TERESA CHYLINSKA STANIS�AW HARASCHIN BOGUS�AW SCHAEFFER PRZEWODNIK KONCERTOWY POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE 1991 Obwolut� i ok�adk� projeSt&wa�a Beata BarszczewsKa-Wojda Niniejsza edycja jest przedrukiem wydania trzeciego z 1980 roku (g) Copyright by Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Krak�w, Poland, 1980. ISBN 83^24-0132-9 Od Redakcji Przewodnik koncertowy stanowi typ wydawnictwa popularyzatorskiego od dawna rozpowszechniony w �wiecie w r�nych uj�ciach i postaciach. Wi�kszo�� tego rodzaju almanach�w muzyki orkiestrowej i wokalno-orkiestrowej omawia przede wszystkim dzie�a zadomowione na estradach filharmo-nicznych danego kraju, k�ad�c szczeg�lny nacisk na kompozycje rodzime. Rzadsze s� przewodniki koncertowe ograniczaj�ce si� do utwor�w wybranych wed�ug jakiego� klucza. Dawniejsze pochodz� na og� spod pi�ra jednego autora; ostatnio coraz cz�stsze s� prace zbiorowe, gdzie ilo�� wsp�autor�w dochodzi nawet do kilkudziesi�ciu. S� przewodniki wszechstronne i tre�ciowo zaw�one, pisane rzeczowo i bardziej swobodnie, lepsze i gorsze � wsp�ln� cech� wszystkich jest przy-st�pno��, liczenie si� z adresatem: z wszelkiego rodzaju mi�o�nikiem muzyki, s�uchaczem radiowym i zbieraczem p�yt, a chyba wci�� jeszcze � przede wszystkim ze s�uchaczem koncertowym. Przewodnik koncertowy stara si� ��czy� r�ne cechy w�a�ciwe temu rodzajowi publikacji. W zasadzie przedstawia typ przewodnika uniwersalnego, po�wi�conego tym dzie�om, polskim i obcym, kt�re stale powracaj� w repertuarach naszych filharmonii i programach Polskiego Radia oraz � co najcz�ciej si� pokrywa � zajmuj� jakie� wa�ne czy szczeg�lne Od Redakcji miejsce w �wiatowej historii muzyki. Obfito�� i zr�nicowanie materia�u wymaga�y raczej pracy zbiorowej. Podj�o j� troje autor�w: Teresa Chyli�ska napisa�a noty biograficzne kompozytor�w oraz om�wi�a dzie�a polskie do ko�ca wieku XIX, Stanis�aw Haraschin opracowa� om�wienia dzie� obcych z tego samego czasu, a Bogus�aw Schaeffer zaj�� si� muzyk� naszego stulecia. Od tego zasadniczego podzia�u istniej� odchylenia; ostateczn� wskaz�wk� stanowi� inicja�y autor�w zamieszczone pod tekstami. Indywidualno�� podej�cia do opracowywanego materia�u i odmienno�� stylu da�y w rezultacie pewn� r�norodno�� w sposobie uj�cia oraz nawet pewne dysproporcje. W pracach zbiorowych trudno tego unikn��. Z natury rzeczy g��wny akcent po�o�ony zosta� na poszczeg�lne kompozycje: dotycz�cy ich zesp� informacji sk�ada si� z danych historycznych oraz om�wienia samej muzyki, potraktowanego na og� do�� swobodnie, z tendencj� do unikania terminologii specjalistycznej. Noty biograficzne staraj� si� przekaza� mo�liwie najbardziej zwi�z�y zestaw og�lnych wiadomo�ci o �yciu i tw�rczo�ci kompozytora, niezb�dnych jako zarys t�a, na kt�rym pojawia si� dany utw�r. Wszelkie przewodniki � podobnie jak encyklopedie czy leksykony � nale�� do ksi��ek o charakterze podr�cznym, do kt�rych si�ga si�, szukaj�c okre�lonych, dorywczo potrzebnych informacji. Z tego te� wzgl�du zastosowano w Przewodniku � jako najpraktycz-niejszy � alfabetyczny uk�ad ca�o�ci materia�u wed�ug nazwisk kompozytor�w. III, a tak�e IV, fotooffsetowe wydanie Przewodnika koncertowego, zachowuje jego zasadnicz� koncepcj�, natomiast tre�� zosta�a � w stosunku do wydania II � zaktualizowana i rozbudowana; skorygowano te� dostrze�one b��dy. Bior�c pod uwag� wysuwane �yczenia oraz sta�� intensyfikacj� naszego �ycia muzycznego i post�puj�cy rozw�j muzyki, szerzej uwzgl�dniono dzie�a kompozytor�w XVIII i XIX wieku oraz tw�rczo�� wsp�czesn�. , - , ',,,. GILBERT AM3T *29 VIII 1936, Pary� Jeden z czo�owych kompozytor�w francuskich �redniego pokolenia. Studiowa� pod kierunkiem D. Milhauda � O. Messiaena. Reprezentuje kierunek postboulezowski; jego j�zyk kompozytorski ewoluowa� od skomplikowanych technik barokowych do totalnego serializmu Boulezowskiego z uwzgl�dnieniem czynnik�w akustycznych i przestrzennych. Tak�e forma jako ca�o�� modelowana jest w tw�rczo�ci Amy'ego pod�ug zasad rozbudowanego serializmu. W latach siedemdziesi�tych w jego tw�rczo�ci odzywa si� coraz pe�niej pierwiastek poetycki. Od 1967 dyryguje koncertami �Domaine Musical", kt�re przej�� od swego nauczyciela w zakresie dyrygentury � P. Bouleza. Wa�niejsze kompozycje: Variations na 4 instrumenty 1956, Cantate breve 1957, Mouvements na 17 instrument�w 1958, In-ventions na flet, klarnet, czelest�, wibrafon, ksylorimb� i harf� 1960, Diaphonles na podw�jny zesp� 12 instrument�w 1962, An-tiphonies na 2 orkiestry 1963, Alpha-Beth na 6 instrument�w d�tych 1965, Trajectoires na skrzypce i orkiestr� 1966, Strophe na sopran dramatyczny � orkiestr� 1966, Triad� pour orchestre 1967, Chant na orkiestr� 1968, R�citatlf, alr et variation na 12 g�os�w solowych 1970, Seuen Sltes dla 14 instrumentalist�w 1975, Cette Etoile enseigne d s'incliner na 7 g�os�w m�skich, ta�m� i Instrumenty 1977, Adagio et Stretto na orkiestr� 1978. Diaphonies na podw�jny zesp� 12 instrument�w (1962) stanowi� oryginalny przyk�ad muzyki przestrzennej. Obie orkiestry rozstawione s� na estradzie w du�ej odleg�o�ci od siebie, Anzaghi dzi�ki czemu materia� muzyczny dysponuje dodatkowo jeszcze jednym parametrem � parametrem lokacji d�wi�ku w przestrzeni wykonawczej. Diaphonies � to kompozycja jednocz�ciowa, materia�owo bogato zr�nicowana, ale te�, na odwr�t, pod wzgl�dem barwy � homogeniczna, gdy� oba zespo�y dysponuj� identycznymi instrumentami: perkusja, tr�bki, r�g, puzony, flet, ob�j, fagot i harfa. Kilkakrotne kulminacje utworu pojawiaj� si� w wyniku zg�szcze� fakturalnych, w ca�o�ci przewa�a styl postserialny, zestawiaj�cy barwy nut le��cych z artykulacjami nut kr�tkich, ostrych, akcentowanych. (8') DAYIDE ANZAGHI *29 XI 1936, Mediolan Kompozytor w�oski. Studiowa� gr� fortepianow� i dyrygentur� w Mediolanie, w kompozycji kszta�ci� si� pod kierunkiem G. F. Ghediniego i F. Donatoniego. Laureat Nagrody im. O. Messiaena, kt�ry tez � obok Ligetiego, Lutos�awskiego i Xenakisa � wywar� najwi�kszy wp�yw na kompozytora. Zainteresowany problemem kolorystyki instrumentalnej, pisze niemal wy��cznie muzyk� orkiestrow� i kameraln�. Wa�niejsze utwory: orkiestrowe � Rlturgia 1972, Ltmbale 1973, Ausa 1974, Egophonie 1974; Ltmine na trio smyczkowe 1971; fortepianowa Rltograjia 1971; Somne na ch�r i orkiestr� 1975. s Ausa na orkiestr� (1974) jest kompozycj� jednocz�ciow�, uj�t� w niezmiennych, r�wnych taktach, wype�nianych b�d� to rytmik� podporz�dkowan� metrum, b�d� te� dowolnie, w formie swobodnych grup d�wi�kowych. Zasad� rozwoju muzyki s� tu powt�rzenia grup rytmicznych i d�wi�kowych, kt�re przez fazowe nak�adanie si� tworz� wolno zmieniaj�c� si� faktur� ca�o�ci. Charakter muzyki pozostaje przez d�ugi czas taki sam lub przeobra�a si� niedostrzegalnie. Dopiero po pi�ciu minutach statycznie uj�tego przebiegu dochodz� nowe elementy (frullata instrument�w d�tych), muzyka ulega rozcz�onkowaniu dzi�ki pauzom generalnym, nabiera rumie�c�w w kulminacjach rytmicznych i dynamicznych. W ca�ym utworze wida� tendencj� do homogenizacji brzmienia, do trzymania si� kilku wyj�ciowych zasad fakturalnych. Pod koniec muzyka staje si� swobodniejsza, rapsodyczna jakby, mniej jednolita, barwniejsza. Ausa zosta�a nagrodzona w 1974 Nagrod� im. O. Messiaena. (ok. 16') A p o s t e l HANS ERICH APOSTEL f *" - , *22 I 1901, Karlsruhe; t 30 XI 1972, Wiede� " / Kompozytor austriacki pochodzenia czeskiego. W 1916 wst�puje do konserwatorium w Karlsruhe. V? owym czasie styka SI� z tw�rczo�ci� Schonberga; w 1920 przenosi si� Jako jeden z jego uczni�w do Wiednia. Pod wp�ywem Schbnberga, a p�niej A. Berga, Apostel zwraca si� ku technice dodekafonicznej, kt�r� stosowa� b�dzie odt�d w swych kompozycjach. Przebywa� stale w Wiedniu; w latach 1948�50 by� przewodnicz�cym austriackiej sekcji Mi�dzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wsp�czesnej. Dzie�a jego wykonywano na festiwalach MTMW w Zurychu, Florencji i Pary�u. Muzyk� Apostela cechuje wielka intensywno�� wyrazu (w typie ekspresjonistycznym), po��czona z dyscyplin� klasycznych konwencji formalnych � stosowaniem techniki dodekafonicznej. y Apostel jest jednym z bezpo�rednich kontynuator�w szko�y ,; i tradycji Schonberga. Dorobek kompozytorski Apostela zawiera m. in.: Requiem na ch�r 8-g�osowy i orkiestr� 1933, Wariacje na temat Haydna na orkiestr� symfoniczn� 1949, Ballad� na wielk� orkiestr� 1956, Od� na alt i orkiestr� 1962, Festllche Musik na orkiestr� d�t� 1962, Serenad� na orkiestr� kameraln�, na melodii Schuberta 1965, Wariacje na temat Haydna, cz. II: Parallpomena dodeca-phontca na orkiestr� 1969, Epitaph na smyczki 1969, opracowania ch�r�w i pie�ni ludowych (Op. 18 i 11), Kwartet smyczkowy (z wariacjami na temat z Wozzecka Berga), Kwartet na instrumenty d�te 1947, Trakl-Gesflnge na g�os, 2 skrzypiec, alt�wk� i kontrabas, Kleines Kammerkonzert na flet, alt�wk� i gitar� 1964, Sonatine. na ob�j solo 1964, Sonattn? na r�g solo 1965; kompozycje fortepianowe: Wariacje wg Kokoschkl, Sonata, Sonata ritmlca, Stiicke, Kubinlana 1946, Sutte Conctse; nadto pie�ni z fortepianem lub orkiestr� do tekst�w m. in. Holderlina, RUckerta, Morikego, Eilkego. ch Wariacje na temat Haydna (Yariationen iiber ein Thema von Joseph Haydn, 1949) opieraj� si� na temacie wolnej cz�ci s�ynnej Symfonii Es-dur �Mit dem Paukenwirbel" (nr 103) Haydna. Apostel nie pos�uguje si� pe�nym tematem, lecz jego wycinkami, motywami. Z pocz�tkowych motyw�w wy�ania si� w trakcie kszta�towania formy coraz to inna tematyka, przechodz�ca od klasycznie spokojnej �piewno�ci do ko�cowych neoromantycznych kulminacji. Jakkolwiek Apostel do�� wiernie zbli�y� si� do dodekafonii (m. in. w Kwartecie Arrigo smyczkowym), to Wariacje s� utworem w zasadzie tonalnym i g��wny punkt ci�ko�ci spoczywa tu na technice motywicz-nych rozwini�� i na problemie metamorfozy (znanego) tematu. (20') GIROLAMO ARRIGO *2 IV 1930, Palermo Kompozytor w�oski. Studia muzyczne uko�czy� w Konserwatorium im. V. Belliniego w Palermo, kontynuowa� Je nast�pnie u Maxa Deutscha w Pary�u, gdzie mieszka� te� do 1964; obecnie przebywa w Rzymie. Arrigo nale�y do najsilniejszych indywidualno�ci swojego pokolenia. Jego j�zyk d�wi�kowy nie wykracza co prawda poza postserialne konwencje, w wielu jednak kompozycjach widoczne jest staranie o odr�bno�� formy i fak-: tury. Uwa�a si� za kompozytora niezale�nego i utrzymuje, �e na jego tw�rczo�� najwi�kszy wp�yw wywarli Dante i Karol Marks. Wa�niejsze utwory: Fluzus na 9 instrument�w 1959, Quarta occaslone na tenor, 5 g�os�w wokalnych, r�g, czelest�, mandolin�, gitar� i alt�wk� 1960, Episodi na sopran i' 4 flety 1963, Sfiadotos na orkiestr� 1965, Infrarcsso na orkiestr� kameraln� 1969, opera w formie collage'u Orden 1969, Nel fugglr del tempo na 3 g�osy wokalne i orkiestr� 1975. Nel fuggir del tempo na 3 glosy wokalne i orkiestr� (1975). Kompozycj� t�, kt�ra powsta�a do jednego z sonet�w Micha�a Anio�a Buonarottiego (Chiun�ue nasce a morte arriva nel juggir del tempo), mo�na uzna� za rodzaj jednocz�ciowego poematu wokalnego, w kt�rego fakturze uderza prostota (zw�aszcza ch�r�w); ca�o�� rozwija si� na klasycznej zasadzie tematycznej, w orkiestrze wyczuwa si� tendencj� do homogenizacji brzmienia. Eufonicznie brzmi�ce trio wokalne napisane jest b�d� to w figuracyjnej harmonii, b�d� w swobodnej technice linearnej. Wida� podporz�dkowanie wszystkich zabieg�w technicznych og�lnej poetyckiej koncepcji. W sumie, mimo i� w inwencji ma�o wsp�czesna, przekonuje ta do�� d�uga i miejscami nu��ca kompozycja konsekwencj�, z jak� zosta�a skomponowana. (28') 10 Ba� e GRA�YNA BACEWICZ *5 II 1909, ��d�; f!7 I 1969, Warszawa Wybitna kompozytorka-skrzypaczka. Pierwszym etapem jej studi�w by�o konserwatorium warszawskie (dyplom z kompozycji u K. Sikorskiego, ze skrzypiec u J. Jarz�bskiego). Nast�pnie wyje�d�a do Pary�a (kompozycja � N. Boulanger, skrzypce � K." Flesch). W 1934 rozpoczyna prac� pedagogiczn� w konserwatorium ��dzkim (powr�ci tam w latach 1945�46), r�wnocze�nie komponuje, wyst�puje jako solistka skrzypaczka, odbywa zagraniczne podr�e koncertowe. Po II wojnie �wiatowej po�wi�ca ... si� wy��cznie pracy kompozytorskiej. Za sw� dzia�alno�� tw�r-rL cz� otrzyma�a szereg nagr�d i odznacze� krajowych oraz zagrali' nicznych, m. in. I nagroda na Mi�dzynarodowym Konkursie �, w Liege za IV Kwartet smyczkowy w 1951, nagroda Mi�dzynarodowej Trybuny Kompozytor�w UNESCO 1960 za Muzyk� na .,.;� smyczki, tr�bki i perkusj�, nagroda Rz�du Belgijskiego i z�oty medal na Mi�dzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. � Kr�lowej El�biety w Brukseli w 1965 za VII Koncert sfcrzyp-, cowy. Tw�rczo�� Bacewiez�wny, bardzo, bogata ilo�ciowo, obraca si� w kr�gu neoklasycznych kategorii stylistycznych; poszerzenie stosowanego zakresu �rodk�w o �rodki nowe, nad��aj�ce za rozwojem wsp�czesnego j�zyka muzycznego, dokonywa�o si� na drodze przemian tak �agodnych, stopniowych, �e nie za�amywa�y one ewolucyjnej linii rozwojowej tw�rczo�ci kompozytorki. W zakresie gatunk�w muzycznych Bacewicz�wna obraca�a si�. na og� w kr�gu gatunk�w zastanych: symfonia, koncert, sonata i in. Tradycyjny raczej zas�b �rodk�w nie kr�powa� Bacewicz�wny w wypracowywaniu indywidualnych w�a�ciwo�ci j�zyka muzycznego, a bezb��dno�� techniki zespala�a si� z siln� ekspresyjno�ci� i dramatycznym monumentalizmem. Najwybitniejsze utwory: orkiestrowe � symfonie (I 1945, IZ 1951, III 1952, IV 1953), Sinfonietta na orkiestr� smyczkow� 1935, Uwertura 1943, Partlta 1955, Wariacje symfoniczne 1957, Muzyka na smyczki, tr�bki i perkusj� 1958, Pensieri notturni 1961, Koncert na wielk� orkiestr� symfoniczn� 1962, Dlvertimento na orkiestr� smyczkow� 1965, Musica sinfonlca in tr� movimenti 1965, In una parte na orkiestr� symfoniczn� 1967, Contrad�zione na orkiestr� kameraln� 1966, Koncert na orkiestr� smyczkow� 1948, Koncert fortepianowy 1949, Koncert na 2 fortepiany i orkiestr� 1966, koncerty skrzypcowe (III 1948, IV 1951, V 1954, VII 1965), koncerty wiolonczelowe (I 1951, II 1963), Koncert na alt�wk� i orkiestr� 1968; kameralne � Kwintet na instrumenty d�te 1932, 7 kwartet�w smyczkowych (I � 1938, IV � 1950, VII �1965); 11 Bacewicz kwintety fortepianowe (Z � 1952, II � 1965), Inkrustacje na wal-torni� i zesp� kameralny 1965; opera radiowa Przygoda kr�la Artura do libretta E. Fischera 1959; balety � z chlapa kr�l 1953, Esik w Ostendzie 1964, Po��danie � wg tekst�w Picassa 1968. Bacewicz�wna jest nadto autork� ch�tnie i cz�sto grywanych utwor�w instrumentalnych, na skrzypce, fortepian i in. ch DZIE�A ORKIESTROWE III Symfonia (1952), pozostaj�ca jeszcze w sferze neobaro-kowo-neoklasycznej, sk�ada si� z 4 cz�ci, uszeregowanych w klasycznym porz�dku. I cz�� (Drammatico) � utrzymana w formie sonatowego allegra, poprzedzonego wst�pem, nadaj�cym dzie�u pi�tno dramatyczne, gwa�townie ekspresyjne � sk�ada si� z odr�bnych epizod�w, kt�re tylko w og�lnym za�o�eniu powi�zane s� z klasyczn� form� dzie�a, w istocie za� tworz� kontrastow� gr� barwy i dynamiki. Cz�� II (Andante) ma form� 3-cz�ciowej pie�ni; mimo lirycznego na og� klimatu kompozytorka nie unika tu mocniejszych akcent�w � zgodnie z dramatycznym charakterem ca�ej Symfonii. Moto-ryczne scherzo (Vivace) przynosi odpr�enie. Jest to tr�jepizo-dowe rondo o charakterze tanecznym. Fina�owa IV cz�� nawi�zuje do klimatu I cz�ci. I ona ma form� allegra poprzedzonego powolnym wst�pem. Prawykonanie III Symfonii odby�o si� w Krakowie 11 IX 1952 pod dyrekcj� Bohdana Wo-diczki. (28') W IV Symfonii (1953) Bacewicz�wna odchodzi od poprzednio silnie eksponowanej linii klasycyzowania i zmierza w kierunku muzyki pe�nej napi�� i kontrast�w. Dzie�o sk�ada si� z 4 cz�ci. I cz�� (Appassionato) uformowana jest, podobnie jak i ostatnia, wed�ug og�lnego schematu sonatowego. Po kr�tkim wst�pie prezentuj�cym charakterystyczny dla ca�ej Symfonii motyw nonowy pojawia si� dwutematyczna ekspozycja; w przetworzeniu oba tematy i motyw nonowy bior� udzia� w formowaniu dramatyzmu muzyki, kt�rej przebieg urasta do pot�nej kulminacji. W repryzie i kodzie g��wn� rol� odgrywa pierwszy temat. Cz�� ta jest w du�ej mierze polifoniczna. Cz�� powolna (Adagio) opiera si� na jednym temacie, przebiegaj�cym na tle nuty peda�owej. III cz�� to gro-teskowo-taneczne Scherzo (Vivace), IV (Adagio mesto) nawi�zuje do klimatu I cz�ci; jest szeroko rozbudowana i pe�na spi�� dramatycznych. (30') 12 Bace wie� Kr�tka, zwi�z�a i konstrukcyjnie zwarta Uwertura (1943) ma form� 3-cz�ciow�: Allegro � Andante � Allegro. Ba-chowsko-barokowy materia� motywiczny stanowi tu podstaw� zar�wno szesnastkowej motoryki cz�ci szybkich, jak i epizodu powolnego. Uwertura odznacza si� p�ynno�ci� toku ruchowego, �ywym tempem, kt�rego nie hamuje powolny epizod Andante, energicznym i �ywio�owym p�dem i �wietn� faktur� instrumentaln� (smyczki!), utrzyman� ca�kowicie w przedklasycznym uj�ciu. Bacewicz�wna prezentuje tu w�asny styl, tak dobrze znany z p�niejszych dzie� symfonicznych i instrumentalnych. (6') Koncert na orkiestr� smyczkow� (1948) zaliczany jest niemal jednomy�lnie do najlepszych dzie� starszego pokolenia wsp�czesnych kompozytor�w polskich. I cz�� ma form� sonatow� o charakterze wczesnoklasycznym. Sam g��wny temat Koncertu, b�d�cy transpozycj� tematyki barokowej, odznacza si� jednostajnym ruchem �semkowym, na wskro� instrumentalnym charakterem, a przy tym wyrazist� okreso-wo�ci�. Podstaw� lirycznej cz�ci II (Andante) stanowi materia� bogato instrumentalnie i kolorystycznie zr�nicowany. Kompozytorka powierza tutaj partie solistyczne r�nym instrumentom orkiestry, co ��czy si� z koncertuj�cym charakterem kompozycji. Ostatnia, III cz�� (Vivo), to artystyczna transpozycja polskiego �ywego ta�ca ludowego, przedzielanego charakterystycznymi lirycznymi epizodami. W ca�o�ci Koncert waha si� pomi�dzy neobarokiem a neoklasycyzmem (neobaro-kowa tematyka �� neoklasyczna forma) i jest pozycj� reprezentatywn� zar�wno dla tej postawy stylistycznej, jak i dla kompozytorki. (15') Wariacje symfoniczne (1957) s� barwnym dzie�em, bogato zinstrumentowanym, w kt�rym temat i 8 bezpo�rednio po sobie nast�puj�cych wariacji ukazuje kornpozytorka w coraz innej szacie d�wi�kowej. Temat podany jest przez smyczki pizzicato oraz przez ob�j i flet. Wariacje maj� charakter pogodny, �artobliwy, raczej nastrojowy ni� ekspresyjny. (12') Muzyka na smyczki, tr�bki i perkusj� (1958) sk�ada si� z 3 formalnie szeroko zaplanowanych cz�ci: Allegro, Adagio i Vivace. Kompozycja napisana jest na trzy r�ne grupy orkiestrowe. Pierwsz� grup� tworzy 5 tr�bek, drug� � silnie rozbudowana orkiestra smyczkowa, trzeci� wreszcie � do�� bogato wyposa�ona perkusja. W przeciwie�stwie do wcze�niejszych kompozycji Bacewicz�wny Muzyka wykracza 13 Bacewicz poza neobarokowe i neoklasyczne stylizacje i ods�ania nowe, nie znane z poprzednich dzie� oblicze stylistyczne kompozy-torki. Utw�r odni�s� sukces na konkursie Mi�dzynarodowej Trybuny Kompozytor�w UNESCO w Pary�u w 1960. (20') Pensieri notturni na orkiestr� symfoniczn� (1961) � to kompozycja w pewnym sensie prze�omowa w tw�rczo�ci kompozytorki. W�a�nie w tym utworze Bacewicz�wna zrywa � acz nie tak radykalnie, jak to sama sugerowa�a � z neoklasycznym i z neobarokowym muzykowaniem i stara si� dotrze� do nowego symfonicznego stylu, opartego na kolorystyce instrumentalnej. W pewnych partiach udaje si� jej to zamierzenie znakomicie (pocz�tek i koniec utworu), w sumie jednak i w tym utworze przejawiaj� si� wszystkie znane komponenty, jak motoryka, budowanie kulminacji dzi�ki zag�szczeniom faktury itp. Pod wzgl�dem formy jest to utw�r jednocz�ciowy, wielomotywiczny, w�a�ciwie atematyczny. (8') Koncert na wielk� orkiestr� symfoniczn� (1962) sk�ada si� z 4 cz�ci, i cz�� (Allegro) opiera si� na rozbudowanym schemacie sonatowym: temat Koncertu poprzedzony jest mocno dysonansowym akordem, z kt�rego rozwija si� najpierw swobodna improwizacja pizzicato smyczk�w, a potem w�a�ciwa dla Koncertu �semkowo-szesnastkowa motoryka. Ca�a I cz�� opiera si� na kilku schematach ruchowych, dynamizuj�cych przebieg. Cz�� II (Largo) rozwija si� niezwykle powoli z pierwszego motywu ma�ej nony w wibrafonie. Kilkakrotnie dochodzi do kulminacji ekspresyjnej, r�wnie� dzi�ki przyspieszeniu tempa. Cz�� III to rodzaj scherza giocoso, mieni�cego si� szybkimi pasa�ami instrument�w smyczkowych i d�tych drewnianych. IV cz�� (Allegro non troppo) nawi�zuje do I cz�ci swoj� motoryk�. Forma tej cz�ci rozwija si� na zasadzie koordynacji temp, kontrast�w rejestrowych i zestawie� coraz bardziej zg�szczonych motyw�w. Ca�o�� utworu ko�czy zawrotne presto, celowo uproszczone, aby tym silniej pokaza� dynamizm samego ruchu, wspartego perkusj�. (20') Utw�r Contradizione (Sprzeczno�ci) na orkiestr� kameraln� (1966) przeznaczony jest na 15 instrument�w. Jak pisa�a kompozytorka: �Dob�r instrument�w nie by� rzecz� przypadku, bowiem podstawowa sprawa: zestawienie wszelkiego rodzaju sprzeczno�ci muzycznych (jak na przyk�ad ��le ��cz�cych si� sposob�w gry) � musia�o by� uzale�nione od instrument�w wchodz�cych w sk�ad utworu. Oczywi�cie samo zestawienie sprzeczno�ci nie stanowi�o celu. Chodzi�o o spraw� nadrz�dn� � o stworzenie z element�w sprzecznych utworu, kt�- 14 - �' B a c e w i c z ry by nie tylko wytrzyma� owe przeciwstawienia materia�u muzycznego, ale i potrafi� � dzi�ki swej konstrukcji � tak �ci�le je zwi�za�, aby w rezultacie da�y one �wie�e prze�ycia estetyczne". Prawykonanie Contradizione � pod dyrekcj� Maria di Bonaventury � odby�o si� 16 VII 1967 w Hanover (USA) w ramach Sumrner Festival of Contemporary Musie, zorganizowanego przez Hopkins Center. In una parte (W jednej cz�ci) na orkiestr� (1967) rozwija si� na podstawie kilku drobnych w�tk�w tematycznych i tworzy w ten spos�b jakby cykl mikrowariacji na nieobecny temat. Kompozycja napisana jest w swobodnym stylu, charakterystycznym dla ostatniego okresu tw�rczo�ci kom-pozytorki. Styl ten cechuje og�lne rozproszenie materia�u d�wi�kowego, ustawiczne przetwarzanie ostro zarysowanych, ale kr�tkich motyw�w melodycznych i iakturalnych oraz sta�a zmienno�� kolorystyki d�wi�kowej, d��enie do kalejdoskopo-wo�ci muzyki. Prawykonanie utworu odby�o si� 11 X 1968 w Szczecinie, pod dyrekcj� Renarda Czajkowskiego. (9') KONCERTY Je�li w III Koncercie skrzypcowym kompozytorki przewa�a�a tematyka polskiego folkloru podhala�skiego, to w napisanym rok p�niej (1949) Koncercie na fortepian i orkiestr� Bacewicz�wna pos�u�y�a si� mazowieck� i krakowsk� melodyk� ludow�. Dzie�o posiada 3 ogniwa: cz�� I ma form� allegra sonatowego, II (Andante) jest 3-cz�ciow� pie�ni� z lekko kontrastowym ogniwem �rodkowym, ostatnia ponownie przybiera posta� sonatowego allegra, opartego na melodycznych i rytmicznych motywach oberka. Partia fortepianowa, wysoce wirtuozowska, wybija si� wyra�nie ponad orkiestr�. W 1949 przyznano kompozytorce za to dzie�o II nagrod� na Konkursie ku czci Chopina (I nagrody w�wczas nie przyznano). (20') III Koncert skrzypcowy (1948) to jedno z najlepszych koncertowych dzie� kompozytorki. Podstaw� tematyki jest melodyka folkloru polskiego, �ci�lej: folkloru podhala�skiego, tu i �wdzie cytowana niemalf in crudo. III Koncert sk�ada si� z 3 cz�ci. I cz�� utrzymana jest w formie allegra sonatowego, II � powolna, posiada dwa tematy, ostatnia � form� ronda. Partia skrzypcowa dominuje;. napisana przez skrzypaczk� znaj�c� doskonale mo�liwo�ci kompozytorsko-in-strumentalne, stanowi dla wirtuoza materia� nadaj�cy si�, do 15 Bacewicz wielostronnej interpretacji. III Koncert skrzypcowy znany jest dobrze z wykona� samej autorki. (24') W IV Koncercie skrzypcowym (1951) Bacewicz�w-na nie pos�uguje si� ju� wzorami ludowymi, lecz mimo to nie wykracza poza w�a�ciwe sobie, neoklasyczne � najog�lniej bior�c � kanony tematyki i formy. I cz�� Koncertu (Allegro non troppo) opiera si� na dwu tematach, przy czym pierwszy temat spe�nia rol� g��wnego. W przetworzeniu tej cz�ci mie�ci si� do�� d�uga kadencja. II cz�� (Andante tran�uillo) swym lirycznym charakterem nawi�zuje do klimatu drugiego tematu I cz�ci. Ostatnie V�uace jest �ywym, nieco tanecznym i bardzo motorycznym rondem, w partii skrzypcowej wirtuozowskim, wymagaj�cym wysokiej sprawno�ci w grze dwu-d�wi�kowej. (25') V Koncert skrzypcowy (1954), podobnie jak poprzednie koncerty skrzypcowe, jest 3-cz�ciowy. W sonatowej I cz�ci (Deciso) kompozytorka wprowadza dwa tematy, kt�re w przetworzeniu s�u�� te� za materia� motywiczny kadencji. W II cz�ci (Andante), utrzymanej w formie pie�ni, po d�ugim wst�pie orkiestrowym skrzypce solowe intonuj� melancholijnie zabarwiony temat, kt�rego spokojne zrazu skupienie ulega coraz silniejszemu zak��ceniu, by znale�� uj�cie w emocjonalnej melodyce. Ostatnia cz�� (Vivace) jest rondem i opiera si� na szybkim i niespokojnym rytmie oraz ustawicznie zmiennej motywice. (22') Na uwag� zas�uguje II Koncert wiolonczelowy (1963), napisany dla znakomitego wiolonczelisty hiszpa�skiego, Gaspara Cassad�, i wykonany po raz pierwszy na VII �Warszawskiej Jesieni" 1963. Dzie�o ��czy w sobie elementy swobodnej fantazji (tematyka!) z elementami wirtuozowskimi, kt�re zbli�aj� Koncert do klasycznych solowych pozycji repertuarowych. (21') Koncert na alt�wk� i orkiestr� (1968) powsta� dla wybitnego altowiolisty polskiego, Stefana Kamasy. Jest to dzie�o wirtuozowskie, �wietnie wykorzystuj�ce mo�liwo�ci techniczne instrumentu solowego, a tak�e uwzgl�dniaj�ce barw� i w�a�ciwe alt�wce szlachetne brzmienie. Cz�� I (Mode-rato) utrzymana jest w swobodnie ukszta�towanej formie sonatowej z powolnym wst�pem wprowadzaj�cym w klimat utworu. Cz�� II (Andante) wyzyskuje kantylenowe walory alt�wki, natomiast zako�czona energiczn� kod� cz�� III (Mol-to vivace) przypomina cz�� I i w dyspozycji formalnej, i w Bach C. Ph. E. dramatyczno�ci ekspresji. W skrajnych cz�ciach wa�n� rol� odgrywaj� wirtuozowskie kadencje. Prawykonanie Koncertu alt�wkowego odby�o si� 20 VI 1969 w Warszawie; gra� Stefan Kamasa, dyrygowa� Witold Rowicki. (ca 20') CAKL PHILIPP EMANUEL BACH * 8 III 1714, Weimar; 114 XII 1788, Hamburg Zwany �berli�skim" lub �hamburskim" od miejsc najd�u�szego pobytu i najintensywniejszej dzia�alno�ci artystycznej. Ten drugi syn Jana Sebastiana z pierwszego ma��e�stwa z Mari� Barbar� mia� zosta� z woli ojca prawnikiem. Porzuci� jednak studia uniwersyteckie we Frankfurcie n.Odr� i id�c za swym powo�aniem, osiedli� si� w 1738 w Berlinie, gdzie obj�� stanowisko nadwornego klawesynisty Fryderyka II. Wykorzystuj�c trudn� sytuacj� finansow� po wojnie siedmioletniej, wyzwoli� si� Filip Emanuel z uci��liwej s�u�by u kr�la-melomana i wyjecha� w 1767 do Hamburga, by obj�� wakuj�ce w�a�nie po �mierci znakomitego G. Ph. Telemanna zaszczytne stanowisko dyrektora muzyki ko�cielnej i kantora w Johanneum. Dzia�alno�ci swej nie ogranicza� bynajmniej do wyznaczonych mu obowi�zk�w. Znakomity klawesynista, s�yn�cy z daru wspania�ej improwizacji, przede wszystkim cz�sto koncertowa�. By� te� inspiratorem 1 inicjatorem szeregu poczyna� w �yciu muzycznym Hamburga, organizuj�c tam m. in. (nowo�� na owe czasy!) publiczne koncerty i komponuj�c. Ogromna tw�rczo�� C. Ph. E. Bacha obejmuje: 210 utwor�w fortepianowych (m. in. s�ynne Sonaty pruskie 1741 i Sonaty wir-temberskie 1743), 52 koncerty fortepianowe, 9 koncert�w na inne instrumenty (dzi� szczeg�lnie cz�sto i ch�tnie grywany jest Koncert wiolonczelowy a-moll), kilkadziesi�t utwor�w muzyki kameralnej (duety, sonaty triowe), sonaty organowe, 20 pasji, 2 oratoria, wiele kantat, psalm�w, pie�ni i arii. Bach �berli�ski" przez wielu historyk�w muzyki charakteryzowany by� jako typowy reprezentant stylu galantT Jego pogl�dy estetyczne istotnie dopuszcza�y tak� interpretacj�, lecz osi�gni�cia kompozytorskie ka�� go umiejscowi� raczej bli�ej nadchodz�cej epoki klasycyzmu, gdzie� w s�siedztwie Haydna. Znaczenie muzyki C. Ph. E. Bacha � przerzucaj�cego jakby pomost mi�dzy sztuk� Jana Sebastiana i J. Haydna � opiera si� g��wnie na tw�rczo�ci fortepianowej (zdobycze na tym polu zosta�y bezpo�rednio przeniesione do muzyki symfonicznej). Sonaty for- 2 � Przewodnik koncertowy 17 Bach J. Ch. tepianowe Filipa Emanuela wskazuj�, �e chodzi�o mu o co� wi�cej ni� tylko o uprzyjemnianie �ycia s�uchaczom. Chocia� pe�ne uroku, delikatnego wdzi�ku, wykwintne, utwory te by�y jednak trudne, stanowi�y wynik tw�rczego zmagania si� kompozytora z wypracowywan� w tych czasach form� sonatow�. Bach �berli�ski" zaskakiwa� przede wszystkim nowatorskim podej�ciem do zagadnie� formy, powierza� jej bowiem (allegro sonatowe) funkcje ekspresyjne, czym zapowiada� w�a�ciwie ju� romantyczne pojmowanie muzyki. C. Ph. E. Bach pozostawi� te� wielkiej wagi podr�cznik gry fortepianowej � Versuch ilber die wahre Art das Clavler zu splelen 1753, b�d�cy pierwsz� metodyczn� rozpraw�, przekazuj�c� dziedzictwo wiedzy � nauki Jana Sebastiana. Jego syn, sam znakomity pianista, 'doda� tu swoje do�wiadczenia wirtuoza w postaci do dzi� autorytatywnego zbioru zasad wykonywania ozdobnik�w. ch Koncerty fortepianowe, kt�re nale�� do najcenniejszych dzie� Karola Filipa Emanuela Bacha, dobrze reprezentuje interesuj�cy Koncert Es-dur na klawesyn i fortepian. Mimo �e jego r�kopis z 1788 ��da wyra�nie tych dw�ch instrument�w, to jednak traktowane s� one ca�kowicie jednakowo; mo�na wi�c przypuszcza�, �e kompozytorowi chodzi�o tu jedynie o kontrast brzmieniowy. Koncert jest 3-cz�ciowy. Cz�� I (Allegro) zwraca uwag� doskona�o�ci� formy i ciekawym prowadzeniem obu �rywalizuj�cych" instrument�w solowych � zw�aszcza w przetworzeniu. �rodkowe �piewne Lar-ghetto przynosi ca�kiem klasyczny w charakterze temat g��wny, lecz jego przeprowadzenie w pe�nym uczuciowego wyrazu dialogu solist�w ma ju� rysy wyra�nie romantyczne. Fina�owe Presto odznacza si� mistrzowskim przekszta�caniem g��wnego tematu, kt�rego motywy wyzyskuje obficie orkiestra w swoich wej�ciach i kontrapunktach. (18') JOHANN CHRISTIAN BACH * 5 IX 1735, Lipsk; 11 I 1782, Londyn Tak zwany Bach �mediola�ski" albo �londy�ski" by� najm�odszym synem Jana Sebastiana z drugiego ma��e�stwa z Ann� Magdalen�. Po �mierci ojca wyruszy� do Berlina, do starszego brata Emanuela, pod kt�rego kierunkiem uczy� si� gry na klawesynie. W 1754 wyjecha� do W�och, by studiowa� kontrapunkt 18 Bach J. Ch. u s�ynnego Padre Martiniego. Osiadlszy w Mediolanie, dzia�a� tam jako kierownik prywatnej kapeli hrabiego A. Litty. Po przej�ciu na katolicyzm (rodzina Bach�w by�a protestancka) obj�� stanowisko organisty w katedrze mediola�skiej. Pierwsze opery J. Ch. Bacha, wystawiane w Mediolanie, i wiele dzie� religijnych, przynios�y mu rozg�os. Poprzedzony opini� zdolnego kompozytora, wyjecha� w 1762 do Anglii, kt�ra � z kr�tk� przerw� w 1772, kiedy Bach przebywa� w Mannheim�e � sta�a si� drug� ojczyzn� kompozytora. Tu powsta�y jego najwybitniejsze dzie�a operowe; Londyn by� widowni� rosn�cej s�awy kompozytora � tw�rcy wielkich form muzyki instrumentalnej � symfonii, sonat � tak popularnych � powszechnie uprawianych w owym czasie. W 1764 J. Ch. Bach, �nadworny muzyk Jej Kr�lewskiej Mo�ci", wraz z C. F. Ablem, cz�onkiem Kr�lewskiej Orkiestry Kameralnej, rozpocz��! cykl pierwszych na terenie Anglii publicznych koncert�w. Zmar�y nieoczekiwanie w 47. roku �ycia, pozostawi� J. Ch. Bach 12 oper (m. in. Orione 1763, Zanaida 1763, Temlstocle 1772, Lucio Sllla 1776, Amadls des Gaules 1779), 49 symfonii, 31 symfonii koncertuj�cych, 13 uwertur, 37 koncert�w fortepianowych, sekstety, kwintety, kwartety, tria, sonaty na skrzypce i fortepian, duety skrzypcowe, sonaty fortepianowe. Wydawcy prze�cigali si� w publikowaniu dzie� instrumentalnych J. Ch. Bacha. Szczeg�lnie wiele zdzia�a� Bach dla rozwoju kszta�tuj�cych si� w�wczas form muzyki ork�estralne] � symfonii i uwertury. S�ynny melodysta, wynajdywa� i stosowa� chwyty instrumen-tacyjne s�u��ce jak najwyraz��ciej ekspresyjno�ci; z niezwyk�� maestri� wykorzystywa� instrumenty d�te drewniane (jako pierwszy stosuje w operach klarnet), powierzaj�c �m wirtuozowskie partie konkuruj�ce z koloratur� wokaln�; rozwin�� efekt dynamiczny crescenda i decrescenda; wprowadzi� pierwiastek �piewno�ci w allegrze sonatowym, kt�re okre�la cz�sto jako �allegro cantabile" (charakter ten posiada� najcz�ciej temat drugi; w ten spos�b J. Ch. Bach przyczyni� si� walnie do wykszta�cenia charakterystycznego dla formy sonatowej dualizmu tematycznego jako zasady konstrukcyjnej). ch SYMFONIE W swoich symfoniach przej�� Jan Chrystian Bach �piewny styl W�och�w i ��cz�c go ze zdobyczami kompozytor�w niemieckich, sta� si� jednym z g��wnych przedstawicieli stylu galant. Niezaprzeczony wp�yw, jaki wywar�y symfonie Jana 2� 19 Bach J. Ch. Chrystiana na kszta�towanie si� stylu Mozarta (melodyka!), nadaje im szczeg�lnego znaczenia. Og�em zachowa�o si� kilkadziesi�t symfonii �londy�skiego" Bacha, kt�rych charakter tak okre�li� wsp�czesny mu kompozytor, J. A. Hiller: �...Wszystkie pierwsze cz�ci s� pe�ne ognia i galant, drugie � przyjemne i �piewne, trzecie �� lekkie i �artobliwe". Najbardziej dojrza�a jest chyba Symfonia B-dur J. Ch. Bacha. Pocz�tkowo s�u�y�a jako uwertura (sinfonia) do napisanej dla mannheimskiego dworu opery Ludo Silla, lecz zosta�a wydana przez kompozytora r�wnie� w formie symfonii koncertowej, z�o�onej z trzech cz�ci: Allegro assai � Andante � Presto. W dziele tym zwraca uwag� � zw�aszcza w I cz�ci � wielkie podobie�stwo do stylu Mozarta (np. do Serenady Haffnerowskiej). (12') KONCERTY FORTEPIANOWE (KLAWESYNOWE) Nie mniejsze zas�ugi ni� na terenie symfonii po�o�y� Jan Chrystian Bach dla rozwoju m�odej, szukaj�cej dopiero w�asnych dr�g formy koncertu fortepianowego. R�wnie� na tym polu da� istotne wzory dla koncertowego stylu Mozarta, a nawet Beethovena. Ma to tym wi�ksz� wag�, �e w�a�nie w Anglii � gdzie najd�u�ej przebywa� � forma koncertu na instrumenty klawiszowe kultywowana by�a w tradycyjnym stylu Haendla i niech�tnie patrzono tam na nowatorskie poczynania kompozytora. Po pierwszym Koncercie E-dur, utrzymanym jeszcze w stylu barokowym, stworzy� J. Ch. Bach w sze�ciu ma�ych koncertach op. l wdzi�czne i doskona�e formalnie dzie�a o ca�kiem niemal nowym charakterze, daj�c wz�r koncertu galant. Odpowiada� on upodobaniom nowego typu wy-konawc�w-amator�w, rekrutuj�cych si� od po�owy XVIII w. przewa�nie z zamo�nego mieszcza�stwa, kt�re stopniowo staje si� g��wnym odbiorc� muzyki i na kt�rym opiera� si� b�dzie odt�d d�ugo rozw�j kultury muzycznej. Stosownie do upodoba� i umiej�tno�ci technicznych mieszcza�skich mi�o�nik�w muzyki � pierwsze koncerty J. Ch. Bacha maj� niewielkie rozmiary i nie wymagaj� wi�kszej sprawno�ci technicznej. W nast�pnych sze�ciu koncertach, zawartych w op. 7, przy ca�ej ich rokokowej gracji zaznacza si� tre�ciowe pog��bienie i wi�ksza dojrza�o�� stylu, chocia� prostej partii solowej towarzyszy jeszcze ci�gle tylko kwartet smyczkowy, by wsp�czesnym umo�liwi� domowe wykonanie tych dzie�. Najcenniejsze kompozycje w zakresie koncertowej tw�rczo�ci J. Ch. Bacha mieszcz� si� w opusie 13, obejmuj�cym znowu sze�� 20 B a c h J. Ch. pozycji. Zauwa�alne ju� wcze�niej romantyczne rysy staj� si� tu jeszcze wyra�niejsze, obsada orkiestry wzbogacona zostaje dwoma obojami lub fletami i dworna rogami, rosn� wymagania techniczno-pianistyczne. Koncert Es-dur op. 7 nr 5 reprezentuje dobrze dzie�a zawarte w tym zbiorze. Wst�pne tutti �ywej i pogodnej cz�ci I (Allegro di molto) przynosi � opr�cz dw�ch g��wnych temat�w � szereg pobocznych my�li i motyw�w. Instrument solowy powtarza orkiestraln� introdukcj�, lecz w miejsce drugiego tematu wprowadza d�u�sz� parti� figuracyjn�, przechodz�c� w oparty na �amanych akordach akompaniament, kt�ry towarzyszy melodii drugiego tematu (I skrzypce). Przetworzenie rozpoczyna instrument solowy nowym tematem, po czym akompaniuje zn�w w znany ju� spos�b. Repryz� poprzedza kadencja, zestawiona przez redaktora nowego wydania Koncertu (Christiana D�bereinera) z fragment�w pierwszych cz�ci VI i VIII Sonaty klawesynowej J. Ch. Bacha. G��wny temat tchn�cego i�cie mozartowsk� melancholi� Andante (c-moll) wprowadzaj� pierwsze skrzypce. Ostatnia cz�� (Allegro) jest rondem o charakterze popularnych z dawna utwor�w, zwanych La chasse (polowanie). �ywe tempo, takt na *, a przede wszystkim melodia pierwszego tematu � kt�ra a� prosi si�, by wykonywa�y j� rogi � wskazuj� na pokrewie�stwo z owymi zabarwionymi programowo kompozycjami. (16') Mistrzowskim dzie�em jest Koncert B - d u r op. 13 nr 4, szczeg�lnie lubiany za �ycia kompozytora; o jego warto�ci i popularno�ci �wiadczy r�wnie� transkrypcja na fortepian solo, kt�rej dokona� p�niej J. Haydn (1790). Ju� I cz�� (Allegro) jest utworem, kt�rego doskona�e za�o�enia formalne mo�na �mia�o mierzy� z genialnymi osi�gni�ciami Mozarta. Szczeg�ln� uwag� zwraca fakt, �e figuracje instrumentu solowego przestaj� by� pustym frazesem, a staj� si� istotnym sk�adnikiem tematycznego przebiegu ca�o�ci. Po przyjemnym Andante (II cz.), kt�re wykazuje jednak mniej oryginalnych rys�w, fina� (Andante con moto) przynosi interesuj�ce harmo-nicznie i rytmicznie podw�jne wariacje na temat szkockiej piosenki ludowej � The yellow haired laddie. (16') 21 B a c h, J. S. i JOHANN SEBASTIAN BACH * 21 III 1685, Eisenach; t 28 VII 1750, Lipsk Zgodnie z dawn� tradycj� swe] muzykalnej rodziny Bach wcze�nie rozpoczyna nauk� muzyki (skrzypce, organy, kompozycja) � najpierw u ojca, p�niej pod kierunkiem zawodowych pedagog�w. W 1703 jest ju� skrzypkiem ksi���cej orkiestry w Weimarze, dok�d po kilku latach pobytu w Arnstadt, potem w Mtthlhausen, powr�ci jako nadworny muzyk i organista ksi�cia Wilhelma Ernesta. Kilkunastoletni pobyt w Weimarze (do 1717) przyni�s� obfity plon kompozytorski w postaci najwybitniejszych kompozycji organowych. Tam powsta�y preludia i fugi, Passacaglia i Fuga c-moll, toccaty, Orgelbiichlein, szereg kantat ko�cielnych. W 1717 Bach opuszcza Weimar, udaj�c si� z ca�� liczn� ju� w�wczas rodzin� �na s�u�b�" do ksi�cia Leopolda w K6then, u kt�rego przez pi�� lat pe�ni� b�dzie obowi�zki kapelmistrza oraz nadwornego kompozytora. O rodzaju i gatunkach tw�rczo�ci decydowa� w owych czasach przewa�nie gust i zami�owania pracodawcy. Ksi��� Leopold by� amatorem muzyki instrumentalnej; oko�o 18 muzyk�w tworzy�o dworsk� orkiestr�. Dla niej to pisa� Bach koncerty skrzypcowe, sonaty, a prawdopodobnie i uwertury (suity). W tym okresie powsta�o te� 6 koncert�w dedykowanych margrabiemu brandenburskiemu. W klawesynowym dorobku Bacha znalaz�y si� Suity angielskie i Suity francuskie, pierwsza cz�� Wohltemperiertes Klavier, Chromatyczna fantazja l fuga, Mat� preludia, Inwencje. Lata w KSthen by�y wyj�tkowo pomy�lnym i spokojnym okresem w �yciu kompozytora. Nieliczne obowi�zki pozwala�y na cz�ste wyjazdy koncertowe; Bach w do�� kr�tkim czasie zyska� s�aw� jednego z najwi�kszych wirtuoz�w gry organowej, genialnego improwizatora. Na pocz�tku 1723 obejmuje wakuj�ce po �mierci J. Kuhnaua stanowisko kantora szko�y �piewaczej przy ko�ciele Sw. Tomasza w Lipsku. Odt�d przez 27 lat gra w ko�ciele, uczy �aciny, �piewu i muzyki, prowadzi ch�ry, nie porzucaj�c nigdy pracy kompozytorskiej (nie przeszkodzi�a mu w tym nawet utrata wzroku w 1748, dwa lata przed �mierci�). W Lipsku powsta�y takie dzie�a, jak Magnificat (1723), Pasja wg �w. Jana (1723), Pasja wg �w. Mateusza (1729), Wielka msza h-moll (1733), Klavterilbung (1739), Wariacje Goldbergowskle na klawesyn (1742), II cz�� Wohltemperiertes Klavier (1741), Mu-sikalisches Opfer (1747), Kunst der Fug� (1749), oratoria, 5 rocznik�w kantat ko�cielnych. Dzia�alno�� Bacha przypad�a na okres prze�omowy, kiedy po- 22 Bach J. S. lifonia wesz�a w ostatni�, ko�cow� faz� swego rozwoju, gdy wkracza�a homofonia z nowym kszta�towaniem frazy muzyczne], z nowymi formu�ami tonalno-harmonicznymi. Koronuj�c epok� odchodz�c�, geniusz Bacha potrafi� tak�e po�o�y� podwaliny pod rozw�j nowej, przychodz�cej. W zasadzie Bach sta� nieco na uboczu w stosunku do g��w-. nych nurt�w muzyki swego czasu. Nie przejawia� ambicji nowatorskich w zakresie formy sonatowej (b�d�cej wyk�adnikiem nowoczesno�ci w �wczesnej muzyce instrumentalnej), nie uczestniczy� tak�e w intensywnych przemianach, jakie si� dokonywa�y na gruncie opery. Obraca� si� przede wszystkim w�r�d form zastanych, �zamkni�tych", ci��y� ku fakturze polifonicznej; z poziomych, polifonicznych struktur wyrasta tak�e typ Ba-chowsk�ej melodyki. Syn Jana Sebastiana, Carl Philipp Emanuel Bach, a za nim ca�a nast�pna epoka �zlekcewa�yli" tw�rczo�� wielkiego kantora, nie dostrzegli element�w jego sztuki rzutuj�cych w przysz�o�� (odnosi�o si� to zw�aszcza do nowatorskiej, genialnie niekiedy zaawansowanej harmoniki). Jednak tym, co najbardziej w dziele Bacha podziwu godne, jest chyba idealna r�wnowaga wszystkich element�w, zespolenie czystej, najprecyzyjniejszej my�li konstrukcyjno-architektonicznej z arcyszerok� skal� intensywnej ekspresji. Bach � jedyny mo�e w dziejach muzyki � po'.raf�� osi�gn�� pe�ni� doskona�o�ci w stosowanych formach, wydoby� wszystkie tkwi�ce w nich mo�liwo�ci. Szereg utwor�w �wiadczy o w�a�ciwym mu poczuciu �absolutnego" brzmienia, niekiedy nieosi�galnego w jego czasach (zwa�ywszy instrumentarium, jakie mia� do dyspozycji), a jednak przeczuwanego; wiele dziel odnajduje sw� pe�ni� i wielowymiarowo�� dopiero w nowej, bogatszej szacie instrumentalnej. ch Wi�kszo�� kompozycji orkiestrowych J. S. Bacha powsta�a w �rodkowym okresie jego tw�rczo�ci, g��wnie w czasie pobytu w Kothen. Dzie�a owe charakteryzuje sk�ad, rzec dzi� mo�na, kameralny, w�a�ciwy orkiestrze barokowej. Trzon tej orkiestry stanowi�y instrumenty smyczkowe, reprezentowane znacznie skromniej ni� obecnie i uzupe�niane pewn� ilo�ci� instrument�w d�tych (flet, ob�j, fagot, r�g, rzadziej tr�bka), kt�re wyst�powa�y te� cz�sto w zwielokrotnionej obsadzie. Dob�r instrument�w d�tych zale�a� ca�kowicie od kompozytora, nierzadko rezygnuj�cego zupe�nie z ich udzia�u. Niezb�dn� natomiast podpor� barokowej orkiestry by� klawesyn, zespalaj�cy brzmieniowo ca�y zesp� i wype�niaj�cy harmoni�. Zadaniem graj�cego na tym instrumencie � cz�sto spe�nia� on 23 Bach J. S. r�wnie� funkcj� kapelmistrza (maestro al cembalo) � by�a realizacja tzw. basso continuo (basu ci�g�ego), czyli improwi-zacyjne uzupe�nienie harmonicznych wsp�brzmie� na podstawie skr�towych, cyfrowych oznacze�, umieszczanych przez kompozytora ponad biegn�cym ,,ci�gle" g�osem basowym. Umiej�tno�� ta obowi�zywa�a wtedy ka�dego klawesynist�. Dzi� nie jest ju� kultywowana i oznaczenia basu ci�g�ego (zwanego te� cyfrowanym lub generalnym) zast�powane s� z g�ry odpowiednimi nutami. SUITY Czy suity orkiestrowe J. S. Bacha powsta�y w czasie wype�nionego prawie wy��cznie tw�rcz� prac� pobytu na dworze w Kothen (1718�23), czy w ostatnim, najdojrzalszym, lipskim okresie tw�rczo�ci kompozytora � nie zosta�o dot�d ustalone i w gruncie rzeczy nie ma zasadniczego znaczenia. Istotne jest, �e w tych czterech dzie�ach, napisanych w wyniku bliskich kontakt�w Bacha z orkiestr�, da� on wspania�e przyk�ady jednej z g��wnych form �wieckiej muzyki barokowej, szczeg�lnie poci�gaj�cej �wczesnych kompozytor�w. W owym bowiem czasie suita nie by�a ju� tylko cyklem r�nych ta�c�w; wch�aniaj�c tak�e utwory rodzajowe o nietanecznym charakterze, sta�a si� form� zr�nicowan� nastrojowo w kontrastuj�cych wzajemnie cz�ciach. Wzory suity orkiestrowej tego rodzaju da� Jean-Baptiste Lully. Bach poszed� jego �ladem. Z czterech suit Jana Sebastiana, zwanych przez niego tak�e partitami lub uwerturami (od poprzedzaj�cej ca�o�� 3-cz�ciowej, uroczystej uwertury), du�� popularno�ci� ciesz� si� II i UJ. W I Suicie C-dur, napisanej na 2 oboje, fagot i kwartet smyczkowy oraz nieodzowny u Bacha klawesyn, wykorzystane s� po wprowadzaj�cej Uwerturze nast�puj�ce ta�ce: courante, 2 gawoty, forlana, 2 menuety, 2 bourrees i 2 passe-pieds. (28') II Suita h-moll na orkiestr� smyczkow� i solowo traktowany flet kryje w sobie niecz�sto u Bacha spotykane momenty humoru, przejawiaj�ce si� szczeg�lnie w rytmice, doborze dowcipnych temat�w i sposobie ich opracowania. Zw�aszcza nast�puj�ce po szerokiej, fugowanej Uwerturze pe�ne gracji Rondo utrzymane jest w weso�ym, nawet kro-tochwilnym nastroju. Kunsztownie opracowana Sarabanda prowadzi dalej z dostojn� powag� do �wie�ych i �ywych 24 Bach J. S. Bourrees, kt�re z kolei ust�puj� miejsca rozwijaj�cemu si� w posuwistym rytmie Polonezowi z wariacj� fletu (Double). Ostatnie ogniwa cyklu to wdzi�czny, melodyjny Menuet i �artobliwa Badinerie (rodzaj XVIII-wiecznego scherza) z szybkimi figuracjami fletu. (24') III Suita D - d u r, jedno z arcydzie� J. S. Bacha, napisana jest na niedu�y, lecz barwny brzmieniowo zesp�l oboj�w, 3 tr�bek, kot��w, instrument�w smyczkowych i klawesynu. Sk�ada si� z 6 cz�ci: Uwertury, Arii, 2 Gawot�w., Bourree i Gigue. Chocia� ka�da cz�� jest prawdziwym klejnotem muzycznym, to jednak szczeg�lnym pi�knem wyr�nia si� g��boko uczuciowa, refleksyjna Aria. Spopularyzowana zosta�a w znanej transkrypcji niemieckiego skrzypka A. Wilhelmjego, pod nazw� Aria na strunie G, gdy� g��wny temat tego utworu wykonywany jest na tej w�a�nie, najni�szej strunie skrzypiec. (24') IV Suita D-dur wykonywana jest rzadko, cho� niewiele ust�puje dwom poprzednim i dobrze charakteryzuje �wczesny typ rozrywkowej muzyki dworskiej. Obsada sk�ada si� z 3 oboj�w, fagotu, 3 tr�bek, kot��w, skrzypiec, alt�wek 1 continua. Poszczeg�lne cz�ci: Uwertura, 2 Bourrees, Gawot, 2 Menuety i Allegro zatytu�owane Rejouissance (Rado��). (23') KONCERTY BRANDENBURSKIE Do najznakomitszych kompozycji orkiestrowych Bacha nale�� tzw. Koncerty brandenburskie, dzie�a stawiaj�ce przed wykonawcami niema�e trudno�ci techniczne i interpretacyjne. Prawdopodobnie w czasie podr�y z ksi�ciem Leopoldem von Anhalt do Karlsbadu pozna� Bach w 1719 Chrystiana Ludwika, margrabiego brandenburskiego, wielkiego mi�o�nika muzyki, kt�ry zachwycony gr� i kompozycjami Jana Sebastiana, prosi� go o napisanie kilku dzie� dla swej kapeli dworskiej. Bach uczyni� zado�� �yczeniu i dwa lata p�niej (1721) przes�a� margrabiemu 6 koncert�w, kt�re od tego czasu nosz� nazw� �brandenburskich". Koncerty brandenburskie nawi�zuj� do dawniejszego typu formalnego muzyki instrumentalnej, tzw. concerto grosso. Polega� on na przeciwstawianiu ca�ej orkiestrze (grosso) mniejszego zespo�u (concertino). U Bacha ta formalna zasada nabiera w�asnego �ycia. Nie jest to jedynie dialog mi�dzy ca�ym zespo�em a jego cz�ci�; r�ne grupy instrument�w stoj� w 25 Bach J. S. �cis�ym zwi�zku z sob�, przenikaj� si� nawzajem, rozdzielaj� i zn�w ��cz�. Koncerty brandenburskie stanowi� szczytowe punkty p�nobarokowego, koncertuj�cego stylu instrumentalnego, przedstawiaj�c jednocze�nie kwintesencj� polifonicznej techniki Bacha. Nie zapomnia� te� kompozytor o ich przeznaczeniu. Koncerty maj� wyra�ny charakter dworskiej muzyki rozrywkowej, s� jednak zarazem dzie�ami na wskro� indywidualnymi, pe�nymi polotu i fantazji. W tym w�a�nie zespoleniu szczerego artystycznego prze�ycia i lekkiego, muzykuj�cego stylu tkwi ich nieprzemijaj�cy urok. I Koncert F-dur wykonywany bywa bardzo rzadko, mo�e m. in. dlatego, �e w concertinie obok 2 (3) oboj�w i fagotu � wzgl�dnie 2 rog�w i fagotu � wyst�puje dawna odmiana skrzypiec, violino piccolo, strojonych o ma�� tercj� wy�ej ni� dzisiejsze skrzypce. Pierwsze ogniwo Koncertu wyr�nia si� charakterystyczn� form� (ABCDC'A), nazywan� czasem �form� �ukow�" (Bogenform). W II cz�ci (Adagio) rozwija si� w powolnym tempie d�ugi duet mi�dzy obojem i violino piccolo, do kt�rego do��czaj� si� fagot i kontrabas, a towarzyszy im reszta zespo�u. Ca�o�� uzupe�niaj�: �my�liwskie" Allegro oraz cz�ci taneczne, Menuet i Polonez (Polacca), z dwoma przeciwstawnymi triami. (25') Niecz�sto r�wnie� mo�na us�ysze� 3-cz�ciowy II Koncert F-dur. Odznacza si� on szczeg�lnie rozwini�tym opracowaniem kontrapunktycznym, wynikaj�cym z tego, �e tutti i concertino posiadaj� w�asne, odr�bne tematy; concertino sk�ada si� tu z tr�bki, fletu, oboju i skrzypiec. Cz�� powolna (Andante) przynosi tym razem kanonicznie prowadzony tercet fletu, oboju i skrzypiec, na tle biegn�cego w szybkich �semkach basu. Ostatnia cz�� (Allegro assai) jest fug�, w kt�rej wchodz� z tematem kolejno: tr�bka (bardzo trudna partia), ob�j, skrzypce i flet. (21') III Koncert G-dur sk�ada s.i� w�a�ciwie tylko z dw�ch skrajnych cz�ci, gdy� ogniwo �rodkowe (Adagio) zast�puj� dwa akordy: a-moll i H-dur, tworz�ce tzw. zako�czenie frygij-skie, kt�re przez brak rozwi�zania wymaga bezpo�redniego przej�cia (attacca) do fina�u (Allegro). Koncert napisany jest na orkiestr� smyczkow� i klawesyn. Tutti rozpada si� na trzy grupy potr�jn�e dzielonych skrzypiec, alt�wek i wiolonczel. Jest to jakby 3-ch�rowa symfonia koncertuj�ca. Dialog mi�dzy tutti a poszczeg�lnymi ch�rami i wzajemne przenikanie si� poszczeg�lnych grup daje wspania�y efekt muzyczny. (12') 26 B o c h J. S. IV Koncert G-dur wprowadza � opr�cz zespo�u smyczkowego i klawesynu � concertino z�o�one z 2 flet�w i solowych skrzypiec. I cz�� (Allegro) jest w swoich monumentalnych rozmiarach imponuj�c� budowl� d�wi�kow� w formie ronda. Nie ma tu sztywnego przeplatania partii solowych i zespo�owych, lecz wszystko rozwija si� swobodnie w kontrapunktycznych liniach. Zar�wno temat concert