PIIOTR DUDZIIEC KULTURA MYKE�SKA W TRADYCJJII II MIITOLOGIIII GRECKIIEJJ 2003 � 2 SPIS TRE�CI WST�P.................................................................................................................... 3 ROZDZIA� 1. MIT: �WYJ�TKOWA KATEGORIA KULTURY�...........� 10 1. 1. ETYMOLOGIA WYRAZ�W �MIT� I �MITOLOGIA�............................................ 1. 2. DEFINICJA MITU........................................................................................................... 1. 3. DZIEJE BADA� NAD MITEM. EWOLUCJA POJ�CIA MITU.............................. 1. 4. MIT A RELIGIA������������������������.��� 10 11 13 23 ROZDZIA� 2. KULTURA MYKE�SKA........................................................... 27 2. 1. CHRONOLOGIA EPOKI............................................................................................... 2. 2. TW�RCY KULTURY MYKE�SKIEJ......................................................................... 2. 3. KULTURA MYKE�SKA W �WIETLE DANYCH ARCHEOLOGICZNYCH....... 2. 4. PROBLEM UPADKU KULTURY MYKE�SKIEJ..................................................... 2. 5. PISMO LINEARNE B...................................................................................................... 28 29 32 37 41 ROZDZIA� 3. MITOLOGIA GRECKA............................................................ 47 3. 1. BOGOWIE........................................................................................................................ 49 3. 1. 1. Wierzenia i kulty religijne w staro�ytnej Grecji. Terminologia i chronologia....... 49 3. 1. 2. Myke�skie wierzenia i kulty religijne. Pozosta�o�ci indoeuropejskie i wp�ywy egejskie....................................................................................................................... 53 3. 1. 3. Panteon bog�w greckich w �wietle mit�w archaiczno-klasycznych. Myke�skie pochodzenie i orientalne wp�ywy.............................................................................. 3. 2. HEROSI......................................................................................................................... 3. 2. 1. Mity heroiczne............................................................................................................... 3. 2. 2. Warto�� epiki heroicznej dla poznania najstarszych dziej�w Grecji...................... 3. 2. 3. Myke�skie t�o Iliady i Odysei........................................................................................ 59 81 81 90 94 ZAKO�CZENIE.................................................................................................... 108 ANEKS: MAPY...................................................................................................... 110 BIBLIOGRAFIA.................................................................................................... 114 1. �R�D�A......................................................................................................................... 114 2. MONOGRAFIE, PRACE ZBIOROWE, S�OWNIKI......................................................... 115 3. ARTYKU�Y������������������������������..... 122 3 WST�P Podstawowym celem niniejszej pracy jest analiza mitycznych w�tk�w tradycji 1. Do jakiego stopnia mity z archaicznego i klasycznego okresu kultury odzwierciedlaj� wierzenia i kulty religijne plemion greckich sprzed �Wielkiej W�dr�wki�, kt�rej pocz�tek datuje si� mniej wi�cej na pierwsz� po�ow� XII w. p.n.e.1, za� koniec na drug� po�ow� wieku IX2. 2. Czy eposy heroiczne wykazuj� ci�g�o�� tradycji pomi�dzy kultur� myke�sk� ze schy�ku epoki br�zu, a kultur� greck� z okresu archaiczno-klasycznego. Przyjmijmy, �e g��wnym tematem naszych rozwa�a� b�d� poematy Iliada i Odyseja, kt�rych autorstwo przypisuje si� Homerowi, stanowi�ce cz�� �cyklu troja�skiego� (z gr. kyklos = kr�g). Pozosta�e eposy zaliczane do tego cyklu to: Opowie�ci cypryjskie Stasimosa z Cypru, Etiopida, Zburzenie Illionu i Ma�a Iliada Arktinosa z Miletu, Powroty Hagiasa z Trojzeny, oraz Teleogonia Eugammona z Kyreny3. Napisanie tego rozdzia�u by�oby niemo�liwe bez pomocy kilku niezmiernie greckiej w kontek�cie powi�za� z kultur� myke�sk�. Interesowa� nas b�dzie przede wszystkim: W rozdziale pierwszym podj�li�my si� ustalenia czym jest mit, rozumiany jako nieod��czny element religii i tradycji kultur pierwotnych, oraz cywilizacji �wiata antycznego. W pierwszym rz�dzie om�wili�my wszystkie zagadnienia natury etymologicznej i semantycznej, b�d�ce podstaw� dla dalszych rozwa�a�. Nast�pnie zagadnienia te uj�li�my w nieco szerszym kontek�cie, uwzgl�dniaj�c przy tym stanowisko wybranych nauk humanistycznych, kt�re w��czaj� problematyk� mitologiczn� w zakres swoich prac badawczych. Na koniec wyja�nili�my relacj� pomi�dzy �mitem� a �religi��, gdy� uznali�my, �e jest to istotny problem, kt�ry wymaga szczeg�lnego potraktowania. wa�nych opracowa�. Na pierwszym miejscu nale�y wymieni� artyku� Marka 1 N. G. L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa 1977, s. 109. Autor za pocz�tek w�dr�wki uznaje inwazj� plemion barbarzy�skich na P�wysep Ba�ka�ski. 2 Tam�e, s. 126. Cezur� stanowi skolonizowanie wybrze�y Azji Mniejszej przez Jon�w, oraz stabilizacja polityczna w basenie Morza Egejskiego. 3 J. �anowski, Wst�p, [w:] Homer, Iliada, w przek�. K. Je�ewskiej, Wroc�aw 1986, s. LVII. Z tych sze�ciu poemat�w zachowa�y si� jedynie 82 wersy, nie licz�c streszcze�. Nazwiska autor�w s� cz�sto hipotetyczne, a nawet fikcyjne. 4 Winiarczyka, pt. Mit w Grecji antycznej4. Autor podj�� si� om�wienia wa�niejszych prac obcoj�zycznych, z zakresu interesuj�cego nas tematu, kt�re ukaza�y si� w latach 1970 � 1994. Dzi�ki temu artyku�owi unikn�li�my problemu, kt�ry wynika z utrudnionego dost�pu do literatury obcoj�zycznej, a warto podkre�li�, �e w badaniach nad mitologi� greck� prym wiod� naukowcy z USA, Wielkiej Brytanii, oraz Francji. Ponadto skorzystali�my z bardzo ciekawej monografii W�odzimierza Lengauera, pt. Religijno�� staro�ytnych Grek�w5, kt�ra okaza�a si� bardzo pomocna tak�e w dalszych cz�ciach pracy. W g��wnej mierze zaczerpn�li�my z niej wszystkie zagadnienia, kt�re dotycz� terminologii z zakresu greckich wierze� i praktyk religijnych. Dodatkowo si�gn�li�my do prac dw�ch wybitnych autor�w: religioznawcy Mircea Eliade6 oraz etnografa Bronis�awa Malinowskiego7. W rozdziale drugim om�wili�my wszystkie zagadnienia i problemy badawcze zwi�zane z kultur� myke�sk�. Si�� rzeczy dominuje w nim tematyka archeologiczna, ale nie pomin�li�my tak�e zagadnie� lingwistycznych. Ponadto poruszyli�my kwesti� dotycz�c� wiarygodno�ci przekaz�w tradycji greckiej, co naruszy�o nieco sp�jno�� niniejszej pracy, gdy� wnikliwe om�wienie tego problemu znajdzie si� dopiero w trzecim rozdziale. Nie da�o si� jednak tego unikn��, gdy� dane archeologiczne i j�zykoznawcze, dotycz�ce powstania oraz upadku kultury myke�skiej, s� na tyle niejednoznaczne, �e wymagaj� potwierdzenia w�a�nie w tradycji staro�ytnych Grek�w. Do podstawowej literatury, wykorzystanej w tej cz�ci pracy, nale�y monumentalna monografia dziej�w staro�ytnej Grecji Nicolasa Hammonda8, w kt�rej autor om�wi� szereg znalezisk archeologicznych z g��wnych o�rodk�w kultury myke�skiej. Natomiast autorem najbardziej kompetentnym w temacie pisma linearnego B okaza� si� John Chadwick9, co jest oczywiste, gdy� odczytanie tego� pisma w du�ej mierze by�o jego zas�ug�. 4 M. Winiarczyk, Mit w Grecji antycznej, �Meander�, (1997), z. 5. 5 W. Lengauer, Religijno�� staro�ytnych Grek�w, Warszawa 1994. 6 M. Eliade, Aspekty Mitu, Warszawa 1998; Ten�e, Mity, sny i misteria, Warszawa 1994. 7 B. Malinowski, Mit w psychice cz�owieka pierwotnego, [w:] Ten�e, Dzie�a, t. VII: Mit, magia, religia, Warszawa 1990. Tak�e: J. Janowicz, Bronis�awa Malinowskiego koncepcja magii i religii, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego (dalej: ZNUJ) �Studia Religiologica�, (1984), z. 11. 8 N. G. L Hammond, dz. cyt. 9 J. Chadwick, Odczytanie pisma linearnego B, Warszawa 1964; Ten�e, Pismo linearne B i pisma pokrewne, Warszawa 1998. 5 Trzeci rozdzia� po�wi�cili�my tylko i wy��cznie realizacji cel�w, kt�re zosta�y sformu�owane na wst�pie tych rozwa�a�. Roz�o�yli�my go na dwie cz�ci, kieruj�c si� og�lnie przyj�tym podzia�em greckiej mitologii: ze wzgl�du na charakter postaci. W pierwszej cz�ci zaj�li�my si� panteonem b�stw greckich. Realizacja pierwszego za�o�enia w g��wnej mierze opiera si� na konfrontacji greckich mit�w z myke�skimi tekstami w pi�mie linearnym B. Interpretacja owych tekst�w, w zakresie omawianego problemu, zosta�a zaczerpni�ta z czterech artyku��w Krzysztofa Tomasza Witczaka10, dzi�ki kt�rym mogli�my ustali�, do jakiego stopnia greckie mity odzwierciedlaj� wierzenia religijne z p�nej epoki br�zu. Druga cz�� rozdzia�u jest po�wi�cona zagadnieniom, kt�re wi��� si� z postaciami greckich heros�w. Tytu�em wst�pu przytoczyli�my kilka analiz oraz interpretacji wybranych mit�w heroicznych, staraj�c si� ukaza� ewolucj� poj�cia heroizacji w �wiadomo�ci staro�ytnych Grek�w. Nast�pnie zaj�li�my si� epik� heroiczn�, a �ci�lej rzecz bior�c, jej rol� w podtrzymaniu greckiej tradycji od p�nej epoki br�zu do okresu archaiczno-klasycznego. Starali�my si� ukaza� myke�skie t�o Iliady i Odysei, konfrontuj�c ich tre�� ze �r�d�ami historycznymi, kt�re zosta�y om�wione w drugim rozdziale pracy. Oczywi�cie om�wili�my tylko kilka najbardziej istotnych kwestii, kt�re wyda�y si� nam szczeg�lnie wa�ne. Przy wszelkich interpretacjach, analizach oraz por�wnaniach zawartych w tej cz�ci rozdzia�u, przewa�nie odwo�ywali�my si� do prac autorstwa Geoffrey�a Stephena Kirka11, Kazimierza Kumanieckiego i Jerzego Ma�kowskiego12, oraz Johna Victora Luce13, opieraj�c si� na autorytecie tych wybitnych badaczy kultury antycznej. Podstawowymi �r�d�ami, z kt�rych korzystali�my podczas pisania pracy, s� trzy poematy: Iliada (.....)14, Odyseja (........)15, oraz Theogonia (........ = Narodziny bog�w)16. 10 11 12 13 14 K. T. Witczak, Komponent indoeuropejski w religii greckiej, �Meander�, (1997), z. 1; Ten�e, Quaestiones Mycenaeae I. Przedgrecka bogini MA-PA-SA a homerycka ........, �Meander�, (1991), z. 7 � 8;Ten�e, Quaestiones Mycenaeae II. Partnerstwo b�stw m�skich i �e�skich w religii Grek�w myke�skich, �Meander�, (1992), z. 9 � 10; Ten�e, Quaestiones Mycenaeae III. Kult Dzeusa na Krecie w �wietle tekst�w linearnych B, �Meander�, (1998), z. 4. G. S. Kirk, Griechische Mythen. Ihre Bedeuthung und Funktion, Berlin 1980. K. Kumaniecki, J. Ma�kowski, Homer, Warszawa 1974. J. V. Luce, Homer i epoka heroiczna, Warszawa 1987. Homer, Iliada. Przypisy odnosz� si� do wers�w; cyfry rzymskie oznaczaj� pie�ni. 6 Zar�wno autorstwo Iliady i Odysei, jak te� chronologia powstania obu epos�w, nale�� do kwestii szeroko dyskutowanych w �wiecie nauki. Niekt�rzy homerolodzy, tzw. separaty�ci, uwa�aj�, �e poematy s� dzie�em dw�ch niezale�nych autor�w. Podstawowymi argumentami, kt�ry wysuwa si� dla poparcia tej tezy, to r�nice w tre�ci obu utwor�w, dotycz�ce wyobra�e� o �yciu pozagrobowym, oraz roli b�stw17. Na przyk�ad, w Iliadzie nie ma mowy o po�miertnej karze za grzechy, a z takim motywem spotykamy si� w drugim poemacie. W Odysei wyst�puje r�wnie� motyw P�l Elizejskich, na kt�re herosi udaj� si� po �mierci w nagrod� za wybitne zas�ugi, podczas gdy w Iliadzie nie znajdziemy ani jednego wersu na ten temat. Wydaje si� jednak, �e s� to zbyt kruche podstawy, aby dowie�� wysuwanej tezy, gdy� najprawdopodobniej motywy te s� p�niejszym wtr�tem do pierwotnej tre�ci Odysei18. Je�li chodzi o drugi argument to zauwa�ono, �e w Iliadzie znacznie cz�ciej ni� w Odysei dochodzi do ingerencji b�stw w wydarzenia, kt�rych uczestnikami s� herosi. Ponadto �bogowie Iliady s� bogami po najwi�kszej cz�ci amoralnymi�19, podczas gdy w Odysei �wydaj� si� by� stra�nikami sprawiedliwo�ci.�20 Natomiast inna grupa badaczy, tzw. unioni�ci, dowodz�, �e analiza budowy s�ynnych �por�wna� homeryckich�, o kt�rych b�dziemy jeszcze pisa�, przemawia za autorstwem jednego poety, i chocia� �nigdy nie b�dziemy wiedzie�, czy niekt�rych [...] nie odziedziczy� Homer po swoich poprzednikach, jednak nie ulega w�tpliwo�ci, �e znaczna cz�� [...] nosi na sobie pi�tno silnej indywidualno�ci poetyckiej�21. Najbardziej prawdopodobn� wydaje si� teza, kt�r� wysuwali ju� staro�ytni, �e �Iliad� napisa� Homer w sile wieku, a Odysej� w staro�ci.�22 Jeszcze inn� teori� wysuwaj� tzw. plurali�ci, wed�ug kt�rych Homeros (.�....) jest imieniem symbolicznym, oznaczaj�cym, m. in. �sk�adacza� 15 16 17 18 19 20 21 22 Homer, Odyseja, w przek�. J. Parandowskiego, Warszawa 1998. Przypisy odnosz� si� do stron niniejszego wydania, gdy� J. Parandowski prze�o�y� utw�r �upoetyzowan�� proz�; cyfry rzymskie jw. Hezjod, Narodziny bog�w (Theogonia). Prace i dni. Tarcza, w przek�. J. �anowskiego, Warszawa 1999. Przypisy odnosz� si� do wers�w. K. Kumaniecki, J. Ma�kowski, dz. cyt., s. 56. Tam�e, s. 56 � 57. Tam�e, s. 60. Tam�e, s. 61. Tam�e, s. 71. Tam�e, s. 75. 7 (z gr. hom� i ararisko = �razem sk�ada�), czyli kompilatora utwor�w r��nego autorstwa. Unioni�ci uwa�aj� jednak, �e nie ma to najmniejszego znaczenia, gdy� symboliczne imiona i tak musz� si� odnosi� do konkretnego tw�rcy23. Iliada i Odyseja zosta�y napisane w dialekcie starojo�skim z domieszk� eolskiego, co pozwala przypuszcza�, �e Homer dzia�a� i tworzy� na wybrze�ach Azji Mniejszej. Tez� t� potwierdza analiza tre�ci, z kt�rej wynika, �e poeta doskonale zna� geografi� wschodnich wybrze�y Morza Egejskiego24. Chronologia powstania Iliady i Odysei jest r�wnie dyskusyjna i hipotetyczna. Jako terminus post quem w przybli�eniu przyjmuje si� rok 900 p.n.e., gdy� np. Fenicjanie, kt�rzy kilkakrotnie s� wzmiankowani w tre�ci poemat�w, pojawili si� w basenie Morza Egejskiego dopiero po tej dacie25. Terminus ante quem szacuje si� na pocz�tek VII w. p.n.e., gdy� od tego momentu mo�na zauwa�y� wp�yw obu poemat�w na greck� literatur� i sztuk�. Na przyk�ad, epitety i formu�y, oraz po��wki wierszy, wyst�puj�ce w Iliadzie i Odysei, pojawiaj� si� w utworach poet�w jambicznych, lirycznych i elegijnych, kt�re bezdyskusyjnie datuje si� na VII w. p.n.e.26 Hezjod (.....o. = �Ten co wysy�a pie��) to pierwszy poeta w dziejach literatury, o kt�rego �yciu wiemy co� pewniejszego. Pochodzi� z Azji Mniejszej, jednak w p��niejszym okresie przesiedli� si� do greckiej Askry (Beocja). Nie znamy dok�adnej daty jego narodzin i �mierci, a przypuszczenia wahaj� si� od 850 do 700 r. p.n.e. (raczej VIII w.) 27. Theogonia jest najstarszym z zachowanych epos�w greckich, kt�re porusza�y tematyk� powstania �wiata, narodzin b�stw i cz�owieka, oraz porz�dku natury. Utw�r ma charakter og�lnogrecki, co pozwala przypuszcza�, �e Hezjod podj�� si� usystematyzowania lokalnych tradycji28. W 1022 wersach poematu mo�na znale�� 400 imion, przydomk�w w funkcji imion, oraz nazw r��nych b�stw29. Dzi�ki tej obfito�ci Theogonia jest nieocenionym �r�d�em wiedzy na temat greckich wierze� religijnych. 23 24 25 26 27 28 29 K. Kumaniecki, J. Ma�kowski, dz. cyt., s. 48. Tam�e, s. 49. Tam�e, s. 51. Tam�e, s. 52. J. �anowski, Ch�opski filozof, [w:] Hezjod, Narodziny bog�w..., s. 5. N. G. L. Hammond, dz. cyt., s. 136. J. �anowski, dz. cyt., s. 11. 8 Wersy 1 � 115 poematu to tzw. �przed�piew� (gr. pro�jmion), zawieraj�cy hymn do Muz oraz inwokacj�, w kt�rych autor bardzo cz�sto podkre�la wyj�tkow� rol� Dzeusa jako naczelnego boga panteonu. W nast�pnych wersach znajduj� si� �opisy powstania-zrodzenia kolejnych generacji bog�w przeplatane eksponowanymi elementami mitu o ich nast�pstwie we w�adzy, sukcesji, oraz ekskursami dotycz�cymi poszczeg�lnych wybranych postaci.�30 Genealogia b�stw obejmuje cztery kolejne pokolenia: Parti� narracyjn� Theogonii stanowi mit sukcesyjny, podzielony na trzy g��wne etapy: � okaleczenie Uranosa przez Kronosa, � oszukanie Kronosa przez Dzeusa, � tytanomachia, walka Dzeusa z Tyfonem, oraz obj�cie w�adzy przez Dzeusa i ustanowienie nowego, olimpijskiego porz�dku �wiata32. Dodatkowym, cho� r�wnie wa�nym �r�d�em jest dzie�o Pauzaniasza (ok. 115 � � dzieci Chaosu i dzieci Gai, � dzieci Nocy i dzieci Morza, � wnuki Morza i wnuki Uranosa, � kr�g Dzeusa i bog�w olimpijskich31. po 180 n.e.), pt. W�dr�wka po Helladzie (.......... ..~. ........)33. Jest to tzw. periegeza, czyli rodzaj przewodnika krajoznawczego. W dziesi�ciu ksi�gach autor opisa� takie krainy jak: Attyka, Korynt i Sikyon, Lakonia, Messenia, Elida, Achaja, Arkadia, Beocja i Fokida. Dzie�o to powsta�o w II w. n.e., jednak �w r�wnym niemal stopniu odzwierciedla obyczajowo�� ca�ego minionego tysi�clecia historii staro�ytnej Grecji.�34 Najbardziej charakterystyczn� cech� narracji prowadzonej przez Pauzaniasza jest nieoddzielanie prawdy historycznej od mitu. Jak pisze Janina Niemirska- Pliszczy�ska: 30 31 32 33 34 Tam�e, s. 12. Tam�e, s. 13. Tam�e, s. 13. Pauzaniasz, W�dr�wka po Helladzie, w przek�. J. Niemirskiej-Pliszczy�skiej (ks. I-VIII) i H. Podbielskiego (ks. IX-X), [w:] W �wi�tyni i w micie. Z Pauzaniasza �W�dr�wki po Helladzie� ksi�gi I, II, III i VII, Wroc�aw 1973; Na olimpijskiej bie�ni i w boju. Z Pauzaniasza �W�dr�wki po Helladzie� ksi�gi V, VI i IV, Wroc�aw 1968; U st�p boga Apollona. Z Pauzaniasza �W�dr�wki po Helladzie� ksi�gi VIII, IX, X, Wroc�aw 1989. W przypisach cyfry rzymskie oznaczaj� ksi�gi; cyfry arabskie, kolejno: rozdzia�y oraz numery stron w poszczeg�lnych wydaniach. H. Podbielski, Przedmowa, [w:] U st�p boga Apollona..., s. 6. 9 �O ka�dym zabytku, kt�ry uzna autor za godny opisu i wa�ny obiektywnie, opowiada wszystko, poczynaj�c od mitu, poczym przechodzi bezpo�rednio do wydarze� �ci�le historycznych.�35 Niemniej jednak warto�� dokumentarna W�dr�wki po Helladzie jest ogromna. Bez tego dzie�a nie znaliby�my wi�kszo�ci wersji lokalnych mit�w. Wiele z nich r�ni si�, i to znacznie, od tych, kt�re przekazali Homer i Hezjod, jednak ich poematy maj� charakter og�lnogrecki. Mo�na to uzna� tak�e za wad� periegezy, gdy� owe r�nice dowodz� znacznej ewolucji jak� przesz�a grecka tradycja, co niejednokrotnie utrudnia ustalenie pierwotnej wersji danego mitu36. 35 36 J. Niemirska-Pliszczy�ska, Pauzaniasz i jego dzie�o, [w:] W �wi�tyni i w micie..., s. 5. P. Grimal, S�ownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wroc�aw 1987, s. XI. 10 ROZDZIA� 1. MIT: �WYJ�TKOWA KATEGORIA KULTURY�37 1. 1. Etymologia wyraz�w �mit� i �mitologia�. Wsp��czesny wyraz �mit� pochodzi od greckiego mythos (�....), kt�ry w staro�ytno�ci oznacza� �opowie��, �opowiadanie� i ��czy� si� z czasownikiem mytheuo/mytheomai = �m�wi�, �opowiada�. W archaicznym okresie kultury greckiej mythos by� synonimem s�owa logos (..... = tak�e �opowiadanie�) i u�ywano ich zamiennie mniej wi�cej do czas�w Platona (ok. 429 � 347 p.n.e.). Od tej pory wyrazu mythos u�ywano na okre�lenie opowiadania fikcyjnego, za� logos � opartego na prawdzie rozumowej38. To w�a�nie w jednym z dialog�w Platona, pt. Protagoras, mo�na zaobserwowa� pierwsze wyra�ne rozr��nienie mi�dzy wyrazami mythos i logos. Tytu�owy bohater tego dialogu dowodzi potrzeby umiej�tnego korzystania ze �sztuki obywatelskiej� (techn� politik�). Dla zobrazowania swych pogl�d�w Protagoras pos�uguje si� dwiema formami opowiadania. Pierwsza z nich to przypowie�� (mythos), przy pomocy kt�rej obja�nia w jaki spos�b ludzie otrzymali od bog�w takie przymioty jak Wstyd (aidos) i Poczucie Prawa (dik�), niezb�dne do uprawiania techn� politik�39. Nast�pnie Protagoras rozpoczyna drugie opowiadanie, kt�re nazywa �cis�ym wywodem (logos). Jest to analiza regu� wychowania obywateli w pa�stwie, zgodnych z techn� politik�40. Rozdzielenie synonim�w mythos/logos znamionuje kolejny etap w dziejach greckiej my�li filozoficznej. Od tej pory, aby dowie�� s�uszno�ci swoich racji nie wystarczy�o podeprze� si� przypowie�ci� (mythos), kt�r� Platon rozumia� jako �wyja�nienie w spos�b fantastyczny i obrazowy pewnej prawdy�41. Greccy filozofowie uznali, �e �rozumowanie naukowe wymaga tak�e logosu�42, czyli wyja�nienia prawdy w spos�b racjonalny. 37 38 39 40 41 42 E. Tarkowska, Mit, [w:] Encyklopedia socjologii, pod red. H. Doma�skiego, t. II, Warszawa 1999, s. 249. W. Lengauer, dz. cyt., s. 20 � 21. Platon, Protagoras, w przek�. W. Witwickiego, Warszawa 1958, s. 15. Tam�e, s. 18. Por. W. Lengauer, dz. cyt., s. 12. Tam�e, s. 13. 11 Wyraz �mitologia� pochodzi od czasownika mythologein = �opowiada� mity�, �snu� poetyckie opowie�ci�. Wi��e si� z nim poj�cie mythologia, czyli: �zbi�r opowiada� o bogach i herosach, w poetycki spos�b t�umacz�cych �wiat�43. Geoffrey Kirk uwa�a jednak, �e u�ywanie terminu �mitologia� w takim znaczeniu jest b��dem gdy� sugeruje, �e mamy do czynienia ze swego rodzaju nauk�, na przyk�ad tak� jak entomologia, kt�ra zajmuje si� badaniem �ycia owad�w44. Autor ten postuluje, aby w tym przypadku u�ywa� liczby mnogiej s�owa �mit�. Uwaga Kirka jest s�uszna, jednak termin �mitologia� nie wydaje si� a� tak niejednoznaczny, gdy� ka�dy kto podlega� szkolnej edukacji intuicyjnie uto�samia go ze �zbiorem mit�w�, a nie z ich �naukow� teori��. Niemniej nale�y pami�ta�, �e odnosi si� on r�wnie� do metody bada� naukowych, o kt�rej wspomnimy w dalszej cz�ci tego rozdzia�u. 47 1. 2. Definicja mitu. W naszej pracy b�dziemy si� odwo�ywa� do definicji opracowanej przez Marka Winiarczyka: �Mit [podkr. � P. D.] [...] [to] opowiadanie tradycyjne o bogach i herosach oraz ich zwi�zkach z lud�mi, przekazywane publicznie i roszcz�ce sobie prawo do mocy obowi�zuj�cej, kt�re w danej epoce historycznej odgrywa wa�n� rol� w �yciu jakiej� grupy spo�ecznej lub nawet ca�ego spo�ecze�stwa.�45 �Tradycyjne opowiadanie� oznacza narracj� �bez daj�cego si� zidentyfikowa� autora�46 i staje si� takim, gdy jest przyjmowane i przekazywane przez kolejne pokolenia danego spo�ecze�stwa47. U�ywaj�c poj�cia mitu w sensie �tradycyjnego opowiadania�, nale�y dokona� pewnego u�ci�lenia. Ot� w kulturze danej spo�eczno�ci funkcjonuje kilka rodzaj�w tak rozumianych opowie�ci i mo�na mi�dzy nimi zaobserwowa� pewne r�nice. John Luce wyr�ni� trzy podstawowe typy tradycyjnych opowiada�: 43 44 45 46 Tam�e, s. 21. G. S. Kirk, dz. cyt., s. 19. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 420. L. Edmunds (ed.), Introduction: The Practice of Greek Mythology, [w:] Approaches to Greek Myth, Baltimore 1990, s. 15, cyt. za M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 432, przyp. 12. G. S. Kirk, dz. cyt., s. 21. 12 �[...] [1.] mity to prymitywny ekwiwalent wiedzy, w tym znaczeniu, �e pr�buj� wyja�ni� powstanie i urz�dzenie �wiata. [2.] Podania ludowe to z kolei prymitywny ekwiwalent rozrywki w rodzaju sztuk scenicznych lub film�w, w tym sensie, �e ich funkcja polega na dostarczaniu popularnej rozrywki przez zabawienie s�uchaczy zr�cznymi i fantastycznymi historyjkami. [3.] Legendy za� s� opowie�ciami o przesz�o�ci, kt�re zna ca�y nar�d i w kt�re wierzy. Takie legendy cz�sto zawieraj� du�� domieszk� mitu b�d� podania ludowego, lecz w zasadzie stanowi� odzwierciedlenie bohaterskich czyn�w i niezwyk�ych przyg�d postaci historycznych. Je�li znajd� odbicie w prozie, przybieraj� posta� sag. Je�li znajd� odbicie w poezji s� cz�sto okre�lane jako pie�ni lub ballady. [podkr. � P. D.]�48 Powy�szy podzia� jest teoretyczny i Luce sam to podkre�li� pisz�c, �e �legendy cz�sto zawieraj� domieszk� mitu b�d� podania ludowego�. Gdyby �ci�le si� do niego stosowa�, kategoria �mit�w� obejmowa�aby jedynie kosmogonie (opowiadania o powstaniu �wiata) i teogonie (opowiadania o pochodzeniu bog�w). W literaturze przedmiotu stosuje si� jednak pewne uproszczenia terminologiczne. Autorzy pisz�c na temat �legend� zamiennie nazywaj� je �mitami�49, b�d� te� �cyklami heroicznymi�50. My r�wnie� b�dziemy stosowa� takie uproszczenia, jednak zawsze zaznaczymy, o jaki typ tradycyjnego opowiadania konkretnie chodzi, aby unikn�� nieporozumie�. Aby u�wiadomi� sobie owe problemy natury semantycznej, wystarczy si�gn�� do jednego z w�tk�w mitu o herosie Perseuszu (.......). G��wne elementy narracji to: � niebezpieczna wyprawa po g�ow� jednej z trzech gorgon, Meduzy, kt�re spojrzeniem zamienia�y wszystkich w kamie�, � haniebny kr�l Polydektes (..........), kt�ry wymusi� na Perseuszu dostarczenie g�owy potwora, � czarodziejskie przedmioty, kt�re pomog�y bohaterowi osi�gn�� cel (skrzydlate sanda�y Hermesa, he�m Hadesa zapewniaj�cy niewidzialno��, 48 49 50 J. V. Luce, dz. cyt., s. 14 � 15. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 422. Autor ten u�ywa okre�lenia: �mit homerycki� i ma tu na my�li dok�adnie to samo co J. V. Luce (dz. cyt., s. 15), kt�ry �traktuje dzieje opisane w poematach Homera jako legend� w okre�lonym znaczeniu.� Por. np. P. Grimal, dz. cyt., s. VII. 13 wszystko przecinaj�cy sierp, oraz torba, w kt�rej odci�ta g�owa nie mog�a razi� �miertelnym spojrzeniem), � podst�p, dzi�ki kt�remu Perseusz unikn�� zab�jczego wzroku Meduzy i pozbawi� j� g�owy (przegl�da� si� w wypolerowanej tarczy Ateny, aby nie patrze� bezpo�rednio na gorgony)51. Opowie�� ta nie jest mitem sensu stricto, chocia� pojawiaj� si� w niej istoty boskie, b�d� te� potwory nale��ce do �wiata bog�w (gorgony). Z kolei Grecy uwa�ali, �e herosi (do kt�rych nale�y Perseusz) s� postaciami historycznymi52, tak wi�c by�aby to legenda. Niemniej, owe cztery elementy narracji s� charakterystyczne dla poda� ludowych, czyli ba�ni, i mo�na je r�wnie� spotka�, np. w utworach braci Grimm53. Widzimy wi�c, �e tylko w jednym w�tku �tradycyjnego opowiadania� przewijaj� si� wszystkie trzy jego kategorie, wyr�nione przez Johna Luce. 54 55 1. 3. Dzieje bada� nad mitem. Ewolucja poj�cia mitu. Badania naukowe nad �mitem� skupiaj� si� na dw�ch skrajnych uj�ciach. Pierwsze, tradycyjne, zosta�o sformu�owane w XIX i na pocz�tku XX wieku. Nie odr�niano w�wczas poj�cia �mitologii� od �religii�, zw�aszcza w odniesieniu do kultury staro�ytnej Grecji. Jedn� z najwcze�niejszych koncepcji wysun�li badacze z tzw. �szko�y mitologii astralnej�54. Astralistyka jest teori� religioznawcz�, �kt�ra poszukuj�c genezy mit�w i wyobra�e� religijnych lud�w pierwotnych i staro�ytnych, g��wn� przyczyn� sprawcz� widzi w oddzia�ywaniu cia� niebieskich na psychik� �wczesnego cz�owieka.�55 Kr�tko m�wi�c, religie staro�ytnych cywilizacji, szczeg�lnie tych bliskowschodnich (babilo�ska sumeryjska, asyryjska), mia�yby si� opiera� na mitach astralnych, konstruowanych w oparciu o obserwacj� kosmosu. Zwolennicy tej teorii uwa�ali, �e mity stanowi� swoiste odbicie ruch�w cia� 51 52 53 G. S. Kirk, dz. cyt., s. 22. Tre�� mitu za J.-P. Vernant, Mity greckie czyli �wiat, bogowie, ludzie, Wroc�aw 2002, s. 159 � 164. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 427. G. S. Kirk, dz. cyt., s. 21. S. Stabry�a, Wst�p, [w:] Mit � cz�owiek � literatura, pod red. Tego�, Warszawa 1992, s. 7. K. Banek, H. Hoffman, Uwagi do genezy o�wieceniowych koncepcji astralistycznych, ZNUJ �Studia Religiologica�, (1984), z. 11, s. 7. 14 niebieskich56. Teoria ta ju� od dawna nie funkcjonuje w nauce gdy� dowiedziono, �e wi�kszo�� proces�w mitotw�rczych nie ma nic wsp�lnego z obserwacj� nieba i gwiazd. W drugiej po�owie XIX wieku zacz�to si� odwo�ywa� do �mitologii por�wnawczej� � metody bada�, opartej na zestawianiu materia�u z r�nych kultur i epok historycznych. Powsta�a ona na gruncie j�zykoznawstwa indoeuropejskiego, a nast�pnie przyj�a si� w badaniach religioznawczych i etnologicznych57. Wed�ug badaczy j�zyk�w indoeuropejskich (prekursorem tych bada� by� Aleksander Schleicher), j�zykiem praindoeuropejskim pos�ugiwano si� jeszcze na wiele wiek�w przed powstaniem kultury s�owa pisanego. O jego istnieniu �wiadcz� zbie�no�ci wyst�puj�ce w strukturze wielu staro�ytnych i wsp�czesnych j�zyk�w, kt�re okre�la si� wsp�lnym mianem �indoeuropejskich� (m. in. obok semickich i ugrofi�skich)58. Dla przyk�adu: polski wyraz noc ma swoje podobnie brzmi�ce odpowiedniki w greckim nyks, �aci�skim nox, czy te� w angielskim night. Ten i bardzo wiele innych przyk�ad�w nasuwa wniosek, �e w przesz�o�ci istnia� lud, umownie nazwany �Indoeuropejczykami�, tworz�cy kultur�, z kt�rej wywodzi si� wiele cywilizacji europejskich i azjatyckich59. Religioznawcy skorzystali z ustale� filolog�w i zestawili ze sob� nazewnictwo funkcjonuj�ce w obr�bie wierze� i kult�w religijnych. Prekursorami tzw. �szko�y filologicznej� byli Adalbert Kuhn i Friedrich Max M�ller60. Zas�ug� Adalberta Kuhna by�o zestawienie wedyjskiego (wed.) teonimu Dy�uh /pit�/ z greckim Z... /...../ i �aci�skim Iu /piter/. Za jego przyk�adem posz�o wielu innych badaczy, kt�rzy doszukali si� zbie�no�ci w imionach wielu innych b�stw, a nast�pnie w terminologii odnosz�cej si� do czynno�ci obrz�dowych, oraz instytucji religijnych i spo�ecznych61. Natomiast Friedrich M�ller uwa�a�, �e ��r�d�em religii, podobnie jak i ca�ej kultury, kt�rej religia jest jednym z przejaw�w, jest j�zyk. Mit jest �chorob� j�zyka�, powstaje wtedy, kiedy konkretne, obrazowe wyra�enia j�zyka pierwotnego zaczynaj� by� uwa�ane za rzeczywisto��.�62 Jego teoria do dzisiaj po cz�ci jest 56 57 58 59 60 61 62 Por. S. Stabry�a, dz. cyt., s. 7. Tam�e, s. 7. Por. B. Kupis, Historia religii w staro�ytnej Grecji, Warszawa 1989, s. 16. Tam�e, s. 15. Por. S. Stabry�a, dz. cyt., s. 7. Por. B. Kupis, dz. cyt., s. 15. Tam�e, s. 14. 15 uwa�ana za aktualn�, gdy� hipostazowanie, czyli przypisywanie samoistnego bytu abstrakcjom, uwa�a si� za wa�ny czynnik religio- i mitotw�rczy63. Prawdziwym prze�omem w badaniach z zakresu j�zykoznawstwa indoeuropejskiego by�y prace George�a Dum�zila, �kt�ry stworzy� indoeuropejski model ludzi i bog�w, spo�ecze�stwa ludzkiego i mitycznego panteonu.�64 Wed�ug tego francuskiego badacza, w indoeuropejskich spo�ecze�stwach funkcjonowa� podzia� na: � pe�ni�cych w�adz� (administracja), � tworz�cych si�� zbrojn� i utrzymuj�cych porz�dek, � wytw�rc�w, zajmuj�cych si� produkcj� �ywno�ci i uprawianiem rzemios�.65 Hierarchia spo�eczna mia�a swoje odzwierciedlenie w panteonie b�stw indoeuropejskich, kt�ry tak samo by� �usankcjonowany odmienno�ci� kompetencji i funkcji oraz specyfik� samych wyznawc�w.�66 Do pierwszej grupy nale�a�y b�stwa uraniczne zwi�zane z magi� i w�adz�, kt�re okre�lano mianem *deywoi (od rdzenia *dey- = ��wieci�, �ja�nie�). Zalicza si� do niej takie b�stwa jak: *Dy.ws (p�t.r) � b�g-ojciec jasnego nieba (por. gr. Z... /...../, �ac. I� /piter/, wed. Dy.uh /pit./), *W�rwnHos � b�g ciemnego nieba (por. gr. ........, wed. V.runah), *�ws.s/*Awsr. � bogini zorzy (por. gr. hom. ..., �ac. Aur�ra, wed. Us.h), oraz *S�w.lios � b�g s�o�ca (por. gr. ....., �ac. S�l, wed. S.riyah). Druga grupa to b�stwa zwi�zane z moc� fizyczn� i si�� militarn�, nazywane *dh.soi (od rdzenia *dh�s-, por. gr. .... = �b�g�): *TrHnos � b�g grom�w, *Rudlos � b�g dzikiej i nieokie�znanej natury, *.n�y. � bogini �mierci i powolnego umierania (por. gr. hom. ....) i *Krsnos � b�g ciemnych mocy (por. gr. ......). Wreszcie trzecia grupa � *�ysoi � chtoniczne (z gr. chth�n = �grunt�, �ziemia�) i wegetatywne (z �ac. veg�re = �pobudza�, �podnieca�) b�stwa opieku�cze, zwi�zane z p�odno�ci�, urodzajem i pomy�lno�ci�. W�r�d nich mo�emy wyr��ni�: *Opis � bogini ziemi i urodzaju (por. gr. myk. o-pi, �ac. Ops), *Y�r� (por. gr. ... i myk. e-ra), *Pr.wy� � bogini mi�o�ci, pi�kna i p�odno�ci (por. gr. myk. pe-re-wja) i jej m�ski partner *Pr.wyos, oraz *Ghw�rntiy� � bogini 63 64 65 66 Por. Tam�e, s. 14. K. T. Witczak, Komponent indoeuropejski..., s. 86. Por. Tam�e, s. 86. Tam�e, s. 87. 16 dzikich zwierz�t (zob. gr. myk. qe-ra-si-ja) i jej partner *Ghw�rntiyos (por. gr. myk. qe-ra-si-jo) 67. Tr�jdzielny system spo�eczno-religijny i zwi�zane z nim nazewnictwo nie przetrwa� w ca�o�ci u �adnego z lud�w pochodzenia indoeuropejskiego68. Niemniej przy pomocy bada� komparatystycznych uda�o si� go odtworzy� w takim stopniu, jak zosta�o to wy�ej przedstawione. Krzysztof Witczak pisze: �[...] dzi�ki temu jeste�my w stanie okre�li�, jak wielki by� wk�ad religii indoeuropejskiej w ukszta�towaniu si� wierze� ludno�ci greckiej w epoce myke�skiej i archaiczno-klasycznej.�69 Na innym gruncie kszta�towa�y si� pogl�dy antropolog�w kultury, zainspirowanych przez Jamesa Georga Frazera � badacza wierze� i praktyk religijnych plemion pierwotnych, a �ci�lej: plemion prymitywnego stopnia rozwoju cywilizacyjnego. Frazer jest autorem monumentalnego dzie�a Z�ota ga���70, w kt�rym przeprowadzi� analiz� wierze� i rytua��w religijnych lud�w pierwotnych, si�gaj�c r�wnie� do materia�u uzyskanego w badaniach nad kultur� antyczn�. Wnioski formu�owa� w my�l �wczesnych za�o�e� komparatystyki mitologicznej, pozostaj�cej w�wczas pod du�ym wp�ywem darwinowskiego ewolucjonizmu. Wed�ug ewolucjonizmu w antropologii kultury, spo�ecze�stwo, podobnie jak �rodowisko naturalne, podlega rozwojowi od stadi�w ni�szych do wy�szych, r��nicuj�c si� i doskonal�c swoje zdolno�ci adaptacyjne. Frazer zak�ada� istnienie w czasach prehistorycznych systemu wierze�, wsp�lnego dla wszystkich kultur, kt�ry rozwija� si� i modyfikowa� w miar� �wiatowej migracji ludzi. Tym w�a�nie t�umaczy� zbie�no�ci pojawiaj�ce si� w religiach spo�ecze�stw o r��nych tradycjach i o r��nym stopniu rozwoju cywilizacyjnego71. Pod znacznym wp�ywem bada� Frazera pozostawa� wybitny antropolog i religioznawca, Bronis�aw Malinowski. Wed�ug jego koncepcji, mit jest: �[...] narracj� opowiadan� dla zaspokojenia g��bokich potrzeb religijnych, uzasadnienia d��e� moralnych, legitymacji nier�wno�ci spo�ecznych, wyja�nienia twierdze� czy nawet wymog�w praktycznych. W kulturze 67 68 69 70 71 Tam�e, s. 87 � 88. * oznacza form� rekonstruowan�, nie po�wiadczon� w �adnym zapisie historycznym. Por. O. Jurewicz, Gramatyka historyczna j�zyka greckiego, Warszawa 1999, s. 11. Por. K. T. Witczak, Komponent indoeuropejski..., s. 88. Tam�e, s. 86. J. G. Frazer, Z�ota ga���, t. I � II, Warszawa 1971. Polska edycja jest jedynie fragmentem wi�kszej ca�o�ci. Por. B. Kupis, dz. cyt., s. 22. 17 pierwotnej mit jest nieodzowny: wyra�a, wzbogaca i kodyfikuje wierzenia; chroni i wzmacnia moralno��; gwarantuje skuteczno�� rytua�u i zawiera regu�y praktyczne, kt�rymi cz�owiek powinien si� kierowa�.�72 Religioznawcy i filolodzy klasyczni z tzw. �szko�y Cambridge�73, (m. in.: Jane Harrison i Gilbert Murray), a wi�c badacze o wiele bardziej rozwini�tych kultur, zaadaptowali na sw�j grunt niekt�re koncepcje Malinowskiego. ��czy�o ich prze�wiadczenie, wywodz�ce si� z teorii Frazera (postulat istnienia �pierwotnej kultury ludzko�ci�74), i� badanie mit�w i religii cywilizacji antycznych, mo�e by� oparte na podobnych za�o�eniach, jak w przypadku kultur lud�w pierwotnych. Do pogl�d�w badaczy tej szko�y powr�cimy jeszcze przy omawianiu relacji �mit � religia�. W po�owie ubieg�ego wieku pojawi�o si� nowe, znacznie szersze od tradycyjnego uj�cie, �widz�ce w micie uniwersaln� kategori� kultury, a w tworzeniu mit�w � zjawisko w�a�ciwe wszystkim typom kultury i wszystkim zbiorowo�ciom�75. Po pierwsze, poj�cie �mitu� przesta�o by� u�ywane jedynie w kontek�cie religii staro�ytnych cywilizacji i plemion pierwotnych, po drugie za�, dostrze�ono, �e mityczny przekaz nie musi by� wcale opowiadaniem. Nowe uj�cie mitu trafnie prezentuje poni�sza definicja: �M[it] jest przede wszystkim wyobra�eniem czy pogl�dem (ewentualnie ich zespo�em), dotycz�cym jakich� fakt�w z przesz�o�ci, tera�niejszo�ci b�d� przysz�o�ci, wt�rnie mog�cym manifestowa� si� w s�owie, dzia�aniu, przedstawieniach plastycznych, cz�sto za po�rednictwem symboli.�76 Nie trudno zauwa�y�, �e tak rozumiany �mit� jest aktualny tak�e we wsp�czesnym �wiecie i wed�ug Mircea Eliade, przetrwa� w mocno zmienionej i zakamuflowanej formie, a mianowicie jako spos�b my�lenia, kt�re badacz nazwa� �my�leniem mitycznym�77. Cz�owiek wkracza w mityczny stan postrzegania �wiata wtedy, gdy zaczyna wierzy� w rzeczy, kt�rych nigdy nie widzia� i kt�rych nie ma mo�liwo�ci 72 73 74 75 76 77 B. Malinowski, dz. cyt., s. 303. Por. S. Stabry�a, dz. cyt., s. 8. B. Kupis, dz. cyt., s. 9 � 10. E. Tarkowska, dz. cyt., s. 251. R. Tomicki, Mit, [w:] S�ownik etnologiczny. Terminy og�lne., pod red. Z. Staszczaka, Warszawa 1989, s. 247. M. Eliade, Mity, sny i misteria, s. 14. 18 sprawdzenia czy istniej� rzeczywi�cie, a kt�re funkcjonuj� tylko i wy��cznie w sferze jego wyobra�e�. �Mityczne my�lenie� uto�samia si� z �my�leniem zbiorowym�78, charakterystycznym dla spo�ecze�stw archaicznych79, oraz wsp�czesnym �my�leniem potocznym�. Oba polegaj� na �tendencji do pojmowania �wiata jako uk�adu z�o�onego ze zdarze� naturalnych i ponadnaturalnych. Te ostatnie pojmowane s� jako tajemnicze (racjonalnie niewyja�nialne) moce ukryte poza zjawiskami naturalnymi (a wi�c zmys�owo niespostrzegalne) i wywieraj�ce na nie sw�j wp�yw.�80 Wynika z tego, �e na gruncie socjologicznym istnieje nieprzerwana ci�g�o�� mi�dzy �wiatem archaicznym a nowo�ytnym81, zmieni�y si� jedynie proporcje okre�lania zdarze�, jako �ponadnaturalne� i �naturalne�. Mircea Eliade, obok �my�lenia mitycznego�, wprowadza tak�e poj�cie �mitycznego zachowania�. Wed�ug niego przejawia si� ono w ka�dym odwo�ywaniu si� do wzorcowych modeli, kt�re zosta�y ustalone w przesz�o�ci. Spo�ecze�stwa archaiczne zachowuj� si� w taki spos�b niemal na ka�dym kroku. Ka�da czynno��, wykonywana, zw�aszcza przez cz�onk�w plemion pierwotnych, zawsze ma z g�ry okre�lony schemat, kt�rego nie mo�na zmienia�, gdy� by�oby to pogwa�ceniem norm egzystencji wyznaczanych przez b�stwa. Podobnie jak �mityczne my�lenie�, zachowania takie r�wnie� przetrwa�y we wsp�czesnym �wiecie i przejawiaj� si�, np.: w ch�ci na�ladowania bohater�w, wykreowanych przez literatur�, teatr czy te� kino82. Eliade, jako przyk�ad bohatera wsp�czesnej kultury masowej, podaje posta� Supermana, wykreowan� przez komiks, a nast�pnie kino i telewizj�. Stwierdza on, �e je�li �przyjrzymy si� bli�ej mitowi Supermana, to ujawni on utajone t�sknoty wsp�czesnego cz�owieka, kt�ry postrzegaj�c samego siebie jako istot� upad�� i ograniczon�, marzy o tym, by pewnego dnia sta� si� �postaci� wyj�tkow��, �herosem�.�83 W jednym ze swoich esej�w Eliade pisze: �[...] mit nigdy zupe�nie nie zanikn��: daje o sobie zna� w snach, fantazjach i t�sknotach wsp�czesnego cz�owieka, ogromna za� literatura psychologiczna 78 79 80 81 82 83 Tam�e, s. 14. Pod poj�ciem �spo�ecze�stwa archaicznego� lub �pierwotnego� Eliade rozumie �grupy ludzkie, dla kt�rych mit stanowi fundament kultury i �ycia spo�ecznego.� Tam�e, s. 13. M. Hempoli�ski, Filozofia wsp�czesna, t. I, Warszawa 1989, s. 21. M. Eliade, Mity, sny i misteria, s. 14. Tam�e, s. 22 � 25. Ten�e, Aspekty mitu, s. 182 � 183. 19 przyzwyczai�a nas do odkrywania w nie�wiadomej i p�wiadomej aktywno�ci ka�dego cz�owieka wielkiej i ma�ej mitologii.�84 Pisz�c o �literaturze psychologicznej� Eliade mia� na my�li prace Carla Gustawa Junga, kt�ry jest tw�rc� psychologicznej teorii mit�w. Jung zajmowa� si� analiz� ludzkich sn�w i w trakcie swoich bada� zauwa�y� pewn� prawid�owo��. Stwierdzi� on mianowicie, i� �[...] w toku nie�wiadomego snu wyst�puj� interwa�y zwane �marzeniami sennymi� i �e w marzeniach tych mo�na niekiedy zaobserwowa� sceny, kt�re maj� niejakie podobie�stwo do motyw�w mitologicznych.�85 Jungowska koncepcja mit�w, wed�ug kt�rej s� one �pierwotnymi objawieniami psychiki przed�wiadomej�86, odnosi si� do wszystkich kultur, nie wy��czaj�c greckiej. Na przestrzeni dziej�w, wraz z rozwojem cywilizacyjnym, powstawa�o coraz wi�cej form uzewn�trzniania pod�wiadomych tre�ci ludzkiej psychiki � od przekazu m�wionego, poprzez literatur�, malarstwo i sztuki sceniczne (tragedia, komedia, dramat), a� po dzisiejsze filmy, komiksy itp. Id�c za przytoczonym wcze�niej przyk�adem Supermana, kt�ry dla Mircea Eliade by� archetypem87 �wyj�tkowej postaci�, zdolnej prze�amywa� ludzkie s�abo�ci, identycznie mo�na zinterpretowa� osoby greckich heros�w. Mity o Heraklesie, Perseuszu i wielu innych, mia�yby spe�nia� dok�adnie takie same funkcje, jak wsp�czesne komiksy i filmy o Supermanie. Nowe uj�cia �mitu�, odwo�uj�ce si� do psychologii spo�ecznej, bynajmniej nie zdezawuowa�y tych tradycyjnych, ale z pewno�ci� je wzbogaci�y. Dla badaczy kultur staro�ytnych �mit� jest przede wszystkim opowie�ci� �odnosz�c� si� do porz�dku �wiata dawniejszego ni� porz�dek obecny i przeznaczon� [...] do [...] wyja�nienia organicznego prawa rzeczywisto�ci.�88 Mo�na wymieni� szereg przer�nych interpretacji mit�w, kt�re nie zawsze odnosz� si� do sfery wierze� i praktyk religijnych. Taki kierunek jest charakterystyczny dla interpretacji strukturalnej, kt�r� opracowa� Claude Levi-Strauss. Badacz ten przyj�� za�o�enie, �e �mit stanowi 84 85 86 87 88 Ten�e, Mity, sny i misteria, s. 17. C. G. Jung, Archetypy i symbole, Warszawa 1976, s. 117. D. Sharp, Leksykon poj�� i idei C. G. Junga, Wroc�aw 1998, s. 105. Wg Junga, archetyp to �pierwotny, strukturalny element ludzkiej psyche�, kt�ry uzewn�trznia si� poprzez typowe sposoby zachowa� mitycznych bohater�w. Por. D. Sharp, dz. cyt., s. 38 � 39. P. Grimal, dz. cyt., s. VII. 20 nieod��czn� cz�� j�zyka�89 i wyra�any jest poprzez mow�. Jak ka�dy tw�r j�zykowy, mit posiada swoj� struktur�, kt�ra nadaje mu okre�lone znaczenie. Tworz� j� podstawowe �jednostki konstytutywne� j�zyka: fonemy, morfemy i semantemy. Ka�da z tych jednostek r�ni si� od poprzedniej wy�szym poziomem z�o�ono�ci. Jednak opr�cz nich, w strukturze mitu wyst�puj� elementy, kt�rych w�asno�ci �mo�na szuka� tylko powy�ej normalnego poziomu wyrazu j�zykowego�90. S� to �mitemy� � relacje pomi�dzy poszczeg�lnymi elementami fabu�y mitu � najbardziej z�o�one z wszystkich jednostek. Aby mitemy nabra�y funkcji znaczeniowej, musz� by� pogrupowane w �wi�zki�91. Dla przyk�adu Levi-Strauss dokona� strukturalnej interpretacji jednego z greckich mit�w heroicznych z kr�gu tradycji teba�skiej. Jest to dobrze znany, g��wnie za spraw� tragedii Sofoklesa92, mit heroiczny o Edypie (........) i rodzie Labdakid�w. Levi-Strauss w swojej interpretacji pos�u�y� si� tabel�. W uk�adzie pionowym poszczeg�lne elementy fabu�y pogrupowa� w cztery tematyczne wi�zki: I II III IV Zg�adzenie potwor�w Trudno�ci z chodzeniem w pionowej postawie Niedocenione wi�zy pokrewie�stwa Przecenione wi�zy pokrewie�stwa Kadmos zabija smoka Kadmos, szukaj�cy siostry Europy, porwanej przez Dzeusa Labdakos (ojciec Lajosa) = �kulawy� (?) Spartowie zabijaj� si� nawzajem Lajos (ojciec Edypa) = �niezgrabny� (?) Edyp zabija Sfinksa Edyp = �obrzmia�e stopy� (?) Edyp zabija swojego ojca Lajosa Edyp po�lubia swoj� matk� Jokast� Eteokles zabija brata Polinejka Antygona, pomimo zakazu, grzebie swojego brata Polinejka Tabela 1: Interpretacja strukturalna mitu heroicznego o Edypie i Labdakidach. �r�d�o: C. Levi-Strauss, dz. cyt., s. 191. 89 90 91 92 C. Levi-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 2000, s. 187. Tam�e, s. 189. Tam�e, s. 190. Sofokles, Kr�l Edyp, w przek�. K. Morawskiego, Gda�sk 2000; Ten�e, Antygona, w przek�. M. Bro�ka, Wroc�aw 1973. 21 Znaczenia wi�zki I i II nie trzeba chyba obja�nia�. Levi-Strauss ustali� mi�dzy nimi relacj� na zasadzie opozycji I do II. Mitem z III wi�zki obrazuje zanegowanie powi�za� cz�owieka z ziemi�, czyli miejscem, z kt�rego pochodzi. Smok jest potworem chtonicznym, a Kadmos (...�..) musia� go zabi�, aby zasia� jego z�by. Wyro�li z nich Spartowie (....... = �Ludzie Posiani�), symbolizuj�cy nierozerwalne zwi�zki z teba�sk� ziemi�. Natomiast Sfinks (.....) by� potworem, kt�ry osiedli� si� przy bramie prowadz�cej do Teb i zabija� ka�dego, kto nie odgad� jego zagadki. Aby Edyp m�g� wr�ci� do rodzinnego miasta, musia� pokona� potwora93. Wi�zka IV jest zaprzeczeniem III, gdy� imiona teba�skich heros�w dowodz�, �e nie da si� zanegowa� zwi�zk�w cz�owieka z ziemi�. Niemo�no�� przyj�cia pionowej postawy, symbolizuje trwa�y zwi�zek z miejscem, z kt�rego si� pochodzi. Tak wi�c relacja wi�zki III do IV jest identyczna jak w przypadku I do II � stanowi� opozycj�. Na tej podstawie Levi-Strauss dochodzi do wniosku, �e g��wnym celem mitu jest wyja�nienie prawide� rz�dz�cych �wiatem (kosmologia) oraz miejsca, jakie zajmuje w nim cz�owiek (antropogeneza)94. Interpretacja Levi-Straussa pozwoli�a dostrzec dwuwymiarowo�� mitycznych opowie�ci. Wed�ug Waltera Burkerta, pierwszym wymiarem mitu jest jego struktura narracyjna, tworzona przez nast�pstwo dzia�a�, za� drugim � zwi�zek z rzeczywisto�ci�, przejawiaj�cy si� przede wszystkim w imionach w�asnych.95 Zwi�zek z rzeczywisto�ci� jest tym wymiarem mitu, kt�ry podlega modyfikacjom, w zale�no�ci od aktualnej tradycji mitycznej, natomiast struktura narracyjna zawsze pozostaje niezmienna. Burkert wyszczeg�lni� kilka typ�w opowiada� o sta�ej budowie narracji. G��wne z nich obejmuj�: �poszukiwanie� i jego podtyp � �opowie�� o walce�, a tak�e: �tragedi� dziewczyny� oraz �ofiar� i przywr�cenie do pierwotnego stanu�96. Wielu badaczy pos�uguje si� historyczn� interpretacj� mit�w. Najwcze�niej wypracowane stanowisko na tym gruncie zak�ada, �e �wydarzenia historyczne 93 94 95 96 Por. P. Grimal, dz. cyt., ss. 80 � 81 (Edyp), s. 172 � 173 (Kadmos). C. Levi-Strauss, dz. cyt., s. 192 � 193. W. Burkert, Oriental and Greek Mythology: The Meeting of Parallels, [w:] J. Bremmer (ed.), Interpretations of Greek Mythology, London 1987, s. 11 � 12; por. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 418. W. Burkert, Structure and History in Greek Mythology and Ritual, Berkeley 1979, s. 7., cyt. za M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 418. Podkr. � P.D. 22 pozostawiaj� �lady w opowiadaniu mitycznym.�97 Prekursorem tej interpretacji by� Karl Otfried M�ller (1797 � 1840)98. Wsp�cze�ni badacze, analizuj�c mity, pr�buj� w nich odkry� fakty, daj�ce si� przypisa� �okre�lonym warunkom lub wydarzeniom historycznym.�99 Takie podej�cie mo�na znale�� m. in. w pracach polskiego religioznawcy, Kazimierza Banka. Analizuj�c niekt�re mity ate�skie, autor ten dochodzi do wniosku, �e �mity te tworzono w okre�lonych sytuacjach politycznych i militarnych dla osi�gni�cia konkretnego, z g�ry zamierzonego celu, a wi�c � m�wi�c inaczej � kult religijny traktowano tu instrumentalnie, doceniaj�c jego szerokie oddzia�ywanie spo�eczne i w efekcie wykorzystuj�c do osi�gni�cia innych, pozareligijnych cel�w.� 100 Nieco inaczej do tego zagadnienia podchodzi John Bremmer101. Wed�ug niego, mity odzwierciedlaj� zwyczaje, stosunki i instytucje wczesnej Grecji i nie s� opowie�ciami, w kt�rych mo�na si� doszukiwa� konkretnych wydarze� historycznych. Bardziej odzwierciedlaj� zjawiska socjologiczne ni� polityczne. Inni badacze z kr�gu �interpretacji historycznej� skupiaj� si� na �elementach kulturowych wyst�puj�cych jako integralna cz�� narracji.�102 Uwa�aj� oni, �e je�li ustali si� w jakiej epoce powsta� mit i kiedy ulega� dalszym przekszta�ceniom, w�wczas mo�na �okre�li� materia� i wymogi egzystencjalne [...], tak indywidualne jak zbiorowe, kt�rych nosicielem jest mit.�103 Tacy badacze, jak Angelo Brelich czy Pierre Leveque, w swych pracach postulowali teori�, �e g��bokie zmiany wyst�puj�ce w strukturach spo�ecznych i politycznych poci�gaj� za sob� zmiany w fabule mitycznych opowie�ci. S� to tylko niekt�re teorie dotycz�ce mit�w, jakie powsta�y w XIX i XX w. Om�wienie wszystkich by�oby niemo�liwo�ci� tak wi�c ograniczyli�my si� tylko do tych, kt�re pomog� nam w realizacji naszych za�o�e�. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 428. Por. B. Kupis, dz. cyt., s. 12. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 428. K. Banek, Mity ate�skie, �Euhemer�, (1983), nr 2, s. 23. J. Bremmer, Greek Religion, Oxford 1994; por. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 428 � 429. M. Winiarczyk, dz. cyt., s. 429. Tam�e, s. 429. 97 98 99 100 101 102 103 23 105 106 1. 4. Mit a religia. Wed�ug Bronis�awa Malinowskiego, religia to: �[...] ka�dy zbi�r wierze� i praktyk, odnosz�cych si� do si� nadprzyrodzonych, a powi�zanych w organiczny system, kt�ry wyra�a si� w �yciu spo�ecznym szeregiem akt�w kultu regularnego, publicznego i przymusowego, opartego na tradycji mitologicznej w ni�szych spo�ecze�stwach a teologicznodogmatycznej w wy�szych i szeregiem norm post�powania, okre�lonych r�wnie� tradycj�, �ci�le powi�zanych z dogmatem kultu i posiadaj�cych, obok spo�ecznej, tak�e sankcj� nadprzyrodzon�.�104 Tradycja rozbudowanych system�w religijnych opiera si� na ��wi�tych ksi�gach�. S� one, m. in. kodyfikacj� przepis�w dotycz�cych komunikowania si� cz�owieka z b�stwem, lub z b�stwami (modlitwy, rytua�y, sakramenty, ofiary)105. Zawarta w nich wyk�adnia wiary nabiera w ten spos�b cech dogmatycznych, gdy� utrwalaj�c j� na pi�mie, z g�ry wykluczono mo�liwo�� dalszych jej modyfikacji. Systemy religijne oparte na tradycji mitologicznej nie posiadaj� swoich ��wi�tych ksi�g�. Rol� dogmatu spe�niaj� mity, dla kt�rych charakterystyczne jest �zwerbalizowane uj�cie element�w zmys�ow