Tadeusz Kaczmarek PRZYSZ�O�� HANDLU �WIATOWEGO WYDAWNICTWO PEDAGOGICZNE KIELCE 1992 Firma jest cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki RECENZENCI prof.drhab. Ryszard M. Czarny dr hab. Les�aw Zapa�owski dr Stanis�aw Marcinkowski mgr Andrzej Pawlik KOREKTA Tadeusz Nowak Teresa Bugajska PROJEKT OK�ADKI Eryk Paj�^czkowski REDAKCJA TECHNICZNA Jacek Kaleta PREZES REDAKTOR NACZELNY WYDAWNICTWA Ewa Moroz ISBN 83-85230-11-4 Spis tre�ci 5 Spis tre�ci Wst�p. ............................ 9 Rozdzia� I - Co si� dzieje w gospodarce �wiatowej ? . . . 11 1. Przyczyny za burze� w gospodarce �wiatowej. .......... 11 2. Poszukiwanie dr�g rozwi�zania. .................. 15 -Co to jest GATT? -Polska w GATT. -Ostatnia runda urugwajska. -Co to jest UNCTAD? 3. Co to jest COCOM i jakie ma cele ? ............... 19 -Jakie towary s� obj�te kontrola; ? -Kt�re kraje s� obj�te kontrola^'' -Struktura i organizacja COCOM-u. -Sprzeczne interesy USA i Europy Zachodniej. -Jaka jest skuteczno�� kontroli COCOM-u ? -Wnioski na przysz�o��. Rozdzia� II - Pozorne otwieranie si� gospodarek kraj�w rozwini�tych. ..................... 25 1. Wolny handel a wsp�czesny protekcjonizm. ........... 25 2. Nowe tendencje w handlu �wiatowym. .............. 26 3. Protekcjonizm w handlu �wiatowym. ............... 27 4. Protekcjonizm narodowy a wsp�lna polityka handlowa EWG. . 31 5. Bariery w handlu mi�dzynarodowym. ............... 35 6 Przysz�o��... Rozdzia� III - Zad�u�enie i sposoby jego przezwyci�enia.. . 38 1. Zad�u�enie �wiatowe i pr�by jego rozwi�zania .......... 38 -Jakie by�y przyczyny powstania kryzysu finansowego ? -Zad�u�enie kraj�w postkomunistycznych. -Poszukiwanie sposob�w rozwi�zania. -Mo�liwo�ci rozwi�zania zad�u�enia Polski. -Czy kryzys zad�u�eniowy ma charakter globalny ? 2. Handel bez pieni�dzy. ....................... 44 -Handel kompensacyjny. -Debt for equity swap. -Praktyczny handel d�ugami. 3. Leasing - u�atwienie w dzia�alno�ci gospodarczej. ........ 50 -Jak zawiera si� umow� leasingu ? -Jaki jest zakres handlu wymiennego ? Rozdzia� IV - Konfrontacja ekonomiczna P�noc - Po�udnie. 54 1. Wzrost, zast�j, czy r�wnowaga gospodarcza ? .......... 54 -Pragnienie dalszego wzrostu. -Zmiana w uk�adzie si�. -Nie niszczy� zasob�w naturalnych. -Stabilizacja liczby ludno�ci. -Sposoby �agodzenia nier�wnowagi. 2. Zacofanie techniczne a handel �wiatowy. ............. 59 -Co przyniesie biednym "nowa rewolucja przemys�owa" ? -O jakie konsekwencje chodzi ? -Darzenie do globalnych rozwi�za�. -Bariery uprzemys�owienia kraj�w rozwijaj�cych si�. -Zale�no�� kraj�w ni�ej rozwini�tych od kraj�w uprzemys�owionych. -Wyzwanie technologiczne. Spis tre�ci -Biedni nie maj� wyboru. 3. Nie tylko handlowy konflikt P�noc - Po�udnie. ......... 68 -Znaczenie kraj�w rozwijaj�cych si�. -Wymiana handlowa Polski z krajami rozwijaj�cymi si�. -Jak poprawi� sytuacj� w przysz�o�ci ? 4. Jaki model nowego �adu ekonomicznego ? ............ 73 -O co chodzi krajom rozwijaj�cym si� ? -Jakie inne rozwi�zanie ? -O co naprawd� chodzi ? 5. Czy dojdzie do wojny ekonomicznej ? .............. 77 -Narz�dzia wojny handlowej. -Manipulowanie kursem wymiany walut. -Handlowa wojna ameryka�sko -japo�ska. Rozdzia� V - Znaczenie handlu ropa; naftow� i w�glem dla gospodarki �wiatowej. ............... 83 83 88 94 1. Koniec taniej ropy. .................. -Jaka jest pozycja OPEC na rynku naftowym ? 2. Najwi�ksi producenci i najwi�ksi eksporterzy w�gla. -Produkcja w�gla. -Przysz�o�� handlu w�glem. 3. �wiat poszukuje odnawialnych �r�de� energii. . . . Rozdzia� VI - Europa zjednoczona - jakie korzy�ci dla innych kraj�w ? .................... 97 l. Pocz�tki politycznego i gospodarczego zjednoczenia Europy Zachodniej. ............................... 97 Przysz�o��- 2. Powstanie zintegrowanego rynku wewn�trznego EWG. ..... 100 -Istota i realno�� nowego etapu integracji EWG. -Konsekwencje budowy jednolitego rynku wewn�trznego EWG dla Polski. 3. Perspektywy i konsekwencje stowarzyszenia Polski z EWG. . . . 109 118 Zamiast zako�czenia Literatura ...... * * * Wst�p �wiat wsp�czesny jest sk��cony politycznie i gospodarczo w stopniu niespotykanym w dotychczasowej historii. Ustalony po II wojnie �wiatowej podzia� stref wp�yw�w �amie si� i rozpada na naszych oczach. Euforia stworzenia �wiata uporz�dkowanego, bez konflikt�w - nie spe�ni�a si� ani w 1945 roku, ani w naszych czasach. Powstaj� jako�ciowo nowe zjawiska, kt�rych nie ujmuj� podr�czniki akademickie nie tylko z uwagi na ich kontrowersyjny charakter, ale r�wnie� tempo ich powstawania i rozwoju. Zjawiska te s� zbyt �wie�e i niedojrza�e, aby mo�na je uog�lnia� i zakuwa� w podr�cznikowe formu�y. Na to b�dzie trzeba jeszcze poczeka�. Ale co si� naprawd� sta�o? O co chodzi? - Chodzi o to, �e nie ma ju� wolnego handlu. �wiat dzieli si� coraz bardziej, a powstaj�ce bloki i ugrupowania zamykaj� si� w coraz wi�kszym stopniu. Prawda jest taka, �e pi�kne s�owa o wolnym handlu s�jedynie zas�on� dymn� nad praktykami protekcjonistycznymi, zw�aszcza pa�stw gospodarczo najwy�ej rozwini�tych. Rzecz jednak w tym, �e nie ma tutaj zwyci�zc�w. Kraje stosuj�ce bro� protekcjonistyczn� r�wnocze�nie "dusz�" w�asne gospodarki. Dziwna jest dialektyka narastaj�cych antagonizm�w w przeddzie� dwudziestego pierwszego wieku. Ksi��ka, kt�r� Czytelnik wzi�� do r�ki, ukazuje w spos�b przyst�pny skomplikowane mechanizmy rz�dz�ce wsp�czesn� gospodark� �wiatow�. Ma�o jest u nas publikacji na ten temat, a informacje w pismach fachowych sa^ zwykle sk�pe i fragmentaryczne. Twierdzenia i pewne uog�lnienia w tej ksi��ce podbudowuj� danymi liczbowymi oraz literatur� przedmiotu. W rozdziale I podaj� przyczyny zaburze� w gospodarce �wiatowej. Nast�pnie badam mechanizmy, kt�re zamiast przynosi� popraw� kondycji gospodarki mi�dzynarodowej pchaj� j� na dno. W II rozdziale, na tle tendencji w handlu �wiatowym, pokazuj� niebezpieczne zajwisko zamykania si� gospodarek kraj�w wysoko rozwini�tych. M�wi�c o p�tli zad�u�enia w III rozdziale wskazuj� na przyczyny powstania d�ugu o zasi�gu �wiatowym, perspektywy i szans� jego rozwi�zania oraz wynikaj�ce z tego implikacje dla Polski. R�wnocze�nie udowadniam, �e w tak skomplikowanej sytuacji istnieje, co prawda ograniczona, mo�liwo�� prowadzenia handlu wymiennego. W tym momencie narzuca si� pytanie: co dalej? - W rozdziale IV zastanawiaj�c si� nad wzrostem, zastojem, czy r�wnowag�gospodarcz� analizuj� narastaj�ce przyczyny zbli�aj�cej si� do�� szybko konfrontacji Po�udnia z P�noc�. 10 Przysz�o��.. Jest to jakby kulminacyjny moment ksi��ki. Ostatnia wojna na Bliskim Wschodzie jest najlepsz� tego egzemplifikacj�. Ograniczenie wolnego handlu dotyczy tak�e ropy naftowej i w�gla. Wydaje si�, �e ta kr�tka historia perturbacji cenowych w tej dziedzinie jest pouczaj�c� lekcj� (V rozdzia�). Wreszcie w rozdziale VI zastanawiam si�, na ile szczera i prawdziwa jest tendencja kraj�w EWG i EFTA do prowadzenia wolnego handlu. I ta iluzja niknie pod naporem partykularnych interes�w pa�stw i narod�w. Co przyniesie nowa Europa Zjednoczona? Kto odniesie korzy�ci, a kto poniesie straty? Mam nadziej�, �e ksi��ka ta dostarczy sporo informacji do przemy�le� na temat tego, czy nadejdzie o�ywienie, czy te� nast�pi krach gospodarczy w przeddzie� XXI wieku. W ten spos�b ka�dy Czytelnik ma szans� dopisania w�asnego zako�czenia. Zapraszam szanownego Czytelnika do lektury. Autor Rozdzia�! 11 Rozdzia� Co si� dzieje w gospodarce �wiatowej? l. Przyczyny zaburze� w gospodarce �wiatowej Od pocz�tku lat osiemdziesi�tych gazety donosz� o najgorszym od p�wiecza og�lno�wiatowym kryzysie gospodarczym. W wielu krajach dochody spadaj�. Rekordowe deficyty bud�etowe gn�bi� krajowe i lokalne w�adze na wszystkich kontynentach. Zad�u�enie zagraniczne wielu kraj�w Trzeciego �wiata i Europy Wschodniej jest niemal nie do opanowania. Bankructwa sp�ek w g��wnych krajach przemys�owych s� liczniejsze ni� kiedykolwiek od czas�w Wielkiej Depresji. Poziom bezrobocia podnosi si� gwa�townie zar�wno w krajach przemys�owych, jak i rozwijaj�cych si�. Wi�kszej liczbie kraj�w ni� kiedykolwiek w nowo�ytnych czasach zagra�a g��d.1 Te symptomy maja^ swoje g��bokie przyczyny, a na pierwsze miejsce wysun�a si� sprawa wyczerpywania si� zasob�w naturalnych odnawialnych i nieodnawialnych. Po II wojnie �wiatowej gospodarka �wiatowa stale zwi�ksza�a zu�ycie ograniczonych zasob�w ropy naftowej, ale r�wnie� i innych surowc�w. Proces ten, jak si� wydaje, zosta� ostatnio nieco zahamowany. Inne zjawisko to gwa�towny wzrost liczby ludno�ci �wiata z 3,68 miliarda w 1970 roku do ponad 5 miliard�w w 1990 roku. Tymczasem dop�ki stopa przyrostu ludno�ci nie obni�y si� w stopniu znacz�cym, dop�ty poprawa warunk�w �ycia ludzi b�dzie trudna do osi�gni�cia. Jednak�e najpowa�niejszym zagro�eniem dla stabilno�ci gospodarki �wiatowej staje si� utrata area�u p�l uprawnych wskutek erozji. Nie spotykane w historii ludzko�ci podwojenie poda�y �ywno�ci na �wiecie, w ci�gu �ycia ostatniego pokolenia, jest wynikiem stosowania metod uprawy prowadzanych do nadmiernej erozji gleby, pozbawiaj�cej ziemi� jej urodzajno�ci. Autorzy "Raportu o stanie �wiata 1984" zauwa�aj�, �e po przekroczeniu pewnego poziomu dalsza 1) Por. Raport o stanie �wiata 1984 pod redakcj� Lestera R. Browna, PWE Warszawa 1986, s. 21 12 Przysz�o��... uprawa staje si� wr�cz niemo�liwa i ziemi� dotychczas uprawian� trzeba porzuci�. Mo�na zatem stwierdzi�, �e zdolno�� do przetrwania jest poj�ciem ekologicznym, a wzrost gospodarczy i dobrobyt ludzki zale�� od bazy zasob�w naturalnych, kt�ra podtrzymuje wszystkie systemy biologiczne. Ludno�� �wiata pomno�y�a tak swoj� liczebno��, �e jej potrzeby doprowadzi�y do jednoznacznego przekroczenia granic koniecznych do utrzymania wydajno�ci biologicznych system�w podtrzymuj�cych gospodark�. Odnosi si� to do rabunkowej eksploatacji las�w i r�wnoczesnego zmniejszania poda�y drewna, tak opa�owego jak i budowlanego, nadmiernego po�owu ryb i zanikania �owisk na morzach, a wszystko to - w poszukiwaniu du�ych ilo�ci �ywno�ci i bia�ka. Zgodzi� si� trzeba z autorami Raportu, �e nasze trudno�ci gospodarcze zawdzi�czamy samym sobie. S� one wynikiem kr�tkowzrocznej polityki gospodarczej nastawionej na popieranie ekspansji za wszelk� cen�, polityki rolnej zmierzaj�cej do zwi�kszania produkcji �ywno�ci nawet za cen� wyja�owienia gleby i wreszcie niefortunnej polityki ludno�ciowej lub jej braku. Gospodarka wesz�a na drog� b��dnie ukierunkowanego rozwoju, kt�ry musi zosta� zmieniony. Trzeba odrzuci� narkotyk wzrostu, kt�rym gospodarka karmi�a si� od pocz�tku swego istnienia i jak m�wi B. Gabor: ob��kany wzrost ilo�ciowy musi si� sko�czy�.2 Wsp�czesna cywilizacja przemys�owa pozostaje pod presj� ekspert�w, kt�rzy uznali wzrost i wydajno�� za g��wny miernik post�pu i powodzenia tak jednostki, jak i ca�ych narod�w. Tragedi� naszych czas�w jest to, �e �rodki uwa�a si� cz�sto za cele. R�wnocze�nie jednak obserwuje si� coraz powszechniejszy l�k przed zbli�aj�cym si� zmierzchem ludzko�ci. Spo�ecze�stwo przemys�owe nie mo�e d�ugo trwa� w swej obecnej formie. Istnieje bowiem prawid�owo��, �e cywilizacje umieraj� zwykle na skutek przerostu cech, kt�re przyczyni�y si� pocz�tkowo do ich powodzenia. Ludzko�� prze�y�a dot�d dwie wielkie fale przemian, z kt�rych ka�da �ciera�a niemal doszcz�tnie wcze�niejsze kultury i cywilizacje, wprowadzaj�c swoje obyczaje, niepoj�te dla tych, co urodzili si� wcze�niej. Pierwszej fali przemian, czyli rewolucji agrarnej, potrzeba by�o tysi�cy lat do ca�kowitego wyczerpania. Druga fala -tworzenie si� cywilizacji przemys�owej, trwa�a ju� tylko trzysta lat. Nasza epoka ma jeszcze wi�ksze przyspieszenie, a zatem trzecia fala wtargnie do historii i dokona swego dzie�a w ci�gu kilkudziesi�ciu lat. Cywilizacja trzeciej fali nie jest jeszcze uformowana, jednak�e - jak uwa�a Toffler - otwiera ona tak dla biednych, jak i bogatych nowe wyzwalaj�ce mo�liwo�ci.3 2) Zob. B. Gabor, lnnovatio: Scientific, Technological and Social, Oxford University Press, New York 1971, s. 73. 3) Zob. A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986, s. 153 ns. oraz Nasza wsp�lna przysz�o��, Raport �wiatowej Komisji do Spraw �rodowiska i ROZWO)U, PWE, Warszawa 1991 r. Rozdzia� l 13 W nast�pnych rozdzia�ach naszej ksi��ki powr�cimy do sygnalizowanych tu symptom�w choroby gospodarki �wiatowej. Jak�stosowa�terapi� ? Czy leczenie jest mo�liwe? - Nie ma odpowiedzi jednoznacznej, jednak niezaprzeczalnym faktem jest, �e wszystkie te zjawiska ma j \ charakter rewolucji dziejowej. Alvin Toffler uwa�a, �e na naszych oczach umiera cywilizacja przemys�owa i �e nie trzeba jej op�akiwa�, bo na jej gruzach powstanie zupe�nie nowe spo�ecze�stwo. Podstaw� gospodarcz� nowej cywilizacji b�d� zr�nicowane i odnawialne �r�d�a energii, zasilaj�ce nowoczesne ga��zie przemys�u: mikroelektronik� i komputery, przemys� kosmiczny, przemys� biologiczny oraz genetyczny. Przemys�y te b�d� surowce- i energooszcz�dne. A jaka jest i b�dzie wsp�zale�no�� problem�w mi�dzynarodowego systemu walutowe - finansowego, istniej�cego zad�u�enia, powi�za� handlowych i perspektyw rozwoju? Wsp�zale�no�� tych zjawisk wyst�puje zawsze w gospodarce �wiatowej, ale szczeg�lnie silnie zarysowa�a si� w minionych dziesi�ciu latach w odniesieniu do kraj�w rozwijaj�cych si�, kt�rych zad�u�enie przekroczy�o l bilion USD. Na sytuacj� gospodarcz� i spo�eczno - polityczn� tych kraj�w oddzia�uj� takie czynniki, jak mechanizm �wiatowego rynku finansowego, kszta�towanie si� stopy procentowej na tym rynku, zmiany kurs�w g��wnych walut, sytuacja w handlu �wiatowym i ruchy cen �wiatowych. Wszystko to ma wp�yw na rozw�j gospodarczy tych kraj�w oraz na perspektyw� sp�aty zad�u�enia. Zad�u�enie kraj�w Trzeciego �wiata zacz�o narasta� dopiero w pierwszej po�owie lat 70 -tych. Spowodowa�y to dwie przyczyny. Pierwsza^ by�a recyrkulacja petrodolar�w po podwy�ce ceny ropy naftowej pocz�wszy od 1973 roku, kiedy to banki kraj�w wysoko rozwini�tych znalaz�y si� w posiadaniu ogromnych wolnych kapita��w, dla kt�rych poszukiwa�y po�yczkobiorc�w. Po drugie towarzyszy� temu zjawisku �ywio�owy rozw�j rynku eurodolara i innych walut europejskich, na kt�rym to rynku banki nie by�y kr�powane w dzia�alno�ci kredytowej przez kontrol� krajowych bank�w centralnych. OtymJakpowa�ne by�o to zjawisko, �wiadczy fakt, �e wed�ug danych Banku �wiatowego przyp�yw netto kapita��w do kraj�w rozwijaj�cych si� by� po 1973 roku znaczny i wynosi� on od 3% do 6% ich dochodu narodowego i finansowa� od 10% do 20% dokonywanych w nich inwestycji. W krajach importuj�cych rop�, o �rednim poziomie rozwoju, kapita� ten finansowa� blisko 35% inwestycji. Jednak�e, jak dzisiaj wiadomo, przyp�yw kapita�u nie wsz�dzie zosta� racjonalnie zu�yty na przyspieszenie rozwoju gospodarczego, poniewa� cz�� �rodk�w wydano nieefektywnie, struktura przemys�u nie zosta�a ukszta�towana proeksportowe, a niezb�dne reformy gospodarcze od�o�ono na przysz�o��. W ko�cu rosn�ce d�ugi doprowadzi�y do nacisk�w finansowych z zewn�trz i do powstania kryzysu zad�u�enia mi�dzynarodowego. Trzeba stwierdzi�, �e obs�uga d�ug�w, sp�ata odsetek i rat kapita�owych nie 14 15 Przysz�o��... Rozdzia� l stanowi�a dla kraj�w rozwijaj�cych si� wi�kszego problemu w latach 70-tych, chocia� kilka kraj�w ju� wtedy zwr�ci�o si� do wierzycieli o konwersj� dhigu. Od pocz�tku lat 80-tych, w rezultacie wzrostu stopy procentowej i samego zad�u�enia, sumy przeznaczone na obs�ug� d�ug�w zacz�y szybko wzrasta�: z oko�o 10 mld USD w 1980 roku do 100 mld USD w 1985 roku, z czego same odsetki stanowi�y po�ow� kwoty. Wzrost stopy procentowej w skali mi�dzynarodowej zosta� spowodowany polityk� monetarn� rz�du Stan�w Zjednoczonych, kiedy to od 1980 roku przestano k�a�� nacisk na kontrolowanie wysoko�ci stopy procentowej na rzecz kontroli wielko�ci kwot pieni�nych znajduj�cych si� w obiegu. Wielkie deficyty bud�etu federalnego USA, si�gaj�ce 200 mld USD rocznie, wymaga�y dop�ywu �rodk�w finansowych z zewn�trz. Temu dop�ywowi sprzyja�a wysoka stopa procentowa.4 Stopa od kredyt�w d�ugoterminowych, kt�ra jeszcze w po�owie lat 70-tych wynosi�a oko�o 8%, wzros�a w 1981 roku do 16%, a p�niej oscylowa�a wok� 12%, przy czym w Stanach Zjednoczonych wynosi�a 20%. Obni�y�a si� dopiero po 1985 roku. Przez tych kilka lat wp�ywa� z zagranicy do Stan�w Zjednoczonych kapita� netto w wysoko�ci 150 mld USD rocznie. W 1985 roku Stany Zjednoczone sta�y si� po raz pierwszy d�u�nikiem netto w stosunku do reszty �wiata na sum� 64 mld USD, przy czym ich zobowi�zania zagraniczne dosz�y do sumy l 000 mld USD. Za przyk�adem Stan�w Zjednoczonych stop� procentow� podnios�y g��wne kraje zachodnie, broni�c si� przed ucieczk� kapita�u do Stan�w Zjednoczonych. Z uwagi na to, �e 3/4 kredyt�w by�o udzielanych krajom rozwijaj�cym si� po zmiennej stopie procentowej, np. Brazylii i Argentynie, wzrost stopy rynkowej spowodowa� tym samym wzrost obci��enia z tytu�u odsetek oraz trudno�ci p�atniczych kraj�w d�u�niczych. W ko�cu 1985 roku nast�pi� spadek stopy procentowej w USA i na rynku mi�dzynarodowym, ale w wielu krajach obs�uga d�ug�w poch�ania�a ponad 30% wp�yw�w z eksportu. Elementy "wolnej amerykanki" tkwi� w cz�stych i znacznych zmianach kurs�w walut. Pocz�wszy od 1973 roku rozpowszechni�o si� stosowanie p�ynnych kurs�w walut. W latach 80-tych wykazuje to zwi�zki z ameryka�sk� polityk� monetarn�. Wzrost kursu dolara w stosunku do innych walut spowodowany zosta� wysokim popytem na dolary transferowane z Europy do Japonii. W ci�gu 5 lat kurs ten wzr�s� blisko o 50%, co da�o ten efekt, �e kraje zad�u�one w dolarach przy eksporcie na rynki poza Stany Zjednoczone za t� sam� ilo�� towar�w otrzymywa�y znacznie mniej dolar�w, kt�re by�y im potrzebne na sp�at� kapita�u i odsetek. Sytuacja uleg�a poprawie po spadku kursu dolara w latach 1985 - 1987 Zob. �wiat w obliczu kryzysu zad�u�eniowego, Raport dla Klubu Rzymskiego, Wyd. Interpress, Warszawa 1990. 4) o prawie 40%, poniewa� kraje zad�u�one za eksport w walutach europejskich i jenach otrzymywa�y wi�cej dolar�w ni� poprzednio. Ostatnio tzw. Wielka Pi�tka postanowi�a d��y� do bardziej stabilnych kurs�w g��wnych walut, co okaza�o si� korzystne dla kraj�w zad�u�onych. Lata osiemdziesi�te przynios�y ogromna^ komplikacj� handlu �wiatowego. Ta druga wielka recesja XX wieku przynios�a w krajach wysoko rozwini�tych spadek popytu na surowce, materia�y i p�produkty pochodz�ce z kraj�w rozwijaj�cych si� i by�ych kraj�w socjalistycznych, co wp�yn�o na zmniejszenie ich wolumenu eksportu. Brak popytu spowodowa� obni�k� cen surowc�w, a tym samym zmniejszy� wp�ywy dewizowe tych kraj�w. Wolny handel zosta� sparali�owany protekcjonistycznymi dzia�aniami pa�stw uprzemys�owionych, kt�re zacz�y chroni� w�asne rynki przed nap�ywem obcych towar�w. Zakazami obj�to tekstylia, stal, wo�owin�, cukier i inne "wra�liwe" towary. Kryzys lat 80-tych u�wiadomi� wszystkim, �e wzrasta wsp�zale�no�� gospodarek narodowych wszystkich kraj�w. Sytuacja nie jest beznadziejna, chocia� ekonomia prze�ywa r�wnie pot�ny kryzys. M�wi si� coraz cz�ciej nie o ekonomii politycznej, ale o polityce ekonomicznej. O tym, czy �wiat p�jdzie droga^ izolacji, autarkii i spadku produkcji, czy te� drog� integracji i prosperity, zadecyduje nasze pokolenie. 2. Poszukiwanie dr�g rozwi�zania Co to jest GATT? Po zako�czeniu II wojny �wiatowej �ywa sta�a si� idea utworzenia Mi�dzynarodowej Organizacji Handlu, a celem jej by� wolny handel �wiatowy. W wyniku ameryka�skiej aktywno�ci w 1948 roku opracowana zosta�a tzw. Karta Hawa�ska, kt�ra nie wesz�a jednak w �ycie. Wi�kszo�� kraj�w wysz�a z wojny z ogromem trudno�ci gospodarczych. Brak by�o rezerw walutowych i pe�nej wymienialno�ci walut, trudno te� by�o uzyska� r�wnowag� w bilansach p�atniczych. W takiej sytuacji przyj�to rozwi�zanie prowizoryczne, a mianowicie na okres przej�ciowy podpisano w 1974 roku w Genewie Uk�ad Og�lny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (w j�zyku angielskim: Genera� Agreement on Tariffs and Trade) - skr�t GATT.5 GATT pocz�tkowo nie by� organizacj�, ale z czasem 5) Por. R. �awniczak, Strefy wolnego handlu rozwini�tych kraj�w kapitalistycznych, PWN Warszawa 1974 oraz T. Bartoszewicz, GATT a mi�dzynarodowa polityka handlowa, PWN Warszawa 1988. 17 16 Przysz�o��... Rozdzia�! w ramach tego uk�adu zacz�to tworzy� r�ne urz�dy i komisje dla rozwi�zywania kwestii handlu mi�dzynarodowego. Cz�onkostwo w GATT jest stopniowane i wyr�nia si� nast�puj�ce kategorie: kraje stowarzyszone, cz�onkostwo tymczasowe, cz�onkostwo faktyczne i cz�onkostwo pe�noprawne. Spo�r�d kraj�w postsocjalistycznych cz�onkami GATT s�: Polska, Czechos�owacja, Kuba, Rumunia i W�gry. Mimo wznios�ych za�o�e� GATT od pocz�tku by� on poddawany krytyce, a krytyka ta pochodzi�a g��wnie od kraj�w rozwijaj�cych si�. Uwa�aj� one, �e z uwagi na sw�j niski poziom rozwoju gospodarczego nie odnosz� korzy�ci, kt�re r�wne by�yby z korzy�ciami osi�ganymi przez kraje wysoko uprzemys�owione. Kraje rozwijaj�ce si� twierdz�, �e nies�uszna jest zasada wzajemnych ust�pstw, poniewa� nie ma r�wno�ci ekonomicznej mi�dzy krajami cz�onkoski-mi. Redukcja ce� nie obj�a surowc�w i artyku��w rolnych, a tym zainteresowane s� przecie� kraje s�abo rozwini�te. Polska w GATT Uk�ad Og�lny w Sprawie Ce� i Handlu podpisa�y 23 kraje. Celem tej organizacji jest walka o wolny handel, zwi�kszenie handlu mi�dzynarodowego przez eliminacj� ogranicze�, obni�anie taryf celnych i og�lne stosowanie klauzuli najwy�szego uprzywilejowania, obowi�zuj�cej mi�dzy wszystkimi cz�onkami zwyczajnymi GATT. Polska uzyska�a pe�ne cz�onkostwo zwyczajne w 1967 roku, zobowi�zuj�c si� do zwi�kszania swego importu z pa�stw cz�onkoskich GATT o 7% rocznie, w zamian za stopniowe zniesienie dyskryminacyjnych przepis�w wobec polskiego eksportu i przyznania Polsce powszechnej klauzuli najwy�szego uprzywilejowania. Zobowi�zania tego Polska nie zdo�a�a zrealizowa� w wyniku perturbacji w gospodarce �wiatowej lat siedemdziesi�tych, kolejnych szok�w naftowych, a wreszcie og�lnego kryzysu i gwa�townego spadku cen surowc�w. Jednak ostatnia reforma systemu celnego, miejmy nadziej�, pozwoli Polsce na uczestniczenie w GATT w ramach zmodyfikowanej formu�y. W ci�gu najbli�szych 10 lal chcemy stowarzyszy� si� z EWG. Stosowne porozumienie zosta�o podpisane. O tym powiemy sobie jeszcze szczeg�owo. Ostatnia runda urugwajska Dotychczas odby�o si� siedem rund wielostronnych negocjacji na temat zredukowania utrudnie� w handlu mi�dzynarodowym. Ostatnia runda, kt�ra rozpocz�a si� we wrze�niu 1986 roku w Punta del Este (Urugwaj) posz�a r�wnie� w kierunku eliminowania ogranicze� pozataryfowych i obejmowania regulacja' mi spraw istotnych dla �wiatowego handlu. Deklaracja ministerialna prz�d�o' �ona na sesji GATT nie prezentowa�a jednego wsp�lnego dokumentu okre�laj�cego zakres i tematyk� negocjacji. Uczestnikom przed�o�ono 3 projekty. Stany Zjednoczone nalega�y na w��czenie do programu rundy tych sfer wymiany mi�dzynarodowej, w kt�rych maj� Stany siln� pozycj�. Chodzi im g��wnie o handel us�ugami, towarami technologicznie zaawansowanymi, ochron� praw w�asno�ci przemys�owej i inwestycji zagranicznych. Ocenia si�, �e handel us�ugami r�nego rodzaju, a mianowicie w zakresie transportu, turystyki, ubezpiecze�, bankowo�ci, budownictwa i innych, w skali ca�ego handlu mi�dzynarodowego wynosi prawie 25% tj. oko�o 500 mld USD. Amerykanie i Japo�czycy wzajemnie popieraj� si� w tym zakresie, podczas gdy s�abo rozwini�te kraje Trzeciego �wiata sprzeciwiaj� si� temu i uwa�aj�, �e dyskusje nad tematyk� nowych dziedzin wymiany mi�dzynarodowej w ramach nowej rundy spowoduj� odwr�cenie uwagi od nie rozwi�zanych dot�d kwestii z zakresu statutowych kompetencji GATT. Indie i Brazylia uwa�aj�^, �e zlibera-lizowanie handlu us�ugami i towarami technologicznie zaawansowanymi przyniesie im wi�cej szkody ni� po�ytku. R�wnie� EWG uwa�a, �e nale�y oddzielnie prowadzi� rozmowy na temat liberalizacji tradycyjnych dziedzin handlu i nowych obszar�w zainteresowania GATT. Innym kontrowersyjnym problemem ostatniej rundy sta� si� handel artyku�ami rolnymi. Ostrze ataku skierowano przeciw krajom nale��cym do EWG, gdzie rolnictwo oparte jest o silny system subsydi�w eksportowych. Trudno dzisiaj przewidzie�, czy EWG b�dzie sk�onna podda� kontroli innych pa�stw prowadzon� przez siebie polityk� roln�. Zachodnioeuropejska "dwunastka" broni�c si�, proponuje obj�� negocjacjami nie tylko subsydia, ale wszystkie stosowane w handlu rolnym �rodki popierania produkcji, stosowane przez inne kraje i regiony. Tym bardziej, �e w�a�nie spory na temat produkt�w rolnych pchaj� USA i EWG do wojny handlowej. Amerykanie twierdz�, �e podniesione taryfy celne w EWG, po przyj�ciu do tego ugrupowania Hiszpanii i Portugalii, powoduj� straty w eksporcie zb� pastewnych z USA w wysoko�ci oko�o 500 min dolar�w rocznie. W takiej sytuacji Amerykanie podejmuj�dzia�ania retorsyjne podnosz�c c�a, m. in. na wino, sery i mi�so dostarczane przez kraje EWG do Stan�w Zjednoczonych. Wiele k�opot�w w handlu �wiatowym przysparzaj� Japo�czycy nie tyle w zakresie swojej polityki eksportowej, ile w polityce importowej. Ot� poprzez r�ne niejawne porozumienia pomi�dzy rz�dem, przemys�em i importerem zr�cznie steruj� towarami b�d�cymi przedmiotem importu. Partnerzy zachodni, w tym USAi EWG, b�d� musieli wywiera� coraz wi�ksz� presj� na Japoni�, aby zacz�a ona w praktyce stosowa� g�oszon� przez siebie liberalizacj� handlu zagranicznego. Przemys� zachodnioeuropejski i ameryka�ski musz� uzyska� dost�p do rynku japo�skiego, aby m�g� si� rozwija� handel �wiatowy. Sens konkurencji ukierunkowanej na rynek musi znale�� sw�j wyraz w presji 18_________________________Przysz�o��... Rozdzia�! 19 na wprowadzenie do praktyki handlu zagranicznego zasad uznanych przez wiek- QQ f0 Jest U NCTAD^ szoso za s�uszne. Zamiast rozprasza� si� na nieistotne szczeg�y nale�y powr�ci� do dobrych do�wiadcze� z pocz�tkowych lat dzia�alno�ci GATT. Z wy�ej podanych powod�w oraz z faktu �e nie wszys�i. i, � R�wnie� kwestia tzw. klauzul ochronnych, zezwalaj�cych krajom rozwijaj�- daty zasady GATT, utworzona zosta�a w 1964 roku or Jom � powla" cym si� na stosowanie ochrony swoich przemys��w przed konkurencj� z innych UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Deyc^1"2'10'3 pod nazwat kraj�w jest przedmiotem nieko�cz�cych si� dyskusji. renqa Narod�w Zjednoczonych do Spraw Handlu i Roz^1"0"1'czyli Konfe' Vni Szczyt 101 pa�stw tzw. ruchu niezaanga�owanych, kt�ry w 1986 roku Konferencji w sprawie handlu i rozwoju zorganizowanej \v c ei sl<� od obradowa� w Harare, stolicy Zimbabwe, zwr�ci� uwag� na wyra�ne pogorszenie 120 pa�stw. Sesje UNCTAD odbywaj� si� co 4 lata w cza newle z udaa�em si� sytuacji w wi�kszo�ci tych pa�stw w wyniku rosn�cego zad�u�enia, nieko- wane s� bardziej realistyczne koncepcje handlu �wiatowe sle r iK^"^"10' izystnego dla nich rozwoju sytuacji koniunkturalnej w krajach wysoko rozwinie- si� za�o�eniem, �e handel b�dzie odbywa� si� w oparciu o n NL1AL' ^^ tych i braku pomocy ze strony bogatej P�nocy. Zebrani wezwali do spe�nienia wowe. Czy jednak zobowi�zania takie s� realne? Czy pan""^ mlecd2ypa�st" cel�w ustalonych w programie nazwanym Trzeci� Dekad� Rozwoju. W kwestii mys�owione s� w stanie skutecznie kontrolowa� wykonani i^-wysok0 uprze' zad�u�enia wypowiedzieli si� za rozwi�zaniem wielostronnym, np. na forum daje si�, �e n i e. e um�w? Wy-ONZ, zamiast rokowa� bilateralnych.6 W kontek�cie spadkowej tendencji cen Kraje mniej rozwini�te gospodarczo wyst�puj� z poparci -d � surowc�w wezwano w Harare do rozpocz�cia wielostronnych negocjacji zmie- nych przez UNCTAD, z uwagi na zbli�ony poziom roz^"1 elprezentowa-rzaj�cych do zapewnienia krajom rozwijaj�cym si� szybszego wzrostu, dywer- i wzajemne korzy�ci. ��cz� te� z tym nadziej�, �e mo�e si� OJU S0''?0'1"''2'^0 syfikacji ich handlu, zwi�kszenia wp�yw�w eksportowych oraz korzystniejszych uniwersaln�. Realno�� postulat�w UNCTAD mo�e si� lona5tac "^""B^^ warunk�w dost�pu do rynk�w uprzemys�owionych. Uczestnicy opowiedzieli si� pog��biaj�c� si� rozbie�no�� interes�w kraj�w rozwijaj�cych0 wlac z uwagj na za pe�n� liberalizacj� handlu produktami rolnymi oraz zniesieniem subsydiowa- dem w ostatnich latach jest negocjowanie um�w surowcowy s^l�'czeg0 przyk�a-nia tych produkt�w w krajach wysoko rozwini�tych. Obie organizacje zosta�y powo�ane przez ONZ, r�nica u- � ^ Przedstawione problemy wymagaj� rozwi�za� globalnych i radykalnych, ma ustalony statut i reprezentuje g��wnie intersy kraj�w najw '� .tym'ze.GATT zw�aszcza �e na Zachodzie m�wi si� otwarcie o latach 80-tych, jako o straconej za� UNCTAD jest organizacj� mniej zinstytucjonalizowana i ^ mzwnl^cb' dekadzie dla Trzeciego �wiata, poniewa� w tym okresie kraje rozwijaj�ce si� kt�rym zg�asza si� postulaty i nowe idee, przede wszystkie now1 m:all odnotowa�y znacz�cy spadek produkcji, zmniejszenie dochodu narodowego najs�abiej rozwini�tych. ' ze ^""Y "ajow i wzrost zad�u�enia. Czy spe�ni� si� te cz�sto sprzeczne oczekiwania? Czy runda urugwajska po�o�y tam� ekspansji dzia�a� protekcjonistycznych?- Odpowied� jest negatyw- " p . ^rkr^r��< � � na, poniewa� powodzenie urugwajskiej rundy zale�y od tego, jak dalece ka�dy _J_^� tOJCSt L.UCUM l Jakie ma Cel�? uczestnik by�by got�w pogodzi� w�asne interesy z interesami innych partner�w. ~~-----------Chodzi o wywa�ony kompromis oparty na w�a�ciwej koordynacji porz�dkowania mi�dzynarodowej i krajowejpolityki gospodarczej pa�stw i stron Uk�adu COCOM jest Komitetem Koordynacyjnym do Handlu ze w ^ . � og�lnego GATT. A tego w�a�nie brak. zyku angielskim: Coordinating Commiteefor East Trade) ^odem (w J?-^0 roku zsiedzib�w Pary�u' Organizacja ta powsta�a zini^sAZk" rcsie zimnej wojny, a celem jej jest prowadzenie polityki o^--- USAWOk-^Sy^3"^^^ tecbnolog]i 2LOLCtS"^ ^S^^^one^^^^^ ___________________ , k?ntroll ^Portu do kraj�w socjalistycznych. Wprowadzone'l 7 sys m 6) Zob. L. Ciamaga, Czy trzecia droga dla Trzeciego �wiata, KiW, Warszawa ster� interes�w dotycz�cych bezpiecze�stwa narodowego ol , a � J�h1 1986, s. 63 ns. "icznej. " ~ "'a� polityki za gra- 20 Przysz�o��. Rozdzia� l 21 Dla zapewnienia skutecznej kontroli Stany Zjednoczone w��czy�y do tego systemu inne kraje zachodnie, a w tym przede wszystkim pa�stwa NATO. Po II wojnie �wiatowej pierwszym aktem o kontroli eksportu by�a ustawa "Export Control Act of 1949". Mia�a ona zapobiega� wykorzystywaniu amery. ka�skich towar�w przez kraje socjalistyczne, a jednocze�nie umacnia� potencja} przemys�owy USA. Dokument ten by� nowelizowany kolejno w 1969, 1972, 1974 i 1977 roku, a nast�pnie ustawa z 1979 roku wprowadzi�a obowi�zek ustalania przez rz�d ameryka�ski szczeg�owej listy towar�w obj�tych kontrol�. R�wnocze�nie w ustawie tej sprecyzowane zosta�y kryteria kontroli, organa administracyjne i zakres ich kompetencji, a tak�e spos�b udzielania licencji eksportowych. W 1985 roku kongres ameryka�ski uchwali� nowelizacje ustawy z 1979 roku - The Export Administration Amendments Act of 1985. Dokumentem tym przed�u�ono dzia�anie dotychczasowego systemu kontroli eksportu z USA do dnia 30 wrze�nia 1989 r. Zwolni� on od wymog�w licencyjnych prawie ca�y eksport artyku��w rolnych i postanowi� wy��czy� z kontrolnej listy towary o niskim poziomie technologicznym. Natomiast ustawa ta zaostrzy�a restrykcje eksportowe wobec kraj�w socjalistycznych. W celu zdyscyplinowania pa�stw sojuszniczych Stany Zjednoczone obj�y zakazem reeksportu do tzw. kraj�w kontrolowanych wszystkie produkty i technologie importowane ze Stan�w, a wprowadzone na ameryka�sk� list� towar�w kontrolowanych. Jakie towary obj�te sq kontrolq? Kontrol� obj�te s� trzy grupy towar�w. Do pierwszej nale�y 10 grup asortymentowych obejmuj�cych materia�y, produkty i technologie pochodzenia ameryka�skiego. Jest to tzw. Commodity Control List. W sk�ad tych 10 gni� wchodzi blisko 200 tysi�cy pozycji, a g��wne z nich, to obrabiarki, wyposa�enie do produkcji chemikali�w i wyrob�w petrochemicznych, sprz�t elektryczn) i wyposa�enie dla elektrowni, podstawowe urz�dzenia przemys�owe, ci�ki i specjalistyczny sprz�t transportowy, przyrz�dy elektroniczne i precyzyjne pewne metale i minera�y, chemikalia, metaloidy, wyroby petrochemiczne, kau czuk i pewne wyroby z kauczuku. Od grudnia 1984 roku do tej listy w��czone komputery i osprz�t komputerowy, p�przewodniki, roboty przemys�owe, tecb nologie dla przemys�u optycznego i inne. Od 1990 roku z listy wy��czone zosta�} pewne typy komputer�w oraz osprz�t. Do drugiej grupy wchodz� materia�y, produkty i technologie o zastoso waniu wojskowym. Jest to tzw. Military Critical Technologies List, kt�ra obej muje kilka tysi�cy pozycji. Przedmiotem trzeciej grupy jest bro� i amunicja, czyli tzw. Munitioni List. Departament Handlu Stan�w Zjednoczonych, czyli Ministerstwo Handlu Zagranicznego, prowadz�c kontrol� eksportu kieruje si� bezpiecze�stwem narodowym swego kraju, kryterium nacisku w globalnej polityce zagranicznej, ochrony w�asnej gospodarki oraz kryterium nierozprzestrzeniania broni atomowej. Lista kontrolna jest w ca�o�ci skomputeryzowana, co znacznie przyspiesza i usprawnia prac�. Kt�re kraje obj�te sq kontrolq? Zgodnie z ustaw� z 1985 roku wszystkie kraje obj�te kontrol� uj�te s� w 8 kategorii. O tym, do jakiej kategorii zaszeregowany zostanie dany kraj decyduje wiele czynnik�w, a w tym: czy dane pa�stwo ma status pa�stwa komunistycznego, w jakim stopniu jego polityka jest sprzeczna z interesami bezpiecze�stwa USA i jak si� kszta�tuj� stosunki danego kraju ze Stanami Zjednoczonymi i wreszcie, czy posiada bro� nuklearn�-Poszczeg�lne kategorie kraj�w maj� oznaczenie literowe: Q-Rumunia, S -Libia, T - P�nocna, �rodkowa i Po�udniowa Ameryka ( z wy��czeniem Kanady i Kuby), W - W�gry i Polska, Y - Albania, Bu�garia, Czechos�owacja, Laos, Mongolia i ZSRR (jako suma wszystkich republik), Z - Kuba, Kampucza, KRL-D i Wietnam, V - wszystkie inne kraje �wiata (z wyj�tkiem Kanady), Jugos�awia i od 1983 roku ChRL. Stosunkowo �agodnymi ograniczeniami obj�ty jest eksport do kraj�w kategorii V i T oraz do Kanady. Natomiast pe�nym embargiem dostaw towar�w obj�te s� kraje kategorii Z i S, jako kraje wrogie wobec USA lub popieraj�ce terroryzm. Do kraj�w kategorii Q, W i Y mog� by � eksportowane tylko niekt�re towary na podstawie indywidualnych licencji akceptowanych przez Departament Obrony USA. Nie mog� to by� jednak towary s�u��ce umocnieniu potencja�u wojskowego lub gospodarczego kraj�w socjalistycznych. Eksport towar�w i technologii kontrolowany jest przez Departament Handlu USA, z wyj�tkiem dostaw broni. Struktura i organizacja COCOM Cz�onkami COCOM-u s� wszystkie kraje NATO oraz Japonia. W sta�ym sekretariacie w Pary�u pracuje 20 os�b, natomiast w ka�dym z kraj�w cz�onkowskich rozbudowane s� odpowiednie agendy. Przyk�adowo ameryka�skie Biuro Administracji Eksportu w ramach Departamentu Handlu zatrudnia 200 os�b, a w ci�gu roku rozpatruje 100 ty�. wniosk�w o licencje. �wiadczy to o decentralizacji, a tym samym wi�kszej skuteczno�ci dzia�ania. Przy decyzjach podejmowanych przez COCOM obowi�zuje zasada jednomy�lno�ci wszystkich 17 pa�stw cz�onkoskich. G��wnym zadaniem CO- 22 Przysz�o��... Rozdzia�! 23 COM-u jest bowiem kontrola eksportu towar�w i technologii, co do kt�rych postanowiono podejmowa� wsp�lne decyzje. Z tego wynika j� uprawnienia CO-COM-u o charakterze ponadnarodowym. Od 1982 roku Stany Zjednoczone d��� do maksymalnego zwi�kszenia uprawnie� COCOM-u. Zwi�zane to jest z tym, �e wed�ug USA kraje Europy Zachodniej nie dysponuj� wypracowanymi mechanizmami instytucjonalnymi, kt�re skutecznie blokowa�yby przep�yw nowoczesnych technologii do innych kraj�w nie nale��cych do NATO. Chodzi g��wnie o tzw. kraje komunistyczne. Dlatego te� Stany Zjednoczone traktuj� COCOM jako substytut narodowych system�w kontroli. Zreszt� wszystkie dotychczasowe zaostrzenia kontroli eksportu do tzw. kraj�w socjalistycznych i komunistycznych w ramach COCOM-u by�y podejmowane z inicjatywy USA z siln� presja^ na rz�dy poszczeg�lnych kraj�w. Przedstawiony powy�ej mechanizm kontroli prowadzonej przez USA funkcjonuje w pa�stwach nale��cych do COCOM i listy ogranicze� s� zbie�ne z list� ameryka�ska^ z tym jednak, �e okresowo dokonywane s� pewne modyfikacje. Zgodnie z decyzj� z 1985 roku COCOM co roku b�dzie weryfikowa� jedn� trzeci� list embargowych zamiast dotychczasowego przegl�du kompletnych list co 3 lata. Ostatnio wzmocniona zosta�a kontrola sprzeda�y najnowszych technologii kosztem zmniejszenia kontroli eksportu technologii �rednich generacji. Dokonuj�ce si� obecnie zmiany w krajach postsocjalistycznych doprowadz� z czasem do z�agodzenia tych rygor�w. Jednak aktualnie, z uwagi na trwaj�c� infiltracj� tych gospodarek przez s�u�by wywiadu gospodarczego by�ego ZSRR, nie jest to jeszcze mo�liwe. Sprzeczne interesy USA i Europy Zachodniej Kraje Europy Zachodniej patrz� nieco inaczej na dzia�alno�� kontroln� i ograniczaj�c� sprzeda� towar�w w ramach COCOM-u. Przyj�cie koncepcji ameryka�skiej w zakresie kontrolowania eksportu mo�e prowadzi� do znacznego spadku wolumenu handlu pomi�dzy krajami Europy Zachodniej i krajami Europy �rodkowo-Wschodniej. Historyczne i tradycyjne od stuleci powiadania gospodarek Niemiec, Francji, czy Wielkiej Brytanii z krajami Europy Wschodniej, naturalna grawitacja strumienia towar�w do zasadniczego obiegu w ramach kontynentu europejskiego, relatywnie niskie koszt transportu i blisko�� geograficzna -to wszystko decyduje o tym, �e interesy USA i kraj�w Europy Zachodniej s� na odcinku handlu odmienne, a nieraz sprzeczne. W takiej sytuacji Stany Zjednoczone podejmuj� dzia�ania dyscyplinuj�ce U siebie ustanowi�y wysokie kary za naruszenie wewn�trznych przepis�w kontroli eksportu, a mianowicie do 10 lat kary pozbawienia wolno�ci lub 250 000 USD grzywny. W niekt�rych krajach, np. we Francji utworzono Komitet do spraw obrony czu�ych technologii francuskich. W Wielkiej Brytanii i Danii osoby, kt�re bez wymaganej licencji sprzeda�y do kraj�w socjalistycznych towary obj�te embargiem, zosta�y postawione przed s�dem. R�wnie� Japonia wzmocni�a kontrol� eksportu zgodnie z postanowieniami COCOM-u i obj�a embargiem m. jn. doki p�ywaj�ce powy�ej 36 ty�. ton, produkcj� i testy obwod�w drukowanych oraz pewne materia�y ceramiczne. Szczeg�lnie ostra jest kontrola japo�skiego eksportu produkt�w zaawansowanych technologii i licencji do Chi�skiej Republiki Ludowej. Z drugiej strony Stany Zjednoczone prowadz� w zakresie kontroli eksportu do ChRL polityk� zmierzaj�c� do �agodzenia kontroli sprzeda�y do tego kraju. Jaka Jest skuteczno�� kontroli COCOM-u? Ameryka�ska ustawa z 1985 roku obejmuje cztery rodzaje licencji, kt�re dotycz� eksportu towar�w w ramach list kontrolnych. Licencja generalna upowa�nia eksporter�w do wykonywania eksportu tych towar�w, dla kt�rych nie ustalono wymogu uzyskania licencji. Nie mog�jednak by� przedmiotem eksportu technologie. Licencja indywidualna odnosi si� do �ci�le okre�lonego towaru, co do kt�rego aplikowano. Ten rodzaj licencji wyst�puje przy towarach o wysokim poziomie technologicznym, przy eksporcie technologii i towar�w mog�cych mie� zastosowanie dla cel�w wojskowych oraz przy eksporcie do kraj�w postsocjalistycznych. Licencja wielokrotna upowa�nia do wielokrotnej sprzeda�y okre�lonych towar�w, np. cz�ci zamiennych w ramach serwisu technicznego, dostaw do zrealizowania rozpocz�tej inwestycji itp. Wreszcie licencje innego typu, je�eli wed�ug oceny Departamentu Handlu USA wydanie takich licencji b�dzie konieczne. Wymienione rodzaje licencji maj� zapewni� skuteczno�� kontroli eksportu, a wcze�niej wspomniane sankcje maj� by� kar� za naruszenie przyj�tych postanowie�. Nie wchodz�ce zbytnio w szczeg�y mo�na stwierdzi�, �e skuteczno�� COCOM-owskiej kontroli jest du�a. Wnioski na przysz�o�� Jest bezsprzecznym faktem, �e Stany Zjednoczone uczyni�y z przedstawionej procedury kontroli eksportu jeden z wa�niejszych instrument�w s�u��cych realizacji swoich strategicznych cel�w polityki zagranicznej. Ustawa zmierza do skutecznego izolowania kraj�w przeciwnego obozu, tzw. kraj�w komunistycz-^ych i socjalistycznych, od dost�pu do nowoczesnych technologii i urz�dze� ^^kiej jako�ci produkowanych g��wnie w USA. 24 Przysz�o��... Zakazy i ograniczenia ze strony pa�stw NATO obejmuj� eksport w�asnych towar�w, wyprodukowanych przy u�yciu technologii i komponent�w ameryka�skich, jak i reeksport towar�w zakupionych w Stanach Zjednoczonych. Chodzi wi�c o ograniczenie wspomnianej grupie kraj�w dost�pu do najnowszych osi�gni�� nauki i techniki. Jak wy�ej pokazali�my Stany Zjednoczone osi�gaj� za�o�ony cel poprzez w�asne dzia�ania, poprzez systematyczne poszerzanie listy restrykcyjnej eksportu kraj�w nale��cych do COCOM-u, poprzez zawieranie bilateralnych um�w z krajami nie nale��cymi do COCOM, w tym ze Szwecj�, Szwajcari�, a nawet niekt�rymi krajami rozwijaj�cymi si�. Stany Zjednoczone podpisa�y tak�e dwustronn� umow� z Austri� na ograniczenie reeksportu. Wiod�ca rola Stan�w Zjednoczonych w COCOM, w sytuacji istniej�cej luki technologicznej pomi�dzy USA i krajami Europy Zachodniej, z ca�� pewno�ci� zostanie utrzymana. Op�niona Europa Zachodnia zabiegaj�ca o dost�p do technologii ameryka�skich b�dzie pos�uszna i uleg�a presji Stan�w Zjednoczonych. Gra b�dzie prowadzona z ca�� bezwzgl�dno�ci� i dominowa� b�dzie zabezpieczenie interes�w firm ameryka�skich. Przyk�adem potwierdzaj�cym nasza^tez� mo�e by� ameryka�ski sprzeciw, aby firmy francuskie i belgijskie sprzeda�y centrale telefoniczne na W�gry. W tym samym czasie zgod� na sprzeda� otrzyma�a firma SEL b�d�ca europejsk� fili� ameryka�skiej firmy ITT. Pa�stwa nale��ce do COCOM-u mog� w najbli�szym czasie z�agodzi� ograniczenia strategiczne w eksporcie nowoczesnego sprz�tu do Polski, ale zale�y to g��wnie od tego, kiedy Polska wprowadzi u siebie dodatkowe skuteczne zabezpieczenia, a w szczeg�lno�ci kiedy uchwali i wcieli w �ycie ustaw� o kontroli eksportu. W konkluzji trzeba stwierdzi�, �e o wolnym handlu mo�na m�wi� w czasie przesz�ym. Jednocze�nie trzeba zda� sobie spraw� z istniej�cej kolizji mi�dzy dwoma podstawowymi interesami, a mianowicie pomi�dzy ekonomiczn�potrzc-b� gospodarki ameryka�skiej do zwi�kszenia eksportu, a osobliwie pojmowanym interesem bezpiecze�stwa narodowego. Kt�ry interes w przysz�o�ci zwyci�y, trudno obecnie przewidzie�. Rozdzia�!! 25 ROZDZIA� II Pozorne otwieranie si� gospodarek kraj�w rozwini�tych l. Wolny handel a wsp�czesny protekcjonizm Po II wojnie �wiatowej liberalizacja handlu sta�a si� si�� napadow� wzrostu dochodu narodowego w poszczeg�lnych krajach oraz ograniczenia bezrobocia. R�wnocze�nie stymulowa�a post�p techniczny i zapewnia�a poda� towar�w o relatywnie stabilnych cenach. Szczytowym punktem liberalizacji handlu pomi�dzy krajami uprzemys�owionymi sta� si� prze�om lat sze��dziesi�tych i siedemdziesi�tych, kiedy to c�a zosta�y �rednio obni�one o 30% w ramach Rundy Kemie-dy'ego GATT. Jednak�e drugi szok naftowy w po�owie lat siedemdziesi�tych rozpocz�� proces erozji systemu GATT, czego nie by�a w stanie zahamowa� ani Runda Tokijska w 1979 roku, ani Sesja GATT zwo�ana z ameryka�skiej inicjatywy w 1982 roku. Warto przypomnie�, �e polityka wolnego handlu w swej czystej postaci oznacza, �e pa�stwo powstrzymuje si� od bezpo�redniego oddzia�ywania na obroty gospodarcze z zagranic�. Nie s� wi�c stosowane �adne c�a (chyba, �e o charakterze fiskalnym) ani ograniczenia ilo�ciowe i dewizowe, czy te� subwencje eksportowe. Nie znaczy to oczywi�cie, �e pa�stwo w og�le wy��cza si� z oddzia�ywania na obroty gospodarcze z zagranic�. Oddzia�ywanie to sprowadza si� jednak przede wszystkim do prowadzenia polityki umownej, kt�rej celem jest zapewnienie maksymalnej swobody w dost�pie do rynku zagranicznego dla przedsi�biorstw krajowych i wytworzonych przez nie towar�w. Teoria wolnego handlu oparta jest na klasycznej teorii koszt�w komparatyw-nych, a celem jej jest zmaksymalizowanie dzia�ania si� rynkowych.7 7) Koszt komparatywny, to koszt wytworzenia jakiego� towaru w danym kraju wyra�ony w koszcie wytworzenia innego towaru w tym samym kraju. Je�eli mi�dzy poszczeg�lnymi krajami istniej� r�nice we wzgl�dnych kosztach wytworzenia r�nych d�br, to ka�dy z nich powinien si� specjalizowa� w wytworzeniu tych d�br, kt�re mo�e produkowa� wzgl�dnie taniej i w wi�kszej ilo�ci. - Por. A. J. Klawe, A. Maka�, Zarys mi�dzynarodowych stosunk�w ekonomicznych, PWN, Warszawa 1987, s. 68. 26 Przysz�o��... Rozdzia�!! 27 Uwa�a si�, �e czynniki produkcji s� wtedy najlepiej wykorzystane, a mi�dzynarodowy podzia� pracy jest doskona�y. Zwolennikami tej teorii by�y kraje najwy�ej rozwini�te o du�ej sile konkurencyjnej. Polityka protekcjonistyczna odrzuca swobodn� gr� si� rynkowych, kt�re dla kraj�w gospodarczo s�abiej rozwini�tych mog� okaza� si� niekorzystne. 2. Nowe tendencje w handlu �wiatowym Tempo wzrostu handlu �wiatowego w po�owie lat 80-tych, wed�ug danych GATT, uleg�o wyra�nemu zwolnieniu, a jego wolumen liczony w cenach bie��cych zwi�kszy� si� o nieca�e 3%. W tym samym czasie �redni wska�nik cen spad� o 2, 5%. Sytuacja taka utrzymuje si� r�wnie� na pocz�tku lat 90-tych. Te wielko�ci wskazuj� na tendencje w procesach rozwoju gospodarczego, kt�re b�d� kszta�towa� tak�e handel mi�dzynarodowy w naszym dziesi�cioleciu. Wspomniany wzrost wywodzi si� z nieznacznego wzrostu cen na artyku�y pochodzenia przemys�owego. Zaistnia�a sytuacja spowodowa�a regres handlu kraj�w surowcowych, w szczeg�lno�ci kraj�w rozwijaj�cych si�, gdzie eksport obni�y� si� o 5%, a import o 6,5%. W wymianie handlowej pomi�dzy krajami wysoko uprzemys�owionymi w ostatnich latach mo�na stwierdzi� dynamik� rz�du + 3%. Sytuacja ta nie ulegnie zmianie w nadchodz�cych latach, cechuj�cych si� stagnacj�. Handel mi�dzynarodowy lat 80-tych charakteryzowa� si� oddzia�ywaniem zw�aszcza nast�puj�cych czynnik�w: spadku cen surowc�w, a g��wnie ropy naftowej, deprecjacji dolara ameryka�skiego i obni�eniem stopy procentowej w wiod�cych krajach zachodnich. Pierwszy czynnik - spadek cen surowc�w znajduje swe uzasadnienie w su-rowcowo-oszcz�dnym post�pie technicznym. Kraje surowcowe dla zdobycia �rodk�w na potrzebny import i sp�at� d�ug�w zwi�kszy�y wydobycie surowc�w, poniewa� nie by�y w stanie zmieni� swej historycznie ukszta�towanej struktury gospodarczej. To zwi�kszenie wydobycia spowodowa�o nadwy�k� poda�y surowc�w i tym samym spadek cen. Nadzieje na o�ywienie gospodarki w krajach wysoko uprzemys�owionych przy ni�szych cenach surowc�w nie spe�ni�y si�. bowiem w tych krajach wcze�niej zosta�y uruchomione procesy substytucji i osz-cz�dzsnia surowc�w. W nast�pstwie takiej sytuacji nast�pi� spadek dochod�w eksporter�w surowc�w, a tym samym zmniejszy�a si� ich zdolno�� importowa. Drugi czynnik - deprecjacja dolara odgrywa zasadnicz� rol� w windowaniu deficytu handlowego USA, przyhamowaniu wzrostu gospodarczego przy r�w noczesnym nasileniu dzia�a� protekcjonistycznych. Zjawisko to nie zosta�o dotychczas jeszcze jednoznacznie zinterpretowane w aspekcie reperkusji w przysz�ym rozwoju gospodarki �wiatowej. W przypadku Stan�w Zjednoczonych nale�y obawia� si� zast�powania importu kraj ow� produkcj�. I wreszcie trzeba stwierdzi�, �e zjawisko obni�enia stopy procentowej w g��wnych krajach EWG zapobieg�o jeszcze wi�kszemu spadkowi handlu w krajach rozwijaj�cych si�^ natomiast nieznacznie wp�yn�o na o�ywienie dzia�alno�ci inwestycyjnej w krajach uprzemys�owionych. R�wnie� nie naje�y oczekiwa� powa�niejszego o�ywienia handlu mi�dzynarodowego w kontek�cie wy�ej scharakteryzowanej sytuacji. Nasilaj�ce si� w ostatnim dziesi�cioleciu tendencje protekcjonistyczne s� g��wn� przyczyn� s�abego rozwoju handlu �wiatowego, a corazszersze stosowanie praktyk protekcjonistycznych mo�e mie� bardzo gro�ne konsekwencje dla gospodarki �wiatowej. Dla zad�u�onych kraj�w rozwijaj�cych si� utrudnianie dost�pu do rynk�w zagranicznych oznacza zahamowanie dop�ywu dewiz, niemo�no�� bie��cej obs�ugi Zad�u�enia oraz akumulacj� d�ugu. W pa�stwach wysoko rozwini�tych powoduje zmniejszenie stopy wzrostu gospodarczego i s�abe tempo wzrostu zatrudnienia. 3. Protekcjonizm_y handlu �wiatowym Wstrz�sy gospodarcze ostatnich lat dotkn�y wszystkie kraje. �wiadczy to o �cis�ych powi�zaniach gospodarki �wiatowej i wskazuje na potrzeb� wi�kszej koordynacji oraz wymiany informacji w tym zakresie. W minionych latach odby�o si� wiele konferencji gospodarczych "na szczycie", kt�re zaspokoi�y w jakim� stopniu potrzeb� wzajemnej informacji i koordynacji dzia�a�. Du�o si� m�wi�o na ten temat, jednak�e poszczeg�lne dzia�ania narodowe lub regionalne by�y zupe�nie odmienne. Wszyscy s� zgodni co do tego, �e: - protekcjonizm dzia�a zab�jczo na inwestycje, - potrzebny jest "bat" mi�dzynarodowej konkurencji dla stwierdzenia i przezwyci�enia w�asnych zaniedba� i op�nie�, - tylko poprzez usuni�cic.a nie nasilenie, protekcjonizmu mo�liwy jest wzrost gospodarczy.8 8) Przez protekcjonizm rozumie si� polityk� uprzywilejowania w handlu mi�dzynarodowym produkcji w�asnego kraju w celu ochrony przed konkurencj� zagraniczn� przy pomocy zdywersyfikowanych �rodk�w. Zob. J. Walter, K. A-reskoug, International Economics, Wyd. John Wiley and sons, N. York - Toronto, 1991, s. 130. 28 Przysz�o��... Rozdzia�u Analizuj�c r�ne formy protekcjonizmu dochodzi si� tymczasem do wniosku, �e wszystkie rz�dy w minionych latach zajmowa�y si� cz�ciej ograniczaniem importu, ni� promowaniem eksportu. Ograniczenia ilo�ciowe, kt�re po II wojnie �wiatowej w rezultacie kolejnych rund GATT, skutecznie zosta�y zmniejszone, obecn