 11 ty�. Wallon�w oraz 570 ty�. �yd�w. 21 Z wyj�tkiem tej ostatniej grupy narodowo�ciowej, kt�rej cz�onkowie w zdecydowanej wi�kszo�ci uto�samiali si� z Niemcami, wszystkie pozosta�e poddano procesowi germanizacyjnemu, kt�ry na poszczeg�lnych obszarach przebiega� z r�n� intensywno�ci� i przybiera� rozmaite formy. Najkonsekwentniej realizowano go w odniesieniu do ludno�ci polskiej, kt�ra przez ca�y okr�g 1871 - 1913 stanowi�a najliczniejsz� grup� spo�r�d mniejszo�ci narodowo�ciowych w Niemczech, obejmuj�c� w 1910 r. ponad 3,5 min os�b. Ludno�� t� usi�owano germanizowa� poprzez niemieckie szkolnictwo, publikacje, wywieranie r�nego rodzaju presji politycznych i ekonomicznych oraz wykorzystywanie dla tych cel�w tak�e s�u�by wojskowej, jak i wsp�pracy na niekt�rych obszarach (szczeg�lnie Warmia i Mazury, �l�sk, Prusy Zachodnie) z cz�ci� niemieckich duchownych katolickich i protestanckich. Ponadto d��ono na znajduj�cych si� w granicach Rzeszy ziemiach etnicznie polskich do wzmocnienia potencja�u ekonomicznego mieszkaj�cych tam Niemc�w i zwi�kszenia ich liczby m. in. w drodze osadnictwa. Dla realizacji tych cel�w utworzono na podstawie ustawy z 1886 r. Komisj� Osadnicz� (An-siedlungskommission), w 1898 r. ustanowiono �fundusz dyspozycyjny dla popierania i wzmacniania niemczyzny w polskich cz�ciach kraju" (Dispositionsfonds �ur Forderung und Befestigu�g des Deutschtums in den polnischen Landesteilen), doprowadzono w 1904 r. do uchwalenia noweli do ustawy osadniczej z 1886 r. zabraniaj�cej Polakom budowania nowych osad i w 1908 r. ustawy o wyw�aszczaniu za odszkodowaniem polskich w�a�cicieli gospodarstw rolnych; za�o�ono przy finansowym zaanga�owaniu si� w�adz pruskich dwie �instytucje kredytowe dla umacniania w�asno�ci niemieckiej" (Besitzbejestigungsbanken), tj. w 1904 r. Niemieck� Kas� Stanu �redniego (Mittelstandskasse) i w 1906 r. Bank W�o�cia�ski (Bauernbank) w Gda�sku. Komisja Osadnicza, dysponuj�ca kapita�em prawie miliarda marek, naby�a do pocz�tku 1919 r. w prowincjach pozna�skiej i zachodniopruskiej og�em 460884 ha ziemi, w tym 334207 ha od Niemc�w. Z tego do ko�ca 1918 r. rozdzieli�a 403837 ha (86,5%). W latach 1886-1918 utworzy�a ona ��cznie 21 886 nowych gospodarstw, na kt�rych osiedli�a 153 800 os�b. Niemiecka Kasa Stanu �redniego i Bank W�o�cia�ski przej�y do ko�ca pierwszej wojny �wiatowej od innych instytucji kredytowych wierzytelno�ci hipoteczne obci��aj�ce ��cznie 348 142 ha, kt�re to czynno�ci ka�dorazowo uzale�niano od przyznania Komisji Osadniczej prawa pierwokupu do obj�tych nimi nieruchomo�ci. Obydwa te banki udziela�y tak�e hojnie kredytu niemieckim rzemie�lnikom i kupcom, w tym r�wnie� zamierzaj�cym dopiero osiedli� si� w Pozna�skiem i Prusach Zachodnich. Wszystkie 3 wymienione instytucje wraz z innymi jeszcze niemieckimi organizacjami (m. in. Verein �ur Forderung des Deulsch- 22 tums in den Ostmarkeri) i przedsi�biorstwami bankowymi przyczyni�y si� do zwi�kszenia niemieckiego stanu posiadania w prowincjach pozna�skiej i zachodniopruskiej kosztem rodzimej ludno�ci polskiej. Os�abienie potencja�u ekonomicznego tej ostatniej nast�pi�o tak�e poprzez wyw�aszczenie na podstawie wspomnianej ustawy z 1908 r. czterech rodzin polskich z posiadanych przez nie przedsi�biorstw rolnych. Dalszemu przechodzeniu t� drog� ziemi z r�k polskich do niemieckich zapobieg� wybuch pierwszej wojny �wiatowej, podczas kt�rej w�adze niemieckie zawiesi�y ze wzgl�d�w politycznych na czas jej trwania stosowanie najbardziej wyrachowanych metod germanizacyjnych wobec mieszkaj�cych na terytorium Rzeszy mniejszo�ci narodowych. Wszelkie poczynania zd��aj�ce do wzmocnienia niemieckiego stanu posiadania w Wielkopolsce i na Pomorzu Nadwi�la�skim przynios�y mniejsze efekty od spodziewanych, kt�re w dodatku by�y niewsp�mierne do poniesionych na te cele nak�ad�w finansowych. Barier� dla urzeczywistnienia wszystkich zwi�zanych z germanizacj� tych ziem zamiar�w stanowi� skuteczny op�r polskiej ludno�ci, w kt�rym donios�� rol� spe�nia�y r�wnie� polskie plac�wki gospodarcze, w tym rozwijaj�ce si� dynamicznie od ko�ca XIX w. sp�dzielnie kredytowe i handlowe. T� efektywn� dzia�alno�� polskich bank�w parcelacyjnych i polskich sp�dzielni trafnie nazwa� w 1907 r. minister rolnictwa Rzeszy �najniebezpieczniejszym �rodkiem stosowanym przez Polak�w w walce przeciw niemczy�nie". 3. Przemys� i rzemios�o W chwili narodzin Drugiej Rzeszy stopie� zaawansowania dokonuj�cego si� na jej terytorium od ko�ca pierwszej po�owy XIX w. przewrotu technicznego by� jeszcze niewielki. Z maszyny parowej jako najnowocze�niejszego w�wczas nap�du mechanicznego korzysta�o zaledwie kilka procent przemys�owych zak�ad�w produkcyjnych. Dopiero wzmo�ony od 1871 r. nap�yw do przemys�u kapita��w umo�liwi� rozbudow� wielu dotychczasowych i powstawanie nowych przedsi�biorstw, kt�re wyposa�ano przewa�nie w coraz doskonalsze urz�dzenia techniczne. Wzrost �rodk�w finansowych w przemy�le odzwierciedla stosunkowo najwierniej stan kapita��w dzia�aj�cych w nim sp�ek akcyjnych, kt�ry wynosi� w min mk: w 1871 r. 971, w 1880 r. 1096, w 1890 r. 3339, w 1900 r. 7065, w 1910 r. 10027 i w 1913 r. 11424. Zwi�kszy� on si� zatem w latach 1871-1913 o 1076,5%. Finansowano z tych kapita��w przewa�nie zakup maj�tku trwa�ego, w kt�rym partycypowa�y w coraz Wy�szym odsetku urz�dzenia stanowi�ce najnowsze osi�gni�cia niemieckiej i zagranicznej my�li technicznej. Liczba niemieckich wynalazk�w zastosowanych w przemy�le ros�a bardzo szybko. Wynosi�a ona 3319 23 w 1880 r., 4040 w 1890 r., 7824 w 1900 r. i 11 955 w 1913 r. Og�em od l lipca 1877 r. do 31 grudnia 1914 r. opatentowano 245 892 wynalazki wdro�one w przemy�le. b>iy w�r�d nich tak�e zdobycze niemieckiej wiedzy o znaczeniu epokowym, kt�re przyczyni�y si� do stworzenia fundament�w pod nowoczesny przemys� nie tylko w Rzeszy, ale r�wnie� i w niekt�rych innych pa�stwach. Modernizacja techniczna przemys�u obj�a tak�e i nap�d funkcjonuj�cego w nim parku maszynowego. Polega�a ona w omawianym okresie g��wnie na int>talowaniu w coraz wi�kszej liczbie przedsi�biorstw maszyn parowych i to z ka�dym rokiem o wi�kszej mocy. W rezultacie tego procesu zwi�kszy�a si� w latach 1871 - 1907 ��czna moc czynnych w przemy�le maszyn parowych z 947 ty�. do 7998 ty�. KM, przy czym 65,9% tego wzrostu przypada�o na lata 1895-1907. Od lat osiemdziesi�tych XIX w. coraz cz�ciej nap�dzano maszyny tak�e za pomoc� silnik�w spalinowych oraz zacz�to zu�ytkowywa� dla tych cel�w sukcesywnie zwi�kszaj�c� si� ilo�� energii elektrycznej. W 1895 r. na 127 600 przedsi�biorstw przemys�owych pos�uguj�cych si� nap�dem mechanicznym 54 402 posiada�y maszyny parowe, 4516 silniki spalinowe i 2003 korzysta�y z nap�du elektrycznego. Liczba tych ostatnich wzros�a do 1913 r. kilkakrotnie, co zawdzi�czano szybkiemu powstawaniu w tym okresie elektrowni, kt�rych by�o w Rzeszy w 1890 r. 30, 1895 r. 180, w 1898 r. 527 i w 1913 r. 4100 i to o coraz wi�kszej zdolno�ci produkcyjnej. Rozbudowa przemys�u oraz jego modernizacja techniczna kosztowa�y w latach 1871 - 1913 oko�o 63 700 min mk w cenach bie��cych, z kt�rej to kwoty oko�o 45350 min mk (71,2%) wydatkowano w okresie 1896-1913. Tak du�e nak�ady inwestycyjne spowodowa�y zwi�kszenie zdolno�ci produkcyjnej przemys�u i w dalszej konsekwencji tak�e rozmiar�w jego wytw�rczo�ci. Ca�kowita warto�� produkcji niemieckiego przemys�u wzros�a w latach 1870 - 1913 o 446%, z poszczeg�lnych za� jego ga��zi w g�rnictwie o 646%, w przemy�le metalowym o 1230%, chemicznym o oko�o 800%, budowlanym o 397%, w��kienniczym o 312%, sk�rzanym o oko�o 300%, drzewnym 337% i spo�ywczym o 324%. Je�eli chodzi o poszczeg�lne dziesi�ciolecia, to najwi�kszy przyrost produkcji przemys�owej zanotowano w latach 1890 - 1900, kiedy to wynosi� on 54%. Rozw�j przemys�u ci�kiego, bardziej dynamiczny od pozosta�ych ga��zi wytw�rczo�ci, doprowadzi� do posiadania po 1890 r. w og�lnej warto�ci wszystkich uzyskiwanych d�br przewagi �rodk�w produkcji nad artyku�ami konsumpcyjnymi. W wyniku szybkiego rozwoju przemys�u zwi�ksza�a si� r�wnocze�nie produkcja na jednego mieszka�ca zar�wno globalnie, jak i w odniesieniu do wi�kszo�ci poszczeg�lnych artyku��w. Intensywny rozw�j niemieckiego przemys�u po 1890 r., do kt�- 24 rego przyczyni�a si� tak�e w�a�ciwa polityka celna chroni�ca go na rynku wewn�trznym przed obc� konkurencj�, umo�liwi� Rzeszy prze�cigni�cie co do wielko�ci produkcji w tej ga��zi gospodarki Wielkiej Brytanii i wysuni�cie si� na pocz�tku XX w., jak ju� o tym wspomniano, na drugie miejsce w�r�d pot�g gospodarczych w �wiecie. W 1913 r. udzia� poszczeg�lnych pa�stw w �wiatowej produkcji przemys�owej wynosi�: USA 35,8%, Niemiec 15,ri�/o, Wielkiej Brytanii 14,0% i Francji 6,4%. Niemcy przed wybuchem pierwszej wojny �wiatowej partycypowa�y w wysokim stopniu tak�e w europejskiej produkcji niekt�rych wa�nych artyku��w. Rzesza by�a w�wczas najwi�kszym na starym kontynencie producentem �elaza i stali oraz zajmowa�a drugie miejsce co do rozmiar�w wydobycia w�gla; w 1913 r. wytwarza�a 1/4 cynku w �wiecie. Awans Rzeszy na drug� pot�g� przemys�ow� �wiata odbywa� si� w warunkach wewn�trznej konkurencji, kt�ra spowodowa�a rozwarstwienie producent�w. Nie sprosta�y jej najmniejsze warsztaty rzemie�lnicze prowadzone wy��cznie przez ich w�a�cicieli, kt�rych liczba zmniejszy�a si� w latach 1882-1907 z 1430465 do 1094921, czyli o 23,5%. Zwi�ksza�a si� natomiast liczba przedsi�biorstw zatrudniaj�cych si�� najemn�,, w tym r�wnie� w liczbie od 2 do 3 pracownik�w. Ta ostatnia kategoria wielko�ciowa przedsi�biorstw, stanowi�cych prawie wy��cznie warsztaty rzemie�lnicze, wzros�a w latach 1882 - 1907 g��wnie w rezultacie zwi�kszania si� popytu na wytwarzane przez nie artyku�y i us�ugi z 1839939 do 2105361 (o 11,4%). Znajdowa�y si� w�r�d niej przede wszystkim zak�ady bran�y spo�ywczej (piekarze, cukiernicy, rze�nicy), us�ugowe (krawcy, szewcy, instalatorzy, fryzjerzy) oraz wytwarzaj�ce artyku�y w ma�ych seriach b�d� nawet w pojedynczych egzemplarzach,, najcz�ciej na zam�wienie klienta. Swoj� egzystencj� zawdzi�cza�y one najcz�ciej solidno�ci wytwarzanych artyku��w, sprawnej i uprzejmej obs�udze oraz cz�ciowemu ich os�anianiu przez w�adze pa�stwowe i samorz�d rzemie�lniczy na podstawie ustawy z 1897 r. o ochronie rzemios�a przed konkurencj� wielkiego przemys�u (Reichshandwerkerschutzge-setz). Ich w�a�ciciele stanowili wraz z cz�ci� kupiectwa ostoj� silnego niemieckiego stanu �redniego (Mittelstand), charakteryzuj�cego si� du�ym konserwatyzmem spo�ecznym. Na przeciwleg�ym od najmniejszych zak�ad�w produkcyjnych biegunie powstawa�a coraz wi�ksza liczba du�ych przedsi�biorstw przemys�owych zatrudniaj�cych powy�ej tysi�ca robotnik�w. Ich stan l